Το καλύτερο δεν είναι πάντα αρκετά καλό : θεωρητικές προσεγγίσεις εξαιρετικών εμπειρικών δεδομένων

Transcript

1 Το καλύτερο δεν είναι πάντα αρκετά καλό : θεωρητικές προσεγγίσεις εξαιρετικών εμπειρικών δεδομένων The best is not always good enough : theoretical approaches of exceptional data 1. Εισαγωγή Η κατάκτηση των συμφωνικών συμπλεγμάτων, δηλαδή των συνδυασμών συμφώνων που εμφανίζονται εντός των ορίων μιας λέξης, συνιστά θεμελιώδη άξονα της γλωσσικής ανάπτυξης. Τα συμφωνικά συμπλέγματα αποτελούν το αναγκαίο υπόβαθρο για την κατάκτηση και χρήση περίπλοκων και σύνθετων λέξεων τόσο από φωνολογικής όσο και μορφολογικής δομής. Για παράδειγμα, οι πολυσύλλαβες λέξεις συνήθως εμπεριέχουν συμφωνικά συμπλέγματα συχνά περισσότερα από ένα - δεδομένου ότι είναι φωνολογικά και μορφολογικά σύνθετες δομές. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα δίνονται στα (1α) και (1β), αντιστοίχως. 1 (1α) a.pro.zδó.ci.tos απροσδόκητος (1β) a.γri.án.θro.pos αγριάνθρωπος Στην παρούσα μελέτη θα εστιάσουμε στην κατάκτηση και την εκμάθηση ταυτοσυλλαβικών διμελών συμφωνικών συμπλεγμάτων, δηλαδή συμφωνικών ακολουθιών οι οποίες συνίστανται από δύο σύμφωνα και τα οποία ανήκουν στην ίδια συλλαβή. Μερικά αντιπροσωπευτικά παραδείγματα δίνονται στο (2). (2α) tra.pé.zi τραπέζι (2β) a.sté.ri αστέρι Δεν θα μας απασχολήσουν ετεροσυλλαβικές συμφωνικές ακολουθίες, δηλαδή συνδυασμοί συμφώνων οι οποίοι ανήκουν σε διαφορετικές συλλαβές (βλ. παραδείγματα στο (3)), διότι αυτές υπόκεινται σε πολύ χαλαρότερους κανόνες σχηματισμού συγκριτικά προς τις ταυτοσυλλαβικές ακολουθίες. Οι ετεροσυλλαβικές ακολουθίες δεν υπόκεινται σε διαγλωσσικές αρχές, όπως είναι η κλίμακα ηχητικότητας (για την οποία θα γίνει εκτενής συζήτηση στο πέμπτο κεφάλαιο), επομένως είναι περισσότερο ευέλικτες στο σχηματισμό τους. Παρόλα αυτά, θα γίνουν κάποιες έμμεσες αναφορές στο σχηματισμό ετεροσυλλαβικών ακολουθιών συμφώνων. (3α) ál.ma άλμα (3β) án.θοs άνθος Πριν συνεχίσουμε τη συζήτηση, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε την έννοια της συλλαβής καθώς και την εσωτερική δομή της. Στο παράδειγμα που δίνεται στο σχήμα 2, η συλλαβή, η οποία συμβολίζεται με το ελληνικό σ, έχει δύο βασικά συστατικά μέρη, την έμβαση (Ε) και τη ρίμα (Ρ). Η ρίμα συνίσταται από τον πυρήνα (Π) και την έξοδο (Εξ). Ο Π καταλαμβάνεται από το φωνήεν της συλλαβής ή από τα τεμάχια που επέχουν

2 θέση φωνήεντος το οποίο είναι το απαραίτητο και υποχρεωτικό συστατικό κάθε συλλαβής. Η Ε συνίσταται από το συμφωνικό τεμάχιο ή τα συμφωνικά τεμάχια που προηγούνται του πυρήνα, ενώ η Εξ συνίσταται από το συμφωνικό τεμάχιο ή τα συμφωνικά τεμάχια που έπονται του πυρήνα. 2 Όπως σημειώθηκε παραπάνω, το μόνο υποχρεωτικό συστατικό μιας συλλαβής είναι ο Π, ενώ Ε και Εξ είναι προαιρετικά συστατικά. Επομένως, στο σχήμα 2, μοναδικό απαραίτητο συστατικό στη σύνθετη συλλαβή /klos/ είναι ο Π /o/, ενώ η παρουσία των συστατικών της Ε και της Εξ απλώς κάνουν τη δομή της συλλαβής συνθετότερη και, κατά συνέπεια, δυσκολότερη να γίνει αντικείμενο κατάκτησης (ή εκμάθησης) κατά τη διαδικασία της γλωσσικής ανάπτυξης. Γενικότερα, διμελή και τριμελή συμφωνικά συμπλέγματα μπορούν να καταλαμβάνουν θέση Ε στην ελληνική. Αντιθέτως, δεν απαντώνται συμπλέγματα σε θέση Εξ. Σχήμα 1 σ Ο Ρ Π Εξ κ l ο s Στη μελέτη μας, θα εστιάσουμε σε συνδυασμούς οι οποίοι συνίστανται από κλειστά/ τριβόμενα + υγρά σύμφωνα ( στο εξής Κ/Τ+Υ) και όλους τους πιθανούς συνδυασμούς κλειστών και τριβόμενων, δηλαδή Κ+Κ, Κ+Τ, Τ+Τ, Τ+Κ. Επίσης, θα αναλύσουμε άηχα και ηχηρά κλειστά και τριβόμενα τεμάχια. 3 Η ηχηρότητα θα συμβολίζεται με το (+) και η απουσία της με το (-). Επομένως, ένα συνδυασμός άηχων κλειστών συμφώνων αποδίδεται ως ( )Κ+(-)Κ. Επιπλέον, στην παρούσα μελέτη θα προτείνουμε μια τυπολογία της κατάκτησης και εκμάθησης των διμελών συμπλεγμάτων της ελληνικής. Με άλλα λόγια, θα επιχειρήσουμε να δώσουμε μια πλήρη εικόνα της εμφάνισης των διμελών συμφωνικών συμπλεγμάτων και των διορθωτικών διαδικασιών που καθορίζουν το σχηματισμό τους. Επειδή εστιάζουμε στην ελληνική, δεν θα προχωρήσουμε σε σύγκριση με διαγλωσσικά δεδομένα παρά μόνο στο επίπεδο της βιβλιογραφικής ανασκόπησης. Η εργασία μας, λοιπόν, οργανώνεται ως εξής: στο δεύτερο κεφάλαιο κάνουμε κάποιες διευκρινιστικές παρατηρήσεις σχετικά με την ορολογία που αφορά τη γλωσσική ανάπτυξη και στο τρίτο κεφάλαιο κάνουμε μια κατά το δυνατόν πλήρη βιβλιογραφική ανασκόπηση της εμφάνισης συμφωνικών συμπλεγμάτων τόσο διαγλωσσικά όσο και στην ελληνική. Στο τέταρτο κεφάλαιο παραθέτουμε τα ερευνητικά ερωτήματα, τις υποθέσεις εργασίας και γίνεται η παρουσίαση της μεθοδολογίας βάσει της οποίας συλλέχθηκαν τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται στη μελέτη. Στο πέμπτο κεφάλαιο συζητούμε τις αρχές οι οποίες καθορίζουν το σχηματισμό συμφωνικών συμπλεγμάτων σε όλες τις όψεις της γλωσσικής ανάπτυξης στον λόγο των παιδιών και στο λόγο των ενηλίκων, ενώ στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζουμε αναλυτικά τα ερευνητικά μας δεδομένα. Στο έβδομο και στο όγδοο κεφάλαιο παραθέτουμε τα συμπεράσματά μας και κάνουμε κάποιες προτάσεις

3 διδασκαλίας των συμφωνικών συμπλεγμάτων στο νηπιαγωγείο και στο δημοτικό σχολείο. Η εργασία μας ολοκληρώνεται με τη σύνοψη των αποτελεσμάτων στο ένατο κεφάλαιο. 2. Γλωσσική ανάπτυξη, γλωσσική κατάκτηση και γλωσσική εκμάθηση Πριν προχωρήσουμε στην αναλυτική παρουσίαση και θεωρητική ανάλυση των δεδομένων είναι απαραίτητο να αποσαφηνίσουμε επιστημονικούς όρους οι οποίοι συχνά χρησιμοποιούνται στη βιβλιογραφία με τρόπο αμφίσημο, αν όχι λανθασμένο, και οι οποίοι θα χρησιμοποιηθούν κατά κόρον στη μελέτη μας. Συχνά παρατηρείται να χρησιμοποιούνται ως συνώνυμοι οι όροι γλωσσική ανάπτυξη - γλωσσική κατάκτηση καθώς και οι όροι γλωσσική κατάκτηση - γλωσσική εκμάθηση. Ωστόσο, η γλωσσική κατάκτηση αφορά αποκλειστικά την ανάπτυξη της μητρικής γλώσσας ή των μητρικών γλωσσών, αν αναφερόμαστε σε δίγλωσσους ή πολύγλωσσους ομιλητές, η οποία λαμβάνει χώρα μέσα στο πλαίσιο της κρίσιμης ηλικίας, δηλαδή κατά τα επτά ή κατά άλλους δώδεκα - πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού (Lenneberg 1967). Η διαδικασία της γλωσσικής κατάκτησης είναι μια φυσική διαδικασία, υπό την έννοια ότι λαμβάνει χώρα ασυνείδητα και εκτός ελεγχόμενων πλαισίων, όπως είναι, για παράδειγμα, μία τάξη. Από την άλλη μεριά, η γνώση που αποκτιέται, αφενός, εκτός των πλαισίων της κρίσιμης περιόδου, δηλαδή μετά τα επτά ή δώδεκα πρώτα έτη της ζωής του παιδιού και, αφετέρου, μέσα σε ελεγχόμενα διδακτικά πλαίσια γίνεται αντικείμενο εκμάθησης. Αντικείμενο εκμάθησης γίνονται, για παράδειγμα, οι δεύτερες/ ξένες γλώσσες. Οι αλλόγλωσσοι ομιλητές μιας γλώσσας δεν μπορούν να φτάσουν το επίπεδο της γλωσσικής ικανότητας των φυσικών ομιλητών της, ακόμη και αν οι πρώτοι φτάσουν σε πολύ υψηλό επίπεδο γλωσσομάθειας. Αυτό συμβαίνει διότι η εκμάθηση λαμβάνει χώρα σε μη φυσικό περιβάλλον και περιορισμένες μαθησιακές συνθήκες. Αντικείμενο εκμάθησης γίνεται επίσης ο γραπτός λόγος της μητρικής μας γλώσσας ή των μητρικών μας γλωσσών. Πιο συγκεκριμένα, η μητρική ή μητρικές γλώσσες κατακτιούνται μόνο στην προφορική τους διάσταση. Κανένα παιδί δεν γεννιέται με έμφυτη την ικανότητα να διαβάζει και να γράφει. Η ανάπτυξη του γραπτού λόγου λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα περιβάλλον που ευνοεί τον γραμματισμό (βλ. ενδεικτικά, Παπούλια-Τζελέπη 2001, Τάφα 2001, για τα ελληνικά και για εκτενή βιβλιογραφική επισκόπηση, επίσης Συνώδη & Τζακώστα 2012 για μια γενικότερη συζήτηση). Επομένως, η ανάπτυξη του γραπτού λόγου της μητρικής γλώσσας ή των μητρικών γλωσσών λαμβάνει χώρα, όπως και η εκμάθηση δεύτερων/ ξένων γλωσσών, σε ένα οργανωμένο διδακτικό πλαίσιο (για σχετική συζήτηση βλ. Τζακώστα 2011). Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η γλωσσική ανάπτυξη λειτουργεί ως ομπρέλα η οποία καλύπτει όλες τις όψεις της γλώσσας, δηλαδή τόσο την κατάκτηση όσο και την εκμάθηση της γλώσσας, από τυπικούς όσο και ατυπικούς πληθυσμούς. 4 Στην παρούσα μελέτη, ασχολούμαστε με θέματα ανάπτυξης των συμφωνικών συμπλεγμάτων στο λόγο των φυσικών τυπικώς και ατυπικώς αναπτυσσόμενων - όσο και αλλόγλωσσων ομιλητών της ελληνικής. Ωστόσο, θα χρησιμοποιούμε τους όρους κατάκτηση ή εκμάθηση, ανάλογα με τους πληθυσμούς στους οποίους αναφερόμαστε κάθε φορά.

4 3. Τα συμφωνικά συμπλέγματα στη γλωσσική κατάκτηση Η εμφάνιση των συμφωνικών συμπλεγμάτων στον παιδικό λόγο έχει κινήσει το ενδιαφέρον των μελετητών της φωνολογικής ανάπτυξης τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Σε πρώιμα στάδια της φωνολογικής ανάπτυξης τα συμφωνικά συμπλέγματα υπόκεινται σε διάφορους διορθωτικούς μηχανισμούς. Διαγλωσσικές έρευνες πάνω στην κατάκτηση της μητρικής από τυπικούς και ατυπικούς πληθυσμούς όσο και στην εκμάθηση των δεύτερων/ ξένων γλωσσών από αλλόγλωσσους ομιλητές υπογραμμίζουν ότι από ποιοτικής και ποσοτικής άποψης η απλοποίηση συμφωνικών συμπλεγμάτων (cluster simplification) συνιστά θεμελιώδη διορθωτικό μηχανισμό (cf. Barlow 1997, 1999, 2001a, 2001b, 2005, Carlisle 1999, Chambless 2004, Fleischhacker 2000, Gierut 1999, Gierut & O Connor 2002, Gnanadesikan 2004, Goad & Rose 2004, Ingram 1974, Jongstra 2003, Kabak 2003, Kappa 1999, 2002a, 2002b, Kirk & Demuth, 2003, 2005, Lléo & Prinz, 1996, Menn 1978, van der Pas 2004, Ohala 1998, Pater & Barlow 2002, 2003, Sanoudaki 2007, 2010, Smith 1973, για την κατάκτηση της μητρικής, Steele 2002, για την εκμάθηση της δεύτερης/ ξένης γλώσσας). Ο μηχανισμός της απλοποίησης παίρνει διάφορες μορφές είτε στην ίδια γλώσσα ανάλογα με τα αναπτυξιακά στάδια τα οποία ακολουθεί κάθε παιδί (βλ. Tzakosta 2004) είτε σε διαφορετικές γλώσσες. Πιο συγκεκριμένα, η ποσοτικά συχνότερη μορφή απλοποίησης είναι η απαλοιφή συμφώνου (cluster reduction) (βλ. Tzakosta & Kappa 2008, για τα ελληνικά). Η απαλοιφή συμφώνου γίνεται με βάση την Αρχή της Ακολουθίας της Ηχητικότητας (Sonority Sequencing Principle) και τη Θεωρία του Μαρκαρίσματος (Markedness Theory) για τις οποίες θα γίνει συζήτηση στο κεφάλαιο 5, (Barlow 1997, Barlow 2001a,b, Gnanadesikan 2004, Goad & Rose 2004, Jongstra 2003, Ohala 1998, Pater & Barlow 2003, Tzakosta 2009, Tzakosta & Vis 2009α, β, γ, για την ελληνική). (4) klé.o cé.o κλαίω Μια δεύτερη μορφή απλοποίησης συμφωνικών συμπλεγμάτων είναι η επένθεση φωνήεντος (vowel epenthesis) (cf. Fleischhacker 2000), όπως φαίνεται στο (5). Τόσο η απαλοιφή συμφώνου όσο και η επένθεση φωνήεντος στοχεύουν στο σχηματισμό των αμαρκάριστων, δηλαδή των πλέον φυσικών συλλαβών οι οποίες συνίστανται από ένα σύμφωνο και ένα φωνήεν (στο εξής ΣΦ) (βλ. Tzakosta & Kappa 2008). (5) klé.o cə.lé.o κλαίω Μια διορθωτική διαδικασία η οποία δίνει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τη σειρά της κατάκτησης των μεμονωμένων συμφώνων είναι η συγχώνευση (fusion/ coalescence) (cf. Lukaszewicz 2007, για τα πολωνικά, Tzakosta 2007, για τα ελληνικά). Στη συγχώνευση τα δύο μέλη του συμφωνικού συμπλέγματος συγχωνεύονται σε ένα. Το σύμφωνο που είναι το προϊόν της συγχώνευσης διατηρεί χαρακτηριστικά από τα αρχικά δύο μέλη του συμπλέγματος. Στο παράδειγμα στο (6), το παραχθέν /ç/ διατηρεί τον ραχιαίο τόπο άρθρωσης του /k/ και τον διαρκή τρόπο άρθρωσης του /l/. Η συγχώνευση δίνει σημαντικές πληροφορίες για τη σειρά της κατάκτησης διότι το προϊόν της συγχώνευσης είναι προφανώς ένα τεμάχιο το οποίο έχει ήδη κατακτηθεί και μπορεί να πραγματωθεί, κάτι που πιθανόν δεν συμβαίνει με τα δύο μέλη του συμφωνικού συμπλέγματος.

5 (6) klé.o çé.o κλαίω Άλλες όχι τόσο συχνά εμφανιζόμενες, αλλά θεωρητικά εξίσου σημαντικές διαδικασίες είναι α) η πιστότητα σε συγκεκριμένες θέσεις μιας λέξης (positional faithfulness), για παράδειγμα, η πιστότητα σε αντιληπτικά ισχυρές θέσεις, όπως είναι οι τονισμένες συλλαβές και οι συλλαβές που καταλαμβάνουν ακραίες/ περιφερειακές θέσεις μέσα στη λέξη (Lléo & Prinz 1996, Revithiadou & Tzakosta 2004a, b), β) η διατήρηση συμφώνων γειτνιαζόντων προς τον φωνηεντικό πυρήνα της συλλαβής (contiguity), ανεξάρτητα από το αν αυτό το σύμφωνο είναι το πλέον αμαρκάριστο ή μαρκαρισμένο από τα μέλη του συμφωνικού συμπλέγματος (Lléo & Prinz 1996, van der Pas 2004), γ) η διατήρηση μορφοφωνολογικών κεφαλών (preservation of morphophonological heads), δηλαδή η διατήρηση δομικά ισχυρών θέσεων, διαδικασία η οποία ελάχιστα διαφέρει από την πιστότητα σε συγκεκριμένες θέσεις μιας λέξης (Goad & Rose 2002, 2004) και ε) η μετάθεση ή διπλοποίηση συμφώνων (metathesis/ gemination) (Lukaszewicz 2007). Η διπλοποίηση είναι μια διαδικασία πολύ διαδεδομένη στην κυπριακή. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα δίνονται στα (7α), (7β), (7γ), (7δ), (7ε), αντιστοίχως. (7α) klé.o cé.o (7β) klé.o lé.o (7γ) klé.o cé.o, lé.o (7δ) klé.o ccé.o (7ε) klé.o lké.o κλαίω Από την παραπάνω συζήτηση προκύπτει ότι η απλοποίηση συμφώνων παίρνει διάφορες μορφές σε διαφορετικές γλώσσες ανάλογα με τη δομική σύσταση κάθε γλώσσας. Ωστόσο, κάποιες διαδικασίες, όπως η απαλοιφή συμφώνου και η επένθεση φωνήεντος, απαντώνται διαγλωσσικά διότι οδηγούν στην παραγωγή αμαρκάριστων δομών, όπως είναι οι ΣΦ συλλαβές. Από τις εφτά διαδικασίες που συζητήθηκαν, στην ελληνική απαντώνται οι τέσσερεις, δηλαδή η απαλοιφή συμφώνου, η επένθεση φωνήεντος, η πιστότητα σε συγκεκριμένες θέσεις μέσα στη λέξη και η μετάθεση. 4. Ερευνητικά ζητούμενα και μεθοδολογία Στην παρούσα εργασία μελετούμε τις συνθήκες σχηματισμού συμφωνικών συμπλεγμάτων προκειμένου να προχωρήσουμε σε συγκεκριμένες θεωρητικές αναλύσεις. Χρησιμοποιούμε δεδομένα από διαφορετικές όψεις της φωνολογικής ανάπτυξης ώστε να έχουμε μια συνολική εικόνα των παραγόντων που επηρεάζουν το σχηματισμό συμφωνικών συμπλεγμάτων. Συνεπώς, στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε α) αναπτυξιακά δεδομένα φυσικού λόγου από την κατάκτηση της ελληνικής ως μητρικής γλώσσας από φυσικούς ομιλητές προσχολικής ηλικίας με τυπική ανάπτυξη, β) δεδομένα από φυσικούς ομιλητές της ελληνικής με ατυπική ανάπτυξη στη συγκεκριμένη περίπτωση, παιδιά διαγνωσμένα με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (στο εξής ΕΓΔ), γ) πειραματικά δεδομένα από ενήλικες φυσικούς ομιλητές της ελληνικής, δ) δεδομένα εκμάθησης της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας από ενήλικες ολλανδούς αλλόγλωσσους ομιλητές (ηλικιακό εύρος έτη, όλοι απόφοιτοι ανώτατων σχολών), ε) διαλεκτικά δεδομένα.

6 Τα παραπάνω δεδομένα συλλέχθηκαν με διαφορετική μεθοδολογία, ανάλογα με τα ερωτήματα που ετίθεντο κάθε φορά. Έτσι, τα δεδομένα κατάκτησης της ελληνικής ως μητρικής από παιδιά προσχολικής ηλικίας αντλήθηκαν από μια βάση δεδομένων φυσικού λόγου 11 παιδιών που παρακολουθούνταν και καταγράφονταν σε εβδομαδιαία βάση για ενάμισι χρόνο κατά μέσο όρο (βλ. Tzakosta 2004). Τα δεδομένα των παιδιών με ΕΓΔ συλλέχθηκαν μέσα από τη χρήση ενός μη σταθμισμένου τεστ 6 το οποίο σχεδιάστηκε αποκλειστικά με στόχο την εξέταση των συμφωνικών συμπλεγμάτων που διαθέτει η ελληνική. Τα πειραματικά δεδομένα των ενήλικων φυσικών ομιλητών της ελληνικής προέκυψαν μέσα από μια διαδικασία κατά την οποία οι φυσικοί ομιλητές καλούνταν να συμμετέχουν σε μια απλή και πολύ συγκεκριμένη δραστηριότητα (μελέτη μιας και μοναδικής μεταβλητής) (βλ. Tzakosta & Vis 2009α, β, γ). Τα δεδομένα των αλλόγλωσσων ομιλητών συλλέχθηκαν με τη μέθοδο της δομημένης συνέντευξης, δεδομένου ότι οι αλλόγλωσσοι ομιλητές κλήθηκαν να απαντήσουν σε συγκεκριμένες ερωτήσεις και να διαβάσουν ένα κείμενο κατασκευασμένο αποκλειστικά γι αυτούς (βλ. Tzakosta 2006a, b). Τέλος, τα διαλεκτικά δεδομένα είναι το προϊόν της αποδελτίωσης γραμματικών και κειμένων των διαλέκτων της ελληνικής. 5. Η Θεωρία του Μαρκαρίσματος και η Κλίμακα Ηχητικότητας H Θεωρία του Μαρκαρίσματος όπως έχει διαμορφωθεί στην επιστήμη της Γλωσσολογίας έχει τις ρίζες της στο έργο του Greenberg (1966). Στο επίπεδο της Φωνολογίας βασικοί εκπρόσωποι είναι οι Chomsky και Halle με το μνημειώδες έργο τους The Sound Pattern of English (1968). Μεταφέροντας τη Θεωρία του Μαρκαρίσματος στη γλωσσική ανάπτυξη, τα γλωσσικά συστατικά ή οι γλωσσικές δομές οι οποίες προτιμώνται να παράγονται από τα παιδιά είναι αυτά που είναι θεωρητικά λιγότερο σύνθετα, άρα είναι αμαρκάριστα ή, αλλιώς, λιγότερο μαρκαρισμένα. Επομένως, σε περιπτώσεις απαλοιφής ενός από τα μέλη ενός συμφωνικού συμπλέγματος, το μέλος του συμφωνικού συμπλέγματος που παράγεται είναι αυτό το οποίο είναι θεωρητικά απλούστερο, άρα περισσότερο προβλέψιμο. Κατά συνέπεια, τόσο στην ελληνική όσο και διαγλωσσικά, αμαρκάριστα είναι τα συμφωνικά τεμάχια που χαρακτηρίζονται από την απουσία διακριτικών χαρακτηριστικών, δηλαδή είναι άηχα ως προς την ηχηρότητα, κλειστά ως προς τον τρόπο άρθρωσης και κορονιδικά ή χειλικά ως προς τον τόπο άρθρωσης (για εκτενή συζήτηση βλ. Tzakosta 2004). Η Κλίμακα Ηχητικότητας (στο εξής ΚΗ) βασίζεται στην Αρχή της Ακολουθίας της Ηχητικότητας (Sonority Sequencing Principle) και ελέγχει διαγλωσσικά τον ορθό σχηματισμό συμφωνικών συμπλεγμάτων (Selkirk 1984, Steriade 1984). Σύμφωνα με την ΚΗ η οποία απεικονίζεται στο σχήμα 2, σε καλοσχηματισμένους συνδυασμούς συμφώνων η ηχητικότητα πρέπει να είναι αυξανόμενη. Ειδικότερα, ένα διμελές συμφωνικό σύμπλεγμα είναι καλοσχηματισμένο όταν το δεύτερο μέλος του επιλέγεται από ομάδα συμφώνων η οποία βρίσκεται στα δεξιά της ομάδας στην οποία ανήκει το πρώτο μέλος του συμπλέγματος πάνω στην ΚΗ. Δύο τέτοια καλοσχηματισμένα συμπλέγματα είναι τα /pl/ και το /fr/. Η επιλογή συμφώνων προκειμένου να σχηματιστεί ένα συμφωνικό σύμπλεγμα είναι δεξιόστροφη, από τα αριστερά προς τα δεξιά. Σχήμα 2. Η Κλίμακα Ηχητικότητας Κ(λειστά) Τ(ριβόμενα) Π(ροστριβόμενα) Έ(ρρινα) Υ(γρά) Η(μίφωνα) Φ(ωνήεντα)

7 Ωστόσο, υπάρχει διαβάθμιση όσον αφορά το πόσο καλοσχηματισμένο είναι ένα σύμπλεγμα. Η διαβάθμιση αυτή καθορίζεται από την απόσταση της ηχητικότητας (sonority distance). Πιο συγκεκριμένα, δεν αρκεί να είναι ένα σύμπλεγμα καλοσχηματισμένο, από θεωρητικής άποψης το ιδανικότερο είναι να είναι όσο πιο καλοσχηματισμένο γίνεται. Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε, κάθε ομάδα συμφώνων λαμβάνει έναν αριθμό πάνω στην ΚΗ. Όσο μεγαλύτερη είναι, λοιπόν, η απόσταση μεταξύ των μελών ενός συμπλέγματος πάνω στην ΚΗ τόσο πιο καλοσχηματισμένο είναι. Στα /pl/ και /fr/ που είδαμε παραπάνω ως παραδείγματα η απόσταση μεταξύ των μελών είναι 4 και 3 για τα δύο συμπλέγματα, αντιστοίχως, δεδομένου ότι το /p/ έχει τον αριθμό 1 στην ΚΗ, ενώ το /f/ τον αριθμό 2. Τα /l/ και /r/ κατέχουν και τα δύο την ίδια θέση στην ΚΗ (αριθμός 5). Η ΚΗ ικανοποιείται ακόμη και αν τα μέλη του συμπλέγματος κατέχουν την ίδια θέση πάνω στην ΚΗ. Άρα, τόσο το /pl/ όσο και το /pt/ είναι καλοσχηματισμένα, ωστόσο, το /pl/ είναι καλύτερο σύμπλεγμα από το /pt/ διότι τα μέλη του πρώτου συμπλέγματος έχουν μεγαλύτερη απόσταση ηχητικότητας μεταξύ τους σε σχέση με τα μέλη του δεύτερου συμπλέγματος. Σε πειράματα που διεξήγαγαν οι Tzakosta & Vis (2009α, β, γ) με φυσικούς ομιλητές της ελληνικής προσχολικής ηλικίας εξέτασαν τη δυναμική της ΚΗ και της απόστασης ηχητικότητας και διαπίστωσαν ότι όσο μεγαλύτερη είναι απόσταση μεταξύ των μελών των συμφωνικών συμπλεγμάτων τόσο πιο εύκολα τα συμπλέγματα γίνονται αντικείμενο αντίληψης εκ μέρους των ομιλητών. Επομένως, αυτά τα συμπλέγματα αναμένονται να παράγονται πιο εύκολα από τα παιδιά. Αντιθέτως, τα συμπλέγματα με μικρή η μηδενική απόσταση μεταξύ των μελών τους δεν γίνονται εύκολα αντικείμενο αντίληψης και, επομένως, δεν παράγονται εύκολα σωστά. 6. Τα δεδομένα Τα δεδομένα που στη συνέχεια παραθέτουμε από διάφορες όψεις της γλωσσικής ανάπτυξης επιβεβαιώνουν τη δυναμική τόσο της ΚΗ όσο και την απόστασης ηχητικότητας. Παρόλ αυτά, απαντώνται και κάποιοι γλωσσικοί τύποι οι οποίοι χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Στο (8) παρατίθενται αναπτυξιακά δεδομένα τυπικής ανάπτυξης παιδιών προσχολικής ηλικίας (δεδομένα προσαρμοσμένα από την Tzakosta 2006α, β, οι συντομογραφίες των ονομάτων των παιδιών και οι ηλικίες τους δίνονται σε παρένθεση). Παρατηρούμε ότι όλα τα παιδιά, σε διαφορετικές ηλικίες το καθένα έχουν ήδη αρχίσει να πραγματώνουν συμφωνικά συμπλέγματα. Στις περισσότερες, ωστόσο, περιπτώσεις τα σωστά συμφωνικά συμπλέγματα έχουν υποστεί διορθώσεις, όπως στιγμικοποίηση (8α, 8δ ). Επίσης, μαρκαρισμένα, δηλαδή δύσκολα συμφωνικά τεμάχια, όπως είναι τα χειλικά αντικαθίστανται από άλλα αμαρκάριστα, δηλαδή ευκολότερα, τεμάχια που προφανώς έχουν ήδη κατακτηθεί ως μεμονωμένα τεμάχια, όπως είναι για παράδειγμα τα κορονιδικά (8β, 8γ, 8ε). Πρέπει να σημειώσουμε ότι η ΚΗ ικανοποιείται στις περιπτώσεις (8α) στο πρώτο παράδειγμα, (8β) και (8γ) όπου και τα δύο μέλη του συμπλέγματος είναι κλειστά ή και τα δύο τριβόμενα ή το κλειστό προηγείται του υγρού, αντιστοίχως. Τι συμβαίνει, όμως, με τις περιπτώσεις (8α) στο δεύτερο παράδειγμα, (8δ) και (8ε), όπου η ΚΗ παραβιάζεται δεδομένου ότι τα τριβόμενα προηγούνται των κλειστών συνεπώς, δεν

8 ικανοποιείται η δεξιόστροφη φορά της ΚΗ; Πώς πρέπει να ερμηνεύσουμε την ύπαρξη του μη ορθού σχηματιζόμενου /ft/ το οποίο έστω και διαισθητικά γνωρίζουμε ότι είναι ένα συχνότατα εμφανιζόμενο σύμπλεγμα στα ελληνικά; Και πώς πρέπει να ερμηνεύσουμε τη συχνή παραβίαση της ΚΗ στην ελληνική τη στιγμή που τα σχηματιζόμενα συμπλέγματα είναι πλήρως αποδεκτά; Στα ερωτήματα αυτά θα απαντήσουμε διεξοδικώς στο επόμενο κεφάλαιο. (8α) /a.'fto/ [a.'pto],[a.'fto] αυτό-δεικτ. αντ. ουδ. (B: 1;11.27) (8β) /sxo.'li.o/ [θxo.'li.o] σχολείο (Δ: 2;07.06) (8γ) /o.'bre.la/ [ku.'ble.la] ομπρέλλα (Μ: 1;11.22) (8δ) /'pa.sxa/ ['pa.θka] Πάσχα (B.M.: 2;09.25) (8ε) /a.'ftos/ [a.'θtoθ] αυτός-δεικτ. αντ. αρσ. (Χρ. 2;00) Τα δεδομένα των παιδιών με ΕΓΔ είναι αντίστοιχα με αυτά των παιδιών με τυπική ανάπτυξη και ενεργοποιούνται ανάλογες διορθωτικές διαδικασίες (δεδομένα προσαρμοσμένα από Tzakosta & Stavgiannoudaki υπό δημ.). Αυτό που είναι αξιοσημείωτο είναι ότι τα παιδιά παράγουν τριμελή συμπλέγματα στη θέση διμελών, όπως φαίνεται στα (9α-δ). Και σε αυτές τις περιπτώσεις, η ΚΗ φαίνεται να παραβιάζεται, καθώς το τριβόμενο /s/ των τριμελών συμπλεγμάτων προηγείται κλειστών τεμαχίων. (9α) /a.'kri.δa/ [a.'stsil.δa] ακρίδα (S2) (9β) /'pro.va.to/ ['spo.δa.to] πρόβατο (S4) (9γ) /'pra.si.no/ ['spra.si.no] πράσινο (S1) (9δ) /'fra.u.la/ ['sfra.u.la] φράουλα (S3) (9ε) /ka.'tsi.kes/ [ka.'tsi.kses] κατσίκες (S4) (9στ) /tra.'kter/ [ka.'xter] τρακτέρ (S2) (9ζ) /'klo.un/ ['kro.uz] κλόουν (S1) (9η) /tsu.'li.θra/ [tsu.'li.fra] τσουλίθρα (S3) (9ι) /'kti.ri.a / ['θti.ri.a] κτίρια (S4) Οι Tzakosta & Vis (2009α, β, γ) ζήτησαν από ενήλικες φυσικούς ομιλητές της ελληνικής να σπάσουν συμφωνικές ακολουθίες με την προσθήκη ενός φωνήεντος όπου οι φυσικοί ομιλητές θεωρούσαν ότι τα συμφωνικά συμπλέγματα μπορούν να σπάσουν. Τα διαγράμματα 1 και 2 απεικονίζουν τη συμπεριφορά των φυσικών ομιλητών όσον αφορά τα Κ/Τ + Υ και Κ/Τ + Κ/Τ συμπλέγματα, αντιστοίχως. Στο διάγραμμα 1 παρατηρούμε ότι τα Κ/Τ + Υ συμπλέγματα υπόκεινται σε επένθεση τουλάχιστον στο 40% (για το /dl/) των περιπτώσεων με μέγιστο ποσοστό το ~70% (για το /gr/). Από την άλλη μεριά, για τα Κ/Τ + Κ/Τ συμπλέγματα τα ποσοστά είναι ακόμη υψηλότερα με τα χαμηλότερα να φτάνουν το 40% (για το /kt/) και τα υψηλότερα να αγγίζουν το 80% (για το /mn/). Τα αποτελέσματα αυτά υπογραμμίζουν ότι οι φυσικοί αντιλαμβάνονται ως συμπλέγματα τόσο τις ακολουθίες οι οποίες συνίστανται από Κ/Τ +Υ όσο και αυτές που συνίστανται από Κ/Τ + Κ/Τ τεμάχια. Ωστόσο, τα συμπλέγματα με μεγαλύτερη απόσταση ηχητικότητας είναι αντιληπτικώς καθαρότερα, γι αυτό και υπόκεινται κυρίως σε επένθεση παρά σε κάποια άλλη διορθωτική διαδικασία.

9 Διάγραμμα 1 Διάγραμμα 2 100% 80% 60% 40% non epen. epen. 20% 0% pt kp kt kd mn Το αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των πειραματικών δεδομένων των Ολλανδών αλλόγλωσσων ομιλητών της ελληνικής είναι ότι αναπτύσσονται συμφωνικά συμπλέγματα και σε συλλαβές όπου στην ελληνική δεν είναι αποδεκτές (βάσει των φωνοτακτικών περιορισμών της τελευταίας) (Tzakosta 2006α, β). Τα συμπλέγματα αυτά συνήθως είναι τα αντιληπτικώς καθαρά Κ/Τ + Υ ((10α-β), (10δ-στ)), άρα αυτά τα οποία ικανοποιούν πλήρως την ΚΗ, χωρίς να αποκλείονται τα Κ/Τ +Κ/Τ συμπλέγματα ((10γ), (10ζ)) αφού καταρχήν διορθωθούν με τρόπο ώστε να συμφωνούν με τους φωνοτακτικούς περιορισμούς της ολλανδικής. (10α) /θo.ri.'kto/ [fri.'kto] θωρηκτό (Ju) (10β) /u.ra.'nos/ [i.γra.'nos] ουρανός (Els)

10 (10γ) /e.po.'çi/ [e.'po.ksi] εποχή (Jo) (10δ) /'ci.ni.si/ ['kli.si] κίνηση (Ma) (10ε) /fo.to.γra.'fi.a/ [fo.to.xra.'fi.a] φωτογραφία (Ol) (10στ) /gri. ňa.ris/ [kri.ni.'a.ris] γκρινιάρης (Ju) (10ζ) /e.vδo.'ma.δa/ [e.vdo.'ma.da] εβδομάδα (Ol) Τέλος, τα διαλεκτικά δεδομένα από διάφορες γλωσσικές ποικιλίες της ελληνικής συνιστούν χαρακτηριστικότατο παράδειγμα της συχνότατης εμφάνισης Κ/Τ + Κ/Τ συμπλεγμάτων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η ΚΗ δεν παραβιάζεται, ωστόσο, τα συμπλέγματα που προκύπτουν δεν είναι δόκιμα ή έστω συχνά εμφανιζόμενα στην ελληνική νόρμα με εξαίρεση το /kf/ το οποίο εμφανίζεται στο όριο μορφημάτων, όπως στη λέξη [e.kfra.si] έκφραση, γεγονός που επίσης καθιστά προβληματική την αρχή της ΚΗ. (11α) /ku.fá.θi.ce/ [kfá.θce] κουφάθηκε (Θεσσαλία, Τζάρτζανος 1909) (11β) /pi.θa.mí/ [pθa.mí] πιθαμή (Θεσσαλία, Τζάρτζανος 1909) (11γ) /tu.fé.ci/ [tfé.ci] τουφέκι (Θεσσαλία, Τζάρτζανος 1909) (11δ) /ma.θé.no/ [ma.tθé.no] μαθαίνω (Κύπρος, Κοντοσόπουλος 1994) (11ε) /tu.lú.pa/ [tlú.pa] νήμα (Μαργαρίτη-Ρόγκα ) Συνοψίζοντας, τα δεδομένα που παρουσιάσαμε κατά βάση υποστηρίζουν την αρχή της ΚΗ και της απόστασης ηχητικότητας, ωστόσο, εμφανίζουν κάποιες κανονικότητες οι οποίες είναι δύσκολο να ερμηνευτούν με βάση το παραπάνω εργαλείο. Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται ότι συμφωνικά συμπλέγματα, όπως είναι τα /pk/, /tk/, /pθ/, /pf/, τα οποία δεν εμφανίζονται στη νόρμα, εμφανίζονται σε άλλες όψεις της γλώσσας, την κατάκτηση, την εκμάθηση και διαλεκτικές ποικιλίες, οι οποίες φαίνεται να είναι είναι λιγότερο αυστηρές όσον αφορά τους φωνοτακτικούς τους περιορισμούς (βλ. Tzakosta 2010, Tzakosta & Karra 2011, Tzakosta 2012α, β). Αυτά τα μη-υπαρκτά συμφωνικά συμπλέγματα συνίστανται από μέλη τα οποία, αφενός, έχουν άμεση γειτνίαση πάνω στην ΚΗ και, αφετέρου, δεν χαρακτηρίζονται από αυξανόμενη ηχητικότητα. Με άλλα λόγια η απόσταση πάνω στην ΚΗ είναι μηδενική. 7. Το Μοντέλο των Τριών Κλιμάκων: μια νέα θεωρητική πρόταση Στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε ότι, παρόλο που η αρχή της ΚΗ είναι πολύ ισχυρή και ικανοποιείται σε μεγάλο βαθμό τόσο στη ελληνική όσο και διαγλωσσικά, η ΚΗ παραβιάζεται όταν δεν ικανοποιείται η δεξιόστροφη φορά της επιλογής των μελών ενός συμφωνικού συμπλέγματος. Οι περιπτώσεις παραβίασης της ΚΗ είναι συχνές στην ελληνική και μάλιστα από συχνά εμφανιζόμενα συμπλέγματα. Επομένως, πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε την ύπαρξη μη ορθώς σχηματιζόμενων συμπλεγμάτων, όπως το /ft/ ή το /xt/; Η απάντηση είναι μάλλον απλή. Η ΚΗ εξετάζει αποκλειστικώς τη διάσταση του τρόπου άρθρωσης. Το γεγονός λοιπόν ότι υπάρχουν δεδομένα μη αποδεκτά βάσει του τρόπου άρθρωσης, αλλά αποδεκτά ως προς τον τόπο άρθρωσης και την ηχηρότητα (την παρουσία ή την απουσία της) μας οδήγησε στην σκέψη ότι ο ορθός σχηματισμός συμπλεγμάτων καθορίζεται από τρεις κλίμακες. Οι κλίμακες αυτές αντιστοιχούν στις

11 τρεις διαστάσεις διακριτικών/ διαφοροποιητικών χαρακτηριστικών οι οποίες συνθέτουν τη δομική σύσταση των συμφωνικών τεμαχίων. Αυτές είναι η κλίμακα του τρόπου άρθρωσης (place of articulation) (στο εξής ΚΤρΑ), η κλίμακα του τόπου άρθρωσης (manner of articulation) (στο εξής ΚΤοΑ) και η κλίμακα της ηχηρότητας (voicing) (στο εξής ΚΗχηρ) (Tzakosta 2010, Tzakosta & Karra 2011, Τzakosta 2012β), οι οποίες δίνονται στα σχήματα 3, 4 και 5, αντιστοίχως. Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε η ΚΤρΑ ταυτίζεται με την ΚΗ η οποία απεικονίζεται στο σχήμα 2. Όπως και η ΚΗ, η ΚΤρΑ έχει δεξιόστροφη φορά, δηλαδή το πρώτο μέλος του συμπλέγματος επιλέγεται από θέση αριστερότερη της θέσης από την οποία επιλέγεται το δεύτερο μέλος. Σχήμα 3. Η κλίμακα του τρόπου άρθρωσης Σ Τρ/ Πρ Ερ Υ Ημ Φ Η ΚΤοΑ (σχήμα 4) ταυτίζεται με μια κλίμακα που έχει προταθεί από τους Prince & Smolensky (2004) και, όπως και η ΚΤρΑ, έχει δεξιόστροφη φορά. Για παράδειγμα, ένα καλοσχηματισμένο σύμπλεγμα είναι αυτό του οποίου το πρώτο μέλος είναι υπερωικό και το δεύτερο χειλικό ή κορονιδικό ή το πρώτο μέλος είναι χειλικό και το δεύτερο κορονιδικό. Στις λοιπές περιπτώσεις, το σύμπλεγμα αντίκειται στην δεξιόστροφη φορά της ΚΤοΑ. Τέλος, η ΚΗχηρ, η οποία απεικονίζεται στο σχήμα 5, ικανοποιείται επίσης με δεξιόστροφη φορά. Σχήμα 4. Η κλίμακα του τόπου άρθρωσης Σχήμα 5. Η κλίμακα της ηχηρότητας υπερωικά χειλικά κορονιδικά [-ηχηρά] [+ηχηρά] 1 2 Σύμφωνα με το ΜΤΚ τα συμπλέγματα χαρακτηρίζονται από μια διαβαθμιζόμενη ορθότητα του σχηματισμού τους. Με άλλα λόγια, ακόμη και τα ορθώς σχηματισμένα συμπλέγματα δεν είναι το ίδιο καλοσχηματισμένα. Πιο συγκεκριμένα, τα συμπλέγματα χαρακτηρίζονται ως τέλεια, αποδεκτά και μη-αποδεκτά βάσει δύο κριτηρίων, τη δεξιόστροφη φορά των τριών κλιμάκων και την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη - απόσταση ηχητικότητας. Για παράδειγμα, το /pl/ είναι καλύτερο σύμπλεγμα συγκριτικά προς το /xl/ στην ΚΤρΑ δεδομένου ότι για το /pl/ απόσταση των μελών του στην ΚΗ είναι 4, ενώ για το /xl/ είναι 3. Όσον αφορά την ΚΤοΑ, το /kt/ είναι καλύτερο σύμπλεγμα συγκριτικά προς το /pt/ διότι η απόσταση για το /kt/ είναι 2, ενώ για το /pt/ είναι 1.

12 Τέλος, όσον αφορά την ΚΗχηρ το /pl/ είναι καλύτερο σύμπλεγμα από το /pt/ διότι η απόσταση για το /pl/είναι 1 ενώ για το /pt/ είναι 0. Οι κλίμακες ικανοποιούνται επίσης όταν η απόσταση είναι μηδενική, δηλαδή όταν τα μέλη ενός συμπλέγματος έχουν είτε τον ίδιο τρόπο άρθρωσης, είτε τον ίδιο τόπο άρθρωσης, είτε την ίδια ηχηρότητα. Με βάση, λοιπόν, τα παραπάνω, τα συμπλέγματα τα οποία έχουν τη μέγιστη δυνατή απόσταση ηχητικότητας ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΤΡΕΙΣ κλίμακες είναι τέλεια (π.χ. /pl/), τα συμπλέγματα τα οποία έχουν την ελάχιστη (π.χ. /tf/) ή μηδενική (π.χ. /pt/) ηχητικότητα έστω και σε μία κλίμακα είναι απλώς αποδεκτά. Από την άλλη πλευρά, αξίζει να σημειώσουμε ότι μη-αποδεκτά συμπλέγματα σχηματίζονται υπό τις εξής συνθήκες: α) όταν παραβιάζονται και οι τρεις κλίμακες τρόπου, τόπου και ηχηρότητας, β) όταν παραβιάζεται έστω η κλίμακα ηχηρότητας. Κατά συνέπεια, όταν παραβιάζονται οι κλίμακες του τρόπου και του τόπου, αλλά ικανοποιείται η κλίμακα ηχηρότητας, το σύμπλεγμα είναι αποδεκτό (π.χ. /xθ/). Το κριτήριο της δεξιόστροφης φοράς επιλογής των μελών ενός συμπλέγματος μας οδηγεί στο να κάνουμε τη θεωρητική πρόβλεψη ότι ακολουθίες οι οποίες δεν ικανοποιούν τη δεξιόστροφη φορά της ΚΗ στην περίπτωσή μας του ΜΤΚ δηλαδή η επιλογή γίνεται αριστερόστροφα, είναι ετεροσυλλαβικές. Στην ελληνική για παράδειγμα στην λέξη [an.θós] ανθός έρρινο τεμάχιο /n/ είναι περισσότερο ηχητικό από το /θ/. Πράγματι, η συγκεκριμένη ακολουθία θεωρείται ετεροσυλλαβική στην ελληνική. Οι πίνακες 1-3 δίνουν τις περιπτώσεις τέλειων αποδεκτών και μη-αποδεκτών συμπλεγμάτων στις τρεις κλίμακες του τρόπου άρθρωσης, του τόπου άρθρωσης και της ηχηρότητας, αντιστοίχως, με σχετικά παραδείγματα. Πίνακας 1. Ορθός σχηματισμός συμπλεγμάτων ως προς την ΚΤρΑ Συμφ. συμπλ. τέλεια Αποδεκτά μη-αποδεκτά χειλ + χειλ /pf/ κορον + κορον /pt/ χειλ + ραχ /pk/ κορον + κορον κορον + χειλ κορον + ραχ ραχ + ραχ ραχ + κορον ραχ + χειλ

13 Πίνακας 2. Ορθός σχηματισμός συμπλεγμάτων ως προς την ΚΤοΑ Συμφ. συμπλ. τέλεια Αποδεκτά μη-αποδεκτά Κλ + Υγρ Τριβ + Υγρ /pl/ Κλ + Στιγμ Τριβ + Τριβ /pt/ Κλ + Τριβ Τριβ + Κλ /ft/ Κλ+ προστρ Προστρ+Κλ Τριβ+προστρ Προστρ+Τριβ Πίνακας 3. Ορθός σχηματισμός συμπλεγμάτων προς την ΚΗχηρ Συμφ. Συμπλ. Τέλεια Αποδεκτά μη-αποδεκτά [-ηχ] + [-ηχ] [-ηχ] + [+ηχ] /kδ/ [+ηχ]+ [+ηχ] /gδ/ [+ηχ] + [-ηχ] /δk/ Ένα θεμελιώδες ερώτημα αφορά το γιατί είναι απαραίτητο να εισάγουμε τρεις κλίμακες αντί της μιας αρχικής ΚΗ προκειμένου να αναλύσουμε τη δομή των συμπλεγμάτων που εμφανίζονται στη γλωσσική ανάπτυξη. Όπως είπαμε παραπάνω, η

14 ηχηρότητα είναι βασικότατη για να χαρακτηρισθεί ένα σύμπλεγμα ως τέλειο/ αποδεκτό ή μη-αποδεκτό. Επομένως, η ύπαρξη μόνο της ΚΗ καθιστά το μοντέλο ανεπαρκές. Η σπουδαιότητα της παρούσας θεωρητικής πρότασης είναι διττή: αφενός, παρέχει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τους κανόνες συλλαβοποίησης της ελληνικής και των διαλέκτων της και κάνει προβλέψεις όσον αφορά τους λόγους οι οποίοι καθορίζουν τη συλλαβοποίηση διαγλωσσικά. Όλες οι απόψεις εναρμονίζονται με την Αρχή της Μέγιστης Έμβασης (Maximal Onset Principle) σύμφωνα με την οποία η έμβαση μιας συλλαβής πρέπει να καταλαμβάνει όσο το δυνατόν περισσότερα σύμφωνα προκειμένου να αποφεύγονται οι κλειστές έξοδοι (βλ. Selkirk 1984). Οι τρεις κλίμακες και η απόσταση ηχητικότητας λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις θέσεις μέσα στη λέξη και αποδεικνύουν ότι η θέση του τόνου δεν επηρεάζει το σχηματισμό των συμπλεγμάτων. Από την άλλη πλευρά, η πρότασή μας επιλύει το πρόβλημα της θεωρητικής υπόστασης και της θέσης του /s/ σε συμφωνικά συμπλέγματα καθώς δεν είναι απαραίτητο να επιστρατεύσουμε επιπλέον θεωρητικά μοντέλα προκειμένου να χαρακτηρίσουμε το /s/ ως εξωμετρικό (Drachman 1989; Giegerich 1992) ή ως τμήμα ενός σύνθετου τεμαχίου (Fudge 1969; Selkirk 1982). Αντιθέτως, αποτιμούμε όλα τα είδη συμφωνικών συμπλεγμάτων μέσω ενός και μόνο θεωρητικού μοντέλου και το /s/ γίνεται αντικείμενο προσέγγισης όπως τα υπόλοιπα συμφωνικά τεμάχια χωρίς να του προσδίδονται ιδιαίτερες ιδιότητες. 8. Συμπεράσματα και διδακτικές προτάσεις Από τη συζήτηση που αναπτύχθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια προέκυψε ότι οι διορθωτικές διαδικασίες απλοποίησης των ταυτοσυλλαβικών συμπλεγμάτων στοχεύουν στην πραγμάτωση αμαρκάριστων δομών, δηλαδή εύκολων στην παραγωγή και συχνότερα εμφανιζόμενων γλωσσικών τύπων. Ωστόσο, οι συγκεκριμένες διαδικασίες δεν συνιστούν τους μοναδικούς μηχανισμούς οι οποίοι εμπλέκονται στο σχηματισμό αμαρκάριστων συμφωνικών ακολουθιών. Όπως διαπιστώθηκε, τα παιδιά κατά κόρον χρησιμοποιούν ασυνήθιστα συμπλέγματα, δηλαδή μη δόκιμες συμφωνικές ακολουθίες σύμφωνα πάντα με τους φωνοτακτικούς περιορισμούς της ελληνικής. Τα δεδομένα παιδικού λόγου δείχνουν ότι τα ενδιάμεσα στάδια της γλωσσικής ανάπτυξης χαρακτηρίζονται από ποικιλία στη γλωσσική πραγμάτωση. Το γεγονός αυτό μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι στο συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο τα παιδιά πειραματίζονται με διαφόρων ειδών πιθανούς συμφωνικούς σχηματισμούς. Αυτό πιθανόν να σημαίνει ότι και η αντίληψη και κατανόηση του λόγου περνά μέσα από αντίστοιχα μονοπάτια. Τα δεδομένα περαιτέρω υπογραμμίζουν ότι τουλάχιστον για τα παιδιά - δεν υπάρχουν μη αποδεκτά συμπλέγματα. Αυτό φέρνει στο προσκήνιο τη συζήτηση σχετικά με την σύνθεση των φωνοτακτικών περιορισμών της ελληνικής. Πιο συγκεκριμένα, άποψή μας είναι ότι οι φωνοτακτικοί περιορισμοί της ελληνικής είναι πιθανότατα περισσότερο ελαστικοί σε σχέση με τους κανόνες που διατυπώνονται στις ρυθμιστικές γραμματικές. Γι αυτό το λόγο, συμπλέγματα μη δόκιμα στη νόρμα είναι πλήρως αποδεκτά στις διαλεκτικές ποικιλίες της ελληνικής. Υποστηρίζουμε ότι υπάρχουν αντιληπτικώς καθαρότερα συμφωνικά συμπλέγματα, αυτά που στην εργασία μας ονομάσαμε τέλεια, και λιγότερο καθαρά συμπλέγματα τα οποία ονομάσαμε αποδεκτά.

15 Σύμφωνα με τις θεωρητικές προβλέψεις του ΜΤΚ τα μη-αποδεκτά συμπλέγματα είναι ελάχιστα τόσο από θεωρητικής άποψης όσο και από τα συμπεράσματα που προκύπτουν από διάφορες όψεις της γλωσσικής ανάπτυξης. Οι θεωρητικές απόψεις που διατυπώθηκαν παραπάνω έχουν σημαντικές διδακτικές προεκτάσεις δεδομένου ότι αναθεωρούνται σημαντικές πτυχές των γραμματικών κανόνων οι οποίες μέχρι τώρα θεωρούνταν μάλλον αυθεντικές. Κατά συνέπεια, απαιτείται ο σχεδιασμός εξειδικευμένων και στοχευμένων γλωσσικών ασκήσεων τόσο για το νηπιαγωγείο όσο και για το δημοτικό σχολείο. Όσον αφορά την προσχολική και πρωτοσχολική εκπαίδευση, οι ασκήσεις φωνολογικής επίγνωσης κυρίως εστιάζουν στον ορθό χειρισμό, πρώτον, μεμονωμένων τεμαχίων, δεύτερον, απλών συλλαβών οι οποίες συνίστανται από ένα σύμφωνο και ένα φωνήεν και, τρίτον, του φωνολογικού περιβάλλοντος, γνωστού επίσης ως ρίμας, το οποίο συχνά, αλλά λανθασμένα κατά τη γνώμη μας, ταυτίζεται με την κατάληξη μιας λέξης. 5 Ωστόσο, είναι απαραίτητο να υπάρξει χώρος για την εξάσκηση της μεταγλωσσικής ικανότητας των παιδιών στο επίπεδο των συμφωνικών συμπλεγμάτων διότι, τα συμφωνικά συμπλέγματα αφενός, ενισχύουν το χειρισμό των μεμονωμένων τεμαχίων και, αφετέρου, διευκολύνουν τη κατανόηση και, κατά συνέπεια, ορθή εκμάθηση της αδιαφάνειας της ελληνικής ορθογραφίας, κάτι που δεν επιτυγχάνεται με τις ασκήσεις φωνολογικής επίγνωσης που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στην εκπαίδευση. Με άλλα, λόγια, η κατανόηση της εσωτερικής δομής και της σύστασης των συμφωνικών συμπλεγμάτων επεξηγεί τους λόγους για τους οποίους οι προστριβόμενοι ήχοι /ts/ και /dz/, όπως και τα /b/, /d/, /g/ παρόλο που συνιστούν μεμονωμένα τεμάχια από αντιληπτικής και αρθρωτικής άποψης, γράφονται ως συμπλέγματα, ενώ, αντιστρόφως, τα συμπλέγματα /ps/ και /ks/ απεικονίζονται με ένα μόνο γράφημα. Θεωρούμε ότι τα παιδιά θα πρέπει να εξοικειωθούν με τις δυνατότητες εμφάνισης συμφωνικών συμπλεγμάτων και οι ασκήσεις να λάβουν τη μορφή τοποθέτησης συμφωνικών συμπλεγμάτων στην αρχή (π.χ. /plé.no/) και τη μέση/ τέλος της λέξης (π.χ. /a.plós/), σε τονισμένες (π.χ. /spí.nos/) και άτονες συλλαβές (π.χ. /á.spros/), σε συνύπαρξη (ή όχι) με άλλα συμπλέγματα μέσα στη λέξη (π.χ. /plí.stra/). Επίσης, θα πρέπει να εξεταστούν περιπτώσεις αντιμετάθεσης συμφωνικών συμπλεγμάτων, όπως στην περίπτωση των /ps/ και /sp/ στις λέξεις, για παράδειγμα, /psí.ra/ ~ /spí.nos/. Τέλος, το ΜΤΚ συνιστά σημαντικό διδακτικό εργαλείο καθώς βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν την εσωτερική σύνθεση των συμφώνων και το ότι η ελάχιστη φωνολογική μονάδα είναι όχι το φώνημα, αλλά το διαφοροποιητικό/ διακριτικό χαρακτηριστικό. Βοηθά επίσης τα παιδιά να διαπιστώσουν ότι τα σύμφωνα μπορούν να διαφέρουν είτε ως προς και τις τρεις διαστάσεις του τρόπου άρθρωσης, του τόπου άρθρωσης και της ηχηρότητας, ή μόνο ως προς μια από τις παραπάνω διαστάσεις. Έτσι, τα σύμφωνα /p/ και /b/ διαφέρουν μόνο ως προς την ηχηρότητα (το /p/ είναι άηχο και το /b/ ηχηρό), ενώ έχουν τον ίδιο τρόπο άρθρωσης (είναι και τα δύο στιγμικά) και τον ίδιο τόπο άρθρωσης (είναι και τα δύο χειλικά). Αντιθέτως, τα /t/ και /γ/ διαφέρουν ως προς όλες τις διαστάσεις τεμαχιακής σύνθεσης. Πιο συγκεκριμένα, το /t/ είναι στιγμικό ως προς τον τρόπο άρθρωσης, κορονιδικό ως προς το τόπο άρθρωσης και άηχο ως προς την ηχηρότητα, ενώ το /γ/ είναι τριβόμενο ως προς τον τρόπο άρθρωσης, ραχιαίο ως προς τον τόπο άρθρωσης και ηχηρό ως προς την ηχηρότητα. Οι σχετικές διδακτικές ασκήσεις μπορούν να πάρουν τη μορφή αναγνώρισης των ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ

16 συμφωνικών τεμαχίων. Επίσης, το ΜΤΚ μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως άριστος δείκτης αναγνώρισης ταυτοσυλλαβικών και ετεροσυλλαβικών ακολουθιών. 9. Σύνοψη Στόχος της έρευνάς μας ήταν, από τη μια μεριά, να ανιχνεύσουμε τους διορθωτικούς μηχανισμούς οι οποίοι καθορίζουν την πραγμάτωση ταυτοσυλλαβικών συμφωνικών συμπλεγμάτων και, από την άλλη μεριά, να εξετάσουμε κατά πόσο οι αναλύσεις οι οποίες έχουν προταθεί μέχρι σήμερα συνιστούν επαρκείς θεωρητικές προσεγγίσεις και οδηγούν σε ικανοποιητικές προτάσεις διδακτικής των συμφωνικών συμπλεγμάτων. Η μελέτη αναπτυξιακών, πειραματικών και διαλεκτικών δεδομένων ανέδειξε το γεγονός ότι υπάρχουν πολύ περισσότεροι μηχανισμοί από αυτούς που προτάθηκαν από τη μελέτη διαγλωσσικών δεδομένων οι οποίοι καθορίζουν τη μορφή των συμφωνικών συμπλεγμάτων, όπως αυτά εμφανίζονται στους πραγματικούς τύπους που πραγματώνονται από τα υποκείμενα της έρευνας. Η μελέτη των δεδομένων οδήγησε σε μια τυπολογική θεώρηση των συμφωνικών συμπλεγμάτων και υπογράμμισε τα μειονεκτήματα τα οποία εμφανίζουν οι διορθωτικοί μηχανισμοί όσον αφορά την ερμηνεία της πραγμάτωσης των συμφωνικών συμπλεγμάτων στον παιδικό λόγο. Αυτό που προέκυψε ω συμπέρασμα ήταν ότι βασικό όλων μειονέκτημα των υπαρχουσών θεωρητικών προτάσεων είναι ότι δεν προσεγγίζουν καθολικά και με τρόπο ενιαίο τα ερευνητικά δεδομένα. Με άλλα λόγια, διαφορετικές θεωρίες ή θεωρητικά μοντέλα έχουν προταθεί προκειμένου να ερμηνευθούν τους λόγους για τους οποίους τα συμφωνικά συμπλέγματα πραγματώνονται με τους τρόπους που πραγματώνονται. Τα δεδομένα φωτίζουν και άλλες όψεις της κατάκτησης και εκμάθησης της φωνολογίας της ελληνικής. Πρώτον, εξαίρουν την τάση των φυσικών ομιλητών να αναλύουν τα τέλεια συμφωνικά συμπλέγματα, όπως τα /pl/, /kl/, /tr/, /θr/, ως ταυτοσυλλαβικά τη στιγμή που οι φυσικοί ομιλητές συμπεριφέρονται με τρόπο αμφίσημο όσον αφορά τα αποδεκτά, αλλά δύσκολα συμπλέγματα, όπως τα /pt/, /xθ/, /ps/. Οι φυσικοί ομιλητές χαρακτηρίζονται από αμφίσημες αντιδράσεις όσον αφορά τις ετεροσυλλαβικές συμφωνικές ακολουθίες. Πιο συγκεκριμένα, οι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής διαφοροποιούνται όσον αφορά συμφωνικές ακολουθίες, όπως οι /n.θ/ και /l.m/, οι οποίες κλασικά θεωρούνται ότι ανήκουν σε διαφορετικές συλλαβές, με αποτέλεσμα άλλοτε να τις θεωρούν ως ταυτοσυλλαβικές και άλλοτε ως ετεροσυλλαβικές. Στη μελέτη μας προτείνουμε ένα νέο θεωρητικό μοντέλο, το Μοντέλο των Τριών Κλιμάκων, του οποίου βασικά πλεονεκτήματα είναι ότι, πρώτον, επαναπροσδιορίζει τους φωνοτακτικούς περιορισμούς της ελληνικής και, δεύτερον, ερμηνεύει με τρόπο ενιαίο, άρα θεωρητικά οικονομικότερο, πολλά γλωσσικά φαινόμενα ταυτοχρόνως. Πιο συγκεκριμένα, το ΜΤΚ εμπλουτίζει τον κατάλογο των αποδεκτών ταυτοσυλλαβικών συμφωνικών ακολουθιών και τα προσεγγίζει με ένα και μοναδικό εργαλείο, χωρίς να επιστρατεύει νέα μοντέλα ή βελτιωμένα προηγούμενων. Κατά συνέπεια, οι διδακτικές προτάσεις οι οποίες βασίζονται στο συγκεκριμένο μοντέλο είναι απλές, αλλά περισσότερο αποτελεσματικές κατά τη διδακτική διαδικασία. Σημειώσεις

17 1. Τα δεδομένα μεταγράφονται καταρχήν φωνητικά και στη συνέχεια αποδίδονται και στην ορθογραφημένη μορφή τους. Οι γλωσσικές δομές-στόχοι δίνονται σε πάγιες γραμμές, οι τύποι που έχουν παραχθεί από τους συμμετέχοντες στις έρευνες δίνονται σε αγκύλες. Τα όρια συλλαβών δηλώνονται με τελείες. 2. Ο όρος τεμάχια χρησιμοποιείται εναλλακτικά προς τον όρο σύμφωνα. 3. Ε και Εξ δεν είναι δυνατόν να συνίστανται από φωνήεντα διότι αυτά καταλαμβάνουν μόνο θέση Π. Επομένως, η ύπαρξη πολλών φωνηέντων σηματοδοτεί την ύπαρξη πολλών συλλαβών. 4. Η τυπική ανάπτυξη αφορά την ανάπτυξη που ολοκληρώνεται χωρίς της εμφάνιση (ειδικών) γλωσσικών διαταραχών ή μαθησιακών δυσκολιών. Από την άλλη, η α-τυπική ανάπτυξη αφορά πληθυσμούς οι οποίοι εμφανίζουν (ειδικές) γλωσσικές διαταραχές ή μαθησιακές δυσκολίες κατά τη διαδικασία της γλωσσικής κατάκτησης ή εκμάθησης. 5. Το φωνολογικό περιβάλλον λανθασμένα ταυτίζεται με την έννοια της (γραμματικής) κατάληξης. Για παράδειγμα, στο ζεύγος λέξεων μητέρα-ημέρα το έρα αποτελείται από τμήμα του θέματος της λέξης και από τη γραμματική κατάληξη που σηματοδοτεί τη γραμματική κατηγορία της λέξης (στην περίπτωση των ονομάτων, το γένος, τον αριθμό και την πτώση). 6. Στην επιστήμη της Γλωσσολογίας συνήθως δεν χρησιμοποιούνται σταθμισμένα τεστ προκειμένου να συλλέξουμε δεδομένα σχετικά με ένα υπό εξέταση φαινόμενο. Αυτό συμβαίνει διότι στόχος δεν είναι συνήθως η παρέμβαση στο πρόβλημα, αλλά η αναζήτηση, η εξακρίβωση και η μελέτη των παραγόντων που διαμόρφωσαν το πρόβλημα. Βιβλιογραφία Barlow, J A constraint-based account of syllable onsets: evidence from developing systems. Ph.D. Dissertation. Indiana University. Barlow, J.A An argument for adjuncts: evidence from a phonologically disordered system. In Proceedings of the 23 rd Annual Boston University Conference on Language Development, ed. by A. Greenhill, H. Littlefield and C. Tano, Somerville, MA: Cascadilla Press. Barlow, J.A. 2001a. Case Study: Optimality Theory and the Assessment and Treatment of Phonological Disorders. Language, Speech, and Hearing Services in Schools, 32, Barlow, J. 2001b. The Structure of /s/ sequences: Evidence from a Disordered System. J. of Child Language, 28, Barlow, J Asymmetries in the acquisition of consonant clusters in Spanish. Canadian Journal of Linguistics 48 (3/4) Barlow, J.A Sonority Effects in the Production of Consonant Clusters in Spanish- Speaking Children. In Proceedings of the 6 th Conference on the Acquisition of Spanish and Portuguese as First and Second Language, ed. by D. Eddington, Somerville: Cascadilla Press. Barlow, J Carlislie, R.S The Modification of onsets in a markedness relationship: testing the interlanguage structural conformity hypothesis. Language Learning, 49 (Supplement 1), Chambless, D Asymmetries in initial and medial cluster acquisition. In the Proceedings of the 28 th Annual Boston University Conference on Language Development,

18 ed. by Brugos, A., L. Micciulla & C.E. Smith Chomsky, N. and M. Halle The sound pattern of English. New York: Harper & Row. Drachman, G A remark on Greek clusters. Ms. Department of Linguistics. University of Salzburg. Fleischhacker, H Cluster-Dependent Epenthesis Asymmetries. Ms. UCLA. Fudge, E.C Syllables. Journal of Linguistics 5: Giegerich, H.J English phonology. An introduction. Cambridge: C.U.P. Gierut, J.A Syllable onsets: clusters and adjuncts in acquisition. Journal of Speech, Language, and Hearing Research Gierut, J.A. & K. O Connor Precursors to onset clusters in acquisition. Journal of Child Language Gnanadesikan, A Markedness and faithfulness constraints in child phonology. In Constraints on Phonological Acquisition, ed. by R. Kager, J. Pater and W. Zonneveld, Cambridge, C.U.P. Goad, H. & Y. Rose A structural account of onset cluster reduction. In the Proceedings of the 26 th Annual Boston University Conference on Language Development, ed. by Skarabela, B., S. Fish & A.H.-J. Do. Vol Goad, H. &. Y. Rose Input elaboration, head faithfulness and evidence for representation on the acquisition of left-edge clusters in west Germanic. In Constraints on Phonological Acquisition, ed. by R. Kager, J.V. Pater, and W. Zonneveld, Cambridge: C.U.P. Greenberg, J Language universals. The Hague: Mouton. Ingram, D Phonological rules in young children. Journal of Child Language Jongstra, W Variable and stable clusters: variation in the realization of consonant clusters. Canadian Journal of Linguistics, 48(3/4), Kabak, B The perceptual processing of second language consonant clusters. Ph.D. Dissertation, University of Delaware. Kappa, Ioanna Developmental Patterns in the Acquisition of Onsets in Modern Greek. Greek Linguistics 97, ed. by Amalia Moser, Athens: Εllinika Grammata. Kappa Ioanna. 2002a. On the Phonological Development of the early Words: a Case Study. Proceedings of the 14 th International Symposium on Theoretical and Applied Linguistic, ed. by Marianthi Makri-Tsilipakou Thessaloniki: University of Thessaloniki. Kappa Ioanna. 2002b. On the Acquisition of Syllabic Structure in Greek. Journal of Greek Linguistics Kirk, C. & K. Demuth Onset/ coda asymmetries in the acquisition of clusters. In the Proceedings of the 27 th Annual Boston University Conference on Language Development, ed. by Beachley, B., A. Brown & F. Conlin. Vol Kirk, C. & K. Demuth Asymmetries in the acquisition of word-initial and wordfinal consonant clusters. J. of Child Language, 32, Κοντοσόπουλος, Ν Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη. Lenneberg, Ε.Η Biological foundations of language. Oxford: Wiley.

19 Lléo, C. & M. Prinz Consonant clusters in child phonology and the directionality of syllable structure assignment. J. of Child Language, 23, Lukaszewicz, B Reduction in syllable onsets in the acquisition of Polish: deletion, coalescence, metathesis and gemination. Journal of Child Language Μαργαρίτη-Ρόγκα Menn, L Phonological units in beginning speech. In Syllables and Segments, ed. by A. Bell and J.B. Hooper, Amsterdam: North Holland. Ohala, D Medial cluster reduction in early child speech. In Proceedings of the 29th Annual Child Language Research Forum, ed. by E. Clark, Stanford Linguistics Association. Παπούλια Τζελέπη, Π. (επιμ.) Ανάδυση του γραμματισμού: Έρευνα και πρακτική Αθήνα: Καστανιώτης. Pas van der, B The role of contiguity in phonological acquisition. In Proceedings of GALA Generative Approaches to Language Acquisition, vol. 2, ed. by S. Baauw and J. Van Kampen, Utrecht University. Pater, J. & J. Barlow A Typology of cluster reduction: conflicts with sonority. In the Proceedings of the 26 th Annual Boston University Conference on Language Development, ed. by Skarabela, B., S. Fish & A.H.-J. Do. Vol Pater, J. and J. Barlow Constraint conflict in cluster reduction. J. of Child Language, 30, Prince, A. and P. Smolensky Optimality theory: constraint interaction in generative grammar. Oxford: Blackwell. Revithiadou, A. and M. Tzakosta. 2004β. Alternative grammars in acquisition: markedness- vs. faithfulness-oriented learning. Στο Brugos, A., L. Micciula and C.E. Smith (επιμ.). Proceedings of the 28 th BUCLD Annual Conference on Language Development: Supplement. Somerville: Cascadilla Press. ( Revithiadou, A. and M. Tzakosta. 2004α. Markedness hierarchies vs. positional faithfulness and the role of multiple grammars in the acquisition of Greek. Στο Baauw, S. and J. van Kampen (επιμ.). Proceedings of GALA Generative Approaches to Language Acquisition. Vol. 2: LOT Occasional Papers 3. Ουτρέχτη, Παν/μιο Ουτρέχτης Sanoudaki, I A CVCV model of consonant cluster acquisition: evidence from Greek. Ph.D. Dissertation. UCL. Sanoudaki, E Towards a typology of word-initial consonant clusters: evidence from the acquisition of Gree. JGL Selkirk, E Sound and syntax: the relation between sound and structure. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. Selkirk, E Phonology and Syntax: The relation between sound and structure. Cambridge, Massachusetts/ London, England: The MIT Press. Smith, N. V The Acquisition of Phonology. Cambridge University Press. Steele, J Representation and phonological licensing in the L2 acquisition of prosodic structure. Ph.D. Dissertation. McGill University. Steriade, D Greek prosodies and the nature of syllabification. Ph.D. Dissertation, MIT.

20 Συνώδη, Ε. & Μ. Τζακώστα Η γλώσσα στο νηπιαγωγείο της Ελλάδας και της Κύπρου τον 21 ο αιώνα. Ηλεκτρονικά πρακτικά του 6 ου Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης με θέμα «Ελληνική γλώσσα και εκπαίδευση». Πάτρα, Εργαστήριο Ιστορικού Αρχείου Διεθνούς και Νεοελληνικής Εκπαίδευσης, Παν/μιο Πατρών. ( Τάφα, Ε Ανάγνωση και γραφή στα προγράμματα προσχολικής εκπαίδευσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Tzakosta, M Multiple parallel grammars in the acquisition of stress in Greek L1. Ph.D. Dissertation. ULCL/ Leiden University. LOT Dissertation Series 93. ( Tzakosta, M. 2006α. Cluster phonotactics in Greek L1 and L2. Πρακτικά της 26 ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτέλειου Παν/μιου Θεσσαλονίκης Tzakosta, M. 2006β. Developmental paths in L1 and L2 phonological acquisition: consonant clusters in the speech of native speakers and Turkish and Dutch learners of Greek. Στο Belletti, A. et al. (επιμ.). Language Acquisition and Development: Proceedings of GALA 2005, Generative Approaches in Language Acquisition. Cambridge, Cambridge Scholars Press Tzakosta, M Positional and qualitative asymmetries of consonant clusters in Greek L1. Στο Agathopoulou, E., M. Dimitrakopoulou & D. Papadopoulou (επιμ.) Selected Papers on Theoretical and Applied Linguistics. Proceedings of the 17 th International Symposium: Festschrift for Prof. E. Panagopoulos. Vol. 1. Θεσσαλονίκη, Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης. Μονοχρωμία Tzakosta, M Asymmetries in /s/ cluster production and their implications for language learning and language teaching. Στο Tsangalidis, A. (επιμ.). Selected Papers from the 18 th International Symposium on Theoretical and Applied Linguistics. Θεσσαλονίκη, Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας: Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης. Μονοχρωμία Tzakosta, M The importance of being voiced: cluster formation in dialectal variants of Greek. Στο Ralli, A., B. Joseph, M. Janse and A. Karasimos (επιμ.) Ηλεκτρονικά Πρακτικά του 4 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Διαλεκτολογίας και Γλωσσολογικής Θεωρίας. Χίος, Τμήμα Φιλολογίας, Παν/μιο Πατρών (ISSN: ). Τζακώστα, Μ. 2011α. Η γλώσσα στο νηπιαγωγείο και το δημοτικό σχολείο: μια κριτική θεώρηση του ΔΕΠΠΣ υπό το πρίσμα της γλωσσολογικής θεωρίας. Στο Συνώδη Ε. & Μ. Αμπαρτζάκη (επιμ.). Προγράμματα προσχολικής εκπαίδευσης: Θεωρία και πράξη. Αθήνα: Πεδίο Tzakosta, M. 2011β. Consonantal interactions in dialectal variants of Greek: a typological approach of three-member consonant clusters. Στο Μπασέα-Μπεζαντάκου, Χ., Μανωλέσσου, Ι., Αφρουδάκης, Α., Κατσούδα, Γ., Μπέης, Σ. (επιμ.) Νεοελληνική Διαλεκτολογία, 6. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών Κέντρο Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων - ΙΛΝΕ