1 ΑΕΟΝΑΡΔΟΣ ΚΑΙ ΓΕΡΤΡΟΥΔΗ.!

Transcript

1 δ! ΟΖ&ίζ) 1 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ Η. ΡΕ8ΤΑ10ΖΖΙ, 1 ΑΕΟΝΑΡΔΟΣ ΚΑΙ ΓΕΡΤΡΟΥΔΗ.! I ΕΝΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ 1 1 ^ Λ ΠΟΡΕΙΑ Οί&ΧΒΟί&ίΌΟ&&5Ό ΟίΖ&ϊ Οί&ίΌ &&5Ό ΟΖ&νδΟί&ΖΌ <25^

2 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ]. Η. ΡΕ5ΤΑΕΟΖΖΙ, ΑΕΟΝΑΡΔΟΣ ΚΑΙ ΓΕΡΤΡΟΥΔΗ. ΕΝΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΑΝΝΑ ΤΑΜΠΑΚΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΠΟΡΕΙΑ ΑΘΗΝΑ 2006

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στον 18ο αιώνα τα μεγάλα ιδεολογικά και αισθητικά ρεύματα που διαπερνούν την ευρωπαϊκή συνείδηση χαρακτηρίζονται από ορισμένες συνεκτικές παραμέτρους, οι οποίες προσδιορίζουν τα συγκλίνοντα σημεία τους. Διατηρούν ωστόσο ετερογενή στοιχεία, τα οποία και διαμορφώνουν την ιδιοτυπία των επιμέρους εθνικών εκφάνσεων. Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, ως καταλυτικό ρεύμα ανανέωσης του πολιτικού και φιλοσοφικού στοχασμού, συνεπιφέροντας γραμματολογικές αλλαγές και πολιτισμικές μετατοπίσεις, που αποτυπώθηκαν όχι μόνον στον γραπτό λόγο και τις καλές τέχνες, αλλά και σε ποικίλες πτυχές της καθημερινής ζωής, είναι πλούσιος σε οσμώσεις παρόμοιου χαρακτήρα. Ορθολογισμός και ευαισθησία, φυσική θρησκεία, δεϊσμός και θρησκευτικότητα, κλασικισμός και προρομαντισμός, συνύπαρξη της αρχαΐζουσας ροπής και λιτότητας και ενός άκρατου αισθηματισμού, της κλασιχίζουσας τραγωδίας και του αστικού δράματος, του οικουμενικά ωραίου και της πρωτοτυπίας, συνθέτουν ως φαινομενικά αντιθετικά, κατά βάθος όμως αλληλοσυμπληρούμενα, το πλούσιο τοπίο των ιδεών και των αισθητικών τάσεων και διατρέχουν τον 18ο και τον αρχόμενο 19ο αιώνα. Η διαδρομή των ιδεών στο αποκαλούμενο ((αρχικό τετράπλευρο», το οποίο συγκροτούν η Αγγλία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Γερμανία, σε συνάφεια με τις Κάτω Χώρες, ιδίως την Ολλανδία, εμπεριέχει τις αρχικές καινοτόμες ιδέες που συνιστούν τη 9

4 ρήξη με το Παλαιό Καθεστώς και την ανάδυση της νεωτερικότητας. Στον αιώνα των ((φιλοσόφων» διατυπώνονται βαθμιαία τα θεμελιώδη αιτήματα της ελευθερίας της συνείδησης, της πολιτικής ελευθερίας, της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης και συντελούνται συνταρακτικά γεγονότα, με κορυφαίο τη μεγάλη Επανάσταση, που επιφέρει θεσμικές αλλαγές στην ίδια τη χώρα έκφρασης της, τη Γαλλία, και ιδεολογικούς κραδασμούς στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Έχει επικρατήσει πλέον σήμερα να εξετάζουμε χωρίς αμηχανία και με την ίδια προσοχή την πλούσια σε στοχασμό και θεσμικές εξελίξεις, μεταιχμιακη ωστόσο περίοδο που ακολουθεί, τον φθίνοντα δηλαδή 18ο και τον αρχόμενο 19ο αιώνα, περίοδο αποκαλούμενη από πολλούς ως ((δεύτερα φώτα», κατά την οποία βρίσκουν έμπρακτη, εν πολλοίς, εφαρμογή τα αιτήματα των φιλοσόφων. Ένα από τα πλέον σημαντικά, κεφαλαιώδη θα έλεγα, στοιχεία συνεκτικότητας του διαφωτιστικού κινήματος, υπήρξε ο έντονος παιδαγωγικός του χαρακτήρας. Από τον πρώιμο εμπειρισμό του άγγλου ]οίιη Ι,οοΚε στις πλέον συμβιβαστικές προτάσεις του ΡέηεΙοη και του ΟΗαήεβ ΚοΙΙίη, και από τον ριζοσπαστικό Αιμίλιο του ((πολίτη της Γενεύης» ώς την όφιμη χρονολογικά παιδαγωγική πρόταση του ελβετού ]ο}ιαηη Ηείηήάι ΡεβίαΙοζζί, ο δρόμος υπήρξε μακρός και πλούσιος σε καρπούς. Κοινή συνείδηση αποτελεί η αλλαγή της μεθόδου διδασκαλίας, η συμβολή της οικογένειας και όλως ιδιαιτέρως της μητέρας στην ανατροφή των παιδιών. Αναδύεται μάλιστα με ενάργεια και το ζήτημα της εκπαίδευσης των γυναικών. Η επίγνωση της ηθικής και κοινωνικής αποστολής της παιδείας αποτελεί κεφαλαιώδη κατάκτηση της ωρίμανσης του διαφωτιστικού ρεύματος, καθώς και η επιταγή να ωφεληθούν των ευεργημάτων της και τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα. Ο στόχος της κατάκτησης του ατομικού και του συλλογιιο

5 κού ευ ζην, της εναρμόνισης του ατόμου με το κοινωνικό σύνολο, η εκλαΐκευση των ιδεών περί μιας ανθρωποκεντρικής ευδαιμονίας, που θέτει ως απώτερο στόχο την αρμονία των σχέσεων μεταξύ των μελών της πολιτικής κοινωνίας (δοάέϊέ άνίΐβ) περνούν κατεξοχήν μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία. Ο ηθικός στοχασμός προσλαμβάνει ως εκ τούτου έντονο παιδαγωγικό χαρακτήρα και απευθύνεται όλο και περισσότερο σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Από την άλλη πλευρά, η φιλολογία του Διαφωτισμού χαρακτηρίζεται από πολυμορφία και από τον υβριδισμό γραμματειακών ειδών, όπως είναι το διήγημα και ο μύθος, που μεταλλάσσονται με εισηγητές τον Βολταίρο ή τον Μαρμοντέλ και εντάσσονται στο οπλοστάσιο της εκλαϊκευμένης φιλοσοφικής και ηθικής διδαχής. Στην πλειάδα των κειμένων αυτών που εμφιλοχωρούν στον αιώνα του Διαφωτισμού, εντάσσεται το είδος του ((παιδαγωγικού μυθιστορήματος». Στις απαρχές του τοποθετείται το εμβληματικό έργο Περιπέτειες του Τηλεμάχου του Φενελόν και περίπου στις απολήξεις του το Λεονάρδος και Γερτρούδη του Πεσταλότσι. Στο μελέτημα του κυρίου Κωνσταντίνου Μαλαφάντη, Επίκουρου Καθηγητή στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο έχω τη χαρά να προλογίζω, γίνεται εκτενής αναφορά σε όσα επισημαίνω παραπάνω. Αν και είναι σωστά επικεντρωμένο στο ζήτημα της παιδαγωγικής θεωρίας και πράξης, με αφορμή την επανέκδοση της πρώτης μετάφρασης, που εκπονήθηκε στα ελληνικά, του παιδαγωγικού μυθιστορήματος του Πεσταλότσι, αναφέρεται εντούτοις στη συνολική προβληματική που διατρέχει τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό αναφορικά με το μείζον αίτημα της εκπαιδευτικής αλλαγής και της ηθικής και πνευματικής βελτίωσης του ατόμου μέσω της παιδείας. 11

6 Στο εμπεριστατωμένο εισαγωγικό του μελέτημα, ο κύριος Μαλαφάντης παρουσιάζει διεξοδικά στα αντίστοιχα κεφάλαια την προσωπικότητα και το πρωτοποριακό κοινωφελές έργο του Πεσταλότσι, του εμπνευσμένου από τον Ρουσσώ «παιδαγωγού της Αγάπης», αναλύει την παιδαγωγική θεωρία του, για την οποία ενδιαφέρθηκαν ζωηρά, όπως είναι γνωστό, κατά τα προεπαναστατικά και μετεπαναστατικά χρόνια δύο από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του Νεώτερου Ελληνισμού: ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος προέτρεφε τους συγχρόνους να μελετήσουν και να εισαγάγουν στα σχολεία του αναγεννώμενου έθνους τις μεθόδους του Ελβετού παιδαγωγού, και ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο οποίος ως πρώτος Κυβερνήτης του νεοσύστατου κράτους επεδίωξε να εφαρμόσει τις παιδαγωγικές του θεωρίες. Ο συγγραφέας διατρέχει εν συνεχεία τις παιδαγωγικές ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού για να επικεντρωθεί στον νεωτερισμό του παιδαγωγικού μυθιστορήματος. Η μελέτη ολοκληρώνεται με την εκτενή ανάλυση του υπό έκδοση μυθιστορήματος. Η συνεισφορά του κυρίου Μαλαφάντη στον ευρύτερο χώρο της ιστορίας των ιδεών έγκειται και στην επισήμανση μιας σημαντικής απουσίας. Καθώς στον 18ο και τον 19ο αιώνα η «μετακένωση» της δυτικής παιδείας, για να χρησιμοποιήσουμε εδώ τον προσφιλή στον Κοραή όρο, επιτυγχάνεται σε μεγάλο βαθμό μέσω της μεταφραστικής διαδικασίας, πράγμα που επισημαίνει ο συγγραφέας, στην περίπτωση της πρόσληφης του έργου του Πεσταλότσι από τα ελληνικά γράμματα, έχουμε να κάνουμε με την ακόλουθη συνήθη αντίφαση: ενώ οι θεωρίες του και η παιδαγωγική του πρακτική έχουν μαρτυρημένα απήχηση και γίνονται γνωστές κυρίως με έμμεσο τρόπο, το ίδιο το έργο του γνώρισε μόνον δύο αυτοτελείς εκδόσεις' πρώτον ένα φυλλάδιο διδασκαλίας αριθμητικής, που εντάσσεται στις ιεραποστολικές εκδόσεις της Μάλτας (1836) και δεύτερον την πολύ όφιμη αυτοτελή με- 1 2

7 τάφραση του Λεονάρδος και Γερτρούδη, το 1954, που εκπορεύεται. από το περιβάλλον της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας και οφείλεται στον παιδαγωγό Ευριπίδη Σ. Κωνσταντόπουλο, αυτήν ακριβώς που ανασύρει από τη λήθη και προσφέρει ο μελετητής στο ενδιαφερόμενο κοινό με την παρούσα έκδοση. Πειραιάς, 8 Δεκεμβρίου 2006 ΑΝΝΑ ΤΑΜΠΑΚΗ Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών 13

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΑΝΝΑ ΤΑΜΠΑΚΗ 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΤ ). Η. ΡΕ5ΤΑΙ.ΟΖΖΙ 1. Η ζωή του ]. Η. Ρεδίβίοζζί Η κοινωνική και παιδαγωγική δράση του Η παιδαγωγική του μέθοδος Το συγγραφικό έργο του 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ ΤΟΤ Ι Η. ΡΕ5ΤΑΓΟΖΖΙ 1. Οι παιδαγωγικές ιδέες του ]. Η. Ρεδί&Ιοζζί Η Αγωγή Κριτική στη θεωρία και τις απόψεις του

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ I. Η. ΡΕ5ΤΑΙ.ΟΖΖΙ 1. Ο Διαφωτισμός και η Παιδαγωγική του Η λαϊκή φιλολογική παραγωγή του Διαφωτισμού και το μυθιστόρημα του ]. Η. Ρθδΐβίοζζί Η υπόθεση Το ιδεολογικό περιεχόμενο του έργου Τεχνικές παρατηρήσεις και μέσα 163 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 175 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ ΚΑΙ ΓΕΡΤΡΟΥΔΗ ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ