Μυκητολογικές ασθένειες στα σολανώδη (τομάτα, πατάτα, μελιτζάνα, πιπεριά)

Transcript

1 ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Πτυχιακή Μελέτη Μυκητολογικές ασθένειες στα σολανώδη (τομάτα, πατάτα, μελιτζάνα, πιπεριά) ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΖΕΜΠΕΚΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ (Α.Μ.: ) ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΔΡ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2013 Λ 8 ^ 1

2 Περίλιινι/τι Η καλλιέργεια των σολανωδών, δηλαδή της πατάτας, της τομάτας, της μελιτζάνας και της πιπεριάς στην Ελλάδα, αποτελεί μία σημαντική πηγή εισοδήματος για τους παραγωγούς και εξίσου σημαντική πηγή συναλλάγματος για τον τόπο. Η παρούσα εργασία εστιάζεται στις μυκητολογικές ασθένειες που εμφανίζονται στα σολανώδη. Στο πρώτο κεφάλαιο της πτυχιακής παρουσιάζονται οι ασθένειες κατά τις τις οποίες περιγράφεται ο μύκητας που οφείλεται η κάθε ασθένεια, οι συνθήκες ανάπτυξης, τα συμπτώματα που παρουσιάζουν τα φυτά και κυρίως οι τρόποι αντιμετώπισης της ασθένειας. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται μυκητοκτόνα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την καταπολέμηση των εν λόγω μυκητολογικών ασθενειών και γίνεται αναφορά στην ανάγκη εφαρμογής της ολοκληρωμένης διαχείρισης της καλλιέργειας με στόχο αφενός στην προστασία της ποιότητας της καλλιέργειας και αφετέρου στην προστασία του περιβάλλοντος. 2

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή... 4 Κεφάλαιο Μυκητολογικές ασθένειες Περονόσπορος Ωϊδίο Βερτισιλλίωση (Verticillium dahliae) Κλαδοσπορίωση Βοτρύτης (Botrytis cinerea) Φελλώδης σηψιρριζία-πυρηνοχαίτα (Pyrenochaeta lycopersici) Αλτεναρίωση (Alternaria alternate f. sp. lycopersici, Alternaria solani Φουζάριο {Fusarium oxysporym f. sp. lycopersici) Φυτόφθορα {Phytophthora) Σεπτόρια {Septoria lycopersici) Σήψη λαιμού και ριζών Ριζοκτόνια {Rhizoctonia solani) Σκληρωτινίαση {Sclerotinia sclerotiorum) Σκληρωτίαση {Sclerotium rolfsii) Διδυμέλλα {Didymella lycopersici) Ανθράκωση Τήξεις των σπορείων Κεφάλαιο Χρήση μυκητοκτόνων και ολοκληρωμένη διαχείριση καλλιεργειών Χρήση μυκητοκτόνων και ολοκληρωμένη διαχείριση καλλιεργειών Ολοκληρωμένη διαχείριση καλλιεργειών Πηγές

4 Εισαγωγή Η Ελλάδα πλεονεκτεί έναντι των άλλων ευρωπαϊκών χωρών στην καλλιέργεια και πρωιμότητα των κηπευτικών, λόγω της ηλιοφάνειας και του ήπιου και εύκρατου κλίματος. Το ύψος της ελληνικής παραγωγής σε λαχανικά ανέρχεται στα 4 εκατομμύρια τόνους, ποσότητα που αντιστοιχεί στο 8,6% της κοινοτικής παραγωγής ( Ο τομέας των λαχανικών και φρούτων αποτελεί το δυναμικότερο κλάδο για την ελληνική γεωργία, από άποψη ποσότητα παραγωγής, εμπορίας, απασχολούμενου ανθρώπινου δυναμικού, εισαγόμενου συναλλάγματος και κάλυψης του συνόλου σχεδόν των εγχώριων αναγκών σε αντίστοιχα προϊόντα. Η αύξηση των αποδόσεων στα λαχανικά αποδίδεται στη χρησιμοποίηση βελτιωμένου γενετικού υλικού, στην εκμηχάνιση της καλλιέργειας και στην αύξηση της επιφάνειας των υπό κάλυψη καλλιεργειών (Μπουρνάκας, 2007b). Τα λαχανικά μπορεί να καταναλωθούν κυρίως ως νωπά-φρέσκα, αλλά και υπερκατεψυγμένα, κονσερβοποιημένα ή αφυδατωμένα. Από τα 250 περίπου είδη λαχανικών που υπάρχουν στον κόσμο, για την Ελλάδα έχουν οικονομική σημασία περίπου τα Ο διαχωρισμός των κηπευτικών λαμβάνει χώρα με βάση κάποια κοινά χαρακτηριστικά, που έχουν τα μέλη της κάθε οικογένειας (Θανόπουλος, 2008). Οι οικογένειες είναι ένδεκα και είναι οι εξής παρακάτω: Σολανώδη: Εδώ ανήκουν η ντομάτα, η μελιτζάνα, η πιπεριά και η πατάτα. Κολοκυνθοειδή: Σε αυτή την οικογένεια ανήκουν το κολοκύθι, το καρπούζι, το πεπόνι και το αγγούρι. Σταυρανθή: Ανήκουν τα φυτά λάχανο, κουνουπίδι, μπρόκολο και ραπανάκι. Λειριίδες: Ανήκουν το κρεμμύδι, το σκόρδο, το πράσο και το σπαράγγι. Ψυχανθή: Ανήκουν το φασόλι, ο αρακάς και το κουκί. Σκιαδοφόρα: Ανήκουν τα φυτά καρότο, σέλινο και μάραθο. Μαλαχίδες: Εδώ ανήκει η μπάμια. Ροδίδες: Ανήκει η φράουλα. Σύνθετα: Ανήκουν τα φυτά μαρούλι, αντίδι, ραδίκι και αγκινάρα. Χηνοποδιίδες: Ανήκουν το παντζάρι και το σπανάκι. Κονβολβουλίδες: Ανήκει η γλυκοπατάτα. Η πατάτα (,Solanum tuberosum, στρύχνον το κονδυλόρριζον) γνωστή και ως "γεώμηλο", είναι φυτό που ανήκει στην οικογένεια των Στρυχνοειδών (Solanaceae). 4

5 Καλλιεργείται για τους εδώδιμους κονδύλους της, οι οποίοι είναι πλούσιοι σε άμυλο και αποτελούν τροφή μεγάλης θρεπτικής αξίας. Η τομάτα, αλλιώς και ντομάτα, (Στρύχνον το λυκοπερσικόν Solanum lycopersicum, συνώνυμο Lycopersicon esculentum, Λυκοπερσικόν το εδώδιμον) είναι ένα φυτό της οικογένειας των Στρυχνοειδών (Solanaceae) (Αγγίδης, 2006). Η πιπεριά είναι καλλιεργούμενη για τον ομώνυμο καρπό της, αγγειόσπερμο, δικότυλο, ποώδες και θαμνώδες φυτό. Ανήκει στην τάξη Στρυχνώδη της οικογένειας Στρυχνοειδών (Solanaceae). Η μελιτζάνα {Solanum melongena, Στρύχνον η μελιτζάνα) είναι ποώδες, πολυετές φυτό του γένους Στρύχνον {Solanum) της οικογένειας των Στρυχνοειδών (Solanaceae) και καλλιεργείται για τον καρπό της. Τα σαλανώδη θα αποτελόσουν το αντικείμενο μελέτης της παρούσας μελέτης και συγκεκριμένα οι μυκητολογικές ασθένειες από τις οποίες προσβάλλονται και παρουσίαση τρόπων αντιμετώπισής τους. Οι μύκητες αποτελούν ένα ξεχωριστό βασίλειο από τα 5 των έμβιων όντων, που περιλαμβάνει μονοκύτταρους ή πολυκύτταρους ευκαρυωτικούς οργανισμούς. Οι μύκητες εμφανίζουν τεράστια ποικιλία και υπάρχουν παντού. Οι περισσότεροι ανευρίσκονται στο έδαφος και τα φυτά και διατρέφονται από οργανικά συστατικά ζώντων ή νεκρών οργανισμών, για αυτό και θεωρούνται το «βιολογικό εργαστήριο αποδόμησης των οργανικών ουσιών» (Μπουρνάκας, 2007a). Το 2009, το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο δημοσίευσε μία έκθεση, στην οποία καταγράφονταν τα φυτολογικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι γεωργοί στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των εργαστηριακών διαγνώσεων επί των δειγμάτων, τα οποία εστάλησαν στο Ινστιτούτο από διάφορες περιοχές της χώρας (από Υπηρεσίες του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και των Νομαρχιών, από αγρότες, Συνεταιρισμούς και Ενώσεις αυτών, ιδιώτες κ.ά.) ή συλλέχθηκαν από τους επιστήμονες του Ινστιτούτου, συμπληρώθηκαν οι σχετικοί κατάλογοι των παθογόνων (μυκήτων, βακτηρίων, ιών), μη παρασιτικών αιτιών, ζωικών εχθρών, αρθροπόδων υγειονομικής σημασίας και τοξικοκοτήτων από ζιζανιοκτόνα και άλλες ουσίες. Συγκεκριμένα, για τα σολανώδη έγιναν οι εξής καταγραφές για τις μυκητολογικές ασθένειες ανά ξενιστή ( gr/gr/dep/gen/ekthesi): 5

6 ΜΕΛΙΤΖΑΝΑ Cladosporium sp.: Κουρτάκι Άργος. Verticillium dahliae: Κρυονέρι Αττικής. ΠΑΤΑΤΑ Alternaría solani: Δράμα, Περιθώριο Δράμας. Botrytis sp.: Αετόλοφος Λάρισας Colletotrichum coccodes: Άραξος Αχαΐας, Δράμα, Κιάτο Κορινθίας. Colletotrichum sp.: Λαμία. Fusarium oxysporum: Βασιλικό Εύβοιας. Fusarium sp.: Αετόλοφος Λάρισας, Αντίγονο Φλώρινας, Άνω Βροντού Σερρών, Γαλλία, Κομοτηνή, Κυπαρισσία Μεσσηνίας, Μεσσήνη, Νάξος. Phoma sp: Σάμος. Phytophthora infestans: Αμαλιάδα Ηλείας, Αμφίκλεια, Αχαΐα, Κάτω Νευροκόπι Δράμας, Παλαιοχώρι Καβάλας. Rhizoctonia solani: Δράμα, Κέρκυρα. Spongospora subterranean: Στάδιο Τρίπολης. Verticillium dahliae. Τρίπολη. ΠΙΠΕΡΙΑ Phytophthora sp.: Φλώρινα. Pyrenochaeta lycopersici: Φωτολίβος Δράμας (βλ. εικ. 1) Rhizoctonia solani: Φλώρινα. ΤΟΜΑΤΑ Alternaría solani: Κανδήλα Αρκαδίας. Alternaría sp.: Μυκήνες Αργολίδας. Botrytis cinerea: Γλυφάδα Αττικής, Καρτεράδο Σαντορίνης. Colletotrichum coccodes: Κύπρος, Φούρνοι Αργολίδας. Fusarium sp.: Άγιος Στέφανος Αττικής. Fusarium oxysporum f. sp. radiéis lycopercisi: Αργοστόλι, Βλαχιώτη Λακωνίας, Κροκεές Λακωνίας, Μεσσηνία, Φιλιατρά Μεσσηνίας. Leveillula táurica: Αρχαία Κόρινθος, Πέραμα Μυτιλήνης, Στείρα Εύβοιας. 6

7 Phytophthora infestans: Καστοριά, Κοζάνη, Κρηνίδες Καβάλας. Phytophthora sp.: Αλεξανδρούπολη, Κάστρο Βοιωτίας, Μαντούδι Εύβοιας, Μεσσηνία, Χαλκίδα. Pyrenochaeta lycopersici: Άγιος Στέφανος Αττικής, Αγρίνιο Αιτωλοακαρνανίας, Αλώνια Μεσσηνίας, Βλαχιώτη Λακωνίας. Pythium sp.: Άγιος Στέφανος Αττικής. Rhizoctonia solani: Χαλκίδα. Rhizopus stolonifer: Κουντουρά Χανίων. Verticillium dahliae: Βελίνα Κορινθίας. Φυκομύκητας: Τυμπάκι Ηρακλείου Ακολουθεί η περιγραφή των σημαντικότερων μυκητολογικών ασθενειών των σολανωδών καλλιεργειών στην Ελλάδα. 7

8 Κεφάλαιο 1 : Μυκητολογικές ασθένειες 1. Περονόσπορος Περονόσπορος της πατάτας ονομάζεται η ασθένεια που προκαλείται από τον ωομύκητα Phytophthora infestans και προσβάλλει κυρίως την πατάτα, τη τομάτα και σπανιότερα άλλα σολανώδη φυτά. Θεωρείται από τις σοβαρότερες ασθένειες, καθώς σε διάστημα λίγων ημερών μπορεί να οδηγήσει έως και στην πλήρη καταστροφή μιας φυτείας, προκαλώντας σοβαρό πλήγμα στο γεωργικό εισόδημα (Αλιβιζάτος, 2007). Ο συγκεκριμένος φυτοπαθογόνος οργανισμός ευθύνεται για το λιμό που ξέσπασε το 1845 και 1846 στην Ιρλανδία και πέρασε στην ιστορία ως «Ιρλανδικός Λιμός». Η ολοκληρωτική καταστροφή των καλλιεργειών πατάτας επέφερε σοβαρότατα οικονομικά και διατροφικά προβλήματα στη χώρα, καθώς το χαμηλό κόστος παραγωγής και οι υψηλές αποδόσεις είχαν καταστήσει την εν λόγω καλλιέργεια ως τη σημαντικότερη, για την εποχή, στην Ιρλανδία. Περίπου ένα εκατομμύριο Ιρλανδοί οδηγήθηκαν στο θάνατο εξαιτίας της πείνας και των ασθενειών, ενώ αντίστοιχος αριθμός κατοίκων αναγκάστηκε να μεταναστεύσει κυρίως προς την Αγγλία και τις ΗΠΑ (Αγγίδης, 2006). Παθογόνο - συνθήκες ανάπτυξης Ο περονόσπορος προκαλείται από τον ψευδομύκητα Phytophthora infestans. Για την ανάπτυξή του απαιτείται υγρός και δροσερός καιρός (17-20 C). Υπό αυτές τις ευνοϊκές συνθήκες, η ασθένεια μπορεί να εξαπλωθεί πολύ γρήγορα, καταστρέφοντας ολοκληρωτικά τα φυτά. Ο περονόσπορος εμφανίζεται κυρίως σε υγρά εδάφη, επειδή απαιτείται νερό για τη διασπορά του και προσβολή του φυτικού ιστού (Εικ. 1). Σπάνια, όταν οι εξωτερικές συνθήκες είναι ευνοϊκές για τον ψευδομύκητα (π.χ. περίσσεια υγρασίας), μπορεί να προκαλέσει επιδημικές ασθένειες, αλλά ποτέ κατά τη διάρκεια των θερμότερων μηνών. Σε θερμοκρασίες πάνω από 30 C, ο ψευδομύκητας νεκρώνεται. Ο περονόσπορος μπορεί να καταστρέψει ολόκληρη της καλλιέργεια πατάτας και σε περιοχές με υγρές καιρικές συνθήκες, η προστασία των καλλιεργειών από αυτό τον ψευδομύκητα είναι απολύτως απαραίτητη. Μπορεί να καταστρέψει την καλλιέργεια εξαιρετικά ευαίσθητων ποικιλιών, όπως η Russet Burbank (Θανόπουλος, 2008). 8

9 Εικ. 1. Νέκρωση του λαιμού φυτού πατάτας, λόγω της προσβολής του από τον ψευδομύκητα Phytophthora infestans. Συμπτώματα Προσβάλλονται όλα τα εναέρια όργανα των φυτών, σε όλα τα στάδια αναπτύξεως. Τα προσβεβλημένα φύλλα έχουν έναν σκούρο πράσινο-καστανό χρωματισμό, σαπίζουν και αργότερα αποξηραίνονται. Νωρίς το πρωί ή κάτω από πολύ υγρές συνθήκες, στο μολυσμένο μέρος του φύλλου είναι εμφανείς οι καρποφορίες του ψευδομύκητα με τα σπόρια, τα οποία εξέρχονται από το φύλλο. Ο ψευδομύκητας είναι υποχρεωτικό παράσιτο και τα σπόρια του δεν αναπτύσσονται σε νεκρή επιφάνεια. Οι μολυσμένοι κόνδυλοι παρουσιάζουν περιορισμένα εξωτερικά συμπτώματα, το περίδερμα είναι καστανό και λίγο ζαρωμένο. Σε εγκάρσια τομή των κονδύλων, η σάρκα είναι καστανή και ο μεταχρωματισμός αρχίζει κάτω από το περίδερμα. Ο μεταχρωματισμός είναι μερικές φορές ασυνεχής και ποτέ δεν προκαλεί εσωτερικό δακτύλιο στον κόνδυλο. Στους μίσχους των φύλλων και στους βλαστούς εμφανίζονται μαύρες νεκρωτικές επιμήκεις κηλίδες που σύντομα καλύπτουν μεγάλες επιφάνειες των προσβεβλημένων οργάνων και προκαλούν το μαρασμό και την αποξήρανσή τους. Εφόσον επικρατεί υγρός καιρός, οι προσβεβλημένες περιοχές καλύπτονται από τις υπόλευκες εξανθήσεις του μύκητα (Εικ. 2,3,4,5). Εικ. 2: Προσβεβλημένα φύλλα πατάτας από τον περονόσπορο. 9

10 Εικ. 3. Εξάνθιση στην κάτω επιφάνεια φύλλου πατάτας από τον περονόσπορο (Phytophthora infestans) ftytophtora mjeüoas likcywu l i * T w Ψ : * Εικ. 4. Αριστερά, προσβολή φυτού (άνω) και καρπού (κάτω) μελιτζάνας από τον ψευδομύκητα Phytophthora infestans. Στα προσβεβλημένα φύλλα σημειώνονται χλωρώσεις και κιτρινίσματα, ενώ στον καρπό έχει αναπτυχθεί το σημείο της εξάνθισης. Δεξιά, ο βιολογικός κύκλος του εν λόγω παθογόνου. Εικ.5. Συμπτώματα προσβολής από περονόσπορου σε βλαστό τομάτας. 10

11 Η προσβολή ξεκινά από τα κατώτερα φύλλα, όπου εμφανίζονται κιτρινωπές κηλίδες ακανόνιστου σχήματος («λαδιές»). Αυτές οι περιοχές στη συνέχεια γίνονται καστανές και ξηραίνονται. Στους μίσχους και βλαστούς, οι νεκρώσεις των ιστών παίρνουν επίμηκες σχήμα. Οι καρποί προσβάλλονται αρχικά στην περιοχή του ποδίσκου. Η προσβολή μπορεί να εξαπλωθεί στη συνέχεια σε ολόκληρο τον καρπό (Εικ. 6). Εικ.6. Προσβεβλημένα φύλλα τομάτας από περονόσπορου, που εμφανίζουν κιτρινωπές κηλίδες ακανόνιστου σχήματος. Ο περονόσπορος συχνά συγχέεται με τον ιό Υ της πατάτας. Η ξήρανση που προκαλείται από τον ιό δεν έχει σκούρο πράσινο-καστανό χρώμα. Ο ιός προκαλεί μικρές μελανές κηλίδες ή μικρό έως μεγαλύτερο μαύρο χρωματισμό των νεύρων στην κάτω επιφάνεια των φύλλων. Ο περονόσπορος δεν προκαλεί αυτά τα συμπτώματα, αλλά αναπτύσσει άσπρους δακτυλίους σε υγρές συνθήκες (Παναγόπουλος, 1995). Η αλτερναρίωση (Alternaría sotaní) μπορεί να προκαλέσει παρόμοια συμπτώματα, αλλά η Alternaría εμφανίζεται σε ξηρό και ζεστό καιρό, ενώ η Phytophthora προτιμά υγρές και πιο δροσερές περιβαλλοντικές συνθήκες. Επίσης, η αλτερναρίωση προκαλεί περισσότερες καστανές κηλίδες στα φύλλα και έχουν ένα συγκεκριμένο ομόκεντρο σχέδιο. Ο κύκλος της ασθένειας Ο μύκητας έχει δύο εγγενείς τύπους αναπαραγωγής. Όταν υφίστανται και οι δύο, το παθογόνο μπορεί να αναπτυχθεί με εγγενή πολλαπλασιασμό των σπορίων, τα οποία μπορεί να διαβιώσουν το χειμώνα στο νεκρό φυτικό ιστό. Στην παρουσία μόνο του ενός εγγενή τύπου, ο εγγενής πολλαπλασιασμός είναι αδύνατος. Έτσι ο μύκητας διαχειμάζει στο μολυσμένους κονδύλους πατάτας, ως μυκήλιο. Στα νότια κράτη, 11

12 όπου ο χειμώνας δεν είναι βαρύς, τα μολυσμένα φυτά μπορούν να επιβιώσουν το χειμώνα (πατάτα, τομάτα) και ο νότιος αέρας μπορεί να μεταφέρει τα σπόρια στα βόρεια κράτη. Η εγγενής διαχείμαση συνήθως οδηγεί σε επιδημίες πολύ νωρίς και η εγγενής μορφή (Α2) είναι παρούσα σε όλα τα κράτη της Ε.Ε. (Παναγόπουλος, 1995). Ο ψευδομύκητας δεν μπορεί να επιβιώσει απουσία ύδατος. Τα σπόρια (εγγενή και αγενή, επίσης) διαμορφώνουν μικρά ζωοσπόρια, τα οποία χρειάζονται ροή ύδατος, για τη μετακίνησή τους. Τα ζωοσπόρια είναι η μολυσματική μορφή του ψευδομύκητα. Η προσβολή των κονδύλων από τα ζωοσπόρια πραγματοποιείται μέσω των φακιδίων του, αλλά μπορούν να πιέσουν ενεργά προς τα έξω το ανώτερο κυτταρικό τοίχωμα των φύλλων της πατάτας. Τα σπόρια ξεπλένονται από τη βροχή ή την άρδευση και μολύνουν τον κόνδυλο, ενώ μυκηλιακή προσβολή κατά μήκος του στελέχους είναι αδύνατη (Αγγίδης, 2006). Μετά τη μόλυνση, ο ψευδομύκητας ζει ως υποχρεωτικό παράσιτο μεταξύ των κυττάρων. Υπάρχει ένα μικρό χρονικό διάστημα μεταξύ της μόλυνσης και της εμφάνισης των συμπτωμάτων, που ονομάζεται χρόνος επώασης, κατά το οποίο ο ψευδομύκητας είναι παρών, αλλά μη ορατός. Μερικά χημικά σκευάσματα μπορούν να σταματήσουν τη μόλυνση του φυτού ακόμα και σε αυτό το στάδιο. Μέσω του εγγενούς πολλαπλασιασμού, ο ψευδομύκητας μπορεί εύκολα να συγκεντρώσει γονίδια ανθεκτικά ενάντια στα ζιζανιοκτόνα και μολυσματικά γονίδια ενάντια στις ποικιλίες με κάθετη ανθεκτικότητα. Αυτές οι σύνθετες φυλές εμφανίζονται συχνά στην Ε.Ε. (Κολιοπάνος, 1995). Αντιμετώπιση 1. Χρησιμοποίηση ανθεκτικών ποικιλιών και υβριδίων τομάτας. 2. Χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου ή απολύμανση του σπόρου που προέρχεται από μολυσμένους καρπούς. 3. Μείωση της υγρασίας του θερμοκηπίου με αραιή φύτευση, κατάλληλο κλάδεμα και ξεφύλλισμα, καλό αερισμό. 4. Εφαρμογή συστήματος πρόγνωσης-προειδοποίησης, που λειτουργεί με βάση: α) τη θερμοκρασία και τη βροχόπτωση, β) τη θερμοκρασία και τη σχετική υγρασία και γ) το συνδυασμό των παραπάνω σε πρόγραμμα Η/Υ. Με το πρόγραμμα αυτό καθορίζονται οι περίοδοι που πρέπει να γίνονται οι επεμβάσεις, για την πρόληψη της ασθένειας. 5. Αποφυγή συγκαλλιέργειας τομάτας με πατάτα. 12

13 6. Χημική καταπολέμηση: Ψεκασμοί με χαλκούχα (π.χ. maneb, mancozeb), που πρέπει να αποφεύγονται στα πρώτα στάδια ανάπτυξης των φυτών μέχρι τα τέλη της ταχείας ανάπτυξής τους). 7. Βιολογική καταπολέμηση: Χρησιμοποίηση του ανταγωνιστικού μύκητα Pénicillium aurantiogriseum που έχει αποδειχθεί, ότι εμποδίζει την ανάπτυξη των κηλίδων του παθογόνου στα φύλλα της πατάτας σε πειράματα εργαστηρίου. Σε υγρές και βροχερές συνθήκες, τα μυκητοκτόνα επαφής δεν είναι αποτελεσματικά και θα πρέπει σε αυτή την περίπτωση να χρησιμοποιούνται διασυστηματικά μυκητοκτόνα, τα οποία μπορούν να σταματήσουν την προσβολή ακόμα και μερικές ημέρες μετά από τη μόλυνση των φυτών (Αλιβιζάτος, 2007). 2. Ωίδιο Η ασθένεια αυτή εμφανίζεται συνήθως το φθινόπωρο και την άνοιξη και οι μολύνσεις ευνοούνται σε θερμοκρασία C και σχετική υγρασία 55-70% ή και μικρότερη. Η ασθένεια αυτή προκαλείται από τον ασκομύκητα με τέλεια μορφή Leveillula taurica (α.τ. μορφή: Oidiopsis taurica). Πρόκειται για υποχρεωτικό παράσιτο, που μολύνει τα φυτά από τα στομάτια. Εισέρχεται μέσα στους ιστούς και αναπτύσσεται ενδοφυτικά στο μεσόφυλλο (Hansen et.al., 2003). Συμπτώματα Η ευαισθησία των φυτών αυξάνεται με την ηλικία τους, ενώ τα νεαρά φυτά παρουσιάζουν ανεκτικότητα. Η ασθένεια εμφανίζεται συνηθέστερα στο φύλλωμα. Τα συμπτώματα της ασθένειας εμφανίζονται κυρίως στην άνω επιφάνεια των ώριμων φύλλων με τη μορφή κίτρινων ή κιτρινοπράσινων, ακανόνιστων ή γωνιωδών κηλίδων (Εικ. 7, 8). Στην κάτω επιφάνεια των φύλλων εμφανίζεται λευκή ή ανοικτή καστανή εξάνθιση, που αποτελείται από τους κονιδιοφόρους και τα κονίδια (σπόρια) του μύκητα. Όταν οι περιβαλλοντικές συνθήκες είναι πολύ ευνοϊκές για την ασθένεια, η λευκή εξάνθιση εμφανίζεται και στην πάνω επιφάνεια των φύλλων. Σε πολλές περιπτώσεις, οι άκρες των φύλλων που εμφανίζουν συμπτώματα της ασθένειας στρέφονται προς τα πάνω. Τα προσβεβλημένα φύλλα συνήθως πίπτουν εκθέτοντας τους καρπούς στην ηλιακή ακτινοβολία με αποτέλεσμα μερικοί καρποί να εμφανίζουν εγκαύματα. Από εκεί αναπτύσσονται οι κονιδιοφόροι, που εμφανίζονται ως λευκή 13

14 εξάνθιση. Αυτοί παράγουν τα σπόρια του μύκητα (κονίδια), που είναι ξηροσπόρια, και για να βλαστήσουν δεν απαιτούν υψηλές συνθήκες υγρασίας. Εικ.7.: Φύλλα μελιτζάνας, που παρουσιάζουν κιτρινοκαστανές περιοχές, λόγω εκτεταμένης προσβολής τους από ωίδιο. Εικ.8. Προσβεβλημένα φύλλα τομάτας με νεκρωτικές περιοχές, λόγω προσβολής τους από ωίδιο. Το ωίδιο είναι διαδεδομένη ασθένεια σε σχετικά ξηροθερμικές συνθήκες σε σύγκριση με άλλα παθογόνα. Μέσω των κονιδίων, η ασθένεια εξαπλώνεται και σε υγιή φυτά. Η βλάστηση των σποριών και η διείσδυσή τους μπορεί να ολοκληρωθεί μέσα σε 3 ώρες (Μπουρνάκας, 2007α). Εντονότερα είναι τα συμπτώματα στην πιπεριά και στη μελιτζάνα, ενώ πιο ήπια (μόνο ανοιχτοκίτρινες κηλίδες) προκαλούνται στο αγγούρι. Οι κηλίδες αργότερα γενικά καθίστανται νεκρωτικές. Αντιμετώπιση Η αντιμετώπιση του ωιδίου είναι δύσκολη μετά την εμφάνιση των πρώτων συμπτωμάτων στα φυτά. Η αντιμετώπιση της ασθένειας βασίζεται κυρίως σε προστατευτικές εφαρμογές θείου ή διαφόρων μυκητοκτόνων, όπως το ίπαάϊιτιεηοΐ 14

15 25% EC και το fenarimol 6% PW, των οποίων η χρήση τους επιτρέπεται στην ολοκληρωμένη αντιμετώπιση. Το θείο δρα με ατμούς και η καλύτερη θερμοκρασία για τη δράση του είναι γύρω στους 25 C. Ειδικότερα: Άνθος θείου, που προκύπτει από εξάχνωση και συμπύκνωση των ατμών του θείου. Είναι το πιο αποτελεσματικό. Άλευρο θείου. Προέρχεται από άλεση του ορυκτού θείου. Γάλα θείου, το οποίο προκύπτει από κατακρήμνιση του θείου και αποτελείται από κόκκους κρυσταλλικής μορφής. Μίγμα θείου που περιέχει επιπλέον ταλκ, ή καολίνη, ή ασβέστη και χρησιμοποιείται στις περιπτώσεις που οι υψηλές θερμοκρασίες είναι απαγορευτικές για το θείο, λόγω φυτοτοξικότητας. Αν η θερμοκρασία είναι πάνω από 30 C, τότε το θείο μπορεί να προκαλέσει εγκαύματα στα φυτά. Στην περίπτωση που οι θερμοκρασίες είναι σχετικά χαμηλές ή πολύ υψηλές είναι προτιμότερο να χρησιμοποιηθεί άλλο μυκητοκτόνο (Θανόπουλος, 2008). Η καταπολέμηση της ασθένειας είναι δύσκολη στην τομάτα. Κανένα σύγχρονο μυκητοκτόνο δεν παρεμποδίζει την παραγωγή σπορίων του παθογόνου. Σύμφωνα με τον Kontaxis (1984), σε σοβαρές επιδημίες στην τομάτα το triadimefon κατέστειλε την ασθένεια σημαντικά, αλλά δεν εξάλειψε την προσβολή ή την σποριογέννηση οκτώ ημέρες μετά την εφαρμογή. Επειδή η χημική καταπολέμηση δεν είναι πάντα αποτελεσματική και εφόσον δεν υπάρχουν αποδεκτές ανθεκτικές εμπορικές ποικιλίες τομάτας, είναι βασική η εφαρμογή εναλλακτικών μεθόδων καταπολέμησης των ωιδίων, φιλικών προς το περιβάλλον. Μια εναλλακτική προσέγγιση, για την αντιμετώπιση των ασθενειών των φυτών, είναι η χρήση εκχυλισμάτων από κομπόστες, οι οποίες περιέχουν αρκετούς μικροοργανισμούς. Οι μηχανισμοί δράσης τους είναι: α) η επαγωγή αντοχής στα φυτά και β) η άμεση παρεμπόδιση των παθογόνων. Προτείνεται, επίσης, η αποφυγή γειτνίασης με ευπαθείς στο ωίδιο καλλιέργειες. Εφόσον το παθογόνο μπορεί να προσβάλλει και άλλες καλλιέργειες, πρέπει να αποφεύγεται η εγγύτητα φυτών τομάτας, με πιπεριές ή άλλα είδη που είναι ευαίσθητα στην ασθένεια, ώστε να μην γίνονται διασταυρωτές μολύνσεις. Τέλος, αρκετά ζιζάνια-ξενιστές του L. táurica μπορούν να αποτελέσουν πηγή μολύσματος και να βοηθήσουν στην επιβίωση του μύκητα. Είναι αναγκαία λοιπόν η απομάκρυνσή τους. 15

16 3. Βερτισιλλίωση ( νβτίίςίμιιηι άαμίαβ) Η βερτισιλλίωση, μία από τις πιο επικίνδυνες αδρομυκώσεις των καλλιεργούμενων φυτών και προσβάλλει πλήθος φυτών. Στην Ελλάδα, αν και έχει αναφερθεί για πρώτη φορά από το 1935 ως ασθένεια, εντούτοις μόνο την τελευταία εικοσαετία έχει αρχίσει να απασχολεί έντονα τον παραγωγικό κόσμο με την επέκταση που έχει στις διάφορες καλλιέργειες. Η ασθένεια απαντάται σε όλες τις εύκρατες χώρες του κόσμου. Το είδος, με την μεγαλύτερη σπουδαιότητα, είναι το V άαμίαβ, το οποίο αναφέρεται ότι προσβάλλει περισσότερα από 200 είδη φυτών μεταξύ των οποίων λαχανοκομικά, ανθοκομικά, ψυχάνθη, δενδρώδη και δασικά. Μάλιστα, ο μύκητας στην τομάτα έχει εμφανίσει δύο φυσιολογικές φυλές (τη φυλή 1, που είναι ευρέως διαδεδομένη στη χώρα μας, και τη φυλή 2, που έχει περιορισμένη εξάπλωση). Ο μύκητας επιβιώνει στο έδαφος για χρόνια με τη δημιουργία των μικροσκληρωτίων. Συμπτώματα Τα φυτά που έχουν προσβληθεί εμφανίζουν το σύνδρομο του βραδέως μαρασμού. Πολλές φορές η ασθένεια εμφανίζεται με τη μορφή ημιπληγίας. Στα αρχικά στάδια, η ασθένεια εκδηλώνεται με μαρασμό μεμονωμένων φυλλιδίων ή/και φύλλων. Στο έλασμα των κατώτερων φύλλων εμφανίζεται αρχικά χλώρωση μεταξύ των νευρώσεων και εν συνεχεία νέκρωση των χλωρωτικών ιστών, μαρασμός και πτώση φύλλων (Εικ. 9). Τα συμπτώματα αυτά εκδηλώνονται αργότερα και στα ανώτερα φύλλα (Παναγόπουλος, 1995). Εικ.9. Βερτισιλλίωση σε μελιτζάνα, όπου είναι ο εμφανείς οι χλωρωτικές και κίτρινες περιοχές στο έλασμα των φύλλων. 16

17 Ακόμη, τα ασθενή φυτά μπορεί να εμφανίσουν νανισμό. Χαρακτηριστικό σύμπτωμα είναι ο καστανός μεταχρωματισμός των αγγείων του ξύλου, που εμφανίζεται σε επιμήκη ή εγκάρσια τομή του στελέχους (Εικ. 10). Ο μεταχρωματισμός αυτός είναι εμφανής στις ρίζες και σε όλο το μήκος των στελεχών, ακόμη και μέχρι τα αγγεία των καρπών της μελιτζάνας (Θανόπουλος, 2008). Εικ. 10. Μεταχρωματισμός αγγείων που οφείλεται στο μύκητα νετίίώμιιηι άαηιίαβ. Στην αριστερή εικόνα απεικονίζεται το υγιές φυτό και στις υπόλοιπες τέσσερις απεικονίζεται προοδευτικά η αύξηση του μεταχρωματισμού των αγγείων. Αντιμετώπιση 1. Απομάκρυνση και καταστροφή με φωτιά των υπολειμμάτων της προηγούμενης καλλιέργειας (τα μικροσκληρώτια του μύκητα επιβιώνουν στο έδαφος απουσία ξενιστών για περισσότερα από 10 χρόνια). 2. Ηλιοαπολύμανση εδάφους. 3. Εφαρμογή ισορροπημένης λίπανσης και αποφυγή εφαρμογής αυξημένων ποσοτήτων αζώτου και φωσφόρου. 4. Ενσωμάτωση φρέσκων οργανικών υλικών (π.χ. μπρόκολα, λάχανα, μαρούλια) στο έδαφος και ταυτόχρονη κάλυψη τους με φύλλο πλαστικού για ηλιοαπολύμανση. 5. Έγκαιρη καταπολέμηση των νηματωδών και των εντόμων του εδάφους. 6. Χρησιμοποίηση μη αλατούχου νερού άρδευσης, επειδή το αλατούχο νερό αυξάνει την ευπάθεια των φυτών. 7. Ανεκτικά ή ανθεκτικά υβρίδια και ποικιλίες. 8. Η χρήση των διασυστηματικών μυκητοκτόνων (π.χ. βενζιμιδαζολικά) δεν δίνουν ικανοποιητικά αποτελέσματα (Σιδηράς Μ., 2005). 17

18 4. Κλαδοσπορίωσιι Η ασθένεια εμφανίζεται συνήθως στις θερμοκηπιακές, μη θερμαινόμενες καλλιέργειες μελιτζάνας και τομάτας. Η κλαδοσπορίωση οφείλεται στο μύκητα Fulvia fulvum. Η ασθένεια ευνοείται από υψηλή υγρασία (άριστη υγρασία μεγαλύτερη από 95%) και θερμοκρασία (άριστη C). Ο μύκητας επιβιώνει ως σαπρόφυτο στα υπολείμματα της καλλιέργειας με τη μορφή κονιδίων ή σκληρωτίων. Τα κονίδια του παθογόνου μεταφέρονται κυρίως με τον άνεμο και τη βροχή (φυσική ή τεχνητή) και μπορούν να επιβιώσουν για ένα χρόνο τουλάχιστον. Άλλοι τρόποι μεταφοράς των μολυσμάτων είναι τα ρούχα των εργατών, τα καλλιεργητικά εργαλεία και τα έντομα (Gould, 1992). Συμπτώματα Η ασθένεια προσβάλει μόνο τα φύλλα στην επιφάνεια των οποίων προκαλεί ακανόνιστες ή κυκλικές κηλίδες με ασαφή όρια και χρώμα κιτρινοπράσινο (Εικ. 11). Τα συμπτώματα αυτά εμφανίζονται αρχικά στα κατώτερα φύλλα των φυτών. Με την πάροδο του χρόνου, οι κηλίδες γίνονται νεκρωτικές, ενώ η κάτω επιφάνεια τους καλύπτεται με ελαιοκαστανή εξάνθιση, που είναι οι κονιδιοφόροι και κονίδια του μύκητα (Παναγόπουλος, 1995). Εικ. 11. Προσβολή φύλλου τομάτας από την κλαδοσπορίωση με τη μορφή κιτρινοκαστανών κηλίδων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Κάτω από ευνοϊκές συνθήκες, οι κηλίδες επεκτείνονται και καταλαμβάνουν μεγάλο τμήμα της επιφάνειας του φύλλου, που τελικά μαραίνεται, ξηραίνεται και πίπτει. 18

19 Παθογόνο - Συνθήκες ανάπτυξης Η ασθένεια οφείλεται στο μύκητα Fulvia fulvum, ο οποίος μολύνει από τα στομάτια των φύλλων και αναπτύσσεται μέσα στους ιστούς, κατά προτίμηση στο σπογγώδες μεσόφυλλο. Τα κονίδια (σπόρια) του μύκητα βλαστάνουν, όταν βρεθούν σε επαφή με τη φυλλική επιφάνεια. Η μόλυνση και ανάπτυξη της ασθένειας ευνοείται με υγρασία και σχετικά υψηλές θερμοκρασίες (περίπου 20 C). Στα πρώτα στάδια της προσβολής η ασθένεια δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή. Αντιμετώπιση Για την αντιμετώπιση του παθογόνου συνιστάται η εφαρμογή μέτρων που μειώνουν την υγρασία και θερμοκρασία στο θερμοκήπιο (π.χ. καλός αερισμός, αραιή φύτευση, πότισμα τις πρωινές ώρες ). Επιπλέον θα πρέπει να απομακρύνονται και να καταστρέφονται τα φυτικά μέρη ή ολόκληρα τα προσβεβλημένα φυτά αμέσως μόλις εμφανιστούν συμπτώματα της ασθένειας. Τέλος, πολύ αποτελεσματικοί εναντίον της ασθένειας είναι οι ψεκασμοί των φυτών με chlorothalonil 50 % SL, chlorothalonil 50 % SC, χαλκό (οξυχλωριούχο) 50 % WP, χαλκό (υδροξείδιο) 50 % WP (Αγγίδης, 2006). 5. Βοτρύτης (Botrytis cinerea) Ο βοτρύτης είναι ευρύτατα διαδεδομένος μύκητας. Προσβάλλει πάρα πολλές καλλιέργειες και αποτελεί σοβαρό πρόβλημα και πραγματική απειλή για την εμπορεύσιμη παραγωγή. Εκτός από τις ποσοτικές απώλειες της καλλιέργειας υποβαθμίζει και την ποιότητα των προϊόντων, ενώ ζημιώνει την παραγωγή και μετασυλλεκτικά κατά την αποθήκευση και μεταφορά. Αποτελεί πρόβλημα ιδιαίτερα για τις θερμοκηπιακές καλλιέργειες, αλλά και για τις υπαίθριες. Η ασθένεια που προκαλεί ο μύκητας αυτός είναι γνωστή ως βοτρύτιδα ή φαιά σήψη ή τεφρά σήψη και προσβάλλει λαιμούς, στελέχη, φύλλα, καρπούς, μίσχους σε φυτά κάθε ηλικίας και ευνοείται από την υψηλή υγρασία του περιβάλλοντος. Συμπτώματα Η υψηλή σχετική υγρασία κατά τη διάρκεια της νύχτας έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργείται μεγάλος αριθμός κονιδίων του μύκητα, τα οποία βλαστάνουν και προκαλούν νέες μολύνσεις. Τα φυτά που έχουν μολυνθεί μαραίνονται και ξηραίνονται. Στα στελέχη δημιουργείται καστανό έλκος, που αρχικά είναι μικρό, και 19

20 όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές γίνεται μεγάλο. Συνοδεύεται από τη χαρακτηριστική γκρίζα εξάνθιση. Στα φύλλα σχηματίζονται πρασινο-κάστανες μέχρι ανοιχτοκάστανες κηλίδες, των οποίων οι ιστοί είναι μαλακοί. Οι κηλίδες αυτές εμφανίζονται συνήθως στην περιφέρεια των φύλλων και κατά την εξέλιξη της ασθένειας νεκρώνονται, σχίζονται και στη συνέχεια τα φύλλα ξηραίνονται. Στους καρπούς της τομάτας η προσβολή μπορεί να εκδηλωθεί και με τη μορφή μικρών δακτυλιοειδών κηλίδων, διαμέτρου 3-8 πιηι, υπόλευκου. Χαρακτηριστική είναι η γκρίζα εξάνθιση (χνούδι) του μύκητα στα προσβεβλημένα όργανα (Εικ. 12). Προσβάλλει όλα τα μέρη των φυτών (φύλλα, στελέχη, άνθη, καρπούς) και σε όλα τα στάδια ανάπτυξής τους. Ο βοτρύτης μπορεί να αναπτυχθεί και σαπροφυτικά σε υπολείμματα της καλλιέργειας και σε νεκρά μέρη των φυτών και από εκεί να μολύνει γειτονικούς υγιείς ιστούς (Παναγόπουλος, 1995). Εικ.12. Καρπός τομάτας που έχει προσβληθεί από Botrytis cinerea. Ο μύκητας έχει δημιουργήσει το σύμπτωμα της υγρής σήψης στον καρπό και διακρίνεται το σημείο της γκρι εξάνθισης επί της προσβεβλημένης περιοχής του καρπού. Παθογόνο - Συνθήκες ανάπτυξης Η ατελής μορφή του μύκητα προκαλεί τα προβλήματα στις καλλιέργειες. Σχηματίζει κονιδιοφόρους με μακρύ ποδίσκο και υαλώδη κονίδια σε σχηματισμό βότρυ στις διακλαδώσεις. Στους προσβεβλημένους ιστούς μπορεί να σχηματιστούν, επίσης, τα μαύρα σκληρώτια του μύκητα. Τα κονίδιά του βλαστάνουν σε μεγάλο εύρος θερμοκρασιών (από 1-30 C) αν και η ιδανική θερμοκρασία είναι 18 C. Τα κονίδιά του είναι ξηροσπόρια, δηλαδή μεταφέρονται κυρίως με τον άνεμο. Απελευθερώνονται με έναν υγροσκοπικό μηχανισμό, για αυτό αφθονούν όταν υπάρχουν απότομες μεταβολές της υγρασίας στη διάρκεια της ημέρας. Για τη 20

21 βλάστησή τους όμως είναι απαραίτητη η ύπαρξη σταγόνας ύδατος ή πολύ υψηλής σχετικής υγρασίας (τουλάχιστον 90%) (Gould, 1992). Σε θερμοκρασίες C και παρουσία ύδατος ή υψηλής σχετικής υγρασίας (βροχή ή παρατεταμένος υγρός καιρός) η ανάπτυξη του μύκητα είναι πολύ γρήγορη και η μόλυνση ολοκληρώνεται μέσα σε λίγες ώρες. Με τη βοήθεια της πλάκας προσκολλήσεως (appressorium), το ράμφος μόλυνσης διαπερνά την εφυμενίδα και την επιδερμίδα των φυτικών κυττάρων. Στη φάση αυτή, ο μύκητας παράγει ένζυμα, που λύουν τη συνέχεια των φυτικών κυττάρων και διευκολύνουν την διείσδυσή του. Ο μύκητας εισέρχεται και μολύνει επίσης από τα άνθη. Ο βοτρύτης μπορεί να εμφανισθεί δευτερογενώς μετά από προσβολές από έντομα ή από φυσικές ζημιές, π.χ. από χαλάζι, διεισδύοντας από τους ήδη τραυματισμένους ιστούς (οι πληγές των ιστών αποτελούν πύλες εισόδου του βοτρύτη). Περί της τέλειας μορφής του μύκητα, Botryotinia fuckeliana ή Sclerotinia fuckeliana, τα σκληρώτια βλαστάνουν υπό ειδικές συνθήκες και σχηματίζουν τα αποθήκια (Αλιβιζάτος, 2007). Αντιμετώπιση Από τη μία η ασθένεια αναπτύσσεται πολύ γρήγορα και από την άλλη η αντιμετώπισή της δεν είναι εύκολη. Η παραμικρή καθυστέρηση από την έγκαιρη επέμβαση του βοτρύτη, συνήθως έχει δυσανάλογα σοβαρές επιπτώσεις (απώλεια παραγωγής, δυσκολία αντιμετώπισης, περιορισμένη επιτυχία, παραμονή της ασθένειας σε εστίες μέσα στο θερμοκήπιο και επαναμόλυνση, ανάγκη για περισσότερους και συχνότερους ψεκασμούς, υψηλότερο κόστος). Ο βοτρύτης, ειδικά μέσα στο θερμοκήπιο, είναι ένα ιδιαίτερο πρόβλημα, στο οποίο επιβάλλεται ξεχωριστή προσοχή. Τα πρώτα βήματα για την αντιμετώπιση του μύκητα είναι ο αερισμός και η ρύθμιση της θερμοκρασίας σε βαθμό που να ευνοεί την καλλιέργεια της τομάτας, αλλά να αποτρέπεται η εμφάνιση του μύκητα. Επίσης, ο βοτρύτης μπορεί να αντιμετωπιστεί και χημικά με εγκεκριμένα σκευάσματα που κυκλοφορούν στην αγορά (π.χ. Rovral 75 WG της Basf, Teldor της Bayer). Σε αυτή την περίπτωση ο παραγωγός οφείλει να είναι προσεκτικός στη χρήση των εκάστοτε δραστικών ουσιών καθώς ο μύκητας πολύ γρήγορα αναπτύσσει ανθεκτικότητα στα σκευάσματα. Συνιστάται η εναλλαγή μεταξύ διαφορετικών δραστικών κάθε φορά. 21

22 Περαιτέρω τρόποι αντιμετώπισης είναι η μείωση της υγρασίας στον αγρό με αραιή φύτευση και γραμμές φύτευσης που κατευθύνονται από βορρά προς νότο, κατάλληλο κλάδεμα, έγκαιρο ξεφύλλισμα, την ισορροπημένη λίπανση (ασβέστωση όξινων εδαφών και δημιουργία σχέσεως C^JV>2 στους μίσχους των φύλλων για μείωση της ευπάθειας των φυτών στο παθογόνο) και την τήρηση καλής υγιεινής στην καλλιέργεια (Θανόπουλος, 2008). 6. Φελλώδης σηιμιρριζία-πυρηνοχαίτα (ΡχψβηοοΗαβία Ινοορβηίοί) Η Φελλώδης σηψιρριζία είναι μια ιδιαίτερα σοβαρή ασθένεια που προσβάλει την τομάτα. Αρχικά τα φυτά παρουσιάζουν ασθενικό πράσινο χρώμα ή χλώρωση του φυλλώματος και καθυστέρηση της ανάπτυξης τους. Τα φύλλα στη συνέχεια συστρέφονται προς τα κάτω και συχνά νεκρώνονται. Στις ρίζες των φυτών παρουσιάζεται καστανός μεταχρωματισμός και σήψη και στις παλαιότερες ρίζες σχηματίζονται κηλίδες, οι οποίες εξελισσόμενες προκαλούν τη διόγκωση και αποφέλλωση των προσβεβλημένων ιστών (Εικ. 13). Τελικά οι προσβεβλημένες ρίζες σαπίζουν, το φυτό χάνει το μεγαλύτερο μέρος του ριζικού του συστήματος και γίνεται εξαιρετικά χλωρωτικό, καχεκτικό και συχνά μαραίνεται και αποξηραίνεται. Εικ.13. Προσβεβλημένο ριζικό σύστημα τομάτας (καστανός μεταχρωματισμός και σήψη) από το μύκητα Ργτβηοεύαβεα ΙγεορβΓήώ. Σε αυτή την περίπτωση, στα φύλλα εμφανίζονται χλωρωτικές και κίτρινες κηλίδες και γενικώς καχεκτική ανάπτυξη του φυτού. Αντιμετώπιση Οι μέθοδοι αντιμετώπισης της ασθένειας περιλαμβάνουν την ηλιοαπολύμανση, το παράχωμα του λαιμού των ελαφρά μολυσμένων φυτών για να διευκολυνθεί η 22

23 ανάπτυξη νέων ριζών και τουλάχιστον τριετής αμειψισπορά με είδη άλλων οικογενειών από τα σολανώδη (Παναγόπουλος, 1995). 7. Αλτεναρίωση (Adternaria alternate f. sp. IvcopersicL Alternaría solani) Η ασθένεια αυτή οφείλεται στο μύκητα Alternaría solani, που επιβιώνει με τη μορφή κονιδίων, μυκηλίου ή χλαμυδοσπορίων στα μολυσμένα υπολείμματα της προηγούμενης καλλιέργειας, στο πολλαπλασιαστικό υλικό και σε ζιζάνια. Συμπτώματα Αυτός ο ατελής μύκητας είναι πολύ συνηθισμένος, προκαλεί απώλειες φύλλων στις θερμές ημέρες του καλοκαιριού και συγχέεται με συμπτώματα που προκαλούνται από περονόσπορο. Τα συμπτώματα στη μελιτζάνα είναι ότι προκαλούνται ανοιχτοκίτρινες κηλίδες, οι οποίες αργότερα γίνονται νεκρωτικές. Η ευαισθησία των φυτών αυξάνεται με την ηλικία τους, ενώ τα νεαρά φυτά παρουσιάζουν ανεκτικότητα. Η ασθένεια εμφανίζεται συνηθέστερα στο φύλλωμα. Στα φύλλα αρχικά σχηματίζονται νεκρωτικά στίγματα με χλωρωτικό περιθώριο (Εικ. 14). Στη συνέχεια τα νεκρωτικά στίγματα εξελίσσονται σε νεκρωτικές κηλίδες, που σχηματίζουν συγκεντρικούς, ομόκεντρους κύκλους (κηλίδα στόχου), όπου αναπτύσσεται καστανόμαυρη εξάνθιση. Τα φύλλα με έντονη προσβολή κιτρινίζουν και ξεραίνονται (Αγγίδης, 2006). Λιγότερο συχνά εμφανίζονται συμπτώματα με τη μορφή καστανών, ελαφρά βυθισμένων κηλίδων στα στελέχη, τους μίσχους των φύλλων και τους καρπούς (Εικ. 15). Εικ. 14. Αλτερναρίωση σε φύλλα μελιτζάνας, που διακρίνονται κιτρινίσματα και νεκρωτικές κηλίδες στα φύλλα. 23

24 Εικ.15. Αλτερναρίωση σε καρπό τομάτας (νεκρωτικές κηλίδες). Αντιμετώπιση Κύριο μέτρο πρόληψης αποτελεί η αποφυγή υπερβολικής υγρασίας στο έδαφος, η οποία ευνοεί την βλάστηση των σπορίων του μύκητα. Ακόμα, η σωστή θρέψη των φυτών συντελεί στην ανθεκτικότητά τους σε προσβολή από παθογόνα. Συστήνεται,επίσης, η απολύμανση του υποστρώματος του σπορείου, αραιή σπορά και αποφυγή άρδευσης με καταιονισμό. 8. Φουξάριο (Fusarium oxysporym f. sp. lycopersici) Ο μύκητας προκαλεί προφυτρωτικές και μεταφυτρωτικές τήξεις και αδρομύκωση. Η ασθένεια εκδηλώνεται με το τυπικό σύνδρομο των αδρομυκώσεων, δηλαδή με νέκρωση των αγγείων του ξύλου στα οποία παρατηρείται καστανός μεταχρωματισμός μέχρι του ύψους του 6-8ου κόμβου του φυτού και χλώρωση στα κατώτερα φύλλα που συνοδεύεται από μειωμένη σπαργή, αρχικά, και μόνιμο μαρασμό αργότερα (Εικ. 16). Ο μύκητας επιβιώνει στο έδαφος με τη μορφή χλαμυδοσπορίων. Εικ.16. Αδροφουζαρίωση σε τομάτα. Παρατηρείται ο καστανός μεταχρωματισμός των αγγείων στελέχους τομάτας. 24

25 Ο μύκητας Fusarium oxysporum f. sp. radicis-lycopersici πρωτοεμφανίστηκε στην Ελλάδα το 1981 σε θερμοκήπια του Ρεθύμνου. Έχουν γίνει πολλές έρευνες για την αντιμετώπισή του παθογόνου με στόχο τη διερεύνηση της αποτελεσματικότητας των οργανικών υποστρωμάτων από αγροτοβιομηχανικά υπολείμματα και αστικά απορρίμματα σε καλλιέργεια τομάτας έναντι του εν λόγω παθογόνου. Βάσει τεσσάρων διαφορετικών υποστρωμάτων, που αναμίχθηκαν με τύρφη σε αναλογίες 75-25, 50-50, και (%τύρφη-%οοπιρο8ί), παρατηρήθηκε χαμηλή φυτρωτικότητα των σπόρων στα μείγματα με σχετικά υψηλή συγκέντρωση compost. Τα μείγματα τροποποιήθηκαν σε αναλογίες 95-5, 90-10, (%τύρφη-%οοιηρο8ί) και διαπιστώθηκε εν γένει μείωση στα συμπτώματα από τη φουζαρίωση στις τομάτες (Παναγόπουλος, 1995). Επίσης, η βιολογική του καταπολέμηση της φουζαρίωσης μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη χρήση μη παθογόνων στελεχών του ίδιου του μύκητα, Fusarium oxysporum. 9. Φυτόφθορα (Phytophthora) Η ασθένεια προκαλείται από τον ψευδομύκητα Phytophthora spp. Πρόκειται για εδαφογενή μύκητα, που επιβιώνει στο έδαφος για πολλά χρόνια με τα ωοσπόριά του. Μπορεί ακόμη να διαχειμάσει σαν μυκήλιο, μέσα στους προσβεβλημένους ιστούς. Για να αναπτυχθεί και μολύνει έχει ανάγκη μεγάλης εδαφικής υγρασίας. Η μόλυνση ευνοείται από την ύπαρξη πληγών. Οι προσβολές είναι συχνές και σοβαρές στις ποτιστικές καλλιέργειες και μετά από περίοδο βροχών. Η Phytophthora προσβάλει πλήθος καλλιεργούμενων και αυτοφυών φυτών, συμπεριλαμβανομένων της τομάτας, της μελιτζάνας, της πιπεριάς και των περισσότερων κηπευτικών. Οι φυτοφθόρες μορφολογικά μοιάζουν με αληθινούς μύκητες αν και η εξελικτική ιστορία τους είναι διαφορετική, καθώς σε αντίθεση με τους μύκητες, Stramenopiles είναι πιο στενά συνδεδεμένα με τα φυτά από τα ζώα (Hong et al, 2008). Το κυτταρικό τοίχωμα της Phytophthora αποτελείται από κυτταρίνη. Πρώτος μίλησε για τον ψευδομύκητα αυτό ο Heinrich Anton de Bary το Περίπου 100 είδη έχουν περιγράφει, αν και εκτιμάται, ότι υπάρχουν ακόμα είδη που δεν έχουν ανακαλυφθεί (Hansen et al., 2003). Πολλά είδη Phytophthora είναι παθογόνα φυτών μεγάλης οικονομικής σημασίας. Αποτέλεσαν μάστιγα της παραγωγής πατάτας στα μέσα του 19ου αιώνα και 25

26 οδήγησαν στο μεγάλο Ιρλανδικό λιμό ( ). Σήμερα εξακολουθεί να παραμένει το πιο καταστροφικό παθογόνο των σολανωδών καλλιεργειών. Οι φυτοφθόρες έχουν επίσης προκαλέσει μακροχρόνια προβλήματα στη γεωργική βιομηχανία. Συμπτώματα Οι μύκητες του γένους Phytophthora προσβάλουν τα φυτά σ όλα τα στάδια αναπτύξεως τους και προκαλούν τήξη των φυταρίων τους, έλκος του λαιμού, σηψιρριζίες, προσβολές φύλλων και σήψη καρπών. Η προσβολή του λαιμού εκδηλώνεται στη βάση του στελέχους ως υδατώδης επιμήκης κηλίδα, που σύντομα γίνεται πρασινοκαστανή ή καστανή και ο φλοιός γίνεται μαλακός και βυθίζεται. Συχνά η μόλυνση αρχίζει από τις ρίζες. Όταν η προσβολή περιβάλει το στέλεχος τα φυτά μαραίνονται απότομα και ξηραίνονται. Στους καρπούς, ιδίως σε αυτούς που ακουμπούν ή βρίσκονται πολύ κοντά στο έδαφος, η ασθένεια εκδηλώνεται με το σχηματισμό υδατώδους κηλίδας με ασαφή όρια που σύντομα μεγαλώνει και καλύπτει μεγάλο μέρος του καρπού (Εικ. 17). Είναι χαρακτηριστικό, ότι η επιδερμίδα παραμένει ανέπαφη και οι προσβεβλημένοι ιστοί διατηρούνται σφικτοί, ενώ η προσβολή μπορεί να εξαπλωθεί μέχρι το κέντρο του καρπού. Εικ. 17. Προσβεβλημένοι καρποί από Φυτοφθόρα. Έχει σχηματιστεί υδατώδης κηλίδα, που καλύπτει μεγάλο μέρος του καρπού. Τρόποι αντιμετώπισης 1. Αποφυγή επαφής των καρπών με το έδαφος με κατάλληλη υποστύλωση των φυτών κατά τη διάρκεια ανάπτυξης τους και με τοποθέτησή τους σε απολυμασμένες «κλούβες» κατά τη διάρκεια της συγκομιδής τους. 26

27 2. Αμειψισπορά τουλάχιστον 3 ετών με κολοκυνθοειδή και είδη άλλων οικογενειών. 3. Χημική καταπολέμηση: α) απολύμανση του νερού άρδευσης, με τοποθέτηση στον κεντρικό αγωγό ενός σακιδίου από χοντρό ύφασμα, που περιέχει κρυσταλλικό θειϊκό χαλκό (C11SO4 5Η2θ), για 2-3 διαδοχικές αρδεύσεις, β) αν δεν γίνει αυτή η επέμβαση, πρέπει να εφαρμοστούν ριζοποτίσματα με χαλκούχα (π.χ. οξυχλωριούχος χαλκός), mancozeb, chlorothalonil, και γ) αν παρατηρηθεί προσβολή των καρπών, πρέπει να γίνει ψεκασμός με mancozeb ή fosetyl-ai. 4. Βιολογική καταπολέμηση: Στο εξωτερικό κυκλοφορούν διάφορα σκευάσματα ανταγωνιστικών μυκήτων, όπως τα Bio-Fungus (Trichoderma spp.), Trichopel, Trichoject, Trichodowels και Trichoseal ( I harzianum και T. viride) και βακτηρίων, όπως το Mycostop (Steptomyces griseoviridis). Σε γενικές γραμμές, η Phytophthora spp. είναι δύσκολο να ελεγχθεί χημικά, και επομένως η χρήση ανθεκτικών ποικιλιών αποτελεί την κύρια στρατηγική. 10«Σεπτόρια (8βρίοηα Ινοορβκΐοϊ) Στην τομάτα, η προσβολή από σεπτόρια εμφανίζεται με νεκρωτικές κηλίδες σκούρου χρώματος, οι οποίες είναι μικρές αρχικά και σιγά-σιγά αυξάνονται σε αριθμό και μέγεθος (Εικ. 18). Τα άκρα των φύλλων συστρέφονται, κιτρινίζουν και στο τέλος πίπτουν. Εικ. 18. Φύλλο τομάτας με πολλές καστανές κηλίδες που έχει προσβληθεί από Septoria lycopersici. Συνιστάται η καταστροφή των ζιζανίων, των αποξηραμένων φυτών, η αμειψισπορά και οι ψεκασμοί με βορδιγάλειο πολτό. Τα μυκητοκτόνα (Ridomil, Sandofan, Taños, Forum) πρέπει να χρησιμοποιούνται εγκαίρως πριν την εξάπλωση της ασθένειας (Hansen et.al, 2003). 27

28 11. Σήνι/η λαιμού και ριζών Το παθογόνο αναγνωρίστηκε και περιγράφηκε για πρώτη φορά σε θερμοκήπια στην Ιαπωνία το Η ασθένεια αναφέρθηκε για πρώτη φορά στη χώρα μας σε θερμοκήπια της Κρήτης το Προσβάλει κυρίως την τομάτα, την πιπεριά, τη μελιτζάνα, το φασόλι και άλλα κηπευτικά. Η ασθένεια οφείλεται σε διάφορα είδη μυκήτων του γένους Phytophthora (Ρ. capsici, Ρ. parasitica, Ρ. citrophthora, Ρ. cryptogea). Οι μύκητες αυτοί επιβιώνουν στο έδαφος με τη μορφή ωοσπορίων ή χλαμυδοσπορίων και έχουν ευρύ κύκλο ξενιστών. Ευνοούνται από την υψηλή εδαφική υγρασία, ενώ οι απαιτήσεις τους σε θερμοκρασία ποικίλουν ανάλογα με το είδος του μύκητα. Οι θερμοκρασίες μεταξύ C θεωρούνται ευνοϊκές για τη μόλυνση των φυτών και την εμφάνιση της ασθένειας. Τα συμπτώματα συνήθως εμφανίζονται μετά από μια ζεστή και υγρή περίοδο και είναι πιο εμφανή σε φυτά που καλλιεργούνται σε βαριά και κακώς αεριζόμενα εδάφη. Συμπτώματα Η μόλυνση των φυτών αρχίζει συνήθως από τις ρίζες. Οι προσβεβλημένες ρίζες είναι καστανού χρώματος και υδαρείς. Τα συμπτώματα στη βάση του στελέχους, εμφανίζονται με τη μορφή υδαρούς, καστανής σήψης. Ο φλοιός του στελέχους στην περιοχή αυτή είναι μαλακός και ελαφρά βυθισμένος, ενώ συχνά παρατηρείται μεταχρωματισμός των αγγείων και καταστροφή της εντεριώνης (Εικ. 20). Όσο προχωράει η ασθένεια, η κηλίδα επεκτείνεται και περιβάλει τη βάση του στελέχους με αποτέλεσμα τη μάρανση και ξήρανση ολόκληρου του φυτού. Κατά την εμφάνιση της ασθένειας παρατηρείται μάρανση των φυτών τις θερμές ώρες της ημέρας με αποτέλεσμα την έκθεση των καρπών στην ηλιακή ακτινοβολία και την εμφάνιση ηλιοκαυμάτων. Σε αρκετές περιπτώσεις, εμφανίζονται και στους καρπούς, ιδίως σε αυτούς που βρίσκονται πολύ κοντά στο έδαφος (Αλιβιζάτος, 2007). 28

29 Εικ. 19. Στέλεχος τομάτας που έχει προσβληθεί από το μύκητα P. parasitica. Είναι εμφανής ο καστανός μεταχρωματισμός στα αγγεία του στελέχους της τομάτας. Αντιμετώπιση Ηλιοαπολύμανση εδάφους θερμοκηπίων. Χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου. Σε περιπτώσεις που ο σπόρος θεωρείται ύποπτος συστήνεται απολύμανση του με εμβάπτιση σε νερό θερμοκρασίας 520C για 20 λεπτά. Χρησιμοποίηση ανθεκτικών ποικιλιών και υβριδίων ή εμβολιασμός σε ανθεκτικά υποκείμενα (KVF N, Larma, IRB κ.ά.). Χλωρή λίπανση με ενσωμάτωση μαρουλιού (Lactuca sativa), σπανακιού (Spinacia oleracea) κ.ά.. Αμειψισπορά τουλάχιστον διετής, με κολοκυνθοειδή, μαρούλι και άλλα είδη εκτός σολανωδών. Αποφυγή φύτευσης σε κρύο έδαφος και άρδευσης με πολύ ψυχρό νερό. Παράχωμα του λαιμού των ελαφρά προσβεβλημένων φυτών για δημιουργία νέων ριζών. Χημική καταπολέμηση: Δύο εφαρμογές, ανά ημέρες, του μυκητοκτόνου ο ο hymexazol σε δόση 0,75 cm δ.ο./250 cm νερό/φυτό, με ριζοπότισμα. Η πρώτη εφαρμογή γίνεται, αφού τα φυτά έχουν εγκατασταθεί στην οριστική τους θέση. Βιολογική καταπολέμηση: Χρήση ανταγωνιστικών μυκήτων (Trichoderma harzianum, T. viride, Pénicillium chrysogenum κ.ά.) και μη παθογόνων στελεχών 29

30 του /\ οχγεροηση. Για παράδειγμα ο μύκητας Τ. Ηανζΐαηιαη έχει χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση της ασθένειας σε συνθήκες αγρού (Μπουρνάκας, 2007α). 12. Ριζοκτόνια (Rhizoctonia solani) Το παθογόνο προσβάλλει τα φυτά σε όλα τα στάδια της ανάπτυξής τους και μεταδίδεται με τη βροχή, το νερό αρδεύσεως, τα καλλιεργητικά εργαλεία, το έδαφος και το πολλαπλασιαστικό υλικό. Η προσβολή του στα ανεπτυγμένα φυτά εκδηλώνεται στη βάση του στελέχους, και λίγο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους (Εικ. 20) με τη μορφή μικρών κηλίδων, οι οποίες εξελίσσονται σε ελαφρά βυθισμένες ερυθρο-καστανές μέχρι καστανές νεκρωτικές. Εικ. 20. Προσβεβλημένα στελέχη και ριζικό σύστημα μελιτζάνας, που εμφανίζουν μικρές καστανές κηλίδες, από ριζοκτόνια. Συμπτώματα Η προσβολή του στα ανεπτυγμένα φυτά εκδηλώνεται στη βάση του στελέχους και λίγο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους με τη μορφή μικρών κηλίδων, οι οποίες εξελίσσονται σε ελαφρά βυθισμένες ερυθροκαστανές μέχρι καστανές νεκρωτικές περιοχές με σαφή όρια και ξηρής συστάσεως. Τα προσβεβλημένα φυτά παρουσιάζουν καχεξία, συχνά χλώρωση, καρούλιασμα φύλλων και τελικά, αν το έλκος περιβάλλει το στέλεχος, αποξηραίνονται. Στους καρπούς, που βρίσκονται κοντά ή ακουμπούν στο έδαφος, η προσβολή εκδηλώνεται με το σχηματισμό στην αρχή σκληρών κηλίδων χρώματος σκουριάς. Οι κηλίδες μεγαλώνουν, συχνά κατά συγκεντρικούς κύκλους, βαθμιαίως βυθίζονται, γίνονται καστανές, μαλακότερες και σχίζονται ακτινοειδώς στο κέντρο (Αλιβιζάτος, 2007). 30

31 Παθογόνο - Συνθήκες ανάπτυξης Η ασθένεια προκαλείται από το μύκητα Rhizoctonia solani, ο οποίος σχηματίζει μόνο στείρο μυκήλιο και σκληρώτια. Ο μύκητας μεταδίδεται με τη βροχή, το νερό αρδεύσεως, τα καλλιεργητικά εργαλεία, με το έδαφος, τα προσβεβλημένα φυτικά όργανα και το πολλαπλασιαστικό υλικό. Η είσοδος του παθογόνου γίνεται είτε με απ ευθείας διάτρηση της εφυμενίδας και επιδερμίδας ή από φυσικά ανοίγματα (στομάτια) και πληγές. Η άριστη θερμοκρασία για τις μολύνσεις, στα περισσότερα στελέχη, κυμαίνεται μεταξύ C. (Θανόπουλος, 2008). Αντιμετώπιση Ηλιοαπολύμανση του εδάφους. Αποφυγή επαφής των καρπών στο έδαφος, με κατάλληλη υποστύλωση των φυτών. Μείωση της υγρασίας του σπορείου, αγρού και θερμοκηπίου με αραιή σπορά και φύτευση, σωστή χρήση του νερού άρδευσης (δόση, συχνότητα) και καλό αερισμό. Χρησιμοποίηση φυτοπροστατευτικών προϊόντων, σε περιπτώσεις εκδήλωσης συμπτωμάτων (όπως thiophanate και methyl). Χρησιμοποίηση φυσικών κατασταλτικών εδαφών. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι η κατασταλτικότητα των εδαφών στη ριζοκτονίαση σχετίζεται με την παρουσία ανταγωνιστικών μυκήτων του γένους Trichoderma (Τ. harzianum και Τ. hamatum). Βιολογική καταπολέμηση: Χρησιμοποίηση του ανταγωνιστή μύκητα Trichoderma harzianum. Σε πειράματα αγρού, όταν εφαρμόσθηκε ο ανταγωνιστής, οδήγησε σε αποτελεσματική αντιμετώπιση της ασθένειας σε καλλιέργεια μελιτζάνας, βαμβακιού κ.ά. Η εφαρμογή του Τ. harzianum μείωσε την έκταση της μόλυνσης και την ανάπτυξη του μύκητα R. solani στον αγρό και στο θερμοκήπιο. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι η συνδυασμένη εφαρμογή ηλιοαπολύμανσης και του μύκητα Τ. harzianum είχαν καλύτερα αποτελέσματα από ό,τι κάθε επέμβαση χωριστά στην αντιμετώπιση της ασθένειας (Αγγίδης, 2006). 13. Σκληρωτινίαση (Sclerotinia sclerotiorum) Η μόλυνση εμφανίζεται συχνά στην περιοχή του λαιμού των φυτών, ως υδατώδης μεταχρωματισμός των ιστών, που σύντομα εξαπλώνεται προς το στέλεχος 31

32 πάνω από την επιφάνεια του εδάφους και στη ρίζα. Τελικά η προσβεβλημένη περιοχή σχίζεται. Στα σημεία προσβολής και κάτω από συνθήκες υψηλής υγρασίας σχηματίζεται περιοχή λευκού χρώματος (μυκήλιο) με μαύρα στίγματα. Στους καρπούς σχηματίζονται υδατώδεις εκτεταμένες κηλίδες που σύντομα αποκτούν ανοικτό καστανό χρώμα και εμφανίζουν μαλακή υγρή σήψη (Εικ. 21). Εικ. 21. Σήψη καρπών τομάτας από Σκληρωτινίαση (Sclerotinia sclerotiorum). Κύριο μέτρο πρόληψης αποτελεί η αποφυγή υπερβολικής υγρασίας, το βαθύ όργωμα του εδάφους, η άμεση απομάκρυνση και η καταστροφή των έντονα προσβεβλημένων φυτών και η αμειψισπορά 3-4 των με σιτηρά. Η βιολογική καταπολέμηση γίνεται με χρήση ανταγωνιστικών μυκήτων (Trichoderma harzianum, T. coningii, Pénicillium vermiculatum) (Μπουρνάκας, 2007a). 14. Σκληρωτίιιση (Sclerotium rolfsii) Το παθογόνο εντοπίζεται στο έδαφος και προσβάλλει όλα τα μέρη του φυτού (ρίζα, υπέργειο τμήμα) και σε όλα τα στάδια της ανάπτυξής του. Προκαλεί τήξεις σπορίων και μετασυλλεκτικές σήψεις στους καρπούς. Στα σημεία προσβολής, κάτω από συνθήκες υψηλής υγρασίας, σχηματίζεται μυκήλιο λευκού χρώματος με καστανά στίγματα (Παναγόπουλος, 1995). Η ασθένεια ευνοείται σε συνθήκες κακής στράγγισης εδάφους, χαμηλού ph και υψηλής θερμοκρασίας. Αντιμετωπίζεται με την αποφυγή αυτών των συνθηκών. 32

33 15. Αιδυμέλλα (Didymella lycopersici) Προσβάλλει φύλλα, καρπούς και υπέργεια μέρη. Στα φύλλα, στην περιφέρεια του ελάσματος δημιουργούνται μεγάλες ακανόνιστες κηλίδες, που στην αρχή είναι υδατώδεις και μετά γίνονται καστανές, νεκρωτικές, με κίτρινο περιθώριο. Στους καρπούς η προσβολή αρχίζει από τα ανοιχτά άνθη, όπου παρατηρείται σήψη. Οι τρόποι αντιμετώπισης είναι εφαρμογή ισορροπημένης λίπανσης (μικρές ποσότητες Ν-ούχων και Ρ-ούχων λιπασμάτων αυξάνουν την ευπάθεια των φυτών στο μύκητα), αποφυγή δημιουργίας πληγών στα στελέχη (π.χ. από το σπάγκο υποστύλωσης των φυτών) και άμεση απομάκρυνση και καταστροφή των έντονα προσβεβλημένων φυτών μαζί με το έδαφος της ριζόσφαιρας (Agripedia, 2012; Μπουρνάκας, 2007α). 16. Ανθράκωση Το παθογόνο που την προκαλεί είναι το Colletotrichum coccodes. Αυτός ο ατελής εδαφογενής μύκητας εμφανίζεται σχεδόν σε όλα τα εδάφη στην Ευρώπη, κυρίως σε έτη με θερμό καιρό. Είναι πολύ κοινή ασθένεια στην φασολιά και στο μαρούλι. Λιγότερα συχνά προσβάλει τη τομάτα και την πατάτα. Συμπτώματα Το Colletotrichum coccodes δεν μολύνει ποτέ τα φύλλα, αλλά τα συμπτώματα προκαλούνται από τη ζημιά στη ρίζα και τον στόλωνα. Οι στύλωνες και οι ρίζες ξηραίνονται, και ο μύκητας μπορεί να προκαλέσει νεκρωτικές κηλίδες στην επιδερμίδα. Οι καρποί και οι κόνδυλοι είναι τα πιο ευαίσθητα σημεία. Οι κόνδυλοι δίνουν μία αίσθηση κόμμεος στην αφή. Στον στόλωνα υπάρχει ένας χαρακτηριστικός ιώδης-βυσσινί χρωματισμός και ο στόλωνας δεν διακρίνεται από τον κόνδυλο. Στον στόλωνα ή μερικές φορές στη βάση του στελέχους υπάρχουν μεγαλύτερες καστανές κηλίδες με πολλά μικρά μαύρα στίγματα. Ο μύκητας διαχειμάζει ως μυκήλιο, σπόρια ή σκληρώτια. Αναπαραγωγικές υφές και σκληρώτια αναπτύσσονται στους καταστρεμμένους στόλωνες και στη βάση των ξηρών στελεχών. Η διάγνωση της ασθένειας διευκολύνεται από το βυσσινί χρωματισμό του προσβεβλημένου στόλωνα (Θανόπουλος, 2008). 33

34 Αντιμετώπιση Ιδιαίτερα σημαντικά είναι η καλή θρέψη και άρδευση, για την αποφυγή της μείωσης της ευρωστίας των φυτών. Πρέπει να εφαρμόζεται μακρά περίοδος αμειψισποράς μετά από σοβαρές προσβολές. Συνιστάται η χρήση τριβασικού θεϊκού χαλκού που είναι μυκητοκτόνο και μικρή ακαρεοκτόνο δράση. Οι ουσίες επικάλυψης του σπόρου, που προτείνονται ενάντια στη φόμα (Phoma) και στην ξηρή σήψη κονδύλων {Fusarium) χρησιμοποιούνται επίσης ενάντια και σε αυτό το παθογόνο. Κανένα σκεύασμα που ψεκάζεται δεν είναι αποτελεσματικό, γιατί ο μύκητας δεν βρίσκεται στο φύλλωμα (Κολιοπάνος, 1995). 17.Τη εις των σπορείων Πρόκειται για ευρύτατα διαδεδομένες ασθένειες που εμφανίζονται πολύ συχνά με τη μορφή σήψεων στον αγρό, στα σπορεία, ή στα φυτώρια. Οι τήξεις των σπορείων κυρίως οφείλονται στους εδαφογενείς μύκητες Rhizoctonia solani, Pythium spp, Phytophthora spp, Thielaviopsis basicola, Sclerotinia sclerotiorium, οι οποίοι προσβάλλουν ένα μεγάλο αριθμό φυτών, καλλιεργουμένων και μη, και μπορούν να επιβιώνουν στο έδαφος ακόμη και απουσία του ξενιστή-φυτού. Η εμφάνιση τήξεων μέσα στο σπορείο μπορεί να ευνοηθεί από συνθήκες υψηλής εδαφικής υγρασίας, κακού αερισμού του εδάφους και χαμηλών σχετικά θερμοκρασιών (10-18 C). Η μεταφορά των μολυσμάτων μπορεί να γίνει με το νερό άρδευσης, το έδαφος και τα μολυσμένα φυτικά υπολείμματα. Η είσοδος των παθογόνων στο φυτό γίνεται με απευθείας διάτρηση της εφυμενίδας και επιδερμίδας, από φυσικά ανοίγματα (στομάτια) ή πληγές (Ολύμπιος, 2001). Συμπτώματα Γενικά οι τήξεις των σπορείων μπορεί να εμφανιστούν πριν από τη βλάστηση του σπόρου και κατά την έξοδο του νεαρού φυταρίου από την επιφάνεια του εδάφους (προφυτρωτικές τήξεις) ή μετά από την έξοδο του φυταρίου από το έδαφος (μεταφυτρωτικές). Ανεξάρτητα από το είδος των τήξεων (προφυτρωτικές ή μεταφυτρωτικές) σε μερικές περιπτώσεις τα φυτά στα σπορεία μπορεί να καταστραφούν ολοκληρωτικά. Οι προφυτρωτικές τήξεις είναι πολύ δύσκολο να διαγνωστούν, γιατί ο σπόρος ή το νεαρό φυτάριο σαπίζει πριν από τη βλάστηση ή την έξοδο του από το έδαφος, αντίστοιχα. Στην περίπτωση των μεταφυτρωτικών τήξεων τα συμπτώματα 34