Ι Σελ. 219: ATOPOS Εξώφυλλο του περιοδικού Which?, Αύγουστος 1967.

Transcript

1 218 Τα μη υφάνσιμα ενδύματα της ATOPOS: φυσικοχημική διερεύνηση Κυριακή Λέντζη- Γιώργος Φακορέλλης Η πρώτη επαφή με τα φορέματα της συλλογής της ATOPOS, με αφορμή τη συντήρησή τους, ήταν μια εντυπωσιακή εμπειρία. Το «διαφορετικό» της ιδέας της κατασκευής τους και της έμπνευσης των δημιουργών τους επώνυμων και ανώνυμων που πήρε «σάρκα και οστά» σε αυτά τα φορέματα, δημιούργησε το ερώτημα: τι είδους υλικό είναι αυτό; Το ερώτημα μεγεθύνθηκε και ενισχύθηκε από τον επόμενο προβληματισμό: πώς θα αντιμετωπιστούν οι φθορές τους; Ποια υλικά θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και ποιες τεχνικές, έτσι ώστε να προκύψουν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα με τις λιγότερες και ηπιότερες επεμβάσεις συντήρησης; Στη συνέχεια το ερώτημα συγκεκριμενοποιήθηκε: αυτό που κρατάμε είναι χαρτί ή ύφασμα; Ενδεικτικό του ότι δεν υπάρχει απόλυτη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο ύφασμα και το χαρτί είναι ότι πλέον στη σύγχρονη βιομηχανία κατασκευής υφασμάτων χρησιμοποιούνται συστήματα από την τεχνολογία της χαρτοποιίας με αποτέλεσμα την παραγωγή μη υφάνσιμων υλικών. 1 Ως εκ τούτου, είναι αρκετά δύσκολο να προσδιοριστεί με απόλυτους ορισμούς, και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ιδιότητες, πότε ένα υλικό είναι χαρτί και πότε είναι «σαν χαρτί» ή ύφασμα. Προκειμένου να αποφασίσει κανείς αν το υλικό των φορεμάτων είναι χαρτί ή ύφασμα, θα πρέπει να εξετάσει και να αξιολογήσει όλες τις σχετικές παραμέτρους: - τα συστατικά του πολτού από τον οποίο κατασκευάστηκε το υλικό, δεδομένου ότι πολλά από τα μη υφάνσιμα υλικά είναι προϊόντα πολτού που μετατράπηκε σε επίπεδη επιφάνεια, - την τεχνολογία κατασκευής που εφαρμόστηκε προκειμένου ο πολτός να μετατραπεί σε στερεή επιφάνεια, - την τελική χρήση και το λόγο κατασκευής του για παράδειγμα, κατασκευάστηκε με σκοπό να γίνει υλικό συσκευασίας ή φόρεμα; - τις τελικές ιδιότητές του για παράδειγμα, τη συμπεριφορά του στο δίπλωμα, στο τσαλάκωμα, στο σκίσιμο. Όμως σ αυτό το «παιχνίδι» έχουν το δικό τους λόγο και η αφή και η όραση: ενώ μπορεί ένα υλικό να φαίνεται οπτικά ότι είναι χαρτί, η αίσθηση της αφής παραπέμπει σε κάτι που είναι σαν χαρτί... ή σαν ύφασμα; Δεδομένου ότι η προσπάθεια για κατηγοριοποίηση των αντικειμένων γενικά, και στη συγκεκριμένη περίπτωση των φορεμάτων, προκύπτει από την ενδότερη ανάγκη για κατανόηση και προσέγγισή τους, ίσως αποδειχθεί ωφελιμότερο να εστιάσουμε την προσπάθεια στην προσέγγιση του ιδιαίτερου χαρακτήρα κάθε φορέματος. Έτσι, χωρίς περιορισμούς διαχωριστικών γραμμών, θα αναδειχθεί η ποικιλία των τεχνικών που εφαρμόστηκαν, η ευρηματικότητα της σκέψης και η δημιουργική έκφρασή της μέσα από το σχεδιασμό των φορεμάτων. Μόνο μέσα από αυτό το πρίσμα είναι δυνατόν να ειδωθεί η πορεία της έρευνας για την τεχνολογία κατασκευής των φορεμάτων, η οποία βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Ι Σελ. 219: ATOPOS Εξώφυλλο του περιοδικού Which?, Αύγουστος 1967.

2 Αξιοποίηση των πληροφοριών σχετικά με την κατασκευή των φορεμάτων, με σκοπό τη συντήρηση Από τις πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν, τόσο από την έρευνα σε γραπτές πηγές (ετικέτες, οδηγίες των εταιρειών κατασκευής και σχετική αρθρογραφία) όσο και από την παρατήρηση δειγμάτων στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης, αλλά και από την πρώτη φάση των εργασιών συντήρησης, κατά τις δοκιμές που έγιναν προκειμένου να ελεγχθεί η συμπεριφορά των φορεμάτων στην υγρασία και τη θερμοκρασία, προκύπτει η γενική παρατήρηση που αναφέρεται στο δημοσιευμένο άρθρο του περιοδικού Which? 2 : κάποιες εταιρείες έδωσαν μεγαλύτερη βαρύτητα στην τεχνολογία κατασκευής των φορεμάτων από κάποιες άλλες που εστίασαν περισσότερο στην αισθητική, στο εντυπωσιακό σχέδιο και στα έντονα χρώματα. Όσες από τις εταιρείες εστίασαν στην ποιότητα του υλικού κατασκευής των φορεμάτων παρά την προδιαγεγραμμένη, εφήμερη χρήση τους, ταυτόχρονα προδιέγραψαν και το μέλλον τους κατασκευάζοντας φορέματα με σημαντικά πλεονεκτήματα την ανθεκτικότητα στο νερό, στο σκίσιμο, στη θερμότητα (σιδέρωμα), στο τσαλάκωμα, στο δίπλωμα αλλά και στη φθορά του χρόνου ανάλογα με τις συνθήκες διατήρησης, αποθήκευσης και χρήσης. Έτσι κάποια φορέματα έχουν μεγαλύτερη μηχανική αντοχή, καλύτερη συμπεριφορά σε συνθήκες υγρασίας και επιδέχονται σιδέρωμα σε χαμηλή θερμοκρασία με φυσικό επακόλουθο να βρεθούν σε καλύτερη κατάσταση διατήρησης από κάποια άλλα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμα και με γυμνό μάτι, φαίνονται οι ίνες του μη υφάνσιμου υλικού ταλαιπωρημένες, κομμένες, χωρίς συνοχή και μηχανική αντοχή (ATOPOS ). Ένα άλλο συμπέρασμα που εξάγεται από την αξιοποίηση της πληροφορίας είναι ότι πέρα από την ξεχωριστή «προσωπικότητα» του κάθε φορέματος (όπως το πατρόν, ο τρόπος ραψίματος, τα υπόλοιπα υλικά εκτός από το χαρτί, όπως ύφασμα και κουμπιά ή μεταλλικά στοιχεία και η μέθοδος αποτύπωσης της έγχρωμης επιφάνειας-σχεδίου), και πέρα από την κατάσταση διατήρησης στην οποία βρέθηκε το καθένα, κοινό χαρακτηριστικό όλων των φορεμάτων ήταν η ιδιότητα του υλικού τους ως «άκαυστου» (fire-resistant). Η ιδιότητα αυτή αναγραφόταν είτε στην ετικέτα του φορέματος είτε στη συσκευασία του. Η συμβολή του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης (SEM) στη μελέτη της δομής του υλικού των φορεμάτων της συλλογής της ATOPOS αλλά και στην ομαδοποίησή τους, αποδείχθηκε πολύ σημαντική. Σύμφωνα με τη μέθοδο έγινε ενδεικτική δειγματοληψία σε 7 ενδύματα: σε 5 μη υφάνσιμα φορέματα, σε 1 ιαπωνικό χάρτινο πουκάμισο (καμίκο) (σ. 135) και σε 1 ιαπωνικό χάρτινο γιλέκο (σίφου). Τα δείγματα μεγέθους 1-3 χιλιοστών, μετά την επικάλυψή τους με άνθρακα στη συσκευή επικάλυψης (Carbon Evaporator 3ΔL-TEC, CED 030) παρατηρήθηκαν στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (SEM, JEOL JSM5310) του Τμήματος Συντήρησης Έργων Τέχνης και Αρχαιοτήτων της Σχολής Γραφικών και Καλλιτεχνικών Σπουδών του ΤΕΙ Αθήνας. Η μαυρόασπρη εικόνα που λαμβάνεται με τον τρόπο αυτό προέρχεται από τη σημείο προς σημείο σάρωση της επιφάνειας του δείγματος από μια δέσμη ηλεκτρονίων υπό κενό αέρα και προκύπτει από την αλληλεπίδρασή της με το υλικό, μέχρι βάθους 10 nm. 3 Ένας μικροαναλυτής ακτίνων-χ (Oxford Microanalysis Group, Μodel 6587) προσαρμοσμένος στο θάλαμο παρατήρησης του μικροσκοπίου επιτρέπει την ποιοτική και ποσοτική στοιχειακή ανάλυση επιλεγμένων περιοχών των δειγμάτων μέχρι βάθους 60 μm. 4 Ομαδοποίηση των φορεμάτων 219

3 220 Μέσα από το πρίσμα των εργασιών συντήρησης, σε συνδυασμό με την παρατήρηση της δομής του μη υφάνσιμου υλικού στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο και με βάση τις δύο πρώτες παραμέτρους (συστατικά πολτού και τεχνολογία κατασκευής), τα φορέματα θα μπορούσαν γενικά να ομαδοποιηθούν ως εξής: 1. Βάσει των συστατικών του πολτού κατασκευής του υλικού του φορέματος σε τρεις ομάδες: α) Φορέματα των οποίων ο πολτός είναι από φυσικά υλικά: για παράδειγμα περιέχουν σε μεγάλο ποσοστό κυτταρίνη (βασικό συστατικό των φυτών και του χαρτιού) και σε μικρότερο ποσοστό βαμβάκι (ATOPOS , εικ. 1). β) Φορέματα των οποίων ο πολτός είναι μικτός. Περιέχει δηλαδή κυτταρίνη αλλά και κάποια συνθετική ουσία (π.χ. νάιλον, ντάκρον) ή η κυτταρίνη έχει υποστεί κάποια χημική επεξεργασία (όπως είναι για παράδειγμα το ρεγιόν, που είναι συνθετική μέταξα αναγεννημένη οξική κυτταρίνη, δηλ. κυτταρίνη χημικά επεξεργασμένη). Μια άλλη παρόμοια περίπτωση είναι το Dura-Weve, ένα υλικό πατέντα της Scott του Η προσθήκη συνθετικής ουσίας βοήθησε πολύ στο να διατηρηθούν τα φορέματα σε καλή κατάσταση, να επιδείξουν ιδιαίτερη αντοχή στο σκίσιμο και να αντισταθούν στο τσαλάκωμα.. Προσέφερε επίσης περισσότερη απαλότητα, όγκο και δυνατότητα διπλώματος, ιδιότητες που αφορούν περισσότερο τα υφάσματα και τα κάνουν να ξεχωρίζουν από το χαρτί (ΑΤΟPOS , a και a). 5 γ) Φορέματα των οποίων ο πολτός είναι 100% συνθετικό προϊόν, π.χ. πολυεστέρας (ΑΤΟPOS και ). Σ αυτή την ομάδα ανήκουν και τα φορέματα από Tyvek (τάιβεκ) που αποτελούν μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση (σελ. XIII). Το τάιβεκ είναι υλικό νέας τεχνολογίας. Εκτός άλλων χρήσεων για τις οποίες και προοριζόταν αρχικά (π.χ. υλικό συσκευασίας), χρησιμοποιήθηκε και στην κατασκευή φορεμάτων χωρίς ραφές και υλικά ραπτικής (ψαλίδια, κλωστές). Σύμφωνα με τις οδηγίες της Du Pont, της εταιρείας κατασκευής του, το τάιβεκ προκύπτει από μια διαδικασία συνένωσης λεπτών ινών πολυαιθυλενίου, σε ένα ενιαίο σύνολο, μέσω θέρμανσης και πίεσης. Οι ίνες είναι τυχαία κατανεμημένες και όχι ευθυγραμμισμένες προς μία κατεύθυνση, σε πυκνότητα 100%. Αναλόγως με την ταχύτητα ροής της μάζας κατά τη διάρκεια μετατροπής της σε στερεό φύλλο αλλά και τις συνθήκες σύνδεσης των ινών μεταξύ τους, είναι δυνατόν να κατασκευαστεί τάιβεκ μαλακής και σκληρότερης δομής. Οι βασικές χαρακτηριστικές ιδιότητες του υλικού είναι ότι μπορεί να πλυθεί, δεν σκίζεται, είναι αδιάβροχο και ανακυκλώμενο υλικό Στηριζόμενοι στην παρατήρηση, διαπιστώσαμε πως κοινό χαρακτηριστικό όλων των φορεμάτων είναι ότι πρόκειται για μη υφάνσιμο υλικό, εφόσον δεν χρησιμοποιήθηκε κάποιο είδος πλέξης (εμπλοκής) ή κάποια διαδικασία ύφανσης, αλλά μετατροπή πολτού σε στερεή επιφάνεια. Βάσει της τεχνολογίας που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του κάθε φορέματος με επιδιωκόμενο στόχο να αυξηθεί η αντοχή στο σκίσιμο, το τρύπημα, την τριβή και το κάψιμο, θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τα φορέματα σε τρεις ομάδες: α) Φορέματα που διαθέτουν δίκτυο ινών, συνήθως ρεγιόν, το οποίο βρίσκεται ανάμεσα σε 2 στρώματα χαρτιού πολλαπλών φύλλων, όπως π.χ. το χαρτομάντιλο (εικ. 2, 3). Είναι γεγονός ότι το δίκτυο των ινών ενίσχυσε τη χάρτινη κατασκευή των φορεμάτων και βοήθησε στη διατήρηση του χάρτινου υλικού. Το δίκτυο των ινών φάνηκε πολύ καθαρά σε κάποια φορέματα στο στάδιο του υγρού καθαρισμού, όπου το υλικό τους, στην επαφή με το νερό, μετατράπηκε σε ημιδιαφανές, όπως στο Souper Dress (ATOPOS ). β) Φορέματα το υλικό κατασκευής των οποίων προκύπτει ως εξής: αρχικά κα- Ι Σελ. 221: ATOPOS

4 τασκευάζεται το μίγμα του πολτού, και στη συνέχεια από τον πολτό κατασκευάζονται ίνες. Το τελικό προϊόν που είναι «σαν χαρτί»: προκύπτει από ίνες πεπιεσμένες μέσω θέρμανσης και πίεσης, και πιθανόν και μηχανικής καταπόνησης. Η διαδικασία αυτή είναι βιομηχανική και χαρακτηρίζεται από πολλές παραλλαγές όσον αφορά στο τελικό πάχος του φύλλου και την εσωτερική διάταξη των ινών σ αυτό (π.χ. ATOPOS ). γ) Φορέματα το υλικό κατασκευής των οποίων είναι συνθετικός πολτός που έχει μετατραπεί σε φύλλο, με χρήση θερμοκρασίας και πρεσαρίσματος, χωρίς ενδιαμέσως να μετατραπεί σε ίνες. Και αυτή η διαδικασία είναι βιομηχανική. Οπτική παρατήρηση Από την παρατήρηση στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης προέκυψαν μερικά πολύ σημαντικά στοιχεία σχετικά με τη δομή και την υφή του υλικού κατασκευής των φορεμάτων: - Υπάρχουν φορέματα των οποίων το μη υφάνσιμο υλικό αποτελείται από επίπεδες ίνες, ενώ άλλων από κυλινδρικές ίνες. Κυλινδρικές είναι και οι ίνες του δικτύου ινών του φορέματος Souper Dress (εικ. 2). - Σε περίπτωση όπου υπήρχε συνθετική ουσία μεταξύ των ινών, όπως το νάιλον, η εφαρμογή θερμότητας κατά το στάδιο της κατασκευής του μη υφάνσιμου υλικού είχε ως αποτέλεσμα το λιώσιμο της συνθετικής ουσίας και τη δημιουργία μεμβράνης που συγκρατεί τις ίνες στη θέση τους (εικ. 4). Ξεχωριστή και πολύ ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν τo ιαπωνικό χάρτινο πουκάμισο καμίκο και το ιαπωνικό χάρτινο πλεκτό γιλέκο σίφου. Τα ιαπωνικά αυτά ενδύματα αποτελούν τη γνησιότερη έκφραση «χάρτινου ενδύματος», σε αντίθεση με τα υπόλοιπα φορέματα της συλλογής, που ονομάζονται μεν «χάρτινα», αλλά, όπως παρατηρήσαμε, χαρακτηρίζονται πιο σωστά από τον όρο «μη υφάνσιμα». Θα μπορούσαν δε να συσχετιστούν μόνο με τα φορέματα εκείνα που είναι αμιγώς φυσικά, όσον αφορά στην προέλευση των υλικών κατασκευής τους. Από την παρατήρηση στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (SEM) μπορέσαμε να παρατηρήσουμε καλύτερα τη δομή του χάρτινου υλικού των ιαπωνικών ενδυμάτων: - Η εσωτερική επιφάνεια εμφανίζεται πιο λεία από την εξωτερική στην οποία οι ίνες του χαρτιού είναι διακριτές (εικ. 5, 6). - Υπάρχουν κόκκοι που αποτελούν πιθανόν ξένα σώματα και ακαθαρσίες στην εξωτερική επιφάνεια του καμίκο (εικ. 5). - Οι ίνες του χάρτινου γιλέκου σίφου είναι αρκετά μεγαλύτερες από αυτές που παρατηρήθηκαν στο χάρτινο πουκάμισο καμίκο (εικ. 7). Αποτελέσματα στοιχειακής ανάλυσης Η στοιχειακή ανάλυση στο SEM έδωσε πληροφορίες σχετικά με τη σύσταση του πολτού σε μεμονωμένα στοιχεία, χωρίς όμως να μπορούν να προσδιοριστούν ακριβώς οι χημικές ενώσεις που συνιστούν τα συστατικά του πολτού τουλάχιστον όχι στην παρούσα φάση της έρευνας. Τα αποτελέσματα αυτά παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Παρατηρούμε ότι η σύσταση ποικίλλει τόσο μεταξύ των φορεμάτων όσο και μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πλευράς του ίδιου φορέματος (ATOPOS ). Επιπλέον, στην περίπτωση του φορέματος Souper Dress η ίνα του δικτύου που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο στρώματα χαρτιού πολλαπλών φύλλων, έχει εντελώς διαφορετική σύσταση από εκείνη του μη υφάνσιμου υλικού. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της στοιχειακής ανάλυσης που έγινε στα ιαπωνικά χάρτινα ενδύματα. Στο καμίκο ανιχνεύεται αρσενικό (As) στην εξωτερική και την εσωτερική πλευρά του, σε αντίθεση με το σίφου, στο οποίο ανιχνεύονται επιπλέον και χλώριο (Cl), φώσφορος (P) και μαγνήσιο (Mg). Πίνακας 1. Αποτελέσματα στοιχειακής ανάλυσης μη υφάνσιμων υλικών των φορεμάτων της συλ- 221

5 222 λογής της ATOPOS Ι είδος φορέματος Ι θέση ανάλυσης Ι στοιχειακή ανάλυση* ATOPOS σύνολο δείγματος Cl, S, Br, Ca, Na, O, C ATOPOS σύνολο δείγματος Ti, Cl, S, Ca, Si, Al, O, C ATOPOS σύνολο δείγματος P, Ca, S, Al, Si, Cl, K, Na, O, C ATOPOS ίνα μη υφάνσιμου υλικού Ti, Si, P, Ca, Al, Mg, Na, Cl, S, O, C ATOPOS σύνολο δείγματος Cl, S, P, Si, Al, Ca, K, Na, O, C ATOPOS ίνα δικτύου Si, O, C ATOPOS ίνα μη υφάνσιμου υλικού S, Si, Na, Al, P, Cl, Ca, K, O, C ATOPOS ATOPOS σύνολο δείγματος (εξωτερική πλευρά φορέματος) σύνολο δείγματος (εσωτερική πλευρά φορέματος) Ti, Ca, Si, Cl, S, Al, P, K, Mg, O, C Ti, Ca, Cl, Na, Si, P, K, S, Br, Te, Rh, Sr, Pt, Yb, W, Sc, Ga, Pb, O, C * Cl = χλώριο, S = θείο, Br = βρώμιο, Ca = ασβέστιο, Na = νάτριο, O = οξυγόνο, C = άνθρακας, Ti = τιτάνιο, Si = πυρίτιο, Al = αργίλιο, P = φώσφορος, K = κάλιο, Na = νάτριο, Mg = μαγνήσιο, Te = τελούριο, Rh = ρόδιο, Sr = στρόντιο, Pt = λευκόχρυσος, Yb = υτέρβιο, W = βολφράμιο, Sc = σκάνδιο, Ga = γάλλιο, Pb = μόλυβδος Πίνακας 2. Αποτελέσματα στοιχειακής ανάλυσης ιαπωνικών χάρτινων ενδυμάτων Ι είδος φορέματος Ι θέση ανάλυσης Ι Καμίκο Καμίκο στοιχειακή ανάλυση* σύνολο δείγματος (εξωτερική πλευρά) S, Ca, Si, Br, Al, K, As, O, C σύνολο δείγματος (εσωτερική πλευρά) S, Si, As, Al, K, Ca, Na, O, C Σίφου σύνολο δείγματος Si, Ca, Al, K, Mg, S, Na, Cl, P, O, C *As = αρσενικό Η έρευνα για το υλικό των μη υφάνσιμων φορεμάτων αλλά και των ιαπωνικών χάρτινων ενδυμάτων της συλλογής της ATOPOS μόλις ξεκίνησε και μοιάζει με μια ελκυστική διαδρομή γεμάτη εκπλήξεις όπου συνεχώς εμφανίζονται νέα μονοπάτια προς εξερεύνηση. Σε κάθε περίπτωση η παρατήρηση της δομής στο SEM και οι στοιχειακές αναλύσεις δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την κατανόηση της δομής και της κατασκευής του χάρτινου και του μη υφάνσιμου υλικού, κατ επέκταση και για τη συστηματοποίηση των κατάλληλων μεθόδων συντήρησής τους. Ι Σελ. 229: ATOPOS Ι Σελ. 230: ATOPOS Ι Σημειώσεις Σελ. 231: ATOPOS 1 Για τα μη υφάνσιμα υλικά βλ. Γινοπούλου, Α. Ροντίκα, Τ. Παπαδίας, Ν., Τεχνολογία υφάσματος και υφασματολογία, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα «Paper Dresses», Which?, Αύγουστος 1967, σ nm (nanometer) = 10-9 m. 4 1μm (micrometer) = 10-6 m. 5 Marx, R. Lowton, P. J. Holmes, D. A., Εισαγωγή στην κλωστοϋφαντουργία τεχνολογία υφάσματος, μετ. επιμ. Πέππας Θ. και Βασιλειάδης Σ., Eurotext, Αθήνα Ι Σελ. 223: ATOPOS

6 223