ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Transcript

1 TEI ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ Σ.Τ.Ε.Γ. ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΠΙΤΑΛΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ: ΜΑΥΡΙΟΥ ΚΥΡΟΥΛΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΔΡΑΜΑ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 4 Εισαγωγή 5 1.Παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων 7 Εισαγωγή 7 Ιδιαιτερότητα της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων 8 Παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων 10 Γεωμορφολογικοί παράγοντες 12 Κτίσματα 13 Νεότερη αρχιτεκτονική 14 Δημόσια αρχιτεκτονική 15 Σύγχρονη αρχιτεκτονική Λαϊκός πολιτισμός της Τήνου Τήνος, Αγροτικό τοπίο και οικισμοί : Μάρτυρες της ιστορίας και του πολιτισμού της 33 Ιστορία 34 Ενετοκρατία ( ) περίοδος «καταλύτης» 36 19ος αιώνας καλλιτεχνική έκρηξη και πανελλήνιο προσκύνημα 38 Αγροτικό τοπίο και κατοικία 40 Οικισμοί 48 Δομή των οικισμών 51 Πολεοδομικός τους ιστός 51 Δημόσιοι χώροι 52 Κατοικίες των οικισμών 55 2

3 4.Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Τήνου 61 Τηνιακή Αρχιτεκτονική 62 Κατανομή της δόμησης στο νησί. Χωροθέτηση των οικισμών 66 Προσανατολισμός, μέγεθος και θέση των ανοιγμάτων 68 Λειτουργική διάρθρωση των εσωτερικών χώρων του κτιρίου 69 Χρώμα εξωτερικών επιφανειών του κτιρίου 72 Υλικά 73 Δώματα 74 5.Περιστεριώνες στην Τήνο 77 Θέσεις ανέγερσης των περιστερώνων 78 Αρχιτεκτονική των περιστερώνων 79 Χαρακτηριστικά περιστερώνων 81 Περιστέρι σαν σύμβολο και αντικείμενο ποικίλων χρήσεων 84 Εκτροφή των περιστεριών στην Tήνο 84 6.Παραδοσιακή ναοδομία της Τήνου 87 Τυπολογία των ναών 88 Yλικά 92 Όψεις 92 Aετώματα 93 Επιμέρους μορφολογικά στοιχεία Τέχνη μαρμάρου στην Τήνο 97 8.Φωτογραφικό υλικό Ανάλυση σχεδίου-μακέτας Βιβλιογραφία 3

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μελέτη αυτή εκπονήθηκε στα πλαίσια της πτυχιακής εργασίας του προγράμματος σπουδών του τμήματος Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Η μελέτη συντάχθηκε από τους σπουδαστές Μαυριού Κυρούλα, Παναγιωτάκης Αντώνης και Σπυροπούλου Ελισάβετ. Τα δεδομένα και οι πληροφορίες συλλέχθηκαν κατά τη περίοδο Απρίλιο 2011 Νοεμβρης Για το θέμα της μελέτης υπεύθυνος καθηγητής ήταν ο κ. Σπιτάλας Νικόλαος. Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στα άτομα που βοήθησαν να ολοκληρωθεί αυτή η εργασία έμμεσα και άμεσα. Δράμα, 2011 Μαυριού Κυρούλα Παναγιωτάκης Αντώνιος Σπυροπούλου Ελισάβετ 4

5 Εισαγωγή Το Τηνιακό τοπίο δέχεται τις ασφυκτικές πιέσεις ολοένα και περισσότερο ενός άναρχου ρυθμού ανάπτυξης, ο οποίος πολιορκεί τους παραδοσιακούς οικισμούς και τα μοναδικά μνημεία της λαϊκής τέχνης που στέκουν στις κακοτράχαλες πλαγιές, με τους ποταμούς των αναβαθμίδων που μέρα με τη μέρα υποχωρούν κάτω από το βάρος της εγκατάλειψης. Ακόμη και σήμερα, όμως, η ενδοχώρα της Τήνου εξακολουθεί να αντιστέκεται στο παλιρροιακό κύμα της << τουριστικής ανάπτυξης>> που κατέπνιξε κάποια από τα πιο όμορφα νησιά του Αρχιπελάγους. Οι πάλλευκοι οικισμοί, που συγκροτούν το ανθρωποκεντρικό δίχτυ του νησιού, εξακολουθούν να λαμπυρίζουν σαν μαργαριτάρια που ξεπροβάλλουν δειλά για να γευτούν το χάδι του ήλιου, να καθρεφτίσουν το γαλάζιο της θάλασσας και να κρυφτούν για λίγο μέσα στα σύννεφα που απειλητικά κατεβαίνουν τον Τσικνιά, υποταγμένα στις διαθέσεις του τρομερού ανέμου. Αυτή η γη που παλεύει με τη σκληράδα της να αντισταθεί - αιώνες τώρα σε παλαιούς και νέους βαρβάρους, γλυκαίνει μόνο την άνοιξη. Γοητευμένη από την αύρα που απλώνεται στα χώματά της, η Τήνος πρασινίζει, γεμίζει πολύχρωμα λουλούδια, άγρια και ταυτόχρονα πανέμορφα και με καρπούς σκληρούς σαν πέτρα, μα μυρωδάτους σαν τη πρώτη μέρα της άνοιξης. Χιλιάδες χρώματα τυλίγουν τις ασβεστωμένες πέτρινες κατασκευές που όρθωσε ο άνθρωπος στον τόπο που γεννήθηκε και μέρωσε με τη δουλειά και τον ιδρώτα του. Στο Ξώμπουργο, τον τόπο με το ξωτικό όνομα που παραπέμπει σε ιστορίες βγαλμένες από μύθους του δυτικού μεσαίωνα, η άνοιξη κυριεύει τους απότομους γκρίζους βράχους τους δίνει ζωή και ανάσα, πυκνώνοντας με φυλλωσιές, βότανα και λουλούδια, κάθε πτυχή της πέτρας. Πράσινο, κίτρινο, μωβ, κόκκινο και λιλά, βάφουν τις πλαγιές που ενώνουν τη βορινή με τη νότια θάλασσα, ενώ το αεράκι προστάζει τα ψηλόλιγνα βλαστάρια να χορέψουν στους δικούς του ρυθμούς, δημιουργώντας πάνω στη στεριά ένα κυματισμό που λες και συναγωνίζεται τα πελαγίσια κύματα που αγριεμένα ακόμα αφήνουν την οργή τους να ξεσπάσει στα μυτερά ακρωτήρια. Αυτόν τον τόπο που δείχνει μαγεμένος τις μέρες της άνοιξης επιχειρούμε να αποτυπώσουμε σε φωτογραφικά καρέ, με την ελπίδα ότι οι εικόνες θα συντροφεύουν στο εξής τη σκέψη όλων όσοι επιχειρήσουν να συμβάλουν στην <<ανάπτυξη>> της περιοχής. Η ενδοχώρα του νησιού είναι μια από τις τελευταίες γωνιές του τόπου μας που εξακολουθούν να συγκινούν με την απλότητα και το λιτό μεγαλείο των απέριττων σχημάτων που λούζονται από τον ήλιο, βρέχεται από τη θάλασσα και δέρνονται από τον άνεμο. 5

6 Τα σημάδια από τη χρόνια αυτή σχέση ανάμεσα στα στοιχεία της φύσης και την ήπια παρέμβαση του ανθρώπου, αποτυπώθηκαν στο φιλμ μέσα από τις σκιές και τα χρώματα. Κοιτάζοντας προσεκτικά τις φωτογραφίες, μπορείς να διακρίνεις τα σημάδια του χρόνου να ικετεύουν το σεβασμό μας. Μπορείς να αφουγκραστείς τις κραυγές του περήφανου Ξώμπουργου να μην πέσει ξανά σε χέρια βαρβάρων και καταστραφεί γι ακόμη μια φορά συθέμελα. Πίσω από τα χρώματα και τη γαλήνη του τοπίου, κρύβεται μια ικεσία ζωής και δημιουργίας. Ας τη σεβαστούμε.. 6

7 1.Παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων 1.1 Χάρτης Κυκλάδων Εισαγωγή Οι Κυκλάδες κατέχουν γεωγραφικά την κεντρική ζώνη του Αιγαίου. Η ονομασία τους προέρχεται από τη λέξη «κύκλος», που διαγράφει το γενικό σχήμα αυτής της ομάδας των νησιών: την κυκλική διάταξη γύρω από ένα κέντρο και την κεντρική θέση πραγματικά και συμβολικά. Η σημασία του κέντρου ήδη από την Αρχαιότητα εντοπίζεται στην ιερότητα της Δήλου, λες και το ιδιαίτερο φως των Κυκλάδων ακτινοβολεί από το ιερό του θεού του φωτός, Απόλλωνα. 7

8 1.2 Ναός του Απόλλωνα στην Δήλο Ιδιαιτερότητα της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων Στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομική οργάνωση του χώρου, οι Κυκλάδες εμφανίζουν έντονες επιμέρους διαφορές και ταυτόχρονα κοινά αρχετυπικά χαρακτηριστικά. Η ποικιλία των μορφών στηρίζεται στις διαφορετικές ιστορικές τύχες των νησιών, στην ενεργητικότητα του πληθυσμού τους, στις γεωλογικές και γεωφυσικές τους ιδιαιτερότητες, στον πλούτο του εδάφους τους. Επιπρόσθετα, σε αυτό συμβάλλει ο κατακερματισμός των Κυκλάδων σε ημιαυτόνομους κόσμους που περιβάλλονται, απομονώνονται αλλά και επικοινωνούν μέσα από την θάλασσα που τους ορίζει. Τα νερά του Αιγαίου με τη σύνθετή τους ιδιότητα, ως μέσον δημιουργικής επικοινωνίας και ως πηγή κινδύνου, πάντα έπαιζαν πρωταρχικό ρόλο στην ανάπτυξη ή το μαρασμό των νησιών. Παράλληλα, το συνεκτικό σχήμα των νησιών, η γειτνίαση μεταξύ τους και με την ηπειρωτική χώρα, η ήπια γεωγραφία τους και οι κλιματολογικές τους συνθήκες πάντα συγκροτούσαν ένα κοινό υπόβαθρο. 8

9 Η αρχιτεκτονική και η τοπογραφία παρακολουθούσαν κατ ανάγκην τους κύκλους της ιστορίας και της τύχης, εφευρίσκοντας και εξελίσσοντας τρόπους εξυπηρέτησης των ανθρώπινων αναγκών. Παρά τα φανερά συγγενικά τους χαρακτηριστικά, σχεδόν κάθε ένα νησί από τις Κυκλάδες διατηρεί, διαφυλάσσει και αναπτύσσει κάτι διαφορετικό και μοναδικό που δεν απαντάται πουθενά αλλού. Θα μπορούσαμε επιγραμματικά να αναφέρουμε κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα: τις υπόσκαφες κατοικίες της Σαντορίνης και την ανάπτυξη των οικισμών στο χείλος της καλντέρας, τα πυργόσπιτα στην ενδοχώρα της Άνδρου και της Νάξου, τους περιστερώνες και την παράδοση στην επεξεργασία του μαρμάρου της Τήνου, τις κεραμοσκεπείς Χώρες της Κύθνου και της Κέας, τους οικισμούς σε μορφή κάστρου της Αντιπάρου, της Φολεγάνδρου, της Σίφνου, τη νεοκλασική Ερμούπολη, τον πυκνό κυβιστικό οικισμό της Μυκόνου, το σύμπλεγμα των επτά οικισμών που συγκροτούν τη χώρα στο εσωτερικό οροπέδιο της Σίφνου, τις σειρές από ανεμόμυλους στην Ιουλίδα και στην Πάρο, την κολλημένη στο βράχο μονή της Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό, την Εκατονταπυλιανή στην Πάρο, τα σύρματα μικρά σπιτάκια όπου φυλάγονται οι βάρκες το χειμώνα στη Μήλο, τα βιομηχανικά κτίσματα στη Σέριφο, τη Δήλο και την Κέρο με την αρχαιολογική τους βαρύτητα. 1.3 Κατοικίες στην Σαντορίνη 9

10 1.4 Ανεμόμυλος στην Μύκονο Παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων Οι πρώτοι οικισμοί στις Κυκλάδες ήταν παραθαλάσσιοι, ενώ τους διαδέχθηκαν άλλοι οχυρωμένοι κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο. Ο κύκλος αυτός επαναλήφθηκε όταν οι πειρατικές επιδρομές οδήγησαν ξανά στην εγκατάλειψη των οικισμών κοντά στα παράλια και τη δημιουργία νέων, οχυρωμένων στην περίοδο της Ενετοκρατίας. Οι μονάδες κατοικίας στους πυκνοδομημένους οχυρωμένους οικισμούς της Ενετοκρατίας είχαν τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις. Η έλλειψη χώρου οδήγησε στο χτίσιμο στη σειρά διώροφων συνήθως σπιτιών με στενό μέτωπο, στις ίδιες περίπου διαστάσεις και την ίδια διάρθρωση. Τα σπίτια αποτελούσαν ταυτόχρονα και τον 10

11 οχυρωματικό περίβολο του οικισμού. Το σχήμα της κάτοψης συνήθως ήταν επίμηκες ορθογώνιο, με διαδοχικό πέρασμα από τον ένα χώρο στον επόμενο. Η πρόσβαση στον όροφο γινόταν μέσω εξωτερικής κλίμακας, καθώς ο ιδιοκτήτης σε κάθε στάθμη ήταν συνήθως διαφορετικός. Ο θεσμός της οροφοκτησίας ήταν σημαντικός, καθώς ο κύριος του ισογείου ήταν επίσης κύριος του εδάφους και των θεμελίων, ενώ ο ιδιοκτήτης του ορόφου όριζε τον αέρα της ίδιας κατοικίας. Παράλληλα εμφανίστηκαν μεμονωμένα πυργόσπιτα στη νησιωτική ύπαιθρο από το 13ο αιώνα και μετά, από γαιοκτήμονες και ευγενείς. Οι περιστερώνες άρχισαν να χτίζονται την περίοδο αυτή καθώς η εκτροφή περιστεριών αποτελούσε αριστοκρατικό προνόμιο. Ο οχυρωματικός χαρακτήρας των πυργόσπιτων εξυπηρετούσε την προστασία των ιδιοκτητών αλλά και των υποστατικών στα γύρω χωράφια σε περιπτώσεις επιδρομών. Τέλος, τους τρεις τελευταίους αιώνες αναπτύσσεται ο τύπος του απλού αγροτικού σπιτιού στην ύπαιθρο. 1.5 Περιστεριώνες στο χωριό Αγάπη της Τήνου 11

12 Γεωμορφολογικοί παράγοντες Η ιδιαίτερη γεωμορφολογία, το απαλό κλίμα και η εντατική ενασχόληση των κατοίκων με υπαίθριες δραστηριότητες έδωσαν την δυνατότητα στα απλά κτίσματα της υπαίθρου να εξελιχθούν σε σημαντικές αρχιτεκτονικές οντότητες. Τα κτίσματα αρχικά ένας μικρών διαστάσεων ορθογώνιος όγκος εναρμονίζονται και αφομοιώνονται στο φυσικό περιβάλλον εκμεταλλευόμενα την ίδια στιγμή όλες τις δυνατότητες που τους παρέχει το έδαφος. Αναπτύσσονται μέσα σε εσοχές, σε βράχους για οικονομία υλικών, χρησιμοποιούν κοιλότητες για δεξαμενές και αποθηκευτικούς χώρους, προστατεύονται από τον άνεμο και τη βροχή. Είναι σαν να φυτρώνουν στη γη. Τα κτίσματα εξαπλώνονται στην ύπαιθρο μεμονωμένα ή οργανώνονται σε χαλαρά αγροτικά συγκροτήματα και σε συγκροτημένους οικισμούς. Τα βασικά υλικά είναι ως επί το πλείστον τοπικά, καθώς η μεταφορά από μακριά είναι δύσκολη και ασύμφορη. Πρόκειται για πέτρα για τις φέρουσες λιθοδομές, ακόμα και μέσα από το ίδιο οικόπεδο, λιγοστή ξυλεία για τη στέγη και τα περιορισμένων διαστάσεων ανοίγματα, χώμα πατημένο από τις κοίτες των κοντινών ρεμάτων για τα δάπεδα και τη στέγη. 1.6 Ναός του Ποσειδώνα στην Τήνο 12

13 Τα κτίσματα Τα βασικά, μικρά κτίσματα τις λαϊκής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής παρουσιάζουν μεγάλες συγγένειες με αυτά των προϊστορικών οικισμών που αποκαλύπτονται σε ανασκαφές στα ίδια νησιά. Οι αναλογίες των χώρων, οι διατάξεις των υπαίθριων χώρων, οι αποθηκευτικές κόγχες, τα μικρά ύψη ανταποκρίνονται στις βασικές ανάγκες της καθημερινής ζωής. Οι μορφές του απλού αγροτικού σπιτιού, που έχουν τις ρίζες τους βαθιά στο χρόνο, εξελίχθηκαν αργά και σταθερά, εμπλουτίστηκαν με τα «σύγχρονα» κάθε φορά στοιχεία για να εξυπηρετήσουν τη στοιχειώδη λειτουργία της κατοίκησης. Οι περιφερειακές της κατοικίας λειτουργίες, σε συνδυασμό με τις τοπικές δραστηριότητες και ανάγκες των κατοίκων, δημιούργησαν κτίσματα με ειδικές χρήσεις τα οποία προσκολλήθηκαν στο βασικό αγροτικό σπίτι: κτίσματα για τα οικόσιτα ζώα, στάβλους, αποθήκες για το θερισμένο καρπό και για το κρασί, κτίσματα για την επεξεργασία των προϊόντων της γης, ανεμόμυλους, νερόμυλους, αλώνια. Με περιορισμένα μέσα, με τα απολύτως ελάχιστα υλικά και με πολύ κόπο, τα περιφερειακά αυτά κτίσματα, αν και προορίζονταν για βοηθητικές χρήσεις, εξακολουθούν να αποδεικνύουν την κατασκευαστική ευφυΐα, την αισθητική και την ευαισθησία στη σχέση με το φυσικό τοπίο. Το αρχετυπικό κυκλαδίτικο αγροτικό σπίτι είχε τη δυνατότητα να προσαρμόζεται ανάλογα με τις ανάγκες και το περιβάλλον του χωρίς να χάνει τις εγγενείς ποιότητες του. Η λαϊκή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, η εικόνα των απλών γεωμετρικών όγκων που λάμπουν μέσα στο φως, έγινε πρότυπο αναφοράς για το μοντέρνο κίνημα. Κατά το διεθνές συνέδριο αρχιτεκτονικής του C.I.A.M που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 1933, οι ξένοι επισκέπτες και εκπρόσωποι της επαναστατικής αρχιτεκτονικής του μοντερνισμού είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν και να εκτιμήσουν την κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική. 1.7 Μύλοι στην Μύκονο 13

14 Τα αρχοντικά σπίτια χτίζονται είτε στο εσωτερικό των οικισμών είτε στην ύπαιθρο. Μέσα στους οικισμούς τα αρχοντικά σπίτια συγκεντρώνουν και επιδεικνύουν τα αντικείμενα που οι ιδιοκτήτες τους κυρίως ασχολούμενοι με ναυτικά επαγγέλματα ή έμποροι έφεραν από τα ταξίδια τους: διακοσμητικά αντικείμενα, έπιπλα. Αρκετές φορές τα ίδια τα σπίτια είναι μιμήσεις σπιτιών ή προσόψεων κτισμάτων από το εξωτερικό. Τα περίοπτα αρχοντικά σπίτια συχνά συγκροτούν γειτονιές σε συγκεκριμένα τμήματα των οικισμών. Στην ύπαιθρο δεσπόζουν στη γη την οποία κατέχουν, θυμίζοντας την αίγλη των πυργόσπιτων της Ενετοκρατίας, χωρίς όμως να έχουν οχυρωματικό χαρακτήρα, αφού αυτό δεν είναι πια αναγκαίο. Νεότερη αρχιτεκτονική Στο 19ο αιώνα, τα νέα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα μεταφράστηκαν στην αρχιτεκτονική με την παραγωγή νέων οικιστικών και αρχιτεκτονικών μορφών. Η ευημερία, η στροφή στα ναυτικά επαγγέλματα, τα κοσμοπολίτικα πρότυπα, το μεταναστευτικό ρεύμα οδήγησαν σε νέες από αισθητική άποψη αναζητήσεις και καινοτομίες. Τα αρχοντικά σπίτια στις Κυκλάδες είναι δείγματα αυτής της περιόδου. Χαρακτηρίζονται από τη μεγαλύτερη τους κλίμακα, την πρόθεση μνημειακότητας, το κλασικιστικό λεξιλόγιο. 1.8 Άποψη του λιμανιού της Μυκόνου 14

15 Δημόσια αρχιτεκτονική Ο δημόσιος χώρος στις Κυκλάδες είναι μικρής κλίμακας. Συνήθως ο δρόμος έχει επιπλέον το ρόλο της πλατείας, της πιάτσας. Ο δημόσιος χώρος γειτνιάζει και εισχωρεί με εφευρετικότητα και απλότητα στον ιδιωτικό. Τα στεγάδια, τα περάσματα, τα ακανόνιστα πλατώματα, οι εσοχές και τα σκαλοπάτια δημιουργούν μια ανεπανάληπτη εμπειρία περιήγησης στους κυκλαδίτικους οικισμούς. Η λειτουργικότητα και η αισθητική είναι παρούσες και συμφιλιωμένες και μάλιστα με τις ελάχιστες δυνατές κινήσεις. Είναι αξιοθαύμαστο το πόσο προφανής και οικεία είναι η οικονομία του χώρου, όπως επίσης είναι άξιο απορίας το πόσο ο δημόσιος χώρος στη σύγχρονη έκφρασή του αδυνατεί να αφομοιώσει και να εκφράσει ανάλογα παραδείγματα. 1.9 Άποψη του Δημαρχείου της Σύρου 15

16 Σύγχρονη αρχιτεκτονική Η σύγχρονη αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες, αν και δραστήρια, μοιάζει υποτελής σε μια αστική αρχιτεκτονική κουλτούρα. Η τουριστική ανάπτυξη και η αναζήτηση δεύτερης, εξοχικής κατοικίας εξασφάλισε σε μεγάλο βαθμό την επιβίωση των νησιών, αλλά την ίδια στιγμή τείνει συνεχώς και επικίνδυνα σε ένα σημείο κορεσμού και κατάχρησης. Οι προσπάθειες που γίνονται ώστε μια σύγχρονη αρχιτεκτονική να μπορεί να σταθεί δίπλα στο χτισμένο περιβάλλον των Κυκλάδων είναι ασφαλώς σημαντικές, αλλά οριακές. Χτίζοντας με συνείδηση στις Κυκλάδες είναι σαν να χτίζεις κοντά σε μια επικίνδυνη και σοφή οντότητα. Ως εκ τούτου θα πρέπει η απόσταση από αυτήν να είναι ούτε πολύ μεγάλη ούτε πολύ μικρή, με τόλμη και με επίγνωση, με αναφορές στην ουσία και όχι στην επιφάνεια. Ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης, βαθιά μοντερνιστής αλλά ταυτόχρονα ευαίσθητος μελετητής της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, έλεγε ότι ο αρχιτέκτονας θα πρέπει να διδάσκεται αρχές σύνθεσης και όχι να αντιγράφει μορφές. Ο ίδιος, απόλυτα συνεπής στα πιστεύω του, αντιπαρατάχθηκε στον κοινά αποδεκτό τρόπο αρχιτεκτονικής παραγωγής στις Κυκλάδες. Στην ξενοδοχειακή αρχιτεκτονική του, κυρίως στα ξενοδοχεία «Ξενία» που έχτισε, αρνήθηκε να αποδεχτεί και να ενσωματώσει επίπλαστα παραδοσιακά πρότυπα στις προτάσεις του, οι οποίες στέκουν ακόμα, αρκετά παρεξηγημένες, αλλά πάντα σοβαρές και «μελλοντικές». 16

17 2.Ο ΛΑΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ Η Τήνος αποτελεί με τις Κυκλάδες μια ενιαία γεωγραφική και πολιτιστική ενότητα. Από τα αρχαία κιόλας χρόνια τα διάφορα κυκλαδίτικα νησιά γνώρισαν συγγενικές ιστορικές τύχες, ήρθαν σε επαφή με τους ίδιους πάνω κάτω κατακτητές και είχαν παρόμοια βιώματα, αφού διάβηκαν τους αιώνες πλάι πλάι, μέσα στον ίδιο ουρανό και στην ίδια θάλασσα. Άλλωστε η κοντινή απόσταση επέτρεπε τη σχετικά εύκολη επικοινωνία, έτσι ώστε οι αλληλεπιδράσεις να είναι φανερές, μολονότι δεν υπάρχει συνεχόμενος ηπειρωτικός χώρος. Ωστόσο κάθε νησί εφοδιάζει το λαϊκό του βίο με ιδιαίτερα στοιχεία, όπως αυτά προσδιορίζονται από τους ειδικότερους ιστορικούς, γεωγραφικούς και θρησκευτικούς παράγοντες συγκαταλέγονται και οι επιβιώσεις της αρχαίας θρησκείας. Η σύνθεση των παραγόντων αυτών διαμόρφωσε και το λαϊκό πολιτισμό της Τήνου. Ας εξετάσουμε πρώτα τον ιστορικό παράγοντα. Η βενετσιάνικη κυριαρχία, που αρχίζει στις Κυκλάδες το 1204, τις έφερε κοντά στην Ευρώπη και το κυριότερο τις απάλλαξε από τις καταπιέσεις των Τούρκων. Η Τήνος ειδικότερα, που έμεινε ενετική περισσότερο από όλα τα άλλα τα νησιά (Δουκάτο Αιγαίου 1566, Κρήτη 1669, Τήνος 1715), αισθάνθηκε μόνο για έναν αιώνα την τουρκική κατοχή και μάλιστα αυτοδιοικούμενη. Έτσι μπόρεσε να διατηρήσει με σχετική άνεση το λαϊκό πολιτισμό και τα έθιμά της. Παραμένοντας το τελευταίο χριστιανικό οχυρό στο Αιγαίο, δεν έπαψε να ανανεώνει τον πολιτισμό αυτόν με τα έθιμα και τις αντιλήψεις που έφερναν μαζί τους οι άλλοι νησιώτες, οι Μοραΐτες, ακόμα και οι Μικρασιάτες Έλληνες, που κατέφευγαν εδώ για να γλιτώσουν από το χαλασμό των Τούρκων. Η ανανέωση συνεχίστηκε στην επανάσταση του 1821, οπότε η Τήνος έγινε το καταφύγιο κάθε κατατρεγμένου Έλληνα. Πλήθος κατοίκων των Κυδωνιών, της Χίου, των Ψαρών και της Κάσου σώθηκαν μετά την καταστροφή των νησιών τους στην Τήνο κι μερικοί απ αυτούς εγκαταστάθηκαν εκεί. Μία παράδοση, που αναφέρεται στην εικόνα της Μαλαμετένιας στη Χώρα, ετεροχρονίζοντας τα γεγονότα, διασώζει την ανάμνηση του ερχομού αυτών των προσφύγων: «Κείνα τα χρόνια πού ταν ο πόλεμος με τ ς Τούρκ, ερχόνταν εδώ αθρώπ με καΐκια απ τη Μυτιλήν, τα Χίο, π τ ς κυνηγούσαν οι Τούρκ. Παίρναν μαζί και τ ς εικόνες, τα πράματά τους κι όσ απ αυτά πέσαν στ θάλασσα τά βγαζε το κύμα όξω. Έτσ ήρθε στο γιαλό κι η Μαλαματένια πού τ νέ πήκαν έτσ γιατί ν από μάλαμα». 17

18 2.1 Πάνω: Αγροτικό τοπίο. Δρόμο, αναβαθμίδες, κτίσματα 2.2 Κάτω: Αγροτικός δρόμος και ξερολιθιά με «φαράσες» (όρθιες σχιστόπλακες). Τα 511 χρόνια της βενετσιάνικης κατοχής είχαν ως αποτέλεσμα τη στροφή ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού προς το δυτικό δόγμα, γεγονός που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατοπινή εξέλιξη του τηνιακού λαϊκού βίου και προσέδωσε ένα ιδιαίτερο χρώμα σε αυτό. Γενικά οι καθολικοί του νησιού είναι πιο δεκτικοί σε κάθε τι που έχει ευρωπαϊκή προέλευση και επηρεάζονται ευκολότερα από τη δυτική νοοτροπία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πρόωρη εξαφάνιση της ντόπιας φορεσιάς (από τον περασμένο αιώνα), που θα πρέπει εδώ να έχει την αιτία της, παράλληλα βέβαια και με τον αδιάκοπο ξενιτεμό των Τηνιακών στις χώρες του εξωτερικού και στα αστικά κέντρα. Και άλλες επιδράσεις θα μπορούσαμε να αναφέρουμε, όπως πλήθος επωνύμων με δυτική προέλευση, ημικίονες που καταλήγουν σε τόξα ή ψεύτικα αετώματα, εκκλησιές «διπλής λατρείας» με ανατολικά και δυτικά γνωρίσματα και τη χαρακτηριστική μπαρόκ κατάληξη της στέγης σε προσόψεις εκκλησιών. Όμως ορθόδοξοι και καθολικοί δεν παρουσιάζουν σήμερα καμιά σημαντική διαφορά, ούτε στον τρόπο ζωής, ούτε στα έθιμα, ούτε στις λαϊκές αντιλήψεις, γεγονός που 18

19 δείχνει πως η επίδραση έμεινε βασικά εξωτερική, χωρίς να αλλοιώσει τον κοινό χαρακτήρα και τη συνοχή της λαογραφίας του τόπου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η διατήρηση από τους καθολικούς πολλών ανατολικών θρησκευτικών εθίμων και σημαντικού μέρους από το ορθόδοξο αγιολόγιο εορτολόγιο. Οι Ενετοί δεσπότες ούτε τις συνήθειες των κατοίκων έθιξαν, αλλά και στάθηκαν πάντοτε μακριά απ αυτούς, ξένοι προς τις χαρές και τους φόβους του καθημερινού βίου. Οι αλλεπάλληλες οθωμανικές επιθέσεις και οι επιδρομές μωαμεθανών πειρατών ( «τούρκων» κατά τη λαϊκή ορολογία) πλούτυναν τη λαογραφία του νησιού με τοπωνυμία ( Μαρμαροκάραβο, Σαρακήνικο, Καμένη πλάκα, Καμένη σπηλιά, Δεσπότη το πήδημα κ.α. ) και με παραδόσεις για θαύματα που έσωσαν τους Τηνιακούς από τη μανία των επιδρομέων. Η Θεοσκέπαστη σκέπασε τους Φαλαταδιανούς με μια μεγάλη αράχνη, η Παναγία η Καλαμάν έκρυψε τους Βολαξιανούς με καλάμια και βάτους και η Βρυσιώτισσα τους Καρδιανιώτες με αγριαχλαδιές. Ακολούθησε η τουρκική κατάκτηση που, όσο κι αν ήταν σύντομη, προώθησε το ορθόδοξο στοιχείο, ενίσχυσε την κοινοτική αυτοδιοίκηση και ενέταξε το νησί στο σύστημα διακίνησης εμπορευμάτων της Αυτοκρατορίας. 2.3 Πάνω: Όργωμα. 2.4 Κάτω: Αλώνισμα με αγελάδες. Εικόνες από την Τήνο που «έφυγε». 19

20 Η σύνθεση ιστορικών και φυσικογεωγραφικών παραγόντων προσδιόρισε τη διαμόρφωση των οικισμών και των κτισμάτων της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Από τους βυζαντινούς χρόνους και σ ολόκληρη την περίοδο της Βενετοκρατίας το Αιγαίο δεινοπαθούσε από τις λεηλασίες των πειρατών. Οι Τηνιακοί αναγκάστηκαν λοιπόν να τραβηχτούν προς το εσωτερικό, πάνω σε δυσκολοπρόσιτες πλαγιές, ώστε οι κινήσεις των πειρατών να δυσχεραίνονται. Από κοντά και το δυνατό ξεροβόρι που σαρώνει το νησί, τους έκανε ν αναζητήσουν μέρη «σκεπά», προφυλαγμένα από τον άνεμο, πρόσφορα για την καλλιέργεια της ελιάς και των οπωροφόρων δέντρων. Γι αυτό και κανείς από τους παλιούς οικισμούς της Τήνου δεν είναι παραθαλάσσιος. Ακόμη και ο Κτικάδος, χωριό ψαράδικο τα παλαιότερα χρόνια, είναι σκαλωμένος σε μια λαγκαδιά κι οι κάτοικοί του αναγκάζονταν ν ανεβοκατεβαίνουν για το ψάρεμα. Επειδή εξάλλου οι χωριανοί έπρεπε να κρύβονται στους δρόμους του χωριού για να πολεμούν τους πειρατές, τα χωριά χτίστηκαν συγκεντρωμένα και αναπτύχθηκαν με γραφικές καμάρες και ενωμένα δώματα. Από τα δώματα αυτά οι χωριανοί μπορούσαν να διαφεύγουν σε περιπτώσεις πειρατικών επιδρομών και να σώζονται. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν σπίτια, που τα κατώγια τους συγκοινωνούν, πράγμα που σημαίνει πως η διαφυγή γινόταν και υπογείως, από το ένα κατώι στο άλλο. 2.5 Πάνω: Λίχνισμα. 2.6 Κάτω: μετά το λίχνισμα, ο καρπός στο αλώνι. Εξετάζοντας παρακάτω τους φυσικογεωγραφικούς παράγοντες, διαπιστώνουμε πως ο βοριάς και γενικά το κλίμα πέρα από τη θέση του οικισμού συνετέλεσε και στην επικράτηση της επίπεδης χωμάτινης στέγης, που οι νησιώτες την ονομάζουν «δώμα». 20

21 Το κλίμα στη Τήνο είναι εύκρατο και το χιόνι σπανίζει. Η κλίση λοιπόν της στέγης, μονή ή διπλή, είναι άχρηστη, αφού ο λόγος που οι ηπειρωτικές περιοχές έχουν στέγες με κλίση είναι ακριβώς αυτός : να συγκρατούν το βάρος του χιονιού. Τα κεραμίδια πάλι θα τα παράσερνε ο βοριάς και γι αυτό το δώμα στρώνεται με χώμα. Έτσι διαμορφώθηκε η επίπεδη στέγη που συνιστά το βασικό χαρακτηριστικό της αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής. Το χώμα του δώματος πατά πάνω σε σχιστολιθικές πλάκες, που χρησιμοποιούνται και σε πολλές άλλες περιπτώσεις αφού το έδαφος έχει σε μεγάλο ποσοστό σχιστολιθική σύσταση. Το ορεινό της περιοχής επέβαλε ως δομικό υλικό την πέτρα, ενώ η ανυπαρξία ξυλείας είχε ως αποτέλεσμα την επίστρωση του πατώματος με χώμα ή πλάκες, η άνθηση τέλος της μεταξοσκωληκοτροφίας, τα παλαιότερα χρόνια, ήταν ένας από τους παράγοντες που επέδρασαν στην εσωτερική διαρρύθμιση των σπιτιών : σάλα ψηλοτάβανη, μεγάλη, με παράθυρα και φεγγίτες, για να είναι ευρύχωρη και με ελεγχόμενο φωτισμό, αερισμό και θερμοκρασία, αφού εκεί έτρεφαν τους μεταξοσκώληκες σε καλαμωτές κρεμασμένες από γάντζους υπνοδωμάτια μικρά και με σεμνά παράθυρα για να υπάρχει σκοτάδι, αφού οι μεταξοσκώληκες σχημάτιζαν εκεί το κουκούλι τους πάνω σε σπάρτα ( κλάδωμα). 2.7 Πάνω: Το χωριό Αγάπι : παραδοσιακός τηνιακός οικισμός. 2.8 Κάτω: Όψεις αρχιτεκτονικής αξιοποίησης του χώρου. Η οργάνωση του δημόσιου χώρου στο εσωτερικό του χωριού έχει ως μονάδα βάσης τη γειτονιά, όπως συμβαίνει κατά κανόνα στις Κυκλάδες, όπου δε συνηθίζεται η οργάνωση κατά γένη. Οι κύριοι εκφραστές ενότητας και συνοχής είναι η εκκλησία 21

22 και η πλατεία. Η εκκλησία δίνει πολύ συχνά το όνομά της στη γειτονιά, σε σημείο ώστε η δεύτερη να ταυτίζεται συχνά με την ενορία. Η πλατεία πάλι συγκεντρώνει όλη σχεδόν την καθημερινή ζωή του οικισμού και αποτελεί τόπο συναλλαγών και συναναστροφής. Εκεί συναντά κανείς τα καφενεία, τα περισσότερα μικρομάγαζα και συχνά την κεντρική βρύση. Πολλές φορές πλατεία και εκκλησία γειτονεύουν ή συνδέονται με τον κεντρικό δρόμο του οικισμού. Όπως η πλατεία, το ίδιο και ο κεντρικός δρόμος συγκεντρώνει μερικά μικρομάγαζα, το κοινοτικό γραφείο, τη βρύση και γενικά τους πόλους έλξης. Όταν το χωριό είναι μεγαλύτερο, υπάρχουν περισσότερες πλατείες, ενορίες και κεντρικοί δρόμοι. Στη Χώρα, η οικοδομική ανάπτυξη και οι ανάγκες εξυπηρέτησης των χιλιάδων προσκυνητών οδήγησαν στην ανατροπή της παραδοσιακής μορφής του οικισμού. Ωστόσο η οργάνωση κατά ενορίες δεν έπαψε να υφίσταται, ενώ οι κεντρικότεροι δρόμοι της πόλης ακολουθούν τους άξονες που οδηγούν από το λιμάνι στο ναό της Παναγίας και εκείνον κατά μήκος της παραλίας. Οι γεωγραφικοί και κλιματολογικοί παράγοντες δεν προσδιορίζουν μόνο τη λαϊκή αρχιτεκτονική, αλλά και τη μορφή των χωραφιών, τα καλλιεργούμενα προϊόντα και γενικά τις επαγγελματικές ασχολίες των κατοίκων. Έναν έξυπνο τρόπο έχουν επινοήσει οι χωρικοί για να μπορούν να μετατρέπουν τις πλαγιές σε χωράφια καλλιεργήσιμα. Χωρίζουν την πλαγιά σε μακρόσθενες αναβαθμίδες («σκαλιά» ή «τάφροι») με αναλημματικούς τοίχους («πεζούλες») χτισμένους ξερολιθιά, έτσι ώστε και η επιφάνεια του εδάφους να γίνεται επίπεδη και κατάλληλη για σπορά και η βροχή να μην παρασέρνει το χώμα τν χωραφιών. Τις συκιές και τα αμπέλια τα φυτεύουν στα ριζά της πεζούλας («παράση»), για οικονομία χώρου, προφύλαξη από το βοριά και εξασφάλιση υγρασίας. Στις λαγκαδιές, που είναι απάνεμες και υπάρχει νερό, δημιουργούν περιβόλια και φυτεύουν ελιές και εσπεριδοειδή. Αντίθετα, στην πεδιάδα της Κώμης, τη μόνη πεδινή περιοχή του νησιού, τα χωράφια είναι επίπεδα και χωρίζονται με χαντάκια, αφενός για να εμποδίζονται τα ζώα και να μην καταστρέφουν την παραγωγή και αφετέρου για να διατηρείται υγρασία και δροσιά το καλοκαίρι. Χαρακτηριστικό οικοδόμημα της τηνιακής υπαίθρου είναι οι περιστεριώνες. Διώροφοι λιθόκτιστοι, με γεωμετρικό διάκοσμο από μικρές σχιστολιθικές πλάκες, ξεπερνούν τους χίλιους, χτισμένοι σε μέρη κατάλληλα για να έχουν τα περιστέρια «καλή πεταξιά». 22

23 2.9 Αριστερά: ορθόδοξη λιτανεία στον Κτικάδο (Μεγαλομάτα) Δεξιά: καθολικό πανηγύρι στη Βολάξ (Παναγία Καλαμάν). Ο τρίτος παράγοντας που διαμορφώνει το λαϊκό πολιτισμό της Τήνου ο θρησκευτικός παράγοντας εκδηλώνεται σε πρώτη φάση με τις επιβιώσεις της αρχαίας θρησκείας, όπως συμβαίνει και στις άλλες ελληνικές περιοχές. Η παρουσία του υπερφυσικού κόσμου στη ζωή του χωρικού είναι έντονη. Κάθε τι που προσβάλλεται εύκολα και έχει για τον άνθρωπο αξία, όπως η συγκομιδή ή τα μεταβατικά στάδια της ζωής (γέννηση, γάμος, θάνατος), περικυκλώνεται από φανερούς και αόρατους κινδύνους, που δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν, κατά τη λαϊκή αντίληψη, παρά με αποτρεπτικά μέσα και πράξεις άμεσης και αναλογικής μαγείας. Η λαϊκή πίστη περιλαμβάνει έναν πλουσιότατο κύκλο δαιμονικών όντων, που τα περισσότερα έλκουν την καταγωγή τους από την ελληνική αρχαιότητα ή ακόμη παλαιότερα, από το αρχαϊκό μυθοπλαστικό πνεύμα. Παράδειγμα οι τρεις Μοίρες, που δεν είναι άλλες από την Κλωθώ, τη Λάχεση και την Άτροπο, και οι νεράιδες( επιβίωση των αρχαίων νυμφών) ή «αγελλούδες» όπως λέγονται στην Τήνο, ονομασία που έρχεται από την παιδοπνίκτρα Γελλώ των αρχαίων. Όλ αυτά δείχνουν ότι η αρχαία θρησκεία δεν έπαψε να ζει στη συνείδηση του Έλληνα, παρά τα τόσα χρόνια παρουσίας του Χριστιανισμού. Και από εδώ ακριβώς ξεκινά η ιδιοτυπία της λαογραφίας μας, που έχει τα τελευταία χρόνια προκαλέσει το διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον των ξένων : από το ότι συνταιριάζει δοξασίες και λατρευτικά έθιμα της αρχαίας θρησκείας με την αυστηρή περί ζωής θεώρηση της ορθόδοξης Εκκλησίας, στοιχεία που και τα δύο είναι έξω από τη ζωή των Δυτικοευρωπαίων. 23

24 Η συγχώνευση αυτών των στοιχείων είναι το ίδιο φανερή και στη λαϊκή θρησκεία της Τήνου, την popular religion, ως έννοια με σαφή αντιδιαστολή προς την επίσημε θρησκεία. Πλάι στα ειδωλολατρικά έθιμα της Πρωτοχρονιάς με τα Κάλαντα, τα τυχερά παιχνίδια και τις άλλες αρχαίες συνήθειες, υπάρχει το χριστουγεννιάτικο έθιμο του «Κάβου» στον Τριπόταμο, που για κατάληξή του έχει το κοινό «τραπέζι της αδελφοσύνης» και που τόσο έντονα θυμίζει τις πρωτοχριστιανικές αγάπες. Με τη νηστεία της Καθαρής Δευτέρας, βαδίζει πλάι πλάι η κηδεία του «Καρναβά» και τις αποκριάτικες μεταμφιέσεις των πρωτογενών δοξασιών τις διαδέχεται το ανάθεμα κατά των αιρεσιαρχών στον Αι Δημητράκη της Οξωμεριάς, την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως. Οι κούνιες, που στήνονται το Πάσχα στον Πύργο και τα Υστέρνια, έχουν την καταγωγή τους στις αιώρες των Αθηναίων παρθένων της γιορτής των Ανθεστηριών, ενώ την επόμενη, τη Δευτέρα του Πάσχα, ο Κτικάδος, τελεί με τη σειρά του πρωτοχριστιανικές αγάπες. Οι φωτιές του Αι Γιαννιού «του Φωτάρα» ανάγονται στα πανάρχαια καθαρτήρια έθιμα και ακολουθούνται από πλήθος μαντικών ενεργειών και η ευλογία των πρώτων σταφυλιών, στις 6 Αυγούστου, έχει το αντίστοιχό της στις αρχαίες απαρχές, για ν αναφέρω ενδεικτικά παραδείγματα. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι επωδές, τα ξόρκια. Ξεκινώντας από τους πρωτόγονους μαγικούς χορούς, συνδυάζουν σήμερα τη μαγεία με τη θεία επέμβαση. Προτάσσονται χριστιανικά τροπάρια και έπονται πράξεις συμπαθητικής μαγείας. Μαγικές διαδικασίες επιτελούνται με αγιασμό και εκφέρονται σε εκκλησιαστικό ύφος. Περνώντας στις λαϊκές αντιλήψεις περί θανάτου και Χάρου διαπιστώνουμε κι εδώ συνύπαρξη του ομηρικού υποχθόνιου κόσμου και της χριστιανικής διδασκαλίας περί Θεού κριτή, ενώ συγγένεια παρουσιάζουν οι σημερινοί άγιοι με τους αρχαίους θεούς, τους οποίους έχουν κατά κάποιο τρόπο αντικαταστήσει (Άγιος Νικόλαος Ποσειδώνας, Προφήτης Ηλίας Δίας, Άγιοι Ανάργυροι Διόσκουροι, Άι Λευτέρης Ειλείθυια κ.ο.κ.). καθένας άγιος έχει και μια δεύτερη δύναμη, μια ειδική αποστολή. Πάνω όμως απ όλους τους αγίους βρίσκεται μια μορφή που μπήκε στη λαϊκή πίστη από καθαρά χριστιανική επίδραση : η μορφή της αιώνιας μάνας, της Παναγίας, που σε όλη της Ελλάδας παίρνει τη πρώτη τιμή, αλλά στην Τήνο ακόμα πιο πολύ, αφού βγήκε από τα ίδια της τα σπλάχνα και συνδέθηκε μαζί της αδιάσπαστα. Αυτή ακριβώς η παρουσία της Παναγίας, μαζί με τη συνύπαρξη των δύο δογμάτων, του ανατολικού και του δυτικού, είναι τα στοιχεία που συνθέτουν σε δεύτερη φάση το θρησκευτικό παράγοντα και εφοδιάζουν το λαϊκό βίο της Τήνου με ξεχωριστά χαρακτηριστικά. 24

25 2.11 Αριστερά: Υστέρνια. Στο τραπέζι της Λακκωτιανής Δεξιά: ο φαλατοδιανός τσαμπουνιέρης Γιώργος Τζανουλίνος ή Κρίνος. Η παρουσία των καθολικών μέσα σ ένα χώρο οργανικά ορθόδοξο, πέρα από ότι συνετέλεσε στην εξαφάνιση της τοπικής φορεσιάς και προκάλεσε τις επιδράσεις που αναφέραμε στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, δημιούργησε κατά καιρούς προβλήματα μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Το 19 ο αιώνα, όπως μας πληροφορεί ο Γεωργαντόπουλος, οι διαμάχες ήταν έντονες και συχνά σημειώνονταν θλιβερά επεισόδια, παραβιάσεις εκκλησιών, γκρεμίσματα καμπαναριών, βεβηλώσεις ιερών. Με τον καιρό οι διαμάχες υποχώρησαν, παρέμειναν όμως οι αντιπάθειες, έτσι ώστε μόλις λίγα χρόνια πριν, στη Στενή, όπου ο μισός πληθυσμός είναι καθολικός και ο άλλος μισός ορθόδοξος, όταν οι καθολικοί έκαναν λιτανεία για να βρέξει, παρακαλούσαν να πέσει η βροχή στα δικά τους μόνο χωράφια, λέγοντας : Βρέξε θεέ μου, Βρέξε στα Φραγκοχώρια, Βρέξε και στη μισή Στενή, Γιατ η άλλ είναι Ρωμιοί! 25

26 2.13 «Παρκινγκ».. γαιδάρων σε πανηγύρι του Και τα παιδιά των ορθοδόξων, τραγουδώντας την Κυριακή των Βαΐων το «Βάγιο, βάγιο των Βαγιώ», δεν παρέλειπαν να προσθέσουν κοροϊδευτικά στο τέλος, για τους δυτικούς που συνήθως τη μέρα εκείνη ανασταίνουν : Πάσκασαν και οι Φράγκοι, Μια παραγκαιριά βάτραχοι. Σήμερα και οι αντιπάθειες αυτές αμβλύνονται. Οι πιστοί των δογμάτων πλησιάζουν συναισθηματικά όλο και περισσότερο, προσέγγιση που εξωτερικεύτηκε και λατρευτικά, με το συνεορτασμό του Πάσχα τις τελευταίες δεκαετίες. Από την άλλη μεριά, η εύρεση της εικόνας της Μεγαλόχαρης ανεφοδίασε το νησί πνευματικά και οικονομικά, το μετέβαλε σε πανελλήνιο προσκυνηματικό κέντρο, έδωσε νέο προσανατολισμό στις χειροτεχνίες του, επέβαλε την Παναγία στη συνείδηση των κατοίκων ως κάτι αναπόσπαστα δικό τους και δημιούργησε καινούργια πανηγύρια και έθιμα. Το μεγαλύτερο μέρος της βιοτεχνίας του τόπου βασίζεται εδώ και χρόνια στην προσκυνηματική κίνηση του καλοκαιριού. Χάρη στην κίνηση αυτή διατηρήθηκε η υφαντική τέχνη με την ίδρυση του υφαντηρίου της Χώρας, σε μια στιγμή που φαινόταν να εκπνέει, ύστερα από την εγκατάλειψη του οικογενειακού αργαλειού. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα τοπικά κεντήματα, τους «φιλέδες», ενώ η καλαθοπλεκτική, η κηροπλαστική και η κατασκευή φυλαχτών και άλλων χειροτεχνημάτων πήραν μεγάλη ώθηση και προσανατολίστηκαν προς το εμπόριο. Υφαντήρια λειτούργησαν και στον Πύργο, από τις αρχές του 20 ου αιώνα, και στα Υστέρνια, αμέσως μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. 26

27 2.14 Αριστερά: Κάμπος. Ο Κοσμάς Αλιμπέρτης ανοίγει τα πανιά του μύλου του Δεξιά: Περιστεριώνας. Τρίγωνα, ρόμβοι, ήλιοι τροχοί κι ανάμεσά τους οι φωλιές των περιστεριών. Η παρουσία της Μεγαλόχαρης στη ζωή των κατοίκων είναι έντονη και αυτό φαίνεται όχι μόνο από τη πίστη με την οποία προσβλέπουν σ αυτήν, αλλά και από τις κουβέντες της καθημερινής ζωής, τις ευχές, τις κατάρες, τους όρκους, που πολύ συχνά αναθέτουν στην Παναγία την εκτέλεση ή την τήρησή τους. Παράλληλα δημιουργήθηκαν νέα πανηγύρια και έθιμα, όπως αυτά που συνοδεύουν τη γιορτή της Ευρέσεως (30 Ιανουαρίου), που, όσο κι αν έχουν προέλευση εκ των άνω, ταυτίστηκαν με το λαό και έγιναν κτήμα του. Η Τήνος εγγράφει στον αιγιακό χώρο μια αξιοσημείωτη περίπτωση σχέσεων εντοπιότητας. Με την τουρκική κατάκτηση, οι κοινωνικές δομές των χρόνων της Βενετοκρατίας διαφοροποιήθηκαν υπό την επίδραση των νέων συνθηκών και τελικά αποκρυσταλλώθηκαν σ έναν διαχωρισμό του πληθυσμού από τρεις απόψεις : χωρικό, τεχνοοικονομικό, ιδεολογικό. 27

28 2.16 Το βόλι του παλιού ελαιοτριβείου στο Κάτω Κλείσμα. Ο χωρικός διαχωρισμός υπαγορεύεται τόσο από οικολογικούς όσο και από οικιστικούς παράγοντες. Σύμφωνα με τη λαϊκή διαίρεση, το νησί διακρίνεται σε τρεις περιφέρειες : τα «Πάνω Μέρη», τα «Κάτω Μέρη» και τα «Έξω Μέρη». Πάνω Μέρη, Κάτω Μέρη και η ευρύτερη περιοχή της Χώρας ονομάζονται μαζί «Μέσα Μέρη». Ο διαχωρισμός Πάνω και Κάτω Μέρων εκφράζει τη γεωμορφολογική αντίθεση : μέρη υψηλά/μέρη χαμηλά, ή αλλιώς μέρη ορεινά/μέρη πεδινά, ενώ ο διαχωρισμός Μέσα και Έξω Μερών σχετίζεται με τις συγκεντρώσεις του κατοικημένου χώρου. Προκύπτει από την αντίθεση εγγύτητα/απομάκρυνση σε σχέση με ένα κέντρο : την πρωτεύουσα του νησιού, κυρίως τη μεσαιωνική (Κάστρο, Ξώμπουργο) αλλά και τη νεότερη από το 18 ο αιώνα- (Χώρα). Στα Έξω Μέρη δημιουργήθηκε μια δεύτερη συγκέντρωση οικισμών, σαφώς διακρινόμενη από την πρώτη, γύρω από ένα άλλο οικιστικό κέντρο : την κωμόπολη Πύργος. Ανάμεσα στις δύο αυτές συγκεντρώσεις εκτείνεται ο άγριος χώρος, δηλαδή χώρος όχι δομημένος, σε ικανή απόσταση, δημιουργώντας μια φυσική ζώνη διαχωρισμού. Ο τεχνοοικονομικός διαχωρισμός προέκυψε αφενός από τη συγκεκριμένη τεχνολογική απάντηση που έδωσε η κάθε ομάδα στους φυσικούς καταναγκασμούς και αφετέρου από τις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που ακολούθησαν τη μετάβαση του νησιού από τη Βενετοκρατία στην Τουρκοκρατία. Η σχετική πρόσφορη για καλλιέργεια γη των Μέσα Μέρων, και ιδιαίτερα εύφορα «Λιβάδια» στα Κάτω Μέρη, προσανατόλισαν τους κατοίκους στη γεωργοκτηνοτροφική απασχόληση και στην ανάπτυξη της αγροτικής τεχνολογίας, με σκοπό την αξιοποίηση του περιβάλλοντος. Αντίθετα, στα άγονα και δυσπρόσιτα Έξω Μέρη, οι άνθρωποι, δίνοντας υποχρεωτικά δευτερεύουσα θέση στις αγροτικές ενασχολήσεις, στράφηκαν προς τη ναυτιλία, τις τέχνες και το εμπόριο. Αξιοποίησαν το άφθονα προσφερόμενο στην περιοχή μάρμαρο και στη θέση των τεχνικών παραγωγής τοποθέτησαν εκείνες της μεταποίησης. Οικογένειες ολόκληρες ασκούν κληρονομικά το επάγγελμα του λιθοξόου (λατόμοι, μαρμαράδες) αλλά και άλλες τέχνες. Οι ευνοϊκές ιστορικές συγκυρίες του 18 ου αιώνα στο Αιγαίο συνέβαλαν σταδιακά στην αστικοποίηση του πληθυσμού. 28

29 2.17 Ρακιζιό. Μουσείο Ιησουιτών, Λουτρά Τήνου. Ο ιδεολογικός τέλος διαχωρισμός εκδηλώνεται με τη συμπαρουσία των δύο θρησκευτικών δογμάτων (2/3 του πληθυσμού ορθόδοξοι, 1/3 καθολικοί) ως αποτέλεσμα της πολύχρονης βενετσιάνικης παρουσίας, και με τις ψυχολογικές αντανακλάσεις των κοινωνικών δομών. ` 2.18 Μεσημεριανό φαγητό λατόμων μπροστά στην καταστέγα. Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι τρεις παραπάνω διαχωρισμοί σχεδόν συμπίπτουν μεταξύ τους, έτσι ώστε να δημιουργούνται δύο ξεχωριστές πληθυσμιακές ομάδες, διακρινόμενες επαγγελματικά, κοινωνικά και θρησκευτικά. Έτσι οι κάτοικοι των Μέσα (και κυρίως των Κάτω) Μερών ακολουθούν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους το δυτικό ρυθμό ( απ όπου και «Φραγκοχώρια» τα Κάτω Μέρη ονομάζονται) και είναι σχεδόν στο σύνολό τους αγρότες. Αντίθετα, οι κάτοικοι της Χώρας (πόλης) και των 29

30 Έξω Μερών είναι, πλην λιγοστών, ορθόδοξοι και με χρηματιστική οικονομική βάση. Μεταξύ των δύο αυτών ομάδων αναπτύσσεται ένα εκτεταμένο πλέγμα αντιπαραθέσεων και τομών, στο οποίο εγγράφονται σχέσεις : α) Χωρικές: στην πάγια αντίθεση πόλης/χωριού, προστίθεται και η αντίθεση των δύο αστικών πόλων (δηλαδή της Χώρας και του Πύργου) μεταξύ τους. Τα Έξω Μέρη αναπτύχθηκαν σχεδόν ανεξάρτητα, με δικά τους λιμάνια και δίκτυα επικοινωνίας. Ως τα μέσα ακόμη του 20 ου αιώνα υπήρχαν Εξωμερίτες που είχαν ταξιδέψει σε πολλά μέρη του κόσμου, χωρίς να έχουν πάρει ωστόσο ούτε μια φορά στη Χώρα. Ο Πύργος λειτουργεί ως αυτόνομο κέντρο και στα τέλη του 18 ου αιώνα συναντάται σε έγγραφα με την προσωνυμία «Χώρα (=πρωτεύουσα) του Πύργου). β) Δημογραφικές : απομόνωση των χωρικών στις αγροτικές τους κοινότητες, οριστική μετανάστευση ή μετάβαση γυναικών στα αστικά κέντρα της Ανατολής για να εργαστούν ως υπηρέτριες ή παραμάνες. Αντίθετα, δημιουργία ανοιχτής κοινωνίας στα Έξω Μέρη και στη Χώρα, διαμέσου του εμπορίου, των ανταλλαγών και της ναυσιπλοΐας (πρόσκαιρες αποδημίες, ίδρυση εμπορικών καταστημάτων στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, περιοδείες μαστόρων στον ελλαδικό, βαλκανικό και μικρασιατικό χώρο, προσέλκυση προσφύγων, εποικισμός από άλλους τόπους) Οι κοπέλες του Υφαντηρίου του Πύργου (αρχές 20 ου αι.) γ) Οικονομικές : οι χωρικοί φέρνουν με γαϊδουράκια τα αγροτικά προϊόντα τους στα κέντρα και τα πουλούν, αναπληρώνοντας έτσι τη μόνιμη ανεπάρκεια των τελευταίων. Οι Ξωμερίτες μαστόροι εξυπηρετούν με τη σειρά τους το μεγαλύτερο μέρος ( και για ορισμένα επαγγέλματα το σύνολο) των τεχνικών αναγκών των Κάτω Μερών ( μαρμαράδες, οικοδόμοι, σιδεράδες, γανωτζήδες, σταμνάδες κ. τλ.), άλλοτε παίρνοντας παραγγελίες στο μαγαζί τους και άλλοτε πηγαίνοντας οι ίδιοι στα Φραγκοχώρια. 30

31 Δεν είναι ασυνήθιστη και η προσωρινή εγκατάστασή τους, κάποτε και η μόνιμη, με τη δημιουργία νέου μαγαζιού ( παράδειγμα, το σιδηρουργείο του Υστερνιώτη Ρήγου ή Χιάνη στην Ξινάρα). Εξαίρεση αποτελεί το Σκλαβοχώρι, το μόνο ορθόδοξο χωριό στην περιοχή, που συγκεντρώνει το μεγαλύτερο αριθμό μαστόρων, κυρίως ξυλουργών και υποδηματοποιών. Ανάλογες κινήσεις σημειώνονται μεταξύ Χώρας και Πάνω Μερών. Εγκαθιδρύεται έτσι ένα αμφίδρομο σύστημα συμπληρωματικής οικονομίας Χώρα. Κεντώντας φιλέ στα τελάρο. δ) Θρησκευτικές : οι σχέσεις των δύο δογμάτων πέρασαν διαδοχικά πολλές φάσεις, άλλοτε σχεδόν αρμονικής συμπόρευσης και άλλοτε έντονων συγκρούσεων, που κατά κανόνα απηχούσαν οικονομικές και πολιτικές αντιθέσεις. Οι καθολικοί, από την Τουρκοκρατία και μετά, περνώντας σε μειονεκτική θέση, παραμένουν προσκολλημένοι στην, εύφορη άλλωστε, γη τους και στις αγροτικές ασχολίες τους, σε μια προσπάθεια να διατηρήσουν τη συνοχή τους στο χώρο, μια και αδυνατούσαν να ενταχθούν στο ευρύτερο ορθόδοξο εμπορευματικό κύκλωμα. 31

32 ε) Ιδεολογικές : Παρατηρείται και στις δύο ομάδες τάση αυτοδικαίωσης των επαγγελματικών τους προσανατολισμών, που ενισχύει τη συνοχή τους και τη νοοτροπία της εντοπιότητας. Στα Μέσα χωριά διατηρείται για πολύ η λάμψη της γαιοκτησίας. Η καλλιέργεια της γης παρέχει ασφάλεια. Ο τεχνίτης τοποθετείται κοινωνικά σε δεύτερη μοίρα. Είναι ένας άνθρωπος που «παλεύει για το μεροκάματο». Αντίθετα στα Έξω Μέρη οι γεωργοκτηνοτροφικές ασχολίες θα θεωρηθούν υποδεέστερες και θα αφεθούν στη φροντίδα των γυναικών. Οι καπεταναίοι έμποροι και οι τεχνίτες δεν καταδέχονται ν ασχοληθούν μ αυτές. Για τους Μεσομερίτες λένε : «Πλην απ τη τσάπα δεν ξέρουν τίποτε. Είναι πολύ πίσω». Στις ιδεολογικές σχέσεις Χώρας και χωριών κυριαρχεί η αντίθεση πολίτη / χωρικού, ενώ ανάμεσα στα τεχνολογικά ή εμπορικά κέντρα (Πύργος, Υστέρνια, Χώρα) σημειώνονται ανταγωνιστικές τάσεις, οι ιδεολογικές προεκτάσεις των οποίων επιβιώνουν και μετά την εξάλειψη των γενεσιουργών αιτιών Ψαράδες. Επιστροφή στο λιμάνι της Χώρας. 32

33 3. Τήνος, αγροτικό τοπίο και οικισμοί: Μάρτυρες της ιστορίας και του πολιτισμού της 3.1 Χαρακτηριστικό τοπίο του νησιού με τα αμέτρητα σκαλιά, τους τάφρους, να οργανώνουν τις πλαγιές των βουνών. Το νησί της Τήνου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα όπου μπορούμε, περιδιαβαίνοντας το τοπίο, να «διαβάσουμε», την ιστορία και τον πολιτισμό του τόπου, τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων που το κατοίκησαν εδώ και αιώνες. Στοιχεία του τοπίου αυτού είναι τα σκαλιά με τους αναλημματικούς τοίχους, που εκτείνονται σε όλο σχεδόν το νησί, οι συγκεντρωμένοι οικισμοί, καθώς και τα ξωκλήσια και οι περιστεριώνες, που ξεχωρίζουν και δίνουν κλίμακα στο χώρο. Ακόμη με λίγη προσοχή θα διακρίνουμε πολυάριθμα αγροτικά κτίσματα ( στάβλοι, αχυρώνες, αλώνια, πατητήρια, κ. α ), με κυρίαρχη ανάμεσα σ όλα την αγροτική κατοικία, ενταγμένη με θαυμάσιο και υποδειγματικό τρόπο στο τοπίο. Βλέποντας την εκτεταμένη παρουσία των σκαλιών, που δηλώνουν εντατική καλλιέργεια της γης -, ένας προσεκτικός παρατηρητής θα κατανοήσει, με τη βοήθεια της γνώσης και της φαντασίας του, ότι το φαινόμενο αυτό σημαίνει ότι υπήρξε για την Τήνο ανάγκη για την διατροφή ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Το μεγάλο αυτό πλήθος ανθρώπων επιβεβαιώνεται τόσο από τους πολυάριθμους οικισμούς, όσο και από τον μεγάλο αριθμό αγροτικών κατοικιών, που βρίσκονται σκόρπιες στα βουνά. 33

34 3.2 Αγροτικό τοπίο της Τήνου με περιστεριώνα και εξωκλήσι, κτίσματα που το χαρακτηρίζουν και το σημαδεύουν. Η ιστορία Πραγματικά, αν ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία της θα δούμε ότι η Τήνος υπήρξε πάντα τόπος συγκέντρωσης και συρροής μεγάλου πλήθους ανθρώπων, για πρόσκαιρη ή για μόνιμη διαμονή. Στην πρώτη κατηγορία ανήκαν προσκυνητές ασθενείς που ικέτευαν το θεό για την ίαση τους, στη δεύτερη κατατάσσονται πρόσφυγες κατατρεγμένοι από τα γύρω νησιά και την ηπειρωτική χώρα. Είναι γνωστή στο πανελλήνιο και όχι μόνο- η Μεγαλόχαρη της Τήνου και η απήχηση που έχει στον κόσμο των πιστών ως θαυματουργή. Αυτό που δεν είναι ίσως γνωστό είναι ότι και στην αρχαιότητα η Τήνος ήταν κέντρο «θεραπευτικό», μιας και, δύο χιλιετίες πριν, λατρευόταν στο νησί ο θείος Ποσειδώνας με την πρόσθετη ιδιότητα του θεού- θεραπευτή. Στο αρχαίο λιμάνι που βρίσκεται μπροστά στο Ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης στα Κιόνια, - 3 χλμ. Δυτικά της Χώρας -, άραζαν καράβια με πλήθος προσκυνητές και ασθενείς. Αυτό μαρτυρεί η μεγάλη διπλή στοά μήκους 170μ.,- που ένα μικρό τμήμα της έχει ανασκαφεί-, στην οποία περίμεναν οι πιστοί υπομονετικά για μέρες, ξαπλωμένοι μέχρι να φτάσει η σειρά τους για να μπουν στο άδυτο του θεού και να θεραπευθούν. Σε πολλά και ενδιαφέροντα συμπεράσματα θα οδηγούσε η συσχέτιση της λατρείας του Ποσειδώνα ( αρχαία χρόνια) και της Μεγαλόχαρης (σήμερα) με την καθιέρωση (τότε) της Δήλου ως κοσμοπολίτικου λιμανιού με τη σχετική ελευθεριότητα των ηθών και της γειτονικής Μυκόνου (σήμερα) ως παγκόσμιου τουριστικού κέντρου με τα αντίστοιχα κοινωνικά φαινόμενα. Πέρα όμως από αυτό το δίπολο των νησιών Τήνου/Δήλου και Τήνου/Μυκόνου κέντρο λατρείας, κοσμοπολίτικο κέντρο- που συναντάμε στην αρχαιότητα και σήμερα, είναι και κάτι άλλο που συμβαίνει στο νησί της Τήνου και συνδέει την αρχαιότητα με τη σημερινή εποχή. Έχει και αυτό σχέση με ομάδες ανθρώπων, όχι όμως περαστικών από το νησί ( προσκυνητές, ασθενείς, τουρίστες), αλλά μόνιμων κατοίκων του. 34

35 Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα το τοπίο στο νησί με τα αμέτρητα σκαλιά που περιγράψαμε πιο πάνω, δεν είναι καινούργια. Οι ρίζες του ιστορικού και πολιτισμικού αυτού φαινομένου ανάγονται στην αρχαιότητα. Γνωρίζουμε ότι ήδη από τον 4 ο π. Χ. οι αρχαίοι κάτοικοι της Τήνου συνήθιζαν να δίνουν αυτή τη μορφή στο επικλινές ανάγλυφο του νησιού, στενές δηλαδή λουρίδες γης, όπου το λιγοστό χώμα συγκρατείται με αναλημματικούς τοίχους, τους τάφρους όπως τους λένε οι ντόπιοι αναγραμματίζοντας την αρχαία λέξη τάφρος-, έτσι ώστε να σχηματιστούν φυσικές δεξαμενές νερού και επιφάνειες για καλλιέργεια. Ακόμη γνωρίζουμε ότι η δόμηση στην ύπαιθρο κατά τους αρχαίους χρόνους έμοιαζε πολύ με τη σημερινή, μιας και αγροτικές κατοικίες υπήρχαν διάσπαρτες σε όλο το νησί, μέχρι την Εξωμεριά, όπου κατοικούσε την κλασική εποχή η φυλή των Εσχατιέων. Ένα τρίτο τέλος στοιχείο, που επιβεβαιώνει τη διαχρονική αυτή συνέχεια, είναι ένας από τους τύπους της αγροτικής κατοικίας (τύπος Γ, βλ. πιο κάτω), του οποίου η μορφή κατά κάποιες εκδοχές ανάγεται στην αρχαιότητα. Η βυζαντινή περίοδος δεν άφησε ίχνη στον τόπο και τα κτίσματα, - υποθέτουμε ότι ή μορφή του τοπίου συνέχισε να διαμορφώνεται με παρόμοιο τρόπο. Επηρέασε όμως σημαντικά την κοινωνική συγκρότηση και οργάνωση, δημιουργώντας μια στερεά κοινωνική δομή, η οποία μπόρεσε να «αντισταθεί» στη μακρόχρονη κατοχή του νησιού από τους Βενετούς, και πάνω στην οποία στηρίχθηκαν οι τελευταίοι για να εφαρμόσουν την πολιτική τους. Βασικό χαρακτηριστικό που κληροδότησε η εποχή αυτή είναι η «συνείδηση» της κοινότητας : κατά τον Ben Slot οι χωρικοί εξασκούν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους στα πλαίσια και τους κόλπους της κοινότητας, ενώ το βυζαντινό χωριό λειτουργεί ως μονάδα που υφίσταται συλλογικά φόρους και αγγαρείες. Η κοινοτική αυτή συνείδηση βρήκε, κάποιους αιώνες αργότερα όπως θα δούμε παρακάτω-, την έκφρασή της στο χώρο. 3.3 Αριστερά : Το φύσει οχυρό κάστρο του νησιού, το Ξώμπουργου, όπου βρισκόταν η Ενετική πρωτεύουσα χαλκογραφία του 17 ου αιώνα. 3.4 Δεξιά : Τα λιονταράκια της Βενετίας σε υπέρθυρο σπιτιού (οικία Δούκα) στον Πύργο. Μια ανάμνηση της Ενετοκρατίας. 35

36 Ενετοκρατία ( ) περίοδος «καταλύτης» Η ιστορική όμως περίοδος που υπήρξε καταλύτης για την φυσιογνωμία του νησιού όπως διασώθηκε ως τις μέρες μας είναι η Ενετοκρατία. Πραγματικά, αν ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία θα δούμε ότι στην Τήνο, δεν υπήρξε στην ουσία κατοχή τουρκική. Καταλήφθηκε από τους Τούρκους, τελευταία από όλα τα νησιά του Αιγαίου, το Έτσι για 3,5 αιώνες ( ) η Τήνος ήταν απ ευθείας κτήση με μεγάλη στρατηγική σημασία της Βενετίας, μεγάλης θαλασσοκράτειρας δύναμης. Αυτό αποτελεί μια ιδιαιτερότητα σε σχέση με τα άλλα νησιά του Αιγαίου (όπως π.χ. η Νάξος), που υπήρξαν φέουδα ευγενών (grand seigneur) από τη Βενετία, με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει για τη μοίρα και τις τύχες του κάθε νησιού. Πραγματικά η Βενετική Δημοκρατία, με κατάλληλα διοικητικά μέτρα, εδραίωσε και ενίσχυσε την κοινωνική δομή που βρήκε, με στόχο να στηρίξει πάνω σ αυτήν την άμυνα του νησιού απέναντι στους Τούρκους και τους πειρατές. Η ιστορία αναφέρει την ύπαρξη φυλακίων (βίγλες) με βιγλάτορες, που ήταν ντόπιοι και οι οποίοι έκαναν βάρδιες μέρα και νύχτα (μεροβίγλια, νυχτοβίγλια) ειδοποιώντας με φωτιές για τον κίνδυνο, όταν έβλεπαν να πλησιάζει εχθρικό πλοίο. Ακόμη, επί Ενετοκρατίας, οι Τηνιακοί διατήρησαν προνόμια τα οποία είχαν ήδη, ενώ απέκτησαν και άλλα. Επίσης εξασφάλισαν διευκολύνσεις σε θέματα διοίκησης, αλλά ακόμα και σε ζητήματα δόγματος και λατρείας. Ας μη ξεχνάμε ότι στο νησί υπήρχε και υπάρχει μέχρι σήμερα, παράλληλα με το ορθόδοξο, και το λατινικό δόγμα που έφεραν μαζί τους οι Βενετοί, - υπάρχουν ακόμη και σήμερα πολλά χωριά με αμιγή καθολικό πληθυσμό. Έτσι διαμορφώθηκαν συνθήκες σχετικής ελευθερίας, αυτονομίας και σε ορισμένα ζητήματα αυτοδιαχείρισης. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Εξωμεριά, η οποία λόγω της μεγάλης απόστασης από το Κάστρο του Ξώμπουργου, τη Βενετική πρωτεύουσα, και ακόμα λόγω του δυσπρόσιτου της περιοχής, απολάμβανε προνόμια και απαλλαγές (π.χ. από αγγαρείες στο κάστρο) που οδήγησαν σε συνθήκες σχεδόν πλήρους αυτονομίας έως και ασυδοσίας. Η μοναδική υποχρέωση του πρωτόγερου της Εξωμεριάς, - όπως προκύπτει από μια αναφορά του ήταν να προμηθευτεί τη διοίκηση με κάρβουνα από τα δάση που υπήρχαν τότε στην περιοχή, και να αναφέρει τα συμβαίνοντα στην περιφέρειά του. Εξάλλου είναι γνωστοί οι τηνιακοί πειρατές που με ορμητήριο ποιο άλλο; - το φυσικό λιμάνι του Πανόρμου, προκαλούσαν με τις επιδρομές τους «αιματηρές καταστροφές» στους κατοίκους των παραλιών της Μ. Ασίας και τους Τούρκους που επέπλεαν στο Αιγαίο. 36

37 Οι συνθήκες αυτές μιας σχετικά «ελεύθερης» ζωής, με συνέχεια και διάρκεια, που δεν διακόπηκε από μεγάλες καταστροφές και ερημώσεις είναι πολύ σημαντικό αυτό-, όπως συνέβη σε άλλα νησιά, έκαναν την Τήνο καταφύγιο και «νησίδα» ευημερίας, που συγκέντρωνε κατατρεγμένους και πρόσφυγες από τα γύρω νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα. Έτσι η Τήνος δεχόταν κατά καιρούς κύματα προσφύγων και ο πληθυσμός της έφτασε κάποιες εποχές σε μεγάλα ύψη. Ήδη, μετά το πρώτο μισό του 17 ου αι. άγγιξε τις 18000, ενώ κατά τη διάρκεια του επόμενου αιώνα ξεπερνούσε τις 20000, - ο σημερινός πληθυσμός του νησιού είναι περίπου 7500 κατ. Για να τραφεί όλο αυτό το πλήθος, υπήρξε ανάγκη εντατικοποίησης της γεωργίας, έντονης δηλαδή καλλιέργειας της γης, που συνεχίστηκε και τον 18 ο αιώνα. «Ο τόπος της είναι πετρώδης, μ όλον τούτο είναι καλλίτερα καλλιεργημένη απ όλαις», γράφουν οι Δημητριείς το 1791, συγκρίνοντας την Τήνο με τα άλλα κυκλαδονήσια. Παρ όλα αυτά, ο πληθυσμός ήταν τόσο πολύς, που η σοδειά πολλές φορές, δεν έφτανε παρά για το μισό χρόνο, όπως αναφέρει ο Κ. Δανούσης. Στην διάρκεια του 18 ου αι. του πρώτου και τελευταίου για την Τήνο αιώνα της Τουρκοκρατίας, - του «χρυσού» κατά τον Κ. Μακρή αιώνα ( ) για την Ρωμιοσύνη -, η ζωή στο νησί συνεχίστηκε με ακόμη πιο ήρεμους ρυθμούς. Η παρουσία των Τούρκων όπως προαναφέρθηκε, ήταν ανύπαρκτη, πολύ περισσότερο και τα ίχνη τους στο χώρο. Αυτό που άλλαξε άρδην ήταν η σύσταση του πληθυσμού, όσον αφορά τους πιστούς των δύο δογμάτων. Οι καθολικοί, που μέχρι τότε αποτελούσαν κατά τη Μ. Γιαννησοπούλου «τοπική πλειοψηφία» και ταυτόχρονα «εθνική μειονότητα», περιορίστηκαν στο 1/3 από τα 2/3 του πληθυσμού, καθώς πολλοί αποδήμησαν. Το ορθόδοξο στοιχείο ευνοήθηκε ιδιαίτερα με την «αστικοποίηση» των ορθοδόξων σε αντίθεση με την «αγροτοποίηση» των καθολικών, κάτι που θα λέγαμε ότι ισχύει μέχρι και σήμερα. Παράλληλα το νησί κατακτά δεσπόζουσα θέση στη γύρω περιοχή : οι Δημιτριείς (1791) ονομάζουν την Τήνο «μητρόπολιν των Κυκλάδων, όχι δια το μέγεθος, όχι δια τον καλόν και εύφορον τόπον, αμή δια την πολυανθρωπία της οπού έχει υπέρ ταις σαράντα χιλιάδες ψυχαίς, δια την αξιότητα και πολιτισμού των κατοίκων της, όντας ακόμη και εμπόριο των επιλοίπων νήσων». Είναι η εποχή όπου το τοπίο του νησιού το κατάσπαρτο με αγροτικές κατοικίες, εμπλουτίζεται με γοργό ρυθμό με τα πολυάριθμα εξωκλήσια και τους περιστεριώνες, κατασκευές προνομιακές και απαγορευμένες ή περιορισμένες για τους ντόπιους από τους προηγούμενους κατακτητές, γι αυτό και τώρα αποκτούν το στοιχείο της κοινωνικής διάκρισης και καταξίωσης. 37

38 19 ος αιώνας καλλιτεχνική έκρηξη και πανελλήνιο προσκύνημα Ο επόμενος 19 ος αιώνας θα κυλήσει για την Τήνο χωρίς ιδιαίτερες εξάρσεις στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα, σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ελλάδα όπου αποτέλεσε κρίσιμη περίοδο για την ανασυγκρότηση και ανασύσταση του κράτους. Παρ όλ αυτά δύο γεγονότα θα σημαδέψουν το νησί και θα επηρεάσουν αποφασιστικά την εξέλιξη του μέχρι και τη σημερινή εποχή. Το πρώτο είναι η εύρεση της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας, δύο χρόνια μετά την Επανάσταση, το 1823, που μετατρέπει την Τήνο σε Πανελλήνιο προσκύνημα. Το γεγονός αυτό θα επηρεάσει τα πράγματα στο νησί στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα, αλλά και στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος και του δομημένου χώρου, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Το δεύτερο όμως, και κύριο, χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου, που είχε πανελλήνια εμβέλεια και σε ορισμένες περιπτώσεις διεθνή-, ήταν η καλλιτεχνική άνθιση και έκρηξη που συνέβη στο δεύτερο μισό του 19 ου αι.. Προάγγελοι υπήρξαν αρχικά οι ανώνυμοι δεξιοτέχνες οικοδόμοι της πέτρας, όπως αναφέρει ο Αντ. Σωχός, και στη συνέχεια οι λαϊκοί μαρμαρογλύπτες που δημιούργησαν όλα αυτά τα καλλιτεχνήματα που κοσμούν σπίτια, εκκλησίες και δημόσιους χώρους σε όλη την Ελλάδα αλλά και σε πόλεις των Βαλκανίων και της Μεσογείου, όπως υπέρθυρα, καμπαναριά, τέμπλα, ταφικά μνημεία κλπ. 3.5 Ο ναός της Μεγαλόχαρης, πανελλήνιο προσκύνημα από τις αρχές του 19 ου αιώνα. Αποκορύφωμα αποτέλεσε η γέννηση στο νησί και κυρίως στην Εξωμεριά του συνόλου σχεδόν των νεοελλήνων καλλιτεχνών, κυρίως γλυπτών, όπως ο Γ. Χαλέπας, ο Δ. Φιλιππότης, οι αδερφοί Φυτάλαι, ο Λ. Σώχος, ο Γ. Βιτάλης, ο Ν. Γύζης, ο Ν. Λύτρας κ.α. που δημιούργησαν την καλλιτεχνική παράδοση του νεοελληνικού κράτους και στόλισαν με τα έργα τους τη νέα πρωτεύουσα και άλλες πόλεις της Ελλάδας και του ευρύτερου μεσογειακού και βαλκανικού χώρου. Η καλλιτεχνική αυτή παράδοση συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με το Προπαρασκευαστικό Σχολείο Καλών Τεχνών που λειτουργεί από το 1955 στον Πύργο, καθώς και με δεκάδες εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής που υπάρχουν στο νησί και κυρίως στην Εξωμεριά. Η δημιουργία του σύγχρονου Μουσείου Μαρμαροτεχνίας στον Πύργο έρχεται να σφραγίσει και να κάνει γνωστή στις επόμενες γενιές την παράδοση αυτή. 38

39 Φυσικά τους τρεις τελευταίους αιώνες δε σταμάτησαν οι Τηνιακοί να ασχολούνται και με τις άλλες δραστηριότητες τους, πέραν των αγροτικών. Υπήρξαν λατόμοι, λιθοξόοι, όπως μαρτυρούν τα διάσπαρτα στο νησί λατομεία λευκού και πράσινου μαρμάρου, ενώ υπήρξαν και κάποιες απόπειρες για επεξεργασία του μαρμάρου που έχουν αφήσει τα ίχνη τους στο τοπίο ( σχιστήρια στη Φάμπρικα της Καραμπούσας, 1880, και στο Βαθύ Φανερωμένης, 1928). Επίσης εμπορικές δραστηριότητες μαρτυρούν οι ανεμόμυλοι και νερόμυλοι, που, κατά συστάδες ή μεμονωμένους, συναντάμε σε όλο το νησί. Εκεί γινόταν τα άλεσμα του σιταριού που κουβαλούσαν στην επιστροφή τους τα ιστιοφόρα που είχαν μεταφέρει έργα μαρμαρογλυπτικής κ.α. στη Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Κωνσταντινούπολη, Οδησσό και άλλες πόλεις. 3.6 Ο κορυφαίος γλύπτης της νεώτερης Ελλάδας Γιαννούλης Χαλεπάς, γεννημένος στον Πύργο της Τήνου. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο οικογενειακό εισόδημα συνέβαλαν και οι γυναίκες, ήδη από την εποχή των Βενετών, έχοντας εξολοκλήρου την ευθύνη της οικιακής βιοτεχνίας που είχε σχέση με το μετάξι, «την πρώτη πραγμάτεια του τόπου» κατά τους Δημητριείς. Η μεταξοσκωληκοτροφία που άφησε τα ίχνη της στη δομή του τηνιακού σπιτιού, όπως θα δούμε πιο κάτω -, συνίστατο στην εκτροφή των μεταξοσκωλήκων, το γνέσιμο του μεταξιού και το πλέξιμο καλτσών, γαντιών, κ.α. που εξάγονταν στη Βενετία και σε άλλες πόλεις της Μεσογείου. Αλλά και στη συνέχεια τον 18 ο και 19 ο αιώνα, όταν οι άνδρες άρχισαν να ταξιδεύουν ως έμποροι, ναυτικοί ή μαρμαρογλύπτες, οι γυναίκες ήταν αυτές που έμεναν πίσω και αναλάμβαναν όλες τις ευθύνες του σπιτιού και της οικογένειας, ή ξενιτεύονταν για να 39

40 δουλέψουν ως παραμάνες και υπηρέτριες σε πλούσιες οικογένειες στη Σμύρνη, Πόλη κ.α. «Αι βυζάστρες των αρχοντικών της Πόλεως είναι σχεδόν όλες Τηνιακές» γράφουν οι Δημητριείς. Ακόμη ο περιηγητής Oliver (1792) σημειώνει : «Οι Τηνιακές ήταν περιζήτητες υπηρέτριες ανάμεσα στους Ευρωπαίους και τους Έλληνες της Σμύρνης, της Πόλης και της Θεσσαλονίκης, γιατί ξεχώριζαν σε όλα τα νησιά του Αιγαίου με την επιδεξιότητα, την καθαριότητα και την τιμιότητα τους» και πιο κάτω συμπληρώνει : «Ο αριθμός των ξενιτεμένων γυναικών της Τήνου είναι τόσο μεγάλος που κάθε 12 ή το πολύ 15 μέρες αποπλέει για τη Σμύρνη ένα καράβι φορτωμένο με νέες, που θα αντικαταστήσουν εκείνες που γυρίζουν με τις οικονομίες τους στην πατρίδα, ύστερα από τέσσερα πέντε χρόνια, για να παντρευτούν. Ένα καράβι φεύγει επίσης για την Πόλη και ένα για την Θεσσαλονίκη». Όπως βλέπουμε η γυναίκα είχε καταλάβει μια ασυνήθιστα πρωτεύουσα θέση στη μικρή νησιώτικη κοινωνία, της οποίας αποτυπώματα στο χώρο θα δούμε στη συνέχεια. 3.7 Αγροτικό τοπίο στα ανατολικά του νησιού με σκαλιά και πολλές αγροτικές κατοικίες ενσωματωμένες στο ανάγλυφο με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνονται αθέατες. Αγροτικό τοπίο και κατοικία Όπως ήδη αναφέρθηκε, βασικό χαρακτηριστικό του αγροτικού τοπίου της Τήνου αποτελούν οι πολυάριθμες και διάσπαρτες στις πλαγιές των βουνών κατοικίες, που έχουν ενσωματωθεί με τέτοιο τρόπο στο ανάγλυφο, ώστε να είναι αθέατες. Αιτία βασική για τη δημιουργία τους αποτελούν οι εξαιρετικά για κάποιες εποχές αυξημένες ανάγκες καλλιέργειας της γης, όπως είδαμε πιο πάνω. Όσο για τη μορφή τους και τη σχέση τους μα το ανάγλυφο έπαιξε ρόλο η σχετική άμυνα που πρόσφεραν απέναντι στον επιδρομέα ή κατακτητή, έτσι όπως ήταν διασκορπισμένες στις πλαγιές των βουνών και «κρυμμένες» - ενσωματωμένες στο ανάγλυφο. Σ αυτό το αποτέλεσμα βοήθησε αποφασιστικά ένα ιδιότυπο ιδιοκτησιακό καθεστώς, που είχαν εγκαθιδρύσει οι Βενετοί και το οποίο είχε τεράστια σημασία για την εξέλιξη του 40

41 νησιού και τη διαμόρφωση της εικόνας που σήμερα αντικρίζουμε. Σύμφωνα με μία μαρτυρία κάθε χωρικός είχε και καλλιεργούσε ένα κομμάτι γης, με μόνη υποχρέωση να δίνει ένα μέρος το ένα δέκατο από τη σοδειά ως φόρο στον κατακτητή. Το χωράφι αυτό πήγαινε από γενιά σε γενιά και μόνο όταν δεν υπήρχε απόγονος «έστρεφε εις του Πρεντζιπα τα χέρια ως πράματα αυθεντικά». 3.8 Πάνω: Αγροτικό σπίτι στον Αγ. Πέτρο, τύπου, που φέρει χρονολογία Αριστερά το παρατήρι και δεξιά το αλώνι. (Μάχη Καραλή 2003 σ. Α116). 3.9 Κάτω: Κάτοψη αγροτικού σπιτιού (1869) στον Αγ. Πέτρο. Διακρίνονται από αριστερά το πατητήρι, το ρακιζιό, η αποθήκη, το σπίτι και το αλώνι. (Μάχη Καραλή 2003 σ. Α117) Αυτό σημαίνει ότι η σχέση του αγρότη με τη γη που καλλιεργούσε υπήρξε αδιάλειπτη, στενή και ισόβια. Άρα είχε όλη την άνεση και ελευθερία να φτιάξει μια κατοικία μόνιμη κάτι στο οποίο η πέτρα ως υλικό ανταποκρινόταν με τον καλύτερο τρόπο -, ικανή να απαντά σε όλες του τις ανάγκες, διαμονής και απασχόλησης. Επιπλέον η κατοικία αυτή του εξασφάλιζε, λόγω θέσης και μορφής, περισσότερη ασφάλεια απέναντι στους εισβολείς, από την κατοικία στους οργανωμένους οικισμούς. Έτσι ερμηνεύεται όχι μόνο το φαινόμενο των αμέτρητων, διάσπαρτων στις πλαγιές των βουνών και μέσα στα χωράφια, αγροτικών κατοικιών, αλλά και η δημιουργία και η μορφή των οργανωμένων οικισμών από την άλλη, όπως θα δούμε πιο κάτω. 41

42 Οι αγροτικές κατοικίες της Τήνου αποτελούν ένα μεγάλο τμήμα του κτισμένου χώρου στο νησί και έχουν μεγάλο ενδιαφέρον ως αρχιτεκτονικά έργα, γιατί αποτελούν μιαν αρχέτυπη, πρωτόγονη μορφή κατοικίας. Κατά μία εκδοχή, ορισμένες από αυτές προηγήθηκαν των οικισμών και επηρέασαν την τυπολογία της κατοικίας που αναπτύχθηκε σ αυτούς. Αν θέλαμε να δώσουμε ένα ορισμό στην αγροτική κατοικία θα λέγαμε ότι είναι η μοναδική, τα παλαιότερα χρόνια, ενώ στα πιο πρόσφατα η δεύτερη ή εποχιακή κατοικία των χωρικών, στην οποία περνούσαν ένα μεγάλο μέρος του χρόνου, όταν το απαιτούσαν οι αγροτικές ασχολίες. Βρίσκεται έξω και μακριά από τους οργανωμένους οικισμούς, κοντά ή μέσα στο χωράφι που καλλιεργούν ή βόσκουν το κοπάδι, και συνήθως πάνω στο μονοπάτι, έτσι ώστε να μη διασπούν την καλλιεργήσιμη έκταση, η οποία εξάλλου είχε πολύ μικρές διαστάσεις. Είναι χαρακτηριστικός ένα στίχος από νανούρισμα που είχε ανθολογήσει ο Αλ. Φλωράκης : «Το παιδί μου θα παντρέψω / και θα το νοικοκυρέψω / θα του δώσω ένα αμπέλι / να χωρεί λαγός να μπαίνει», καθώς επίσης και το, σχετικό με τις επιθυμητές διαστάσεις σπιτιού χωραφιού, λαϊκό απόφθεγμα «σπίτι όσο χωρείς και χωράφι όσο θωρείς». Η αγροτική κατοικία είναι ένα σύνολο εγκαταστάσεων που περιλαμβάνει από τη μια το σπίτι, ένα μονόχωρο που προορίζεται για τη διαβίωση και διαμονή των ανθρώπων, και συνοδεύεται σχεδόν πάντα από την αυλή, ανοικτή ή στεγασμένη, ως αναπόσπαστο τμήμα του. Από την άλλη περιλαμβάνει χώρους για το στάβλισμα των ζώων, όπως κελί, αβοιδόστο, περιστερώνα, χοιροκάτωγο, κ.α. ή χώρους για την επεξεργασία της σοδειάς, όπως αλώνι, πατητήρι, ρακίζιο, αχυριώνα κ.α.. Αγροτικές κατοικίες, καθ κιά όπως τις λένε στην Εξωμεριά (από την κατοικία, κατοικιά, κατ κιά, κατ κιό, καθ κιό) υπάρχουν σε όλο το νησί. Η δημιουργία τους ανάγεται σε διαφορετικές εποχές και παρουσιάζει, όσον αφορά το σπίτι, - τον ένα και μοναδικό ενιαίο χώρο που προοριζόταν για τη διαμονή του ανθρώπου μεγάλη ποικιλία σε τύπους. Οι τύποι σχηματίζονται από ζώνες, που έχουν χαρακτήρα εξίσου κατασκευαστικό και λειτουργικό. Επικρατέστεροι τύποι είναι: 42

43 3.10 Οι τύποι των αγροτικών σπιτιών και οι παραλλαγές τους με την προσθήκη αυλής στεγασμένης και πρόσθετου χώρου. (Μάχη Καραλή 2002 σ. 230). Ο τύπος Α : Είναι πιο απλός, έχει μακρόστενο σχήμα με τις δύο τουλάχιστον πλευρές, τις μεγαλύτερες, παράλληλες. Στη μεριά που βρίσκεται η εξώπορτα διακρίνουμε την περιοχή γωνία της διημέρευσης με το τζάκι, ενώ στην αντίθετη, στο βάθος, είναι η περιοχή που προορίζεται για τον ύπνο ή και την αποθήκευση. Ο τύπος Β : Είναι μια εξέλιξη του τύπου Α. Έχει σχήμα τετράπλευρο και δύο ζώνες, που χωρίζονται με τόξο ή δύο πεσσούς που εκβάλλουν από τα μέσα των πλευρικών τοίχων και δημιουργούν ένα ψευτοθόλο. Στη μπροστινή ζώνη, όπου εκτυλίσσεται η ζωή, βρίσκεται η εξώπορτα, το τζάκι και η γωνιά του φαγητού με το τραπέζι. Στη πίσω ζώνη, σκοτεινή και απομονωμένη γίνεται ο ύπνος και η αποθήκευση. Ο τύπος Γ : Έχει σχήμα Γ με την είσοδο στην εσωτερική του γωνία, από τη μεριά της αυλής που λόγω σχήματος προκύπτει. Στο οριζόντιο σκέλος του Γ συναντάμε, δίπλα ή απέναντι από την εξώπορτα, το τζάκι και τη γωνιά του φαγητού με πάγκους και θυρίδες. Στο κάθετο σκέλος, λιτό και σκοτεινό γίνεται ο ύπνος και η αποθήκευση. Κατά πολλές ενδείξεις είναι ο αρχαιότερος όσον αφορά το σχήμα, τύπος, ενώ έχει μια αξιοσημείωτη ομοιότητα με την κάτοψη προϊστορικής οικίας και με το ιδεόγραμμα του σπιτιού στην ιερογλυφική γραφή. 43

44 3.11 Αριστερά: Νεολιθική κατοικία από την Κρήτη. Στο κέντρο: Το σύμβολο του σπιτιού στην ιερογλυφική γραφή Δεξιά: Αγροτική κατοικία τύπου Γ στην Κιούπσα της Φανερωμένης, κάτοψη (Μάχη Καραλή 2002,σ.130). Ο τύπος Δ : Αποτελεί εξέλιξη συμπλήρωση του τύπου Γ με την προσθήκη μιας ακόμη κάθετης ζώνης ( στη θέση της αυλής), έτσι ώστε να σχηματίζεται ένα τετράπλευρο σχήμα. Οι λειτουργίες κατανέμονται όπως πιο πάνω, με την επιπλέον κάθετη ζώνη να στεγάζει, ανάλογα με την περίπτωση, λειτουργίες διημέρευσης, αποθήκευσης και ύπνου. Σε όλους τους τύπους, βασικό ρόλο στη σύνθεση του σπιτιού παίζει η αυλή, στεγασμένη ή ανοιχτή, μιας και αποτελεί κομμάτι του σπιτιού στο οποίο εκτυλίσσεται ένα μέρος της ζωής για ένα μεγάλο τμήμα της μέρας αλλά και των εποχών. Μερικές φορές είναι το κεντρικό στοιχείο γύρω από το οποίο αναπτύσσεται η κατοικία και η ζωή, ενώ, σε κάθε περίπτωση, η αυλή, και ειδικά η στεγασμένη, αποτελεί το ενδιάμεσο μεταβατικό στοιχείο ανάμεσα σε πολλά ζεύγη εννοιών, όπως τον ανοικτό χώρο της φύσης και τον κλειστό του σπιτιού, το φως και το σκοτάδι, τον καύσωνα και τη δροσιά κ.α.. Ένα στοιχείο που αποδεικνύει τη μεγάλη σημασία που έχει η αυλή για το σπίτι είναι ο μόνιμος εξοπλισμός της, κατασκευασμένος εξολοκλήρου από σχιστόπλακες : το τζάκι με τη χαμηλή ποδιά, όπου έβραζε το καζάνι με το κρέας του χοίρου στα χοιροσφάγια, το τραπέζι και οι πάγκοι, τα περίπατα, οι θυρίδες, η σταμνοθήκη, οι αλτάνες για τα λουλούδια, η σκάλα για το δώμα κ.α. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η κατασκευή των σπιτιών. Ως βασικό υλικό χρησιμοποιείται ένα και μοναδικό, η πέτρα, ο σχιστόλιθος που υπάρχει άφθονος κυρίως στην Εξωμεριά. Η μεταχείριση του γίνεται με απαράμιλλη δεξιοτεχνία και ευρηματικότητα, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κατασκευές ανάλαφρες, σε μερικές περιπτώσεις έργα τέχνης. 44

45 Για την στήριξη της στέγασης, που έχει τη μορφή δώματος, ακολουθείται ένα πανάρχαιο κατασκευαστικό σύστημα, το εκφορικό, με το οποίο έχουν δομηθεί πολλά αρχαία μνημεία και κυρίως οι θολωτοί τάφοι ( έχει ήδη ανασκαφεί ένας από τον Γ. Δεσπίνη στην περιοχή της Κυρα-Ξένης στην Εξωμεριά). Ως γνωστόν, το σύστημα αυτό είναι διαδεδομένο σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας (Τζίας, Κρήτη κ.α. ), αλλά και σε όλη τη Μεσόγειο. Η τεχνική συνίσταται στην σταδιακή εκφορά, καθώς προχωρούν προς τα πάνω, των πλευρικών πέτρινων τοίχων, έτσι ώστε να μειωθεί στο μισό περίπου το προς γεφύρωση άνοιγμα. Το άνοιγμα αυτό καλύπτεται, στις παλαιότερες κατασκευές, με μεγάλες σχιστόπλακες, τα στεγάδια. Στις νεώτερες, όταν ήταν δυνατή η προμήθεια ξυλείας, το άνοιγμα γεφυρωνόταν με τις τράβες, ξύλινα δοκάρια από κυπαρίσσι ή φίδα, πάνω στα οποία πατούσαν μικρότερες σχιστόπλακες. Και στις δύο περιπτώσεις η επικάλυψη γινόταν με το δώμα που ήταν ένα μείγμα από χώμα, μικρές πέτρες και άχυρο ή φύκια. Το μείγμα αυτό κυλινδρωνόταν κάθε Σεπτέμβρη μετά το πρωτοβρόχι, με ένα κομμάτι κυλινδρικό μάρμαρο, το «κορκολύλι» ή «κύλεθρο», έτσι ώστε να φτιάξει μια στεγανή αδιαπέραστη από το νερό της βροχής επιφάνεια. Παρατηρώντας την αγροτική κατοικία μπορούμε να «διαβάσουμε» πολλά για τον τρόπο ζωής, τη κουλτούρα που αυτή εκφράζει. Έτσι διαπιστώνουμε ότι στην αγροτική κατοικία της Τήνου δεν υπάρχει συμβίωση ανθρώπων και ζώων κάτω από την ίδια στέγη, όπως συμβαίνει σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας. Απέναντι υπάρχει πλήρης διαχωρισμός με διάφορους τρόπους : με ξεχωριστή αυλή για τα ζώα, με είσοδο των ζώων απευθείας από το μονοπάτι, με υπερύψωση της στάθμης της αυλής από αυτήν του χωραφιού ώστε να εμποδίζεται η είσοδος των ζώων, κ.α.. Η αντίληψη αυτή φανερώνει ένα υψηλό επίπεδο ζωής, αλλά είναι και δείγμα ότι η ζωή κυλά με κάποια ασφάλεια, χωρίς το φόβο για την αρπαγή της περιουσίας, που την εποχή εκείνη ήταν τα ζώα και η σοδειά. Μια άλλη διαπίστωση είναι ότι όλη η διάρθρωση της κατοικίας στηρίζεται σε μια διαβάθμιση της ιδιωτικότητας που οργανώνει σωστά τη ζωή σε όλες τις πτυχές και περιστάσεις : σταδιακά δηλ. οδηγούμαστε από τον πιο δημόσιο χώρο, που είναι το μονοπάτι ή το χωράφι, στον ενδιάμεσο χώρο της αυλής, ανοικτής ή/ και στεγασμένης, και στη συνέχεια στον κλειστό χώρο του σπιτιού, στη ζώνη διημέρευσης, στη ζώνη ύπνου και τέλος στον πιο ιδιωτικό χώρο που είναι η αποθήκη ή κρύπτη, το μέρος όπου φυλάσσεται η σοδειά. 45

46 3.13 Πάνω: Εσωτερική άποψη από το αγροτικό σπίτι της Κλάδιαινας στα Σκαμνίδια (Μάχη Καραλή 2002 σ.209) Κάτω: Κάτοψη και τομές του ίδιου σπιτιού (Μάχη Καραλή 2002 σ.207) Ακόμη η αγροτική κατοικία δεν καταλαμβάνει ποτέ χρήσιμο για καλλιέργεια χώρο, αντίθετα με την τοποθέτηση της διευθύνει το ανάγλυφο και εξωραΐζει το τοπίο. Σε πολλές περιπτώσεις θα δούμε να αξιοποιεί π.χ. ένα βράχο (άγονο κομμάτι του χωραφιού), εκμεταλλευόμενη τις ιδιότητες του είτε για καλύτερη θεμελίωση του σπιτιού, είτε εντάσσοντας τον στους εξωτερικούς τοίχους ή τη στέγαση. Έτσι η αγροτική κατοικία με την παρουσία της δείχνει ότι σέβεται το χώρο γύρω, δεν είναι ανταγωνιστική, συνεργάζεται και συνυπάρχει με το φυσικό τοπίο. 46

47 Ακόμη η αγροτική κατοικία είναι ένα μάθημα οικολογικής ευαισθησίας και διαχείρισης του τοπίου, χάρις στην αρμονική σχέση που έχει με όλα τα στοιχεία που συναποτελούν το οικοσύστημα στο οποίο ανήκει. Μια σχέση που διαρκεί τόσο κατά το διάστημα που η κατοικία «ζει» όσο και όταν πάψει να επιτελεί τον προορισμό της. Τα ερείπια της (πέτρα και χώμα), καθώς αποσυντίθεται, ξαναγυρίζουν στη γη από την οποία προήλθαν και γίνονται πάλι ένα με αυτήν η ανακύκλωση στην πιο ιδανική της μορφή Η γωνιά του τζακιού σε αγροτικό σπίτι της Καραμπούσας. Όλα, τοίχοι, πάγκοι, ράφια, πεζούλια, θυρίδες, είναι φτιαγμένοι από σχιστόλιθο. Παράλληλα η αγροτική κατοικία αποτελεί και υπόδειγμα βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής για να χρησιμοποιούμε ένα όρο του σήμερα- χάρις στις καλές συνθήκες μικροκλίματος που εξασφαλίζονται, στην έννοια της οικονομίας στην κατασκευή, κ.α. Τα παραδείγματα είναι πολλά, με ένα ανάμεσα σε αυτά το οπαίο, μια κυκλική τρύπα στα στεγάδια του δώματος που σκοπό είχε την είσοδο στο εσωτερικό του σπιτιού του φωτός πολλές φορές το οπαίο ήταν το μοναδικό, για λόγους άμυνας, άνοιγμα εκτός από την εξώπορτα. Παράλληλα όμως με το φως, από το οπαίο έμπαινε και αέρας, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ρεύματος που δρόσιζε το χώρο. 47

48 Άλλο παράδειγμα οικονομίας στο υλικό και το μόχθο που απαιτούνταν για το κτίσιμο του σπιτιού είναι οι ελάχιστες διαστάσεις του όσον αφορά το πλάτος της ζώνης και το ύψος : ήταν γύρω στα 2,0 μ., όσο δηλ. και το μπόι του ανθρώπου. Και τέλος η τοποθέτηση του αλωνιού στο δώμα του σπιτιού αξιοποιούσε μια ήδη κατασκευασμένη και πλακοστρωμένη οριζόντια επιφάνεια, με πρόσθετο πλεονέκτημα την εκμετάλλευση του ανέμου : καθώς λίχνιζαν ο αέρας παρέσυρε το άχυρο και το σώριαζε στην κάτω στάθμη, μπροστά στην εξώπορτα, οπότε ήταν εύκολο μετά να το αποθηκεύουν σπρώχνοντας το στο εσωτερικό του σπιτιού ή του αχυριώνα. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, ιδίως τα πιο παλιά χρόνια, με την τοποθέτηση αυτή του αλωνιού ήταν δυνατή η απόκρυψη μέρους της σοδειάς από τη φορολογία, καθώς σπόροι των σιτηρών κυλούσαν, κατά τη διάρκεια του αλωνίσματος, ανάμεσα από αρμούς της πλακόστρωσης και αποθηκεύονταν σε κρύπτη που βρισκόταν ακριβώς από κάτω, στο εσωτερικό του σπιτιού. Το πιο πετυχημένο όμως παράδειγμα ότι η αγροτική κατοικία αποτελεί ένα κρίκο στην αλυσίδα του οικοσυστήματος που την περιβάλλει, είναι αυτό του περιστεριώνα με τα τρία στοιχεία περιστέρι/ χωράφι/ άνθρωπος που τον αποτελούν : το περιστέρι τρέφεται από τους σπόρους που απομένουν στα χωράφια. Τα χωράφια, που λιπαίνονται από τα περιστέρια, καλλιεργούνται από τον άνθρωπο, ο οποίος εκτρέφει τα περιστέρια για το λίπασμα (κοπριά) και το κρέας τους. Παράλληλα και ταυτόχρονα ο περιστεριώνας αποτελεί δείγμα κατασκευαστικής δεξιοτεχνίας και, σε ορισμένες περιπτώσεις, απαράμιλλης καλλιτεχνικής έκφρασης. Οι οικισμοί Το δεύτερο στοιχείο που διαμορφώνει την εικόνα του νησιού είναι οι οικισμοί του. Στα 194 τετρ. χλμ., της Τήνου απλώνεται ένας ασυνήθιστα μεγάλος αριθμός οικισμών. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή (2001), υπάρχουν 60 οικισμοί από τους οποίους 37 (ποσοστό 60%) είναι κηρυγμένοι παραδοσιακοί (Π. Δ. του 78 και 89) και 16 (ποσοστό 16%) είναι παραλιακοί, οι περισσότεροι από τους οποίους δημιουργήθηκαν τα τελευταία χρόνια. Το σύνολο των οικισμών συγκροτεί τρεις Ο. Τ. Α. δύο δήμους, Τήνου και Εξωμβούργου, και μία Κοινότητα, του Πανόρμου. Εντύπωση προκαλεί η, σε μεγάλο βαθμό, καλή μέχρι σήμερα διατήρηση των οικισμών. Σ αυτό συνετέλεσε αποφασιστικά, όσο κι αν ακούγεται περίεργα, και η Παναγία, - λες και έκανε το θαύμα της (!) για το νησί. Για πολλές δεκαετίες το κύμα των προσκυνητών, που είχε μοναδικό προορισμό «ν ανάψει ένα κερί στην Παναγία και να φύγει», δεν ενδιαφερόταν καν να γνωρίσει την ενδοχώρα του νησιού, η οποία έτσι διατηρήθηκε αλώβητη. Παράλληλα η παρουσία των προσκυνητών απέτρεπε το άλλο κύμα, των τουριστών, να δημιουργήσει και στην Τήνο μια εποχιακή «αποικία», σαν την αντίστοιχη της Μυκόνου, της Σαντορίνης, της Πάρου κλπ. Με τις γνωστές συνέπειες στο φυσικό και δομημένο τοπίο των νησιών. 48

49 3.16 Μια άποψη του αγροτικού τοπίου της Τήνου με τους οργανωμένους οικισμούς. Σε πρώτο πλάνο η Στενή και στο βάθος η Μυρσίνη. Τελευταία βέβαια τα πράγματα έχουν αλλάξει ανησυχητικά και στην Τήνο, οπότε πραγματικά τώρα καλείται η Παναγία να βάλει το χέρι της (!). ειδικά στο νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού ( Άγιο Ιωάννη Πόρτο, Άγιο Σώστη, Κιόνια), σε περιοχές εκτός σχεδίου και στους πρόσφατα δημιουργημένους παραλιακούς οικισμούς (Αγ. Ρωμανό, Λυχναφτιά κλπ), η κατάσταση τείνει να ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Ακόμη παρατηρείται το, όχι και τόσο περίεργο, φαινόμενο οικισμοί παραδοσιακοί που εντάσσονται στην πιο πάνω «υπό τουριστική ανάπτυξη» ζώνη ( π.χ. Τριαντάρος, Φαλατάδος) να έχουν υποστεί αλλοιώσεις στη φυσιογνωμία τους, ενώ μη παραδοσιακοί οικισμοί της ενδοχώρας που δεν συγκεντρώνουν τουριστικό ενδιαφέρον, να διατηρούν πολλά από τα αυθεντικά τους χαρακτηριστικά( π.χ. Αετοφωλιά). Αν ανατρέξουμε στο χρόνο δημιουργίας των οικισμών, θα διαπιστώσουμε ότι, σύμφωνα με τον π. Μάρκο Φώσκολο, δεν υπάρχει συγκεκριμένη χρονολογία ως «έτος ίδρυσης». Αυτό είναι μια διεργασία πολύπλοκη, με παραμέτρους οικονομικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, περιβαλλοντολογικές κ.α. που κρατάνε αιώνες. Βέβαια υπάρχουν εξαιρέσεις που οφείλονται σε έκτακτες περιστάσεις (επιδρομή, επιδημία κλπ) που οδήγησαν στην ίδρυση οικισμών, όπως είναι η περίπτωση του Κάστρου του Ξώμπουργου, της Καρδιανής, του Ταραμπάδου κ.α. Ακόμη η κατάληξη αδος (Φαλατάδος, Κτικάδος, Χατζηράδος κλπ) παραπέμπει ίσως σε χωριά φεουδαρχικής προέλευσης (ιδιοκτησία κάποιου βενετού ευγενούς), ενώ για κάποια μεγάλα κεφαλοχώρια, έδρες δήμων ή κοινοτήτων, όπως είναι ο Πύργος, η Ξινάρα, ο Κάμπος, η Στενή, η Κώμη κλπ που δεν έχουν την κατάληξη αδος, θα πρέπει να 49

50 αναζητήσουμε την ίδρυση σε εποχή προγενέστερη του φεουδαρχισμού, δηλ. στα βυζαντινά χρόνια, και για μερικά ίσως και στην κλασική περίοδο (Χώρα Πόλις, Κώμη). Πάντως για την πλειοψηφία των οικισμών η δημιουργία τους ανάγεται στον 17 ο αιώνα. Αν θέλαμε να καταγράψουμε τα βασικά χαρακτηριστικά των οικισμών της Τήνου, - των παραδοσιακών αλλά και όσων διατηρούν τον αυθεντικό τους χαρακτήρα εκείνα δηλ. τα στοιχεία που τους κάνουν να ξεχωρίζουν και να προσελκύουν το θαυμασμό όσων τους επισκέπτονται, θα λέγαμε ότι είναι : Η θέση τους σχετικά με το ανάγλυφο. Οι οικισμοί έχουν θέα στη θάλασσα, στο Αιγαίο, καθώς βρίσκονται πάνω στις δυτικές κυρίως πλαγιές των βουνών ( π.χ. Υστέρνια, Καρδιανή, Κτικάδος ), αθέατοι από την ανατολή απ όπου προερχόταν ο κίνδυνος. Σε άλλες περιπτώσεις βρίσκονται στην ενδοχώρα περικυκλωμένοι από βουνά (π.χ. Πύργος, Βωλάξ), έτσι ώστε να μην είναι ορατοί από τη θάλασσα και τους επιδρομείς, Τούρκους ή πειρατές. Η έλλειψη οχύρωσης ή οχυρωματικής δομής. Είναι ένα χαρακτηριστικό των οικισμών που σχετίζεται με το προηγούμενο, καθώς και με την ύπαρξη των αγροτικών κατοικιών. Αν εξαιρέσουμε το κάστρο του Ξώμπουργου, - τη Βενετική πρωτεύουσα κοντά στη Χώρα, όπου ήταν συγκεντρωμένες οι κατοικίες του Διοικητή Ρέκτορα, των αξιωματούχων και των ευγενών Βενετών- κανένας άλλος οικισμός δε φέρει ίχνη οχύρωσης με τείχη ή με περιμετρική διάταξη κατοικιών που να σχηματίζουν τείχος ( όπως στη Νάξο, Σίφνο, Κίμωλο κλπ), ούτε έχει οχυρωματική δομή, περίκεντρο δηλ. ιστό με στενούς δρόμους που να σχηματίζουν δακτύλιους (Πύργος Σαντορίνης, Τρίκκερι κλπ). Αυτό οφείλεται, όπως και στην περίπτωση των αγροτικών κατοικιών, στο ίδιο ιστορικό γεγονός, τη μακρόχρονη δηλ. παρουσία στο νησί των Βενετών ως κεντρικής εξουσίας και όχι με τη μορφή φέουδου όπως συνέβη σε άλλα νησιά καθώς και στην εξασφάλιση μιας μεγάλης σε διάρκεια «ήρεμης» ζωής, χωρίς διακοπές και ερημώσεις, όπως με πολύ συντομία αναφέρθηκε πιο πάνω, που επέτρεπε την σχετικά ασφαλή κατοίκηση στους αγρούς. 50

51 3.17 Μια άποψη του Πύργου στην Εξωμεριά Ιδιότυπη εξαίρεση αποτελεί η Ιερά Μονή Κεχροβουνίου, με το τείχος των κελιών που την περιβάλλει συνηθισμένο σε μοναστήρι- η οποία παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για την εσωτερική της δομή, που θυμίζει χωριό, όπου οι κατοικίες είναι τα κελιά των μοναχών. Η Δομή των οικισμών : Έχουν μεγάλη συνεκτικότητα και μια «κρυσταλλική» δομή. Οι κατοικίες αποτελούν τα κύτταρα με τα οποία δημιουργείται ένας σφιχτοδεμένος οργανισμός, ο οικισμός. Αξιοσημείωτο είναι ότι πολύ συχνά αυλή του ενός σπιτιού είναι το δώμα του επόμενου, γεγονός δηλωτικό και για την ποιότητα των σχέσεων ανάμεσα σε γείτονες. Ο Πολεοδομικός τους ιστός. Έχουν γραμμική ανάπτυξη κατά μήκος ενός δρόμου ραχοκοκαλιά για τον οικισμό, πλακοστρωμένου όπως όλοι άλλωστε- που ακολουθεί την, έντονη πολλές φορές, κλίση του εδάφους με τέτοια χάραξη (πλατύσκαλα, ύψος σκαλοπατιών) ώστε η πορεία ανάβαση να γίνεται με αξιοσημείωτη άνεση. Από τον κεντρικό αυτό δρόμο ξεκινούν μικρότεροι και πιο στενοί που οδηγούν στις συνοικίες γειτονιές, οι οποίες συνήθως οργανώνονται γύρω από μια εκκλησία. Συχνά το όριο ανάμεσα στο δημόσιο χώρο του δρόμου και τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού (αυλή) δεν είναι τόσο ξεκάθαρο, ενώ το μέτωπο των κτιρίων ακολουθεί τεθλασμένη γραμμή. Ακόμη σε πολλά σημεία για εξοικονόμηση χώρου υπάρχουν στεγασμένα περάσματα, πάνω από τα οποία επεκτείνεται η κατοικία. Σε μια ειδική περίπτωση στον Πύργο συναντάμε στη θέση αυτή μια εκκλησία αφιερωμένη στην 51

52 Παναγία την Οικονόμισσα (εύστοχο παρανόμι!). Τα στεγασμένα αυτά περάσματα έχουν το πρόσθετο πλεονέκτημα να δημιουργούν εναλλαγές φωτός σκιάς, καθώς και διαλείμματα δροσιάς για όποιον κυκλοφορεί το καλοκαίρι στους στενούς δρόμους, ενώ ένα ευχάριστο ρεύμα αέρα διατρέχει όλο τον οικισμό. Ένα ακόμη στοιχείο που ποικίλλει το μέτωπο του δρόμου είναι οι στεγασμένες είσοδοι των σπιτιών και οι σκάλες που ξεκινούν από το δρόμο και οδηγούν στην αυλή του πρώτου ορόφου Αριστερά: Ο δρόμος ραχοκοκαλιά που διατρέχει τον οικισμό των Ιστερνίων. Στο βάθος ο ενοριακός ναός της Αγίας Παρασκευής 3.19 Δεξιά: Στεγασμένο πέρασμα με αλλεπάλληλες <<καμάρες>> στον Κουμάρο. Οι Δημόσιοι χώροι : Σε πολλά χωριά συναντάμε, εκτός από τους ναούς, ενοριακούς και άλλους, δημόσια κτίρια που φανερώνουν την κοινωνική οργάνωση και το αίσθημα της κοινότητας και αυτοδιαχείρισης που είχε αναπτυχθεί από τα παλαιότερα χρόνια. Τέτοια κτήρια είναι τα Δημοτικά σχολεία των αρχών του 20 ου αι. αλλά και παλαιότερα, όπως είναι το σχολείο που κτίστηκε στον Πύργο την εποχή του Ι. Καποδίστρια, και όπου σήμερα στεγάζεται το Προπαρασκευαστικό Σχολείο Καλών Τεχνών. Επίσης πολλά χωριά διαθέτουν κοινοτικά καταστήματα (π.χ. Πύργος), αγορές ( Υστέρνια), ή κατοικίες για το δάσκαλο (π.χ. Μαρλάς, σχολείο του 30 ) ή τον εφημέριο του χωριού ( π.χ. Καρδιανή, καθολικός ενοριακός ναός). 52

53 Ακόμη συχνά συναντάμε βρύσες πηγές νερού, που χρησιμεύουν είτε για την υδροδότηση του οικισμού, είτε και για το πλύσιμο των ρούχων, που γίνεται σε κοινόχρηστες εγκαταστάσεις, τις πλύστρες, στοιχείο ξεχωριστό που δίνει πολλές πληροφορίες για τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής. Οι πλύστρες βρίσκονται στην άκρη του οικισμού, με εξαίρεση τον Πύργο, όπως θα δούμε πιο κάτω. Ακόμη σε αρκετούς οικισμούς (Αγάπη, Υστέρνια κ.α. ) συναντάμε δημόσιους ανοιχτούς χώρους με τον αντίστοιχο μόνιμο εξοπλισμό, τους πανηγυρότοπους, όπου γίνονταν τα πανηγύρια, συνήθως στη γιορτή του πολιούχου του χωριού Ο πανηγυρότοπος στο Αγάπη Όσο αφορά την ύπαρξη μεγάλου ανοιχτού δημόσιου χώρου, της Πλατείας, όπως αυτό συμβαίνει σε άλλα μέρη (π.χ. χωριά του Πηλίου), αυτό δεν είναι κάτι το συνηθισμένο για τα χωριά της Τήνου, με εξαίρεση τον οικισμό του Πύργου, για τον οποίο αξίζει μια εκτενέστερη αναφορά. Στο κέντρο περίπου του οικισμού συναντάμε μια σχετικά μεγάλη για τα δεδομένα του νησιού πλατεία, που έχει γίνει αντικείμενο μελέτης στη διεθνή βιβλιογραφία. Η πλατεία του Πύργου, ο «Πλάτανος» ή «Π γάδ» όπως τον λένε, είναι από εκείνες τις περιπτώσεις που αποτελούν «ένα δείγμα γραφής στο χώρο μιας ακμάζουσας κοινωνικής ζωής και κοινοτικής δραστηριότητας που μόνο στα ελεύθερα χωριά της Τουρκοκρατίας συναντάμε» όπως γράφει η Άλκη Κυριακίδου Νέστορος. Πραγματικά είναι ένας πλήρως εξοπλισμένος κοινωνικός χώρος ( η περιγραφή ίσχυε μέχρι τη δεκαετία του 70) με τον αιωνόβιο πλάτανο στο κέντρο να απλώνει την ευεργετική σκιά του τις ζεστές μέρες του καλοκαιριού, τα τέσσερα καφενεία και τα δύο μπακάλικα τριγύρω, την υπαίθρια αγορά, σκαλιά που σήμερα δυστυχώς δεν υπάρχουν- πάνω στα οποία άπλωναν κάθε μέρα οι πλανόδιοι μανάβηδες το εμπόρευμά τους. Στο κέντρο της «καλής» - μετωπικής πλευράς βρίσκεται η βρύση η «επτάκρουνος», όπου παλιά έρχονταν οι γυναίκες να πάρουν νερό. Είναι η πλατεία την οποία οι ίδιες γυναίκες διέσχιζαν να πάνε στις διπλανές πλύστρες για να πλύνουν τα ρούχα. Τι άλλο σημαίνει αυτό από το ότι στην Τήνο «οι γυναίκες απολάμβαναν 53

54 ελευθερίες που δεν τις συναντούσες σε καμία άλλη περιοχή» όπως γράφει το 1822 ο Maxime Reybaud Η πλατεία του Πύργου, ο «Πλάτανος», στη δεκαετία του 60, με την «επτάκρουνο» βρύση και τα σκαλιά υπαίθρια αγορά, που δεν υπάρχουν πια. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολύ κοντά στην Πλατεία βρίσκεται ο ένας από τους δύο ενοριακός ναός του Αγ. Νικολάου, μουσείο μαρμαρογλυπτικής από μόνος του, καθώς και το Νεκροταφείο, εξαίρετο δείγμα κοιμητηρίου, χάρις στη θέση και σχέση του με τον οικισμό, τον αρχαίο τρόπο ταφής των νεκρών σε κιβωτιόσχημους τάφους και τα άλλα ταφικά μνημεία μερικά από τα οποία είναι αληθινά έργα τέχνης. Πρέπει να σημειωθεί ότι με τον ίδιο τρόπο (κιβωτιόσχημοι τάφοι) οργανώνονται τα νεκροταφεία και σε άλλους οικισμούς του νησιού, τόσο ορθόδοξους (π.χ. Πλατεία) όσο και καθολικούς (π.χ. Βωλάξ). 54

55 Οι κατοικίες των οικισμών 3.22 Σύμπλεγμα κατοικιών στον Κουμάρο με εμφανή τα σημάδια της εγκατάλειψης και της εκποίησης Αν θέλαμε με μία φράση να προσδιορίσουμε το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των κατοικιών στους οικισμούς της Τήνου, θα λέγαμε ότι είναι μια αρκετά σύνθετη, εξελιγμένη μορφή κατοικίας, που διαμορφώθηκε μέσα από τους αιώνες. Μια άλλη σημαντική παρατήρηση είναι ότι δεν φέρει κανένα ίχνος βενετικής επίδρασης, σε αντίθεση με το αγροτικό τοπίο, το οποίο, όπως είδαμε, σφραγίστηκε από μακρόχρονη παρουσία των Βενετών. Απεναντίας θα μπορούσε βάσιμα κανείς να ισχυριστεί ότι η κατοικία των οικισμών της Τήνου αποτελεί εξέλιξη της αγροτικής κατοικίας, και κυρίως του τύπου Β, σε συνδυασμό με τον τύπο Α. Έχει μεγάλο εμβαδόν που το απόκτησε σταδιακά, με τις ανάλογες προσθήκες που υπαγόρευε η ανάπτυξη της οικογένειας. Είναι συνήθως διώροφη, εκμεταλλευόμενη την υψομετρική διαφορά που προκύπτει από την κλίση του εδάφους, με εμβαδόν μεγαλύτερο στο ισόγειο και μικρότερο στον όροφο, έτσι ώστε να δημιουργούνται ταράτσες αυλές. 55

56 Η είσοδος στο ισόγειο από τη στάθμη του δρόμου, γίνεται συνήθως μέσω μιας στεγασμένης αυλής, όπου συναντάμε και τη σκάλα για τον πρώτο όροφο. Σ αυτήν την πρώτη ισόγεια στάθμη του σπιτιού, η οποία είναι από τη μία τουλάχιστον πλευρά μέσα στη γη, βρίσκονται οι βοηθητικοί χώροι του σπιτιού, αποθήκες και χώροι για οικόσιτα ζώα, όπως ήταν ο γάιδαρος, πολύτιμος ως μεταφορικό μέσον, και ο χοίρος. Τον στάβλιζαν στο χοιροκάτωγο, - απομονωμένο λόγω τις μυρωδιάς από το υπόλοιπο σπίτι και τον έτρεφαν όλο το χρόνο για να τον σφάξουν στις αρχές του χειμώνα και να φτιάξουν από το κρέας του τροφές ( σίσερα, σύγλινα, λουκάνικα) που αποθηκευμένα μέσα στο λίπος του, θα ήταν η τροφή τους για όλο τον επόμενο χρόνο. Ακόμα συναντάμε συχνά στα κατώγια πατητήρια και ρακιζιά για την Παρασκευή του κρασιού και της ρακής (τσίπουρο). Σε ορισμένες περιπτώσεις στη στάθμη αυτή υπήρχε και χώρος για τη διαμονή των ανθρώπων, το κατώι. Πρόκειται για ένα σχεδόν τετράγωνο χώρο, που θυμίζει πολύ τον τύπο Β της αγροτικής κατοικίας. Με ένα τόξο διαιρείται σε δύο ζώνες και τέσσερις εσοχές. Στη μπροστινή ζώνη βρίσκεται η είσοδος από την, συνήθως στεγασμένη, αυλή και τα παράθυρα, από τα οποία μπαίνει φως. Εδώ βρίσκεται η γωνιά με το τζάκι και ο χώρος φαγητού. Στην πίσω ζώνη οι δύο εσοχές στεγάζουν τον ύπνο. Συνήθως εδώ βρίσκεται και η κλιβανή (καταπακτή), μια απότομη ξύλινη σκάλα, που οδηγεί στον επάνω όροφο. Ο πρώτος όροφος είναι κυρίως το σπίτι. Διαθέτει σχεδόν πάντα αυλή, ανοικτή, στραμμένη κατά προτίμηση στη μεσημβρία και τη θέα. Η αυλή που δεν είναι τίποτε άλλο από το δώμα των χώρων που βρίσκονται από κάτω (στεγασμένη αυλή, βοηθητικοί χώροι), διαθέτει μόνιμο εξοπλισμό όπως πέτρινα πεζούλια για κάθισμα, τραπέζι μαρμάρινο κ.α. Από την αυλή, στην οποία καταλήγει και η σκάλα που ξεκινά από το ισόγειο, - κατά το ήμισυ στεγασμένη-, μπαίνουμε στον κλειστό χώρο του σπιτιού, που οργανώνεται γύρω από ένα κεντρικό στοιχείο, τη σάλα. Η σάλα βρίσκεται συνήθως πάνω από το κατώι, το χώρο διαμονής των ανθρώπων στο ισόγειο, και έχει μεγάλο ύψος, μεγαλύτερο από τους χώρους που βρίσκονται γύρω της. Σύμφωνα με τον Μ. Ζαλλώνη, το μεγάλο ύψος προέκυψε από τις ανάγκες τις σηροτροφίας, γιατί στην αίθουσα αυτή οι γυναίκες κρεμούσαν τις καλαμωτές, ράφια από καλάμια, που πάνω της άπλωναν τα φύλλα της μουριάς, τροφή των μεταξοσκωλήκων, καθώς και τους ίδιους τους μεταξοσκώληκες. Στον καλό αερισμό του χώρου για να μην ψοφούν τα σκουλήκια, συνέβαλαν και οι μαρμάρινοι διάτρητοι φεγγίτες, που βρίσκονται ψηλά, πάνω από τα ανοίγματα της όψης προς την αυλή. Τα μαρμάρινα αυτά υπέρθυρα, διακριτικό στοιχείο των σπιτιών της Τήνου είναι έργα μαρμαρογλυπτικής τέχνης που διακοσμούν το σπίτι, αλλά ταυτόχρονα με τα ιερά σύμβολα που εικονίζουν (σταυρός) αποτρέπουν το κακό να εισβάλει στον εσωτερικό χώρο του σπιτιού. 56

57 3.23 Πάνω: Διώροφη κατοικία στο Φαλατάδο, με απλή κάτοψη, σάλα και δυο καμάρες Κάτω : Διώροφη κατοικία στο Φαλατάδο, με πιο σύνθετη κάτοψη. Γύρω από τη σάλα διατάσσονται δωμάτια σε ζώνες πλάτους περίπου 2,0 μ. (όπως και στην αγροτική κατοικία), τα οποία προορίζονται συνήθως για τον ύπνο. Στο δωμάτιο που βρίσκεται στη μεριά της αυλής οργανώνεται το μαγειρείο. Οι ζώνες αυτές μπορεί να περιστοιχίζουν τη σάλα και από τις τρείς μεριές, δημιουργώντας ένα ποικιλόμορφο περίγραμμα, ανάλογα με το σχήμα του οικοπέδου. Ωστόσο αυτό που σχεδόν πάντα συναντάμε και θα έλεγε κανείς ότι αποτελεί και τον τύπο της κατοικίας των οικισμών είναι η σάλα με τις δύο κάμαρες στο ένα πλάι, που είναι μια μετεξέλιξη, θα έλεγε κανείς, των εσοχών ύπνου του τύπου Β της αγροτικής κατοικίας. Πρόκειται για πολύ μικρούς χώρους, μήκους περίπου δύο μέτρων, όπου χωρά μόλις ένα διπλό κρεβάτι με ένα στοιχειώδη χώρο προσπέλασης στη μεγάλη του πλευρά. 57

58 Το κατασκευαστικό σύστημα που ακολουθούν οι κατοικίες των οικισμών έχει πολλές ομοιότητες με αυτό των αγροτικών κατοικιών, όσο αφορά στο βασικό υλικό, την πέτρα, και τα φέροντα στοιχεία, που είναι αφενός οι πέτρινοι τοίχοι, πάχους τουλάχιστον 0,60 μ. και αφετέρου τα τόξα (κατώι) και τα μεγάλα ξύλινα δοκάρια, τα μπλαγκούνια, ( α όροφος σάλα). Το σπίτι καλύπτεται, όπως και οι αγροτικές κατοικίες, πάντοτε με δώμα. Υπάρχουν ελάχιστες εξαιρέσεις όπου συναντάμε κεραμοσκεπή, όταν πρόκειται για δημόσια κτίρια (εκκλησίες, σχολεία κ.α.) ή για κατοικίες που χρησιμοποιούν το στοιχείο της στέγης ως στοιχείο κοινωνικής διάκρισης για να ξεχωρίσουν και να εντυπωσιάσουν. Στο επίπεδο του δώματος μπορούμε να διακρίνουμε και τα διαφορετικά ύψη των χώρων με προεξάρχουσα τη σάλα. Η εναλλαγή αυτή των υψών, και γενικά η διάσπαση των όγκων είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής των οικισμών της Τήνου και όχι μόνο. Φανερώνει μια διάθεση για ιεράρχηση των όγκων που βοηθά στο να αντιληφθούμε την εσωτερική οργάνωση και λειτουργία του σπιτιού. Ακόμη δηλώνει τον προσθετικό τρόπο με τον οποίο έχει «παραχθεί» το τελικό αποτέλεσμα, μιας και το σπίτι δεν κτίζεται στο σύνολό του από την αρχή, αλλά ακολουθεί και αυτό, όπως προαναφέρθηκε, το μεγάλωμα της οικογένειας. Έτσι τα σύνολα των σπιτιών με τους μικρούς διασπασμένους όγκους δημιουργούν μια ανθρώπινη κλίμακα, που είναι και το χαρακτηριστικό εκείνο που κάνει τους οικισμούς αυτούς συμπαθείς και οικείους στους κατοίκους των μεγάλων πόλεων από τη στιγμή που θα αντικρίσουν από μακριά, πριν ακόμη σεργιανίσουν στους στενούς τους δρόμους. Θα ήταν πολύ χρήσιμο να αναλύσει κανείς για ποιους λόγους οι οικισμοί αυτοί, τα σπίτια τους, καθώς και το αγροτικό τοπίο που τους περιβάλλει είναι αγαπητά και προσφιλή στους ανθρώπους σήμερα. Όπως επίσης να διερευνήσει γιατί η αγάπη που εκδηλώνεται για αυτά, από τη μεριά της πλειοψηφίας των Ελλήνων, ντόπιων και μη, τα «πνίγει» και τα εξαφανίζει, με όλες αυτές τις σύγχρονες κατασκευές, νόμιμες ή αυθαίρετες, που συμπεριφέρονται με τόση ασέβεια και αλαζονεία σε ότι υπάρχει. Τα συμπεράσματα είναι ακόμη πιο απογοητευτικά, αν συγκρίνουμε τη στάση μας, ημών των γηγενών, με αυτή της πλειοψηφίας των ξένων απέναντι στο τοπίο και τα κτίσματα. Η αγάπη και ο σεβασμός τους γι αυτά τους ωθεί να τα αναδεικνύουν και να τα προστατεύουν. 58

59 3.25 Απόψεις από εσωτερικό σπιτιού στην Καρδιανή 59

60 Πιστεύω πως, όπως και σε άλλα ζητήματα, είναι θέμα παιδείας και γνώσης. Τι πράγματα μας έχουν μάθει να εκτιμούμαι στη ζωή μας; Ποιο είναι το ουσιαστικό και το κύριο στο περιβάλλον που ζούμε και μεγαλώνουμε; Πως πρέπει να διαχειριζόμαστε την πολιτιστική κληρονομιά που μας άφησαν οι προηγούμενες γενιές, ώστε να την κληρονομήσουμε αλώβητη και εμπλουτισμένη στις επόμενες; Τη γνωρίζουμε, πραγματικά, σε βάθος αυτή την κληρονομιά, γνωρίζουμε τις αξίες της; Πολλές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά επιχειρήθηκε να δοθούν με όσα παρουσιάστηκαν πιο πάνω και αποτελούν πολύτιμη κληρονομιά του παρελθόντος. Όσοι Έλληνες και ξένοι- έχουν κατανοήσει και εκτιμήσει τις αξίες αυτές, έχουν κοσμήσει με σωστές δημιουργίες το δομημένο περιβάλλον του νησιού. Όσο για τους άλλους, για την περίπτωση της πλειοψηφίας των νεοελλήνων, δεν ευθύνεται μόνο η άγνοια : όσο το σπίτι θα θεωρείται ιδιοκτησία «μου», μέσον επένδυσης χτημάτων, είδος εμπορεύσιμο ή στοιχείο κοινωνικής καταξίωσης και επίδειξης, και όχι αγαθό που οφείλει να σέβεται τη φύση και τον συνάνθρωπο, τότε τα πράγματα δυστυχώς θα συνεχίσουν με τον ίδιο τρόπο και ρυθμό. Η μνήμη και οι αξίες θα υπάρχουν μόνο στα χαρτιά και στα βιβλία, - και μόνο για όσα από αυτά, τοπία, οικισμούς, κτήρια, έχουν την τύχη να έχουν αποτυπωθεί και καταγραφεί Αυλή σπιτιού στον Πύργο της Τήνου 60

61 4. Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Τήνου 4.1. Ο χάρτης της Τήνου Η Τήνος είναι ένα νησί των Κυκλάδων, στο κεντρικό Αιγαίο, και ένα από τα νησιά, τα οποία παρουσιάζουν σημάδια συνεχής κατοίκησης από τα αρχαία χρόνια (εικ. ). Οι κάτοικοι δομούσαν συνεχώς με αυξητικούς ρυθμούς καθώς ο πληθυσμός πολλαπλασιαζόταν. Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική ονομάζεται εκείνη που έχει επικρατήσει σ ένα τόπο και που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος και ισότιμο τμήμα της ιστορίας και της εξέλιξης του. Κινείται παράλληλα με την οικονομία και την κοινωνία, αντικατοπτρίζοντας και αναβιώνοντας τον τρόπο ζωής, τα ήθη και τα έθιμα ενός λαού. Η παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Τήνου αποτελεί μια ξεχωριστή και μοναδική ενότητα παραδοσιακής κατοικίας στο Αιγαίο, επηρεαζόμενη από το μικροπεριβαλλον και το ιστορικό της υπόβαθρο. Το κλίμα, το έδαφος και τα δομικά υλικά, η ασχολία των κατοίκων, τα ήθη και τα έθιμα, αποτελούν τους παράγοντες που συντέλεσαν στην οικοδομία του νησιού. Η μελέτη της παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Τήνου είναι σημαντική, τόσο για τη διάσωση της τυπολογίας της παραδοσιακής κατοικίας και των οικιστικών συνόλων, όσο και για τη γνώση και κατανόηση της παράλληλης και αδιαίρετης πορείας της ιστορίας και της κοινωνίας. 61

62 Η Τηνιακή Αρχιτεκτονική. Γενικά: Όταν το 1715 οι Βενετοί έφυγαν από την Τήνο, καταστρέφοντας το κάστρο του Εξωμβούργου, λόγω των όρων της συμφωνίας παράδοσης του νησιού στους Τούρκους, οι κάτοικοι του κατέβηκαν στο λιμάνι και προσαρμόστηκαν στις νέες συνθήκες ζωής (εικ. 4.2). Σύντομα διαμορφώθηκε μια νέα κοινωνία στο νησί χωρισμένη σε τρείς τάξεις: τους αστούς, τους τεχνίτες και τους χωρικούς. Τα νέα σπίτια κτίζονταν από Τηνιακούς μαστόρους διατηρώντας ατόφιο τον παραδοσιακό αρχιτεκτονικό ρυθμό του χωριάτικου σπιτιού, χρησιμοποιώντας ως λαϊκά, νοικοκυρόσπιτα και αρχοντικά. Η διάκριση στηρίζεται στο μέγεθος, στη πολλαπλότητα των χώρων, στον εξωτερικό και εσωτερικό εξοπλισμό και διάκοσμο. 4.2 Χαλκογραφία της Τήνου του 18 ου αιώνα Αρχοντικό στην χώρα της Τήνου. 4.4 Ο εξώστης στηρίζεται σε κολώνα βενετσιάνικου ρυθμού.4.5 Νεοκλασικό στη Χώρα της Τήνου Αρχιτεκτονικές επιδράσεις από τη Βενετική παραμονή αιώνων δεν κληρονομήθηκαν. Μόνο μετρημένα σπίτια τη θυμίζουν, όπου οι μαρμάρινες κολώνες, φερμένες μάλλον από κοσμικά κτίσματα ή δυτικές εκκλησίες του έρημου κάστρου, στήθηκαν σε δεύτερη χρήση, για να στολίζουν προσόψεις σπιτιών του 18 ου αιώνα. Άλλες στολίζουν αυλές σπιτιών, ενώ οι ραδινότερες τοποθετήθηκαν στην αυλή σχηματίζοντας Βενετσιάνικες τοξοστοιχίες, τις λότζιες (εικ. 4.3,4.4). 62

63 Η τουρκική κατοχή στην Τήνο, αν και κράτησε περίπου έναν αιώνα ( ), δεν άφησε αρχιτεκτονικά ίχνη. Το θετικό στοιχείο από την περίοδο της Τουρκοκρατίας είναι ότι διαμορφώθηκαν οι προϋποθέσεις και αναπτύχτηκαν οι οικισμοί. Όταν ο νεοκλασικός αρχιτεκτονικός ρυθμός εισέβαλε στην ελεύθερη Ελλάδα, ταξίδεψε στις επαρχίες και έφτασε στη Χώρα και στα χωριά της Τήνου, ιδιαίτερα στα πιο εύπορα, αφήνοντας, όμως, λιγοστά δείγματα (εικ. 4.5). Το Τηνιακό χωριό ως οντότητα άρχισε να αναπτύσσεται στα τέλη του 17 ου αιώνα (στο τέλος της Βενετοκρατίας και στις αρχές της Τουρκοκρατίας), διατηρώντας όμως τον παλαιό μεσαιωνικό πυρήνα του. Τα περισσότερα χωριά έχουν κτιστεί τους πρώτους μεσαιωνικούς αιώνες, αν όχι και τους τελευταίους Βυζαντινούς. Επειδή είναι κτισμένα σε απότομες και δύσβατες πλαγιές, κανένα σχεδόν δεν έχει κυκλικό περίγραμμα. Τα περισσότερα έχουν γραμμική διάταξη, ακλουθώντας τις υψομετρικές καμπύλες, και λίγα ορθογώνιο περίγραμμα, όπως το χωριό Μπερδεμιάρος. Τα χωριά με τη γραμμική διάταξη, όπως ο Ταραμπάδος, ο Τριπόταμος, η Κώμη, ο Αρνάδος κλπ., έχουν όλα κοινά χαρακτηριστικά. Ο μοναδικός δρόμος που τα διασχίζει, από τη μια άκρη ως την άλλη, είναι ευθύγραμμος, στενός, ακολουθεί την κλίση του εδάφους και αποτελεί τον κύριο άξονα του. Εκατέρωθεν του δρόμου είναι κτισμένα σπίτια σφικτά το ένα διπλά στο άλλο (εικ. 4.6). πολλές φορές ο δρόμος περνά κάτω από τα σπίτια και τις αυλές σχηματίζοντας διαβατικά (εικ. 4.7). Δεν είναι ορατά και διαχωρισμένα τα όρια του, με αποτέλεσμα ο κοινόχρηστος και ο ιδιωτικός χώρος να βρίσκονται σε συνεχή διάλογο και να εισχωρεί ο ένας μέσα στον άλλο (εικ. 4.8). Η προσπάθεια για άμυνα και εξοικονόμηση χώρου είναι ολοφάνερη στην κάτοψη των σπιτιών και των χωριών, καθώς τα δώματα τους αποτελούν μια βαθμιδωτή συνέχεια από τη μια άκρη του χωριού ως την άλλη. Όμως, κατορθώνουν όλα τα σπίτια χτισμένα αμφιθεατρικά, να έχουν στραμμένη την πρόσοψη τους στον καλύτερο προσανατολισμό και να αποφεύγουν τον Βόρειο άνεμο (εικ. 4.9). Ο προσανατολισμός των οικισμών, προς τη μεσημβρία, με κλιμακωτή διάταξη των κτιρίων και με αλληλοεπίθεση των όγκων, συντελεί στο να προσφέρονται στον ήλιο μεγαλύτερες επιφάνειες προσβολής. Επειδή όσο περισσότερο είναι εκτεθειμένα το κτίριο στους ανέμους, τόσο μεγαλύτερες είναι οι θερμικές του απώλειες, τοποθετούνται το ένα δίπλα στο άλλο ή το ένα κάτω από το άλλο, έτσι ώστε να ελαττώνεται η συνολική εξωτερική επιφάνεια, από την οποία γίνεται η μεταβίβαση της θερμότητας από το εξωτερικό περιβάλλον στο εσωτερικό του κτιρίου. 63

64 4.6. Δρόμος στα Δυο χωριά Διαβατικό στο Μουνταδο Ιδιωτικός και δημόσιος χώρος με διαβατικό από τον Τριανταρο Για άμυνα στα σπίτια χτίζονταν σε μια συνέχεια σε όλον τον περίγυρο του χωριού. Από δώμα σε δώμα επικοινωνούσαν όλα τα σπίτια μεταξύ τους Κατώι στον Χατζηραδο Ο γκούντος στα παραδοσιακά κτίσματα. Η κλίση του εδάφους είναι σημαντικός παράγοντας της κτιριακής διαμόρφωσης των σπιτιών, που τα προσαρμόζει τα μονώροφα, διώροφα, και σε τριώροφα. Τα περισσότερα είναι στενομέτωπα, όπως το απαιτεί η στενότητα του χώρου. Στη σάλα, η οποία είναι το μεγαλύτερο και φωτεινότερο δωμάτιο γινόταν η εκτροφή 64

65 μεταξοσκώληκα από την εποχή της Βενετοκρατίας και στην Τουρκοκρατία έως το 1850 περίπου, όπου η ασθένεια των μεταξοσκωλήκων οδήγησε στην καταστροφή της βιοτεχνίας. Τα περισσότερα, όμως, σπίτια ήταν διώροφα. Οι βοηθητικοί χώροι ενσωματώθηκαν στο ισόγειο, το κατώι, ενώ η σάλα, τα δωμάτια και η κουζίνα ανέβηκαν στο ανώι. Το κατώι ήταν απαραίτητο στα Τηνιακά σπίτια. Εκεί φύλαγαν τις σοδιές μέσα σε μεγαλύτερα πιθάρια και εκεί έμεναν και τα οικόσιτα ζώα (το φρουριακό χωριό δεν είχε χώρο για υπαίθριες αυλές) (εικ. 4.10). Ήταν προσιτό ή από την κεντρική είσοδο του σπιτιού ή απευθείας από το δρόμο. Πολλές φορές η αποθήκη επικοινωνούσε με το μαγειρείο με ξύλινη εσωτερική σκάλα, που έβγαινε σε καταπακτή, τη γκλαβανή. Οι χώροι ξεχωρίζουν συνήθως με ένα βόλτο που στηρίζει και την οροφή του κατωγιού. Πολλές φορές στα σπίτια των οικισμών βρίσκουμε τον <<γκτούντο>> ή <<υνταγό>> ή <<κουντούντους>> [παραφθορά του λατινικού aquaeductus, που σημαίνει οδηγό νερό, υδραγωγείο) (εικ. 4.11). Για να αποφευχθεί η υγρασία στους υπόγειους χώρους δεν κτίζονται οι τοίχοι των θεμελίων σε επαφή με το σκαμμένο χώμα, αλλά πιο μακριά αφήνοντας, έτσι, ένα κενό ανάμεσα τους. Πρόκειται για ένα χαντάκι ντυμένο με σχιστόπλακες, ή που παραμένει ανοικτό και για διάβαση, που περιβάλλει το σπίτι και το προστατεύει από τα υπόγεια νερά της βροχής. Εκτός όμως από αυτή τη χρήση, οι χωρικοί έβαζαν εκεί το κοπάδι τους για να το προστατέψουν από κλοπές και από τις καιρικές συνθήκες. Παράλληλα το χειμώνα εκμεταλλευόταν τη θερμότητα που εξέπεμπαν τα σώματα των ζώων και η οποία δημιούργησε μια θερμομονωτική ζώνη. Άλλα σπουδαία κτίσματα, μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας είναι οι κρήνες και οι περιστεριώνες. Οι κρήνες, τα πηγάδια, διατηρούνται στην αρχική τους μορφή σε πολλά χωριά. Είναι στεγασμένες και προφυλάσσονται με κτίσμα σαν στοά. Στο εσωτερικό υπάρχουν κτιστά πεζούλια προσφέροντας δροσιά και ξεκούραση (εικ. 4.12). Δίπλα στις κρήνες οι χωρικοί έκτιζαν ένα δεύτερο ανάλογο κτίσμα, το πλυσταριό, όπου έπλεναν οι γυναίκες μέσα σε συνεχόμενες μαρμάρινες ή σχιστολιθικές πλάκες. Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας άρχισαν οι χωρικοί να κτίζουν τους περιστεριώνες για τη φροντίδα των περιστεριών (εικ. 4.13). Όταν έφυγαν οι κατακτητές φύτεψαν σε όλο το νησί αμέτρητους, που συντηρητικά υπολογίζονται σε χίλιους. Πολλές φορές συναντάμε περιστεριώνες ενσωματωμένους σε σπίτια ακόμα και μέσα στους οικισμούς (εικ. 4.14). Είναι εγκατεστημένοι κοντά σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις στις πλαγιές των βουνών και των ρεματιών και πάντα σε θέση που διευκολύνει τα περιστέρια στο καλό πέταγμα. Η απλή κατοικία των πουλιών μετατράπηκε σε έργο τέχνης της Τηνιακής αρχιτεκτονικής. Η φαντασία και η καλλιτεχνική διάθεση του λαϊκού τεχνίτη εκδηλώνονται άπλες με πλούσια διακόσμηση των διαζωμάτων που βρίσκονται ανάμεσα στα 3-4 γείσα του περιστεριώνα. Το ορθογώνιο δίπατο κτίσμα, με δώμα και ακρόδωμα, κατέληγε σε αφηρημένες πλαστικές συνθέσεις, σχηματισμένες από λεπτές σχιστόπλακες. 65

66 4.12. Κρήνη στον Αρναδο Περιστερώνας από την Κάρυα Περιστερώνας-σπίτι στον Τριαντάρι Συγκέντρωση των χωρίων στο ηπειρώτικο μέρος του νησιού. Κατανομή της δόμησης στο νησί. Χωροθέτηση των οικισμών. Το τοπίο της Τήνου, όπως και των περισσότερων νησιών των Κυκλάδων είναι ορεινό. Αν παρατηρήσουμε τις περιοχές του νησιού στις οποίες υπάρχουν οικισμοί, διαπιστώνουμε πως μεγαλύτερη συγκέντρωση υπάρχει στο ηπειρωτικό μέρος του (εικ. 4.15). Ο σοβαρότερος λόγος για, τον οποίο συμβαίνει αυτό, ήταν η προφύλαξη από τις πειρατικές επιδρομές, οι οποίες άρχισαν με τους Σαρακηνούς και τους Άραβες το 653 μχ. και συνεχίστηκαν με ποικίλους επιδρομείς σχεδόν ως την επανάσταση του Έκτιζαν σε περιοχές δύσκολα προσιτές με μικρούς όγκους κτισμάτων, πυκνά δομημένους και με τέτοιο τρόπο ώστε να μην είναι θεατές από απόσταση. Σε αυτό βοηθούσε και η χρήση του ντόπιου σχιστολιθικού πετρώματος. 66

67 4.16. Η κυριαρχία των πληρών επί των κενών (Τριποταμος) Νότια όψη από το σπίτι του Ρηγου στη Στενή Μαρμάρινος φεγγίτης Φεγγίτες και οικόσημα (Τριποταμος). Στη χωροθέτηση των οικισμών βασικοί παράγοντες που λαμβάνονταν υπόψη είναι ο προσανατολισμός τους, ως προς τον ήλιο και τους ανέμους που επικρατούν, πετυχαίνοντας καλό ηλασμό και αερισμό και τη βέλτιστη ένταξη τους στο τοπίο, αξιοποιώντας το ανάγλυφο του εδάφους. Το νερό ήταν σπάνιο γι αυτό πολύτιμο. Για να μπορέσουν οι ντόπιοι να το χρησιμοποιήσουν (στις καλλιέργειες, στο σπίτι.) έκτιζαν κοντά σε ρεματιές. Επίσης, επειδή οι περιοχές, όπου υπάρχει νερό είναι πιο γόνιμες, είναι φυσικό να χρησιμοποιούνται ως καλλιεργήσιμες εκτάσεις, οικοδομώντας έτσι τα χωριά στις παρυφές των βουνών. 67

68 Ο προσανατολισμός, το μέγεθος και η θέση των ανοιγμάτων. Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της νησιώτικης τέχνης είναι η κυριαρχία των πλήρων επί των κενών (εικ.4.16). Τα ανοίγματα είναι μετρημένα και μάλλον μικρά. Η βορινή όψη του σπιτιού αφήνεται συνήθως ολότελα τυφλή ή με κάποιο απαραίτητο άνοιγμα. Αντίθετα, οι παλιοί νησιώτες δεν αφήνουν τις δυτικές πλευρές ολότελα τυφλές, κατασκευάζονταν όμως και εδώ πολύ λίγα και μικρά ανοίγματα. Το επιχείρημα πως το μέτρο αυτό της νησιωτικής αρχιτεκτονικής είναι αποτέλεσμα σχετικής κατασκευαστικής αδυναμίας, δεν αντέχει σε λογική εξέταση του θέματος. Πρώτον, γιατί μικρά ή μεγάλα, φτωχικά ή αρχοντικά, τα νησιωτικά κτίρια χαρακτηρίζονται από την ίδια πάντα περίσκεψη στον αριθμό και το μέγεθος των ανοιγμάτων. Δεύτερον, γιατί στις περιπτώσεις που το κρίνουν σκόπιμο οι νησιώτες, όπως στις <<σάλες>> των σπιτιών τους, κατασκευάζουν μεγαλύτερα ανοίγματα. Τρίτον, διότι το φαινόμενο αυτό δεν είναι συμπτωματικό μόνο στην Τηνιακή ή νησιωτική αρχιτεκτονική, αλλά χαρακτηρίζει και ολόκληρη τη Μεσογειακή αρχιτεκτονική. Είναι συνεπώς αδύνατο να το αποδώσουμε σε σχετική κατασκευαστική αδυναμία της, όσο και αν τα παλιά τεχνικά μέσα ήταν κατώτερα των σημερινών, για την κατασκευή μεγάλων ανοιγμάτων. Η σάλα διαμορφώνει την κύρια όψη του σπιτιού και είναι προσανατολισμένη σχεδόν πάντα προς το νότο. Τα ανοίγματα είναι μεγαλύτερα από τα υπόλοιπα και τα παράθυρα είναι συμμετρικά διατεταγμένα ως προς την κύρια είσοδο, δίνοντας αρμονία, ισορροπία, ως προς τη μορφή και προσφέροντας καλό ηλιασμό και αερισμό (εικ. 4.17). Πάνω από τις θύρες και τα παράθυρα, διαφόρων κτισμάτων, τοποθετούνταν φωτοθυρίδες ή φεγγίτες. Είναι μαρμαρογλύπτες, ορθογώνιες ή ημικυκλικές πλάκες, διάτρητες με οπές (εικ. 4.18). Η κατασκευή των φεγγιτών, έστω και για οικονομικά κέρδη, αφού συνέβαλλαν στην εκτροφή μεταξοσκωλήκων, προσφέρει τη δυνατότητα καλύτερου φωτισμού και αερισμού. Μπορεί η ηλιακή ακτινοβολία να μην εισέρχεται βαθιά στο εσωτερικό του κτίσματος, αλλά το φως εισχωρεί και ο αέρας κυκλοφορεί μέσω αυτού. Ακόμα οι φεγγίτες χρησίμευαν για τη διαμόρφωση της εξωτερικής αισθητικής εμφάνισης του κτίσματος, αλλά και ως φυλακτά ή εξορκιστικά για την αποπομπή των πνευμάτων, καθώς χάραζαν στην όψη τους φυλακτικά ρητά. Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας οι φεγγίτες έφεραν οικόσημα, και εμβλήματα επιφανών οικογενειών (εικ. 4.19). 68

69 Η απουσία από την πρόσοψη του μαρμάρινου ή πέτρινου φεγγίτη, όσο και αν αυτός είναι αντιπροσωπευτικός στην Τηνιακή Αρχιτεκτονική, δεν είναι σπάνια. Η απουσία αυτή σε συνδυασμό με μερικά άλλα στοιχεία, όπως η αρχική επίστρωση της αυλής με χώμα και όχι με σχιστόπλακες, το χαμηλό τζάκι στο εσωτερικό, είναι μια ένδειξη για τη μικρή οικονομική δυνατότητα του ιδιοκτήτη Πλατυμέτωπο μακρινάρι με εκφορική κατασκευή τοίχων και μικρών προσθήκες εμπρός (Φανερωμένη) Εκφορική κατασκευή των τοίχων με καμάρα συμμετρικά διαμορφωμένη. Από τον Αγ. Αντώνιο Εκφορική κατασκευή των τοίχων με καμάρα. Το άνοιγμα γεφυρώνεται με στεγάδια (Φανερωμένη) Εκφορική κατασκευή των τοίχων. Μακρινάρι σε σχήμα Γ. Το άνοιγμα γεφυρώνεται με στεγάδια. Η λειτουργική διάρθρωση των εσωτερικών χώρων του κτιρίου. Ο απλούστερος τύπος σπιτιού της παράδοσης στο νησί είναι το απλό μακρινάρι, ισόγειο, μονόχωρο, που συνδυάζει την κατασκευή του δώματος με διεύρυνση προς τα πάνω των τοίχων με το σύστημα της εκφοράς ή επεξοχής. Πρόκειται για στοιχειώδη μορφή κατοικίας, μικρής, με υποτυπώδη ανοίγματα και πλάτος τόσο, όσο το άνοιγμα 69

70 της στέγης να γεφυρώνεται με μακριές σχιστόπλακες, τα στεγάδια. Συχνά δε ο μακρόστενος χώρος της κάμπτεται σε σχήματα Γ και Π (εικ. 4.20, 4.21, 4.22, 4.23). Ο τύπος του κτίσματος που επικρατεί στην Τήνο είναι ο τύπος του σπιτιού με την καμάρα στον κεντρικό χώρο, το λεγόμενο καμαρόσπιτο, ένας από τους πιο εξελιγμένους της νησιώτικης παράδοσης, ως προς την κατασκευή, που εμφανίζεται σε πολλές παραλλαγές, από την πιο απλή ως την πιο ολοκληρωμένη μορφή του. Το εσωτερικό των κατοικιών χωρίζεται από τη καμάρα, ή τόξο, ή βόλτο σε δυο ζώνες, τη μπροστινή και την πίσω. Στις πλευρές στήριξης του τόξου δημιουργούνται κόγχες, οι οποίες χρησιμοποιούνται ως χώροι ύπνου, τραπεζαρίας, καθιστικού κλπ. Τα ο απλό καμαρόσπιτο συναντάται σε αγροτικές περιοχές και είναι κατά κανόνα μικρό. Συχνά δε, συνοδεύεται από άλλες ιδιοτυπίες, η πιο χαρακτηριστική από τις οποίες είναι η δημιουργία μικρού υπόστεγου χώρου εμπρός, πλάι από την είσοδο, για τη στέγαση της υπαίθριας κουζίνας, καθώς και η αντικατάσταση του τόξου της καμάρας στο εσωτερικό με μεσοδόκι (εικ. 4.24) Εκφορική κατασκευή των τοίχων με καμάρα, με υπόστεγη κουζίνα εμπρός παρά την είσοδο (Φανερωμένη) Απλό καμαρόσπιτο με συμμετρική όψη. Μέσα στους οικισμούς, τα καμαρόσπιτα είναι μεγαλύτερα και καλοσχηματισμένα με μεγάλη καμάρα, συνήθως ελαφρά πλατυμέτωπα, διώροφα με μεγάλη βεράντα εμπρός, και με πρόσοψη συμμετρικά διαμορφωμένη (εικ.4.25). Έχουν, επίσης, πρόσθετους χώρους στο πίσω μέρος, που έχουν συνήθως τη μορφή ενός ζεύγους δίδυμων δωματίων και που τις περισσότερες φορές επαναλαμβάνονται και στα πλάγια του κεντρικού χώρου, στη μια ή και στις δυο απέναντι πλευρές του (εικ. 4.26, 4.27). Δεύτερος σε διάδοση τύπος σπιτιού στο νησί είναι αυτός με τη σάλα και με τα δίδυμα δωμάτια διατεταγμένα γύρω της, στο πίσω μέρος και στα πλάγια της (εικ. 4.28). Στα σπίτια με τη σάλα είναι γνωστή και η αμφίπλευρη διάταξη των ίδιων δωματίων, δηλαδή στα δυο πλάγια μόνο του κεντρικού χώρου και μάλιστα συμμετρικά μεταξύ τους, αλλά όχι στο βάθος του, πράγμα που υποδηλώνει νεοκλασικές επιδράσεις (εικ. 70

71 4.29). Σημειώνεται ότι ορισμένα από τα μεγάλα σπίτια του τύπου αυτού, που διακρίνονται για την επιμελημένη κατασκευή τους, θεωρούνται αρχοντικά Σπίτι με δίδυμα δωμάτια στο βάθος (Κτικαδος) Καμαρόσπιτο με δίδυμα δωμάτια πίσω και στο ένα πλάι της σάλας (Κώμη) Ισόγειο σπίτι με δίδυμα δωμάτια πίσω στα δυο πλάγια Σπίτι με δίδυμα δωμάτια στο πλάι της σάλας. Διακρίνονται νεοκλασικές επιδράσεις (Τριποταμος). Η διάρθρωση των δωματίων είναι απλή και συνάμα σοφή. Η απλότητα πηγάζει από τον ορθολογικό τρόπο δόμησης, καθώς επίσης και από τη κατασκευαστική ευκολία. Ο τρόπος στέγασης, με την κατασκευή του δώματος, οδηγούσε τους τεχνίτες στην γεφύρωση μικρών ανοιγμάτων και συνεπώς στη δημιουργία μικρών χώρων. Ένα από τα δωμάτια, συνήθως εκείνο που γειτνιάζει ή επικοινωνεί με την αυλή, είναι η κουζίνα, ενώ τα υπόλοιπα αποτελούν τις καμάρες. Αυτός ο ξεχωριστός χώρος της προετοιμασίας του φαγητού αποτελεί ταυτόχρονα και χώρο διημέρευσης. Η ύπαρξη, η θέση, το μέγεθος και το σχήμα της εστίας, με τις παραστιές, φανερώνει την οικονομική άνεση των ιδιοκτητών και της κοινωνίας. Οι παραστιές είναι οι κόγχες που ανάβει η φωτιά και πατούν πάνω σε μια μεγάλη σχιστολιθική πλάκα. Κάτω από αυτή ο χώρος παραμένει κενός για τη φύλαξη καυσόξυλων (εικ. 4.30). Πάνω από το τζάκι, την εστία ανεβαίνει ο κάπασος, που καταλήγει στο δώμα (εικ. 4.31). Η κάμαρη έχει συνήθως πολύ μικρές διαστάσεις και μικρότερο ύψος από τη σάλα. Πολλές φορές έχει ένα πολύ μικρό παράθυρο ενώ άλλες δεν έχει καθόλου. Στις σκοτεινές καμάρες γίνονταν η δεύτερη φάση εκτροφής μεταξοσκωλήκων που απαιτούσε σκοτάδι και υγρασία. 71

72 Από ένστικτο ή από εμπειρία τα βόρεια δωμάτια, δεν είχαν μεγάλα ανοίγματα και έπαιζαν περισσότερο ρόλο των χώρων ανάσχεσης του ψυχρού αέρα οι οποίοι βελτιώνουν το εσώκλιμα στους κύριους χώρους ζωής, τη σάλα και την κουζίνα. Το μέγεθος της κατοικίας ήταν τέτοιο, και ο αριθμός των ατόμων της οικογένειας μεγάλος ώστε να μην αφήνει περιθώρια αχρησιμοποίητου δωματίου, έστω και βορινού Παραστιές από το σπίτι στον Τριποταμο Σκίτσα τύπων καπνοδόχων. Το χρώμα των εξωτερικών επιφανειών του κτιρίου. Τα παλαιότερα χρόνια, τα κτίσματα παρέμεναν ανεπίχριστα με στόχο να παραμένουν αθέατα, λόγω του κινδύνου των πειρατικών επιδρομών. Η παράδοση του ασπρίσματος ξεκίνησε αρχικά για λόγους υγιεινής και για απολύμανση, μετά την εξάλειψη της πειρατείας στο Αιγαίο, από το εσωτερικό των λαϊκών σπιτιών και στη συνέχεια και των εξωτερικών επιφανειών (εικ. 4.32). Παράλληλα, το λευκό και γενικά τα ανοιχτά χρώματα, βοηθούν στην αποφυγή υπερθέρμανσης του εσωτερικού των κατοικιών, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, λόγω της ιδιότητας τους να ανακλούν ηλιακή ακτινοβολία μικρού μήκους κύματος. Αντίθετα, παρατηρείται σε πολλά κτίσματα, κυρίως εγκαταλελειμμένα ίσως και από το τέλος του 19 ου αιώνα, πως το χρώμα των εξωτερικών αλλά και εσωτερικών επιφανειών δεν ήταν πάντα το λευκό. Οι επιφάνειες είχαν χρώματα, έντονα, ζωηρά και σε μεγάλη ποικιλία, αποκαλύπτοντας και ξεδιπλώνοντας πτυχές του <<παραδοσιακού>> χρώματος (εικ. 4.33). 72

73 Λευκή όψη σπιτιού (κώμη) Χρώμα στην όψη σε σπίτι (Τριανταρος) Τηνιακός σχιστόλιθος Σαρδελωμα. Υλικά: Το βασικό οικοδομικό υλικό του Τηνιακού σπιτιού είναι ο σχιστόλιθος και διακοσμητικό το μάρμαρο (εικ. 4.34). Ένα άλλο υλικό που παίζει σημαντικό ρόλο, στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, είναι ο ασβέστης. Ανακατεμένο με άμμο ή κοινό αμμόχωμα και νερό παρασκευάζει τα συνήθη κονιάματα για χτίσιμο και σοβάντισμα. Συνδυασμένο με χοντρή άμμο χαλικωτή, χρησιμοποιείται για δάπεδα πάνω σε πετρογή, για αυλές, καθώς και για δώματα. Χαρακτηριστική μορφή παραδοσιακού σοβαντίσματος είναι το σαρδέλωμα (εικ. 4.35). Ντύνει κυρίως τις μεγάλες τυφλές επιφάνειες των όψεων της παραδοσιακής κατοικίας. Η τεχνοτροπία αυτή χρησιμοποιείται για δυο κυρίως λόγους. Ο πρώτος είναι αισθητικός, διότι σε μια μεγάλη και μονότονη επιφάνεια δημιουργεί ένα τεχνητό παιχνίδισμα του φωτός και της σκιάς. Ο δεύτερος είναι κατασκευαστικός, διότι τις οδηγεί στην εσωτερική σχισμή της <<σαρδέλας>> και τις καθιστά αόρατες στη επιφάνεια. Τα δάπεδα των κτισμάτων τα στρώνουν με σχιστόπλακες ή με σκέτο χώμα ή πολύ σπάνια με σανίδια. Με σχιστόπλακες στρώνονταν πάντα οι αυλές, καμία φορά τα μαγειρεία και συχνά διάφοροι άλλοι βοηθητικοί χώροι του σπιτιού. Τα πιο 73

74 συνηθισμένα δάπεδα είναι τα φτιαγμένα με χώμα, τα οποία βρέχονται, πατιούνται και κυλινδρίζονται καλά, γίνεται δηλαδή το λεγόμενο ρόδωμα. Στο τέλος ακολουθεί βάψιμο με ασβεστόχωμα ανοιχτό γκρι ή μπλε, για να μη λερώνεται εύκολα. Τέλος, λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους το μισό κτίσμα, προς το επικλινές μέρος, υποβαστάζει το σπίτι ενώ το υπόλοιπο αντίθετο τμήμα του βρίσκεται μέσα στο έδαφος. Το έδαφος βοηθά στην ισορροπία της εσωτερικής θερμοκρασίας του κτιρίου, αφού απορροφά και αποθηκεύει μεγάλες ποσότητες θερμότητας. Οι χώροι αυτοί που βρίσκονται μέσα στη γη, χρησιμοποιούνται ως βοηθητικοί χώροι, για αποθήκευση των τροφίμων Μπλακουνι από τον Αρναδο Καμάρα σε σπίτι στον Αρναδο Βολτο με ξύλινα δοκάρια, ευθύγραμμα από σπίτι στην Κώμη Ακατέργαστα ξύλινα δοκάρια στα δωμάτια (Κώμη). Δώματα: Τα οριζόντια επίπεδα μέσα στον οικισμό, τα δώματα, είναι αυτά που δέχονται τα μεγαλύτερα ποσά θερμότητας, λόγω της συνεχούς έκθεσης τους στον ήλιο. Η κατασκευή των δωμάτων είναι τέτοια ώστε να εξασφαλίζεται η απαραίτητη προστασία από την μεγάλη αύξηση της θερμοκρασίας, διατηρώντας τις συνθήκες στο εσωτερικό των κτισμάτων στα απαιτούμενα επίπεδα. Το βάρος του δώματος μοιράζεται με τη χρήση του βόλτου, ή ενός μεγάλων διαστάσεων ξύλου, του μεσοδοκιού, ή χοντρών ξύλινων δοκαριών τετραγωνικής ή κυκλικής διατομής, τα μπλακούνια (εικ. 4.36), τόσο στη σάλα, όσο και στο κατώι. Το βόλτο είναι κτισμένο 74

75 με ειδικές σχιστολιθικές πλάκες, τις <<βολτόπετρες>>, πάνω σε πέτρινες παραστάδες (εικ. 4.37). Η στήριξη του δώματος γίνεται με στεγάδια ή με τράβες. Σύμφωνα, με τον πρώτο τρόπο, χρησιμοποιούνται σχιστόπλακες, ικανού πάχους και σε μερικές περιπτώσεις εκπληκτικά μεγάλων διαστάσεων, τα <<στεγάδια>>, τα οποία εδράζονται στους πλευρικούς τοίχους και εισχωρούν αρκετά μέσα. Ο δεύτερος τρόπος στήριξης, με τράβες είναι πιο διαδεδομένος. Οι τράβες, ξύλινα δοκάρια από κυπαρίσσι ή φίδα, πατάνε στους πλευρικούς τοίχους και φέρουν λεπτές λίθινες πλάκες ως πυθμένα αρκετά μικρότερων διαστάσεων από τα στεγάδια. Οι <<αραμοί>>, οι χαραμάδες δηλαδή που αφήνουν οι πλάκες καλύπτονται με μικρές πλακίτσες. Τα δοκάρια αυτά, στους κύριους χώρους, αποτελούνται από ημιπριόνιστα ξύλα, ευθύγραμμα (εικ.4.38), σε κανονικές αποστάσεις, ενώ στους βοηθητικούς χώρους και στα άλλα δωμάτια συναντούμε δοκάρια από κορμούς ακατέργαστους (εικ. 4.39), με διάφορα σχήματα μήκη, και διατεταγμένα ελεύθερα, με τέτοιο τρόπο ώστε να αποτελούν ένα πυκνό δίκτυο. Σε μερικές περιπτώσεις οι πλάκες αντικαθίστανται από καλάμια. Και στις δυο περιπτώσεις η επικάλυψη γίνεται με ένα μείγμα από αργιλόχωμα, μικρές πέτρες και άχυρα, περίπου σε δυο στρώσεις (μπίλασμα, χρωμάτισμα) (εικ. 4.40). Όλα αυτά βρέχονται και κυλινδρίζονται, κάθε χρόνο μετά τα πρωτοβρόχια, αφού ανανεωθεί το χώμα με ένα κυλινδρικό κομμάτι μάρμαρο. Για τον λόγο αυτό τα δωμάτια είναι πάντα επισκέψιμα μέσω μικρής πέτρινης σκάλας, η οποία αποτελείται συχνά από πέτρινα πατήματα ενσωματωμένα στον πέτρινο τοίχο (εικ.4.41). Τα υλικά του δώματος συγκρατούνται από μια σειρά με σχιστόπλακες που τοποθετούνται στην περίμετρο του δώματος, που ονομάζονται ξωγύρια και σχηματίζουν έτσι το ακρόδωμα. Οι πέτρες αυτές διακόπτονται στο κατάλληλο σημείο για να σχηματιστεί ο κάναλος, που αποτελείται από μια οριζόντια σχιστόπλακα και δυο όρθιες στο πλάι (εικ. 4.42). Άλλες φορές πάλι, σχηματίζεται στο σοβά των όψεων μια κατακόρυφη <<διαδρομή>>, ένα κατακόρυφο λούκι (εικ.4.43). Την πρόσοψη του σπιτιού προφυλάσσει από τη βροχή η φτέρη, ένα κορνιζάκι κάτω από το ακρόδωμα Σχηματική τομή παραδοσιακού δώματος Πέτρινη σκάλα που οδηγεί στο δώμα (Κώμη). 75

76 Αυτή η απλή και σοφή σύνθεση των τοπικών υλικών, βοηθάει στη κλιματική προστασία του κτιρίου. Συντελεί, στην αποφυγή υπερθέρμανσης του δώματος και κατεπέκταση και της κατοικίας. Αυτό το επιτυγχάνει πλήρως χάρη σε τρεις ιδιότητες της κατασκευής, το είδος των χρησιμοποιούμενων υλικών, τη διαδοχική τους τοποθέτηση και το αρκετά μεγάλο πάχος του συνόλου που μπορεί να φτάνει τα 50 εκατοστά Καναλος από την Κάρυα Άλλος τύπος καναλιού Τομή της παραδοσιακής κατοικίας. Φαίνεται η ψηλότερη σάλα και η κατασκευή των δωμάτων. Η σάλα, τις περισσότερες φορές, γίνεται ψηλότερη από το μαγειρείο και τις καμάρες, για λόγους όχι μόνο λειτουργικούς, την εκτροφή των μεταξοσκωλήκων, μορφολογικούς, τη διαμόρφωση των όψεων, αλλά και κατασκευαστικούς. Η απαγωγή των βρόχινων νερών επιβάλλει τούτη την κλιμάκωση στα δώματα, γιατί με αυτόν τον τρόπο λιγοστεύει το χώμα που απαιτείται για τη διαμόρφωση των κλίσεων, και συνεπώς μετριάζονται σημαντικά τα φορτία (εικ. 4.44). 76

77 5. Οι περιστεριώνες στην Τήνο 5.1 Περιστεριώνας στον Ταραμπάδο της Τήνου Ο περιστεριώνας είναι ιδιόμορφη κατασκευή που συναντάται και στις Κυκλάδες, κυρίως στην Τήνο. Περίτεχνα διακοσμημένοι εξωτερικά, είναι κτισμένοι σε μέρη προστατευμένα από τον άνεμο και με ανοιχτό χώρο μπροστά για να ξανοίγονται τα περιστέρια, στις ρεματιές, στις πλαγιές, αλλά πάντα κοντά σε τρεχούμενα νερά και πηγές. Η κύρια όψη τους είναι στραμμένη προς τη ρεματιά. Καθόσον οι περιστεριώνες δεν είναι ποτέ στραμμένοι στο βορρά, όταν η θέση τους δεν προσφέρει καλή προστασία από τους ανέμους, υπάρχουν ένας ή δύο πλευρικοί τοίχοι πέρα από τις γωνίες του κτιρίου με μήκος από 0,75 έως 2.50 μέτρα και έτσι δημιουργείται αντιανεμικό φράγμα. Πολλοί περιστεριώνες έχουν δύο ή τρεις ορόφους ύψος και όταν συμβαίνει αυτό το ισόγειο είναι μεγαλύτερων διαστάσεων, ώστε να αφήνει αύλιο χώρο στο πάνω πάτωμα. Ο περιστεριώνας είναι σύνθετο κτίριο, καθώς χρησιμοποιείται από τον ιδιοκτήτη ως εξοχική κατοικία, σταύλος, αχυρώνας κλπ. Η πόρτα εισόδου είναι ξύλινη χωρίς ρωγμές ή σπασίματα για να μην μπαίνουν μέσα οι εχθροί των περιστεριών, όπως τα φίδια, τα ποντίκια και άλλα ζώα αρπακτικά. Ο ιδιοκτήτης κρατά τα κλειδιά για να μπαίνει μέσα και να συντηρεί το χώρο. Το εσωτερικό είναι ασοβάντιστο σε αντίθεση με το εξωτερικό που είναι πάντα σοβαντισμένο. Το πάνω μέρος των τοίχων είναι χωρισμένο σε μικρά ανοίγματα μικρού μεγέθους για να μπαινοβγαίνουν στο κτίριο τα περιστέρια, τόσο όμως μικρό για να περνάει αποκλειστικά το περιστέρι και όχι άλλα πουλιά, όπως οι κουρούνες. 77

78 Θέσεις ανέγερσης των περιστεριώνων Οι περιστεριώνες χτίζονται στα «σκεπά» και για να πιάσουν πρέπει να έχουν καλή πετάσια, λένε οι Τηνιακοί, υπονοώντας μέρη προστατευμένα από τους ανέμους και με ανοιχτό χώρο εμπρός, για να ξανοίγονται τα περιστέρια, στις πλαγιές των λόφων, ανάμεσα στα χωράφια ή στα μποστάνια και δίπλα σε νερό. Έτσι κατά μήκος των ρεματιών εξαπλώνονται συνοικίες περιστεριώνων, με την κύρια όψη τους πάντα να κοιτάζει την κοίτη του ποταμού. Η διασπορά των περιστεριών στο νησί είναι αποκαλυπτική. Με συνδυασμό το γεωγραφικό και υδρογραφικό χάρτη, σημειώνονται και αριθμούνται οι θέσεις, όπου εντοπίσαμε περιστεριώνες. Αρχικά, η σχέση νερού και περιστεριώνα όπου γίνεται εμφανής στην περίπτωση των ρεματιών. Και είναι φυσικό να χτίζονται εκεί όπου υπάρχει νερό εφόσον τα περιστέρια χρειάζονται αρκετή ποσότητα για τις ανάγκες τους καθημερινά. Ένα άλλο στοιχείο που διαπιστώνεται από τους χάρτες είναι η εξαιρετική πυκνότητά τους στο κεντρικό και κεντροανατολικό κομμάτι του νησιού, εκεί που βρίσκονται τα Φραγκοχώρια (καθολικό κομμάτι) και στα κατά δόγμα ανάμικτα Πάνω μέρη. Αυτή είναι και η ευφορότερη περιοχή της Τήνου. Εκεί τα περιστέρια βρίσκουν άφθονη τροφή και εκεί η κουτσουλιά τους βρίσκει τη χρήση της σαν λίπασμα. Η εκτροφή περιστεριών δεν ήταν παρά συμπληρωματική στις γεωργικές ασχολίες. Και οι περιστεριώνες συχνά χρησιμοποιούνταν και σαν κατάλυμα στην περίοδο των καλλιεργητικών φροντίδων. Για αυτούς τους λόγους θα τους συναντήσουμε έξω από τους οικισμούς. Μελετώντας ένα δείγμα 180 περιστεριώνων βρήκαμε ότι το 82% εντοπίζεται έξω από τα χωριά και μόνο το 18% είναι κτισμένο μέσα. Θα πρέπει όμως να αναφέρουμε ότι σημαντικό μέρος του τελευταίου ποσοστού αποτελείται από τους περισσότερο πρόσφατους, συχνά κακότεχνους και πάντα με ελάχιστη διακοσμητική φροντίδα περιστεριώνες, που πια εξυπηρετώντας νέες ανάγκες άρχισαν να χτίζονται και μέσα σε οικισμούς. 78

79 5.2 Περιστεριώνας στην χώρα της Τήνου Αρχιτεκτονική των περιστεριώνων Αν οι ιδιαίτερες ιστορικές και οικολογικές συνθήκες της Τήνου δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την εκτροφή των περιστεριών, τουλάχιστον τους τελευταίους τρεις ή τέσσερις αιώνες, τα λαμπρά μνημεία που χτίστηκαν ως κατοικίες των περιστεριών και βρίσκονται διάσπαρτα στο νησί είναι αποτέλεσμα όχι μόνο αυτών των ίδιων συνθηκών, αλλά και της ιδιαίτερης καλλιτεχνικής έκφρασης και παράδοσης των Τηνιακών. Τα σπίτια των περιστεριών, που είχαν να δώσουν λύση σε ορισμένες λειτουργικές ανάγκες των ίδιων των πουλιών ( στέγαση και προστασία) και στην εξυπηρέτηση του ιδιοκτήτη ( περισυλλογή πιτσουνιών και κουτσουλιάς) επόμενο ήταν να έχουν ορισμένα κοινά στοιχεία και μορφές. Πέρα όμως από τα κοινά στοιχεία, δημιουργούνταν τόσες διαφοροποιήσεις και εναλλαγές στην ένταξη στο χώρο, στις διαστάσεις, τη βασική αρχιτεκτονική μορφή, την εσωτερική διαρρύθμιση και την εξωτερική μορφολογία, τη γενική διακόσμηση και τη σύνθεση των επιμέρους μοτίβων, ώστε η ποικιλομορφία να αποτελεί ένα κύριο και γενικό χαρακτηριστικό των περιστεριώνων της Τήνου. 79

80 Ένας μέτριος, απλός περιστεριώνας, που έχει να στεγάσει 30 ως 100 ζευγάρια περιστεριών, μπορεί να είναι ένα απλό ορθογώνιο κτίσμα, διαστάσεων 3*4*5μ. περίπου. Κλειστό και καλά προστατευμένο με μία είσοδο για τον ιδιοκτήτη και μικρά ανοίγματα για το πέρασμα των πουλιών και τον αερισμό του περιστεριώνα, με καθίσματα και αρκετό για το πέταγμα των πουλιών χώρο στο εσωτερικό, και απάνεμες «λιάστρες» στις εξωτερικές επιφάνειες. Αυτά τα βασικά στοιχεία έχουν όλοι οι περιστεριώνες, ελάχιστοι όμως είναι στην Τήνο εκείνοι που παραμένουν μόνον με αυτά. Η επιδεξιότητα και η εμπειρία των Τηνιακών μαστόρων, η καλαισθησία, ο συναγωνισμός και η επίδειξη των ιδιοκτητών, δημιούργησαν στην Τήνο έργα τέχνης, κτίρια περίλαμπρα, που το καθένα ξέχωρα και το σύνολο τους στο νησί αποτελούν μνημείο αρχιτεκτονικής και λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας μοναδικό στον κόσμο. 5.3 Περιστεριώνας στον Αρνάδο της Τήνου 80

81 Χαρακτηριστικά περιστεριώνων Όλοι οι περιστεριώνες της Τήνου, με εξαίρεση ένα μοναδικό παράδειγμα καμπυλόγραμμου κυκλικού περιστερώνα έξω από τη Χώρα, είναι κτίρια ευθύγραμμα, ανεξάρτητα και κατά κύριο λόγο, αυτοτελή μέσα στο χώρο. Σε πολύ λίγες σχετικά περιπτώσεις αποτελούν τμήμα κτιριακού συγκροτήματος, είτε μέσα στον οικισμό, είτε μέσα στην εξοχή, στις ρεματιές και τις πλαγιές μαζί με άλλες κτιριακές εγκαταστάσεις. Στα πλαίσια της γενικής χωροταξικής κατανομής παρατηρούνται περιστεριώνες απομονωμένοι, απομακρυσμένοι, ο ένας από τον άλλον, συνήθως όμως βρίσκονται συγκεντρωμένοι σε μικρή απόσταση μεταξύ τους σχηματίζοντας «συνοικίες» στις καταλληλότερες από την άποψη του απάνεμου, του νερού και άλλων συνθηκών, περιοχές, όπως στις λαγκαδιές του Ταραμπάδου, της Αγάπης κ.α.. Η τοποθέτηση και ο προσανατολισμός των περιστεριώνων είναι τέτοιος ώστε όλοι να «κοιτάζουν» προς τη ρεματιά και μάλιστα προς την πιο απάνεμη μεριά και συγχρόνως οι πλευρές με τα ανοίγματα να είναι στραμμένες προς το νοτιά, την ανατολή ή τη δύση, ανάλογα με την ιδιαίτερη τοποθεσία κάθε περιστερώνα, αλλά ποτέ προς το βορρά. Αντίθετα η πόρτα μερικές βρίσκεται και στη βόρεια πλευρά. Όταν η θέση του περιστεριώνα δεν προσφέρει καλή προστασία από τους ανέμους, οι πλευρές με τα ανοίγματα εισόδους για τα πουλιά και τις διακοσμητικές κόγχες στις οποίες κάθονται και λιάζονται τα περιστέρια, προστατεύονται με επέκταση ενός η δύο πλάγιων τοίχων πέρα από τις γωνίες του κτιρίου, σε μήκος 0,70 2,50 μ., έτσι ώστε να σχηματίζεται αντιανεμικό φράγμα. Η θεμελίωση των περιστεριώνων γίνεται συνήθως στο βράχο και σε αρκετές περιπτώσεις είναι εμφανής. Το έδαφος, ακόμα και όταν είναι επικλινές, δεν διαμορφώνεται με ισοπεδώσεις κτλ αλλά αντίθετα ο περιστερώνας ακολουθεί τη φυσική κλίση, έτσι ώστε συνήθως η μια του πλευρά να είναι υψηλότερη. Το ύψος των περιστερώνων συνήθως είναι μεγαλύτερο του μήκους των πλευρών τους, ενώ η «καθ ύψος μείωση» παρατηρείται στους περισσότερους, αποτελώντας ένα τυπικό χαρακτηριστικό τους. Έχουν συνήθως δύο ή τρεις ορόφους, αλλά καμιά φορά και τέσσερις. 81

82 5.4 Ανακατασκευή Περιστεριώνα στην χώρα της Τήνου Σε κάθε περιστεριώνα υπάρχει μόνο μία είσοδος, μάλλον μικρή, διαστάσεων 60*150 εκ. περίπου. Βρίσκεται συνήθως στο ισόγειο, αλλά σε επίπεδο υψηλότερο του δαπέδου. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που η πόρτα βρίσκεται στον β όροφο ή και στον γ όροφο, οπότε το ανέβασμα γίνεται με μία ξύλινη σκάλα κινητή. Σπάνια υπάρχουν και λίθινα σκαλιά (πλάκες) στο υψηλότερο σημείο. Οι πόρτες είναι ξύλινες (τελευταία τοποθετούνται και μεταλλικές), καλά ασφαλισμένες με κλειδί το οποίο κρατάει ο ιδιοκτήτης ή κρύβει σε κάποιο καλό κρυψώνα, που γνωρίζει μόνο η οικογένειά του. Είναι χαρακτηριστικό βασικό στοιχείο η πόρτα να είναι γερή, χωρίς ρωγμές και σπασίματα, καλά προσαρμοσμένη στο άνοιγμα, ώστε να μην μπορούν να μπουν φίδια, ποντίκια και άλλα ζώα και φυσικά κλέφτες περιστεριών. Την πόρτα την χρησιμοποιεί μόνο ο ιδιοκτήτης για να πιάσει τα πιτσούνια και να μαζέψει την κουτσουλιά, να καθαρίσει και να συντηρήσει τον περιστεριώνα. Τα περιστέρια μπαινοβγαίνουν από τετράγωνα διαμπερή ανοίγματα, διαστάσεων 0,15-0,20 μ., που βρίσκονται στο υψηλότερο τμήμα των τοίχων, σχεδόν πάντα σε σειρά στο κάτω τμήμα των διαζωμάτων της διακόσμησης, αποτελώντας εξωτερικά ένα από τα στοιχεία της. Συνήθως είναι διαμπερή μόνο τα μισά από τα ανοίγματα αυτά (εναλλάξ κλειστό ανοιχτό ), ενώ τα υπόλοιπα είναι απλά διακοσμητικά. Πολύ συχνά εκ των υστέρων έκλεισαν από την εσωτερική πλευρά τις περισσότερες οπές, αλλά και πάλι όσες έχουν απομείνει τις μίκρυναν, ακόμα περισσότερο προσθέτοντας πέτρες, ώστε να μένει ένα μικρό άνοιγμα όσο χωράει να περάσει ένα περιστέρι. 82

83 Σε μερικές περιπτώσεις δημιουργήθηκαν εκ των υστέρων (τυχαία) οπές σε κάποιο άλλο διακοσμητικό στοιχείο της επιφάνειας ή σε εσωτερική φωλιά, που αφού επισκευάστηκαν πρόχειρα έμειναν ως μικρά ανοίγματα για τα περιστέρια. Πάντως είναι βασικό στοιχείο ο περιστερώνας να είναι καλά κλειστός, χωρίς ανοίγματα, ρωγμές, κενά, δηλαδή να παρέχει πλήρη ασφάλεια, «για να μπορεί να κρατήσει τα περιστέρια». Η διακόσμηση των εξωτερικών επιφανειών βρίσκεται πάντα στις προστατευμένες πλευρές και είναι χωρισμένη σε οριζόντια διαζώματα, ένα έως πέντε. Οι κατώτερες πλάκες των διαζωμάτων, από τις οποίες αρχίζει η διακόσμηση και τα ανοίγματα των περιστέρων, βρίσκονται τουλάχιστον 2μ. υψηλότερα από το έδαφος, για λόγους ασφάλειας των περιστεριών, για να μην φτάνουν οι εχθροί τους, γάτες, φίδια και άλλα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των τηνιακών περιστεριώνων είναι οι διακοσμήσεις του ακροδώματος: οι πεσσοί και κιονίσκοι που κοσμούν το κτίσμα τις τέσσερις γωνίες ή και στα άκρα των αντιανεμικών τοίχων, καθώς και τα γεμάτα Π και άλλα διακοσμητικά στοιχεία στο μέσο συνήθως των διακοσμητικών πλευρών. Οι περιστερώνες της Τήνου, καθώς υψώνονται ευθύγραμμοι και αυτοτελείς μέσα στις ρεματιές και τα περιβόλια, χωρίς πολλά ανοίγματα, σωστά οχυρά για τους ενοίκους τους, μοιάζουν με μικρούς πύργους. Την πυργοειδή αυτή κατασκευή κάνουν ακόμη πιο εντυπωσιακή και έντονη οι πεσσοί και οι κιονίσκοι του ακροδώματος που αποτελούν την κορυφαία απόληξη των απλών ακόσμητων φερόντων στοιχείων. 5.5 Ανάπαλαιωση Περιστεριώνα 83

84 Το περιστέρι σαν σύμβολο και αντικείμενο ποικίλων χρήσεων Τα περιστέρια είναι τα πρώτα πουλιά που εξημέρωσαν οι άνθρωποι στην ανατολή. Η λέξη περιστέρι είναι σημιτικής προέλευσης. Perach Ister, Ister είναι η Αφροδίτη. Perach Ister είναι το πουλί της Αφροδίτης και αυτό σημαίνει η λέξη περιστέρι. Στην Ελλάδα ήρθε μαζί με τους Πέρσες (κατά τους Περσικούς πολέμους). Ήταν σύμβολο ερωτικό αλλά και σύμβολο θεϊκό. Το μαντείο της Δωδώνης εξέδιδε χρησμούς ανάλογα με το πέταγμα τους. Οι χριστιανοί πιστεύουν ότι προαναγγέλλει την μοίρα. Το ίδιο πίστευαν και οι σταυροφόροι και είχαν και παιχνίδια με περιστέρια. Κατά την περίοδο του μεσαίωνα τα περιστέρια χρησιμοποιήθηκαν σε πολλούς τομείς. Τα εκτρέφανε για το κρέας τους και τα απορρίμματα τους, τα οποία θεωρούσαν πολύ καλό λίπασμα. Τα φτερά, το αίμα, η καρδιά τους ήταν μέσα θεραπείας. Επίσης, με τα περιστέρια εξασκούνταν στην σκοποβολή. Τέλος, τα εκπαίδευαν ακόμα και για αγώνες μακρινών αποστάσεων. Στην Τήνο τα έκτρεφαν κυρίως για το κρέας τους και για την κοτσουλιά τους. Μπορεί να χρησιμοποιήθηκαν και σαν ταχυδρομικό μέσο, για την ταχύτερη επικοινωνία ανάμεσα στις ενετικές κτήσεις του αιγαίου. Όλοι οι κάτοικοι ασκούνταν στην σκοποβολή και συνήθιζαν να τα χρησιμοποιούν στις ασκήσεις τους. Η εκτροφή των περιστεριώνων στην Τήνο Το νησί της Τήνου, αν και κυκλαδίτικο, έχει πάρα πολλά νερά. Το νερό είναι απαραίτητο για την εκτροφή και την συντήρηση των περιστεριών. Στο σύνθετο οικοσύστημα της Τήνου υπάρχουν πολλές και διαφορετικές καλλιέργειες. Δημητριακά, αμπέλια, οπωροφόρα, δέντρα, ελιές, συκιές, κηπευτικά. Τα περισσότερα από αυτά είναι τροφή για τα περιστέρια. Τα απορρίμματα των περιστεριών (όπως είπαμε και πιο πάνω) είναι ένα εξαιρετικό λίπασμα για όλες αυτές τις καλλιέργειες. Οι γεωργοί λοιπόν της Τήνου δεν χρειάζονται τίποτα ιδιαίτερο για να συντηρήσουν τα περιστέρια. Παράλληλα με τις καλλιέργειες τους φροντίζουν και τα περιστέρια. Άλλωστε ένας μέσος περιστερώνας τους έδινε κιλά χρέος το χρόνο. (μέσος περιστερώνας 100 ζευγάρια). 84

85 5.6 Περιστεριώνες στην περιοχή Σμαρδάκιτο Τα Τηνιακά περιστέρια δεν είναι κάποια ιδιαίτερη ράτσα. Εισάγουν ζευγάρια από διαφορετικά μέρη και τα αναμιγνύουν με αυτά που υπάρχουν στον περιστερώνα. Ταξινομούνται ως εξής: Φύλλο : Chordata Υποφύλλο : vertebrata Κλάση : Aves Υποκλάση : Neornithes Τάξη : Columbiformes Οικογένεια : Columbides Γένος : Columba Είδος : livia 85

86 Τα περιστέρια κινδυνεύουν κυρίως από τα αρπακτικά τα οποία τους χτυπούν όταν αυτά πετούν. Έξω από κάθε περιστερώνα υπάρχει ένα σκιάχτρο που έχει ρόλο αποτρεπτικό. Ακόμα, οι περιστεριώνες είναι φτιαγμένοι έτσι ώστε να μην επιτρέπουν τους εχθρούς τους, φτερωτούς και άφτερους, να μπουν μέσα. Έχουν μία πόρτα μικρή, στενή και υπερυψωμένη. Ακόμα, και ο περιστεράς με δυσκολία περνάει την ξύλινη σκαλίτσα για να μπει μέσα. Η είσοδος του περιστερώνα περιβάλλεται από ένα είδος πέτρινης κορνίζας. Όταν θέλουν να καθαρίσουν τον περιστερώνα καίνε φρύγανα και τον ασβεστώνουν. Πολύ συχνά χρησιμοποιούν παρασιτοκτόνα γιατί τα περιστέρια προσβάλλονται συχνά από ψείρες και τσιμπούρια. 86

87 6. Η Παραδοσιακή ναοδομία της Τήνου Η Τήνος είναι ένα νησί των Κυκλάδων, στο κεντρικό Αιγαίο, και ένα από τα νησιά, τα οποία παρουσιάζουν σημάδια συνεχής κατοίκησης από τα αρχαία χρόνια. Από τότε αποτελούσε θρησκευτικό κέντρο, με πιο γνωστό τόπο λατρείας το ναό αφιερωμένο στον Ποσειδώνα και στην Αμφιτρίτη στην Περιοχή Κιόνια, Δυτικά της χώρας του Αγίου Νικολάου. Παραδοσιακή ναοδομία για ένα τόπο είναι εκείνη που έχει επικρατήσει, που έχει διαδοθεί και έχει διάρκεια. Είναι εκείνη που έχει παραχθεί από τους ντόπιους μάστορες και τεχνίτες, με τοπικά υλικά και σύμφωνα με το κλίμα, την οικονομία και την κοινωνία της περιοχής. Ο αριθμός των εκκλησιών και των εξωκλησιών στην Τήνο είναι τεράστιος. Κατά την Βυζαντινή περίοδο σε κάθε χωριό είχε οικοδομηθεί ένας ή περισσότεροι ενοριακοί ναοί. Την πρωτοβουλία της ανεγέρσεως, επισκευής και συντήρησης τους, αναλάμβαναν οι ιερείς, που ήταν και ιδιοκτήτες. Οι ενοριακοί ναοί της εποχής ήταν μονόκλιτες επιπεδοστεγές βασιλικές με μια είσοδο. Οι παλαιότερες ήταν ημισκότεινες, γιατί δεν είχαν ανοίγματα. Οι νεότερες είχαν ένα ή δυο παράθυρα συνήθως στη νότια και δυτική όψη. Ομοίως, τα εξωκκλήσια και τα παρεκκλήσια ήταν μονόκλιτα επιπεδόστεγα κτίρια, τα περισσότερα χωρίς παράθυρα (εικ. 6.1, 6.2, 6.3, 6.4). Μονόκλιτος ναός που ανοίγεται στην εποχή αυτή διατηρείται μέχρι σήμερα και είναι αφιερωμένος στη Ζωοδόχο Πηγή και βρίσκεται στα ανατολικά κράσπεδα του Εξώμβουργου. Μεγάλο μέρος από τις Ορθόδοξες εκκλησίες οικοδομήθηκαν κατά το διάστημα της Τουρκοκρατίας και κατά τα χρόνια της ελευθερίας Ανώνυμος βυζαντινός Ναός στην περιοχή Σμαρδάκητο Ο ίδιος Ναός σε τομή Ο ίδιος Ναός σε εσωτερική άποψη 6.4. Ο ίδιος Ναός σε ανατολική άποψη. 87

88 Τυπολογία των ναών. Γενικά: Η παραδοσιακή ναοδομία περιλαμβάνει καταρχήν μικρά λαϊκά κτίσματα, που ανήκουν σε ιδιώτες. Περιλαμβάνει, όμως, και μεγαλυτέρου μεγέθους ναούς, κυρίως ενοριακούς. Ενοριακοί ναοί ή Καθέδρες είναι οι μεγάλοι σε μέγεθος ναοί, κυρίως μέσα σε οικισμούς, ενώ τα παρεκκλήσια είναι μικρότερα από τις καθέδρες και έχουν οικοδομηθεί κοντά σε αυτές. Τα εξωκκλήσια είναι μικρές εκκλησίες και βρίσκονται στο ύπαιθρο. Η κατασκευαστική τεχνοτροπία στην ανέγερση κυρίως των εξωκκλησιών είναι πολύ απλός. Η ογκομετρία είναι απλή και λιτή και κυριαρχεί το πλήρες επί του κενού. Μονόκλιτες Βασιλικές: Η μονόκλιτη εκκλησία αποτελείται από ένα κλιτός, δηλαδή είναι μακρόστενο ορθογώνιο παραλληλόγραμμο κτίσμα. Είναι κατά κανόνα ο τύπος του παρεκκλησιού η εξωκκλησιού. Η μονόκλιτη βασιλική είναι ο απλούστερος και συνηθέστερος ναοδομικός τύπος. Είναι επιπεδοστεγες με συνήθως έντονη επεξοχή των πλάγιων τοίχων, για να μειώνεται το άνοιγμα στεγάσεως. Η επεξοχή, εκφορικός θόλος η <<γέρμα>>, έχει συνήθως καμπύλη μορφή. Οι επιπεδοστεγοι ναοί καλύπτονται με σχιστοπλακες που εδράζονται πάνω σε ξύλινους δοκούς, ενώ όταν το άνοιγμα του ναού είναι πολύ μικρό γεφυρώνεται με σχιστόπλακες μεγαλύτερου μεγέθους, τα στεγάδια. Σε μερικές περιπτώσεις υπάρχουν και τυφλά αψιδώματα στους πλάγιους τοίχους, όπως στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο στη διασταύρωση του χωριού Τριποταμος (Εικ 6.5,6.6). Ορισμένες βασιλικές έχουν εγκάρσια ενισχυτικά τόξα που επιτρέπουν, τόσο την καλύτερη στήριξη της οροφής, όσο και τη διεύρυνση του ναού, και την κατασκευή του με μεγάλες διαστάσεις, όπως ο ναός της Παναγίας της Βουρνιωτησσας, βόρεια του χωριού Αγάπη(Εικ 6.7,6.8). Στην περίπτωση της Ζωοδόχου πηγής στο Κτικαδο (Εικ 6.9) τα εγκάρσια τόξα εναλλάσσονται με ξύλινα μεσοδόκια. 6.5 κάτοψη και όψη Αγίου Ιωάννη Προδρόμου 6.6 Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος 6.7 Παναγίας της Βουρνιώτισσας 6.8 από κοντά τα τόξα του ναού 6.9 Ζωοδόχος πηγή στο Κτικάδο 88

89 Δίκλιτες βασιλικές: Οι δίκλιτες βασιλικές αφθονούν στο Αιγαίο και στην Τήνο. Μια εξήγηση για την δημιουργία δικλιτών βασιλικών είναι η ανάγκη για ομοστεγής λειτουργίας Ορθοδόξων και Καθολικών. Η ομοστεγή λειτουργία είναι εξακριβωμένη ιστορικά, τόσο στις Κυκλάδες, όσο και στις Φραγκοκρατουμενες περιοχές. Άλλη εξήγηση για την ύπαρξη δυο κλιτών είναι η εξασφάλιση αρκετού χώρου για να χωράει ο ναός μεγάλο αριθμό πιστών. Στην Τήνο λοιπόν που ο τρόπος κάλυψης της οροφής γίνεται με στεγάδια, και είναι κατασκευαστικά αδύνατο η γεφύρωση μεγάλων ανοιγμάτων, ο μόνος τρόπος για να αυξηθεί το πλάτος ενός ναού είναι να παρεμβληθεί δομικό στοιχειό και να γίνει δικλιτος. Οι δίκλινες βασιλικές της Τήνου, τόσο οι ορθόδοξες όσο και οι καθολικές από δυο παράλληλα κλίτη αρχιτεκτονικώς ισοδύναμα η περίπου ισοδύναμα που έχουν συνήθως όμοιες κόγχες Ιερού και ανεξάρτητες εισόδους, αλλά μπορεί να έχουν κοινό κωδωνοστάσιο στη μέση της δυτικής όψης. Σχεδόν όλες οι επιπεδοστεγες και η στέγαση τους γίνεται όπως και τον μονόκλιτων επιπεδοστεγων ναών. Στις περισσότερες τα κλίτη χωρίζονται με τοξοστοιχίες. Στους ορθόδοξους ναούς υπάρχουν δυο ημικυκλικές κόγχες, που άλλοτε προέχουν του ανατολικού τοίχου και άλλοτε εγγράφονται στο πάχος του ενώ οι χώροι των δυο Ιερών επικοινωνούν μεταξύ τους. Τόσο οι καθολικοί όσο και οι ορθόδοξοι είναι συνήθως διμαρτυροι, είναι δηλαδή αφιερωμένοι σε δυο Άγιους Αγία Λουκία Φιλιππαδου Καρύας 89

90 Δίκογχοι ναοί: Οι δίκογχοι ναοί είναι σπάνιοι. Πρόκειται για παρεκκλήσια η μικρών διαστάσεων ναούς, που στον ανατολικό τους τοίχο έχουν δυο, αρχιτεκτονικός ισοδύναμες, τοποθετημένες συμμετρικά σε σχέση με το κατά μήκος άξονα του ναού. Υπάρχουν διάφορες εικασίες για την ύπαρξη δικογχων ιερών, όπως λόγοι συμβολικοί, κατασκευαστικοί, σε ομοστεγή καθολική και ορθόδοξη λειτουργία, σε αφιέρωση του ναού σε δυο Άγιους, η στο μεγάλωμα της κόγχης της προθέσεως και την δημιουργία μιας πρωτότυπης αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Δικογχοι ναοί από την κατασκευή τους είναι ο Άγιος Μιχαήλ ο Σπηλιωτης στην Πλακιανη της Καρδιανης (Εικ 6.11,6.12), Οι δικογχοι ναοί της Τήνου είναι όλοι ορθόδοξοι, με εξαίρεση τον Άγιο Μιχαήλ τον Σπηλιωτη στην Πλακιανη της Καρδιανης, αλλά και αυτός το 1700 ήταν Ορθόδοξος , 6.12 Αγιος Μιχαηλ ο Σπηλιωτης στην Πλακιανη της Καρδιανης 90

91 Άγιος Νικόλαοςτης Βάνης στο κεχροβούνι Ναός Παναγίας Καταπολιανής Τρουλλαίες Βασιλικές: Οι τρουλλαίες Βασιλικές της Τήνου είναι ελάχιστες, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον να παρουσιάζουν ο Άγιος Νικόλαος της Βανης και η Παναγία Καταπολιανη των Υστερνιων. Ο Άγιος Νικόλαος της Βανης στο Κεχροβουνι (εικ. 6.13) είναι επιπεδοστεγος και ήταν παλαιοτέρα καθολικό ανδρικού μονυδρίου. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρούλος του που στηρίζεται σε πλάγιους τοίχους και δυο εγκάρσια ενισχυτικά τόξα. Ο σημερινός ναός της Παναγίας της Καταπολιανης (εικ. 6.14, 6.15) είναι κτίσμα των τελευταίων ετών του 18 ου αιώνα και καλύπτεται από ημικυλινδρικο θόλο που ενισχύεται από τέσσερα εγκάρσια ενισχυτικά τόξα, επί πεσσών προσκολλημένων στους πλάγιους εξωτερικούς τοίχους. 91

92 εικονογραφικά γλυπτά 6.17γλυπτά από προγενέστερα μνημεία τα μοναδικά αγάλματα σε καθολικούς ναούς Τα υλικά: Γενικά ο τρόπος κατασκευής δεν διαφέρει από εκείνο των παραδοσιακών κατοικιών, διότι τα υλικά που προσφέρονται για δόμηση είναι τα ιδία, καθώς ίδια παραμένει και η κατασκευαστική μέθοδος. Το βασικό οικοδομικό υλικό είναι ο τοπικός σχιστόλιθος, υλικό που βρίσκεται άφθονο στη φύση και που ο τοπικός μάστορας γνωρίζει πολύ καλά να το επεξεργάζεται. Η στέγη, που κατά κανόνα είναι επίπεδη, κατασκευάζεται από μεγάλων διαστάσεων μονολιθικών πλακών, τα ονομαζόμενα στεγάδια, ή από περισσότερες μικρότερες που εδράζονται σε ξύλινες δοκούς. Ένα άλλο υλικό που παίζει σημαντικό ρολό, στην παραδοσιακή ναοδομία, είναι ο ασβέστης. Ανακατεμένο με άμμο ή κοινό αμμοχωμα και νερό παρασκευάζει τα συνήθη κονιάματα για χτίσιμο και σοβάντισμα, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην παραδοσιακή κατοικία. Χαρακτηριστική μορφή παραδοσιακού σοβαντίσματος είναι το σαρδέλα. Όψεις: Οι επιφάνειες των όψεων είτε τρίπτες, είτε πεταχτές είτε γραμμωτές, <<σαρδελωτες>> είναι κυρίως λευκές. Σε μερικούς ναούς οι γυμνοί ημισφαιρικοί τρούλοι χρωματίζονται γαλάζιοι για να μην έρχονται σε αντίθεση με τον ουρανό, το ίδιο και η ημισφαιρική ή πυραμιδοειδείς επιστεψάντων κωδωνοστασίων. Στις όψεις συχνότατα θα βρούμε εντοιχισμένα εικονογραφικά γλυπτά, που συνήθως εικονίζουν τον επώνυμο Άγιο (εικ. 6.16), ή είναι μικροί σταυροί,, ρόδακες ή λημνίσκοι. Σε πολλές περιπτώσεις τα γλυπτά που εντοιχίζονται (εικ. 6.17) προέρχονται από προγενέστερα μνημεία, βυζαντινά ή παλαιοχριστιανικά. 92

93 6.20 αετώματα από καθολικούς ναούς Στην Τήνο δεν υπάρχουν αγάλματα στους καθολικούς ναούς. Υπάρχουν μόνο δυο εξαιρέσεις, που και αυτές χρονολογούνται στον εικοστό αιώνα. Πρόκειται για τη Immaculata (Αμιαντος Συλληψης), και την Παναγία την Ξεσκλαβωστρα (καθολική καθέδρα) του Κεχρου με αγάλματα της Παναγίας στην πρόσοψη (εικ. 6.18). Δυο εντοιχισμένα γλυπτά, που βρίσκονται στο τετραώροφο κωδωνοστάσιο της Παναγίας του Νεκροταφείου Φαλαταδου, είναι αξιοπερίεργα, αξιομνημόνευτα και παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον. Είναι από τεφρό λίθο και εικονίζουν δυο ανδρικές μορφές, καθιστές, με τις παλάμες ακουμπισμένες επάνω στα γόνατα. Κατά τον Κουτελακη απεικονίζονται δυο άτλαντες. Η προέλευση και η χρονολόγηση τους, που οπωσδήποτε είναι πολύ παλιότερα του 1675, είναι αινιγματική (εικ. 6.19). Τα αετώματα: Τα αετώματα των καθολικών ναών είναι σαφώς επηρεασμένα από δυτικά αετώματα τεχνοτροπίας Baroque και ορισμένα ίσως είναι παλαιοτέρα του 18 ου αιώνα. Ανάλογα αετώματα βρίσκουμε και σε παλαιά σπίτια των καθολικών χωριών. Όλα αυτά τα αετώματα, είναι βέβαια επηρεασμένα από δυτικά πρότυπα, αλλά είναι δημιουργήματα Τηνιών τεχνιτών, ορθόδοξων ή καθολικών που αυτοσχεδιάζοντας μας έδωσαν και λαμπρές συνθέσεις. 93

94 Σημαντικό στοιχειό στην εξωτερική μορφή ναών, η σκάλα που ανεβάζει στο δώμα για την συντήρηση του Επιμέρους μορφολογικά στοιχειά. Θύρες: Στους ναούς παρατηρείται μεγάλη ποικιλία μορφών στις θύρες, όπως πολλά διαφορετικά δειγματα καταγράφονται και στις κατοικίες. Οι θύρες με τους φεγγίτες τους και τα τυχόν θυρώματα τους, παίζουν σημαντικό ρολό στην σύνθεση των όψεων. Οι θύρες, έχουν μικρό προστατευτικό γείσο από σχιστόπλακες, ή μάρμαρο, κι από πάνω, σχεδόν πάντα, στρογγυλό, τετράγωνο ή συνηθέστατα, ημικυκλικό φεγγίτη, κλειστό ή διάτρητο Σπανιότερα, υπάρχει τριγωνικό αέτωμα νεοκλασικής εμπνεύσεως Ήδη, από τον 18 ο αιώνα, αν όχι και νωρίτερα, τοποθετούνται μαρμάρινα θυρώματα με μικρούς κιλλίβαντες διπλής καμπυλότητας στο επάνω τους μέρος, συνήθως διακοσμημένους με ρόδακες και βάσεις απλές ή και με κυμάτια 6.21 Θύρες από ναούς στην Τήνο Στο ανώφλι, μπορεί να αναγράφεται η χρονολογία ανεγέρσεως του ναού και σύντομη επιγραφή που αναφέρει τον κτήτορα ή και τον πρωτομάστορα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι εκείνο της καθολικής εκκλησιάς του Τίμιου Σταυρού στο Κτικαδου, που κτιστικε από τον Andrea Foscari. Στο μαρμάρινο ανώφλι της αναγράφεται στην πρώτη σειρά: <<MCXX7>> και στη δεύτερη <<ADI.IX.SEPTEMBRE ABIAMO COMECIATO>>. Παράθυρα: Τα παράθυρα των ναών, έχουν ποικίλες μορφές, που κατ αρχήν εξαρτώνται απο το μέγεθος του ναού. Μεγάλα μονολοβα παράθυρα παρατηρούνται στο υπερυψωμένο μεσαίο κλίτος των βασιλικών, στους τρούλους και σπανιότερα στις όψεις Στα ναυδρια της υπαίθρου το παράθυρο που κυριαρχεί έχει τετράγωνο ή ορθογώνιο σχήμα και το μέγεθος του είναι μάλλον μικρό. Ένα είδος παράθυρου που συναντούμε αρκετά συχνά στην Τήνο, είναι τα λεγόμενα <<αχλαδοσχημα>> ή <<καρδιοσχημα>>, ιδιαίτερα διαδομένα στην μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική του 18 ου και 19 ου αιώνα της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας, αλλά γνωστά και στην Λήμνο και στη Σμύρνη. Η ύπαρξη τέτοιας μορφής ανοιγμάτων οφείλεται σε <<εισαγωγή>> τους, προφανώς από περιοχές όπου εργαστήκαν Τηνιοι οικοδόμοι και μαρμαρογλύπτες (εικ. 6.22). 94

95 6.22 <<αχλαδοσχημα>> ή <<καρδιοσχημα>>, μορφή παραθύρου που την συναντάμε συχνά στην Τήνο Στην Τήνο και καταρχήν στους Καθολικούς ναούς, συναντούμε και μεγάλα κυκλικά παράθυρα, τοποθετημένα στην πρόσοψη και σε μεγάλο σχετικά ύψος, όπως στις καθολικές καθέδρες του Ευαγγελισμού Κρόκου, στης Μεταμορφώσεως του Καρκαδου. Μικρότερα κυκλικά παράθυρα θα βρούμε σε ναούς μικρότερους, όπως π.χ. στους Άγιους Αναργύρους, αριστερά του δρόμου που από την Κώμη οδηγεί στην Κολυμπήθρα. Τρούλοι: Οι τρούλοι των ναών της Τήνου διακρίνονται σε τρεις ομάδες: α) Στους βυζαντινούς ή πρώιμους μεταβυζαντινούς, β) Στους μεταβυζαντινούς, και γ) Στους τρούλους των καθολικών ναών. Στην πρώτη ομάδα, το τύμπανο είναι εσωτερικώς και εξωτερικώς κυλινδρικό και το ημισφαίριο του τρούλου, γυμνό, χωρίς κεραμιδιά ή σχιστόπλακες. Πρόκειται δηλαδή για τους λεγόμενους <<κυκλαδικούς>> βυζαντινούς τρούλους. Στην δεύτερη ομάδα, ανήκουν οι τρούλοι του Άγιου Νικόλαου της Βανης και της Παναγίας της Καταπολιανης στα Υστερνια. Στην Τρίτη ομάδα, ανήκουν οι τρούλοι που καλύπτουν το Ιερό των καθολικών ναών και όχι τον χώρο του κυρίως ναού. Οι τρούλοι αυτοί, έχουν συνήθως εσωτερικώς και εξωτερικώς κυλινδρικό τύμπανο και γυμνό το ημισφαίριο του τρούλου, με ή χωρίς οριζόντιο γείσο. Σε πολλές όμως περιπτώσεις το τύμπανο είναι εξωτερικώς οκταγωνικό, όπως π.χ. στην Ευαγγελίστρια της Μυρσίνης Σε ορισμένες περιπτώσεις, αντί για τρούλο, η επικάλυψη του Ιερού γίνεται με χαμηλωμένο σταυρόλιθο επικαλυπτόμενο όλο ή μέρος από σχιστολιθικές πλάκες (εικ.67). Στον Άγιο Γεώργιο (Καθολική καθέδρα) της Περαστρας το σταυροθόλιο επικαλύπτεται με χαμηλωμένη πυραμίδα. 95

96 Κόγχες Ιερού: Οι κόγχες του Ιερού των ορθόδοξων ναών εσωτερικώς είναι ημικυκλικές, σπάνια τμήμα κύκλου, ενώ τα αλταρια των καθολικών ναών είναι ορθογώνια. Συνήθως οι κόγχες προέχουν του περιγράμματος της κατόψεως. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι κόγχες του Ιερού, εγγράφονται στο πάχος του τοίχου και γιατί, άλλοτε έχουν πολύ μικρή διάμετρο και άλλοτε είναι αβαθείς με πολύ μικρό βέλος. Στις πολλές περιπτώσεις το κάτω μέρος των κογχών, είναι κτισμένο και χρησιμεύει ως Αγία Τράπεζα. Η κάλυψη της κόγχης του Ιερού, γίνεται με τετρατοσφαίριο ή αναλόγως με μικρότερο τμήμα σφαίρας. Κωδωνοστάσια: Στην Τήνο τα κωδωνοστάσια μπορούμε να τα διακρίνουμε σε δισδιάστατα και πυργοειδή. Τα παλαιοτέρα κωδωνοστάσια είναι εξ ολοκλήρου κτιστή και τα νεοτέρα μαρμάρινα. Τα δισδιάστατα είναι πολύ λίγα, έχουν μικρό ύψος και είναι σχεδόν πάντα μονολογώ. Η θέση των δισδιάστατων κωδωνοστασίων είναι σχεδόν πάντα επάνω απο την κύρια είσοδο του ναού, είτε αυτή βρίσκεται στη δυτική, είτε στην μεσημβρινή πλευρά. Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις, μετατίθενται ή τοποθετείται στην γωνία του κτίσματος. Τα πυργοειδή κωδωνοστάσια, παρουσιάζουν πολύ μεγάλη ποικιλία μορφών που δημιουργούνται από την σύνθεση του είδους των ανοιγμάτων, των επιστέψεων και του αριθμού των οροφών, που στην νήσο τους αποκαλούν <<πατώματα>> ή <<φανάρια>>. Τα πολυώροφα κωδωνοστάσια συνήθως εδράζονται επί κυβικής ή ορθογώνιου παραλληλεπίπεδου βάσεως, έχουν τετράγωνη κάτοψη και εξαιρετικά ραδινές αναλογίες. Οι διαστάσεις των καταλεόντων οροφών, μειώνονται βαθμιαία προς τα άνω για λογούς στατικούς, στερούνται κλίμακας ανόδου και το κτύπημα της καμπάνας γίνεται από το έδαφος με σχοινιά. Οι όροφοι, χωρίζονται μεταξύ τους με προέχοντα γείσα Η θέση των κωδωνωστασίων βρίσκεται πάντα στο επάνω μέρος της κεντρικής εισόδου. 96

97 7. Η τέχνη του μαρμάρου στην Τήνο Η φαρμακοτεχνία και η μαρμαρογλυπτική δεν έχουν σαφή διαχωριστικά όρια στον επαγγελματικό τομέα των Ηνίων. Οι ίδιοι άνθρωποι, που γενικότερα ονομάζονται μαρμαράδες, είναι ταυτόχρονα τεχνίτες και καλλιτέχνες. Τα δημιουργήματά τους είναι πολλά και εμφανή σε κάθε σημείο του νησιού. Παλαιότερα, ακόμη και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κατασκευάζονταν από το μάρμαρο του τόπου, όπως τα πετροτόπια για την παρασκευή τυριού, τα καλούπια όπου χύνονταν το σαπούνι κ.ά. Οι Τήνιοι μαρμαράδες, τις περισσότερες φορές εμπειρικά και με γνώμονα τη διαίσθηση, τη φαντασία και την απέραντη αγάπη για το αντικείμενο της δουλειάς τους, δημιούργησαν - και συνεχίζουν να το πράττουν - εκπληκτικά καλλιτεχνικά αριστουργήματα. 7.1Έργα εμπνευσμένα από την παράδοση και τη φύση Η ιστορία της φαρμακοτεχνίας στο νησί ξεκινά από την αρχαιότητα. Με το τοπικό μάρμαρο φτιάχνονταν ναοί, βωμοί, αγάλματα θέων κ.ο.κ. τόσο στην Τήνο, όσο και στη Δήλο. Η πρώτη κρίση του επαγγέλματος, που είχε ως αποτέλεσμα και την εξαφάνισή του, ήρθε όταν η πίστη στους παλιούς θεούς άρχισε να μειώνεται σε σημαντικό βαθμό. 97

98 Στα χρόνια της ενετοκρατίας, το νησί αναδεικνύει και πάλι την έφεσή του στη μαρμαρογλυπτική, η οποία αρχικά αναπτύσσεται γύρω από δύο μεγάλα και σχετικά κοντινά χωριά, τον Πύργο και τα Ιστέρνια. Οι Βενετοί πρωτοστατούν στην επαναφορά της τέχνης στην Τήνο, αυξάνοντας τη ζήτηση για τέτοιου είδους καλλιτεχνήματα. Πολλοί ξενιτεμένοι τεχνίτες επαναπατρίζονται. Η επεξεργασία των μαρμάρων αποκτά και πάλι τη χαμένη της αίγλη και αρχίζει να διαδίδεται από γενιά σε γενιά. Το 17ο αιώνα, μαρμαράδες ακολουθούν τους οικοδόμους, για να κατασκευάσουν διακοσμητικά και άλλα μέρη της οικοδομής, ενώ πολλοί ντόπιοι κτίστες συνδύαζαν και τις δύο ιδιότητες. 7.2 Λατομείο στην Τήνο Η ιστορία της μαρμαροτεχνίας στο νησί ξεκινά από την αρχαιότητα. Με το τοπικό μάρμαρο φτιάχνονταν ναοί, βωμοί, αγάλματα θέων κ.ο.κ. τόσο στην Τήνο, όσο και στη Δήλο. Η πρώτη κρίση του επαγγέλματος, που είχε ως αποτέλεσμα και την εξαφάνισή του, ήρθε όταν η πίστη στους παλιούς θεούς άρχισε να μειώνεται σε σημαντικό βαθμό. 98

99 7.3 Λατομείο στην Τήνο Στα χρόνια της ενετοκρατίας, το νησί αναδεικνύει και πάλι την έφεσή του στη μαρμαρογλυπτική, η οποία αρχικά αναπτύσσεται γύρω από δύο μεγάλα και σχετικά κοντινά χωριά, τον Πύργο και τα Ιστέρνια. Οι Βενετοί πρωτοστατούν στην επαναφορά της τέχνης στην Τήνο, αυξάνοντας τη ζήτηση για τέτοιου είδους καλλιτεχνήματα. Πολλοί ξενιτεμένοι τεχνίτες επαναπατρίζονται. Η επεξεργασία των μαρμάρων αποκτά και πάλι τη χαμένη της αίγλη και αρχίζει να διαδίδεται από γενιά σε γενιά. Το 17ο αιώνα, μαρμαράδες ακολουθούν τους οικοδόμους, για να κατασκευάσουν διακοσμητικά και άλλα μέρη της οικοδομής, ενώ πολλοί ντόπιοι κτίστες συνδύαζαν και τις δύο ιδιότητες. Η οικονομική και πολιτιστική άνθηση του 18ου αιώνα βρίσκει τη μαρμαροτεχνία στο απόγειό της. Τότε διευρύνεται το φάσμα των εργαλείων και των τεχνικών της. Σταδιακά τα στενά όρια της Τήνου ανοίγουν και οι μαρμαροτεχνίτες του νησιού απλώνονται σε ολόκληρη τη χώρα και στο εξωτερικό, διαπρέποντας κυρίως στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή, την Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία. Εκείνη την εποχή γεννιούνται στο νησί κορυφαίοι εκπρόσωποι της νεοελληνικής γλυπτικής. 99

100 7.4 Η σχολή μαρμαροτεχνία στο χωριό Πύργος της Τήνο Η οικονομική και πολιτιστική άνθηση του 18ου αιώνα βρίσκει τη μαρμαροτεχνία στο απόγειό της. Τότε διευρύνεται το φάσμα των εργαλείων και των τεχνικών της. Σταδιακά τα στενά όρια της Τήνου ανοίγουν και οι μαρμαροτεχνίτες του νησιού απλώνονται σε ολόκληρη τη χώρα και στο εξωτερικό, διαπρέποντας κυρίως στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή, την Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία. Εκείνη την εποχή γεννιούνται στο νησί κορυφαίοι εκπρόσωποι της νεοελληνικής γλυπτικής. Οι Τήνιοι τεχνίτες συμμετέχουν ενεργά στην αναγέννηση του απελευθερωμένου Ελληνικού κράτους μετά την τουρκοκρατία. Χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά από τους Έλληνες και ξένους αρχιτέκτονες για την ανοικοδόμηση της Αθήνας. Η Ακαδημία, το Πανεπιστήμιο, η Βουλή, το Αρχαιολογικό Μουσείο, η Μητρόπολη, αλλά και μέγαρα, εκκλησίες και αναστηλώσεις αρχαίων μνημείων είναι μόνο μερικά από τα έργα που αναλαμβάνουν. Πολλοί μαρμαροτεχνίτες ανοίγουν εργαστήρια στην Αθήνα. Επιπρόσθετα, με την ίδρυση της έδρας γλυπτικής στο Πολυτεχνείο, το 1847, ξεκινά η διάκριση ανάμεσα στους εμπειρικούς μαρμαρογλύπτες - μάστορες και τους σπουδασμένους γλύπτες -καλλιτέχνες. Ο διαχωρισμός αυτός σηματοδοτεί το τέλος της λεγόμενης «λαϊκής λιθογλυπτικής» και την αρχή μίας νέας εποχής που χαρακτηρίζεται από δύο παράλληλα συστήματα: την «καλλιτεχνική γλυπτική» και την «εμπειρική μαρμαρογλυπτική». 100

101 7.5 Κατασκευή μαρμάρινου τηνιακού υπέρθυρου Στα τέλη του 19ου αιώνα, μαρμαρογλυφεία Τηνίων και αργότερα μαρμαροβιοτεχνικές μονάδες ιδρύονται εκτός από την Αθήνα και τον Πειραιά και σε άλλες ελληνικές πόλεις, ενώ συνεχίζεται η έντονη δραστηριότητα στο εξωτερικό. Όμως η μαζική μετανάστευση και ο αντίκτυπος των επιρροών από τον ξενόφερτο τρόπο ζωής αρχίζουν να πλήττουν το νησί και κυρίως τα χωριά όπου αναπτύχθηκε η μαρμαροτεχνία. Παρόλα αυτά η ζωτικότητά αυτών των οικισμών καταφέρνει να διατηρηθεί έως και τη δεκαετία του '50. Η παρακμή της τέχνης είναι ιδιαίτερα έντονη μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως κατά τη δεκαετία του '70 λειτουργεί μόνο ένα εργαστήρι σε ολόκληρη τη νήσο. Ωστόσο, η οικοδομική ανάπτυξη του , με παραδοσιακού χαρακτήρα κτίσματα, επαναφέρει στο προσκήνιο τα διάφορα μαρμάρινα διακοσμητικά. Έτσι, νέοι τεχνίτες ανοίγουν εργαστήρια στον Πύργο και στη Χώρα, ενώ σιγά - σιγά η ζήτηση αρχίζει να ξεπερνά τα στενά τοπικά όρια. Αυτά τα εργαστήρια στην πραγματικότητα αποτελούν μικρά μουσεία σύγχρονης λαϊκής τέχνης. Έτσι, η Τήνος παραμένει το μοναδικό από τα πρωτογενή κέντρα μαρμαροτεχνίας όπου συνεχίζει να ακούγεται ο ήχος του μαντρακά. 101

102 8. Φωτογραφικό υλικό ΤΗΝΟΣ Χάρτης Τήνου Χώρα Τήνου. Αρχοντικό με κολώνες βενετσιάνικου ρυθμού 102

103 Χώρα Τήνου. Η παραδοσιακή αυλή στα νεώτερα σπίτια μίκρυνε. Στηρίζεται σε κολώνα βενετσιάνικου ρυθμού και το κτιστό πεζούλι έχει αντικατασταθεί με σιδεριά Δυο Χωριά. Ένα από τα πιο γραφικά παραδοσιακά χωριά της Τήνου. Για οικονομία ο μοναδικός δρόμος του χωριού περνούσε μέσα ή κάτω από τον όροφο του σπιτιού. 103

104 Τριπόταμος. Η γραμμική φρουριακή διάταξη του χωριού που αλλοιώθηκε από νεώτερες επεκτάσεις Μπερδεμιάρος. Μεσαιωνικός οικισμός με ορθογώνια φρουριακή διάταξη που την σχηματίζουν τα γερά τειχόσπιτα. 104

105 Δυο Χωριά. Για την άμυνα τα σπίτια χτίζονταν σε μια συνέχεια σε όλο το περίγυρο του χωριού Ταραμπάδος. Πρόσοψη τυπικού διώροφου σπιτιού 105

106 Στενή. Το κατώι και το ανώι σπιτιού Κάτοψη μονόροφου σπιτιού 106

107 Ταραμπάδος. Παραμύθια παλιών σπιτιών με φρύδι Κώμη. Ένα από τα πιο παλιά σπίτια στο χωριό Πύργος. Τα σκαλοπάτια ανεβάζουν στο δώμα του ορόφου 107

108 ΑΝΔΡΟΣ Χάρτης της Άνδρου Η μικρή χερσόνησος που ίδρυθηκε η μεσαιωνική πολιτεία, το κάτω κάστρο, ανάμεσα από τους όρμους Παραπόρτι και Νιμποριό 108

109 109 Στενιές

110 Άνω Κατάκοιλος. Κάτοψη πλατυμέτωπου μακρόσπιτου. 1.Κρεβατοτόπι με καμάρα. 2.Καμινάδα. 3.Φούρνος. Φελλός. Κάτοψη αγρόσπιτου στον τύπο της ορθής γωνίας. Αριστερα κατώι Δεξια ανώι Αποψη κατοικιας 110

111 Δυόροφο λαϊκό σπιτι με κατώι στην χωρα της Άνδρου Στενιές. Όλο το χωριό, με τα κεραμιδωτά μονόροφα ή δυόροφα σπίτια στραμμένα στην ανατολή χτίστηκε χωρίς τον φόβο των πειρατών και την καταπίεση των αρχόντων όταν οι κολίγοι έγιναν ναυτικοί και νοστάλγησαν την επιστροφή στην πατρίδα 111

112 ΜΥΚΟΝΟΣ Χάρτης της Μυκόνου Δρόμοι και σοκάκια της χωρας 112

113 Τέσσερεις φάσεις στην εξέλιξη της χωρας Όψη της χωρας της Μυκόνου 113

114 Δρόμοι και σοκάκια στην πόλη της Μυκόνου όπου οι πεζούλες, οι αναβαθμοί, τα σκαλοπάτια, το άσπρισμα και οι γλάστρες δίνουν την εντύπωση οικείου εσωτερικού χώρου 114

115 115 Τυπικοί δρόμοι με στενομέτωπα σπίτια στη χώρα

116 ΝΑΞΟΣ Χάρτης της Νάξου Κόρωνος. Ορεινός οικισμός στο εσωτερικό του νησιού 116

117 Αρχοντικό έξω από το κάστρο, στην συνοίκια <<Γρόττα>> Πύργος στο Χαλκί. Κατόψεις. Πάνω ισόγειο, κάτω αριστερά α όροφος, κάτω δεξιά β όροφος 117

118 Δρόμος στο κάστρο. Πλάτωμα και είσοδος αρχοντικού σπιτιού Πέτρινα βόλτα και τοίχοι σπιτιων 118

119 Δρόμος στην χώρα της Νάξου Δρόμος στο κάστρο. Κλιμάκωση στα δώματα 119

120 Στεγαστό με τοξωτό οξυκόρυφο άνοιγμα Πύργος - Μοναστήρι 120

121 ΠΑΡΟΣ Χάρτης της Πάρου Λεύκες. Παλιά γειτονιά της Πάρου 121

122 Νάουσα. Δρόμος με σκεπαστό πέρασμα. Νάουσα. Δρόμος με χαρακτηριστικές κτιστές εξωτερικές σκάλες 122

123 Κατοικία στην Νάουσα. 1,2: κυρίως κατοικία, 3: αποθήκη(παλιά κουζίνα), 4 :αποθήκη, 5: νέα κουζίνα, 6: αύλη, α: φούρνος, β: τυρόσκαμνο Παροικιά. Πλατύσκαλο στηριγμένο σε κολόνες και τόξα. 123

124 Παροικιά. Κλειστή εξωτερική σκάλα και σκεπαστό πέρασμα κάτω από αρχοντικό. Όψη μιας κατοικίας 124

125 ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ Χάρτης της Σαντορίνης Τα Φηρά και τα σκαλοπάτια που μας οδηγούν στο λιμάνι 125

126 Άποψη της Φοινικιάς και στο βάθος η Οϊα. Η Φοινικιά είναι καθαρα αγροτικός οικισμός Φηρά. Άποψη του κεντρικού μέρους του οικισμού 126

127 Φηρά. Συνοικία Αγιού Κοσμά Φοινικιά. Άποψη του κεντρικού μέρους του οικισμού 127

128 Οϊα. Άποψη του κεντρικού μέρους του οικισμού Συγκρότημα σπιτιών στην Οϊα 128

129 Σπίτια στο Νημπορειό της Σαντορίνης. Κάτοψη ορόφου. Τα δυο σπίτια έχουν κοίνη αυλη. 1: αυλή, 2: ηλιάκος, 3: κουζίνα, 4: καθημερινό, 5:εξωτερικός δρόμος, 6: πατητήρι, 7: στέρνα Σπίτια στο Νημπορειό της Σαντορίνης. Τομή Πρόσοψη αρχοντικού στην Οϊα 129

130 ΣΙΦΝΟΣ Χάρτης της Σίφνου Τμήμα του κεντρικού δρόμου στο Κάστρο 130

131 Μερική άποψη του Αρτεμώνα Πανοραμική άποψη οικισμού Πανοραμική άποψη οικισμού 131

132 Σπίτι στην Απολλωνία Σπίτι στην Καραβατή 132

133 Σπίτι στο Κάτω πετάλι. Κάτοψη Σπίτι στην Καραβατή 133

134 134 Κάτοψεις, τομή και πρόσοψη σπιτιού

135 ΣΥΡΟΣ Χάρτης της Σύρου Άνω Σύρος. Ο βράχος με τον Άγιο Γεώργιο, την θάλασσα από κάτω και την Ερμούπολη που αναπτύχθηκε στην αδιαμόρφωτη έκταση ανάμεσα στους πρόποδες του λόφου και την θάλασσα 135

136 Κάτοψη, τομή και πρόσοψη σπιτιού στην Σύρο. Άνω Σύρος. Λαϊκά σπίτια φτιαγμένα σε ανθρώπινη κλίμακα 136

137 Δρόμος στην Άνω Σύρο Παλιό κτίσμα στην περιοχή Βάρη της Σύρου 137

138 138 Παλιό σπίτι στην περιοχή Γαλησσάς

139 ΚΕΑ (ΤΖΙΑ) Χάρτης της Τζιάς Η χώρα της Τζιάς 139

140 Ανατολική όψη της χώρας της Τζιάς Περιοχή Λιβάδι 140

141 Χωρα. Νοτια οψη του Καστρου, από τη Μεσσαδα. Χωρα. Η Μεσσαδα και το πανηχωρι. Χωρα. Στεγαδι και αυλη. 141

142 Αστικος χωρος. Τυπικο σπιτι. Κατοψεις και τομη. (1. <<στεγαδι>>, 2. Δρομος, 3. Σκαλα, 4. <<μαγαζες>>, 5.μαγαζι, 6.<<αυλη>>, 7.κουζινα, 8. Καμαρα, 9. διαδρομος. Αστικος χωρος. Τυπικο σπιτι. Κατοψεις και τομη. (1. <<στεγαδι>>, 2. Δρομος, 3. Σκαλα, 4. <<μαγαζες>>, 5.αποθηκη, 6.<<αυλη>>, 7.κουζινα, 8. Καμαρα, 9. << κουτουντα>>. 142

143 Αρχοντικο στο Λιβαδι. Κατοψεις και φασεις. (1. <<στεγαδι>>, 2. δρομος, 2α. περασμα (δουλειας διοδου) 3.σκαλα, 3α. σκαλα δευτερης φασης 3β. σκαλα εσωτερικη. 4.<<μαγαζες>>, 5. αποθηκη, 5α.μικρη αποθηκη, 6. στερνα, 6 α. ανοιχτη στερνα, 7, κουτουντα, 8. Αυλη, 9. Κουζινα 9α.προσβαση στο παζαρι, 10. καμαρα, 11. Τραπεζαρια, 12. διαδρομος, 13. Αποχωρητηριο, α. τζακι, β. φιλιατρο, γ. καταπακτη. 143

144 Σπιτι στο Βουρκαρι. Δωμα και διαμπερες στεγαδι. Το στεγαδι εχει κατασκευαστει με συγχρονα υλικα. Χωρα. Σχεση δημοσιου και ιδιωτικου χωρου. 144

145 9. Ανάλυση σχεδίου Μακέτα Συμπεράσματα Σε οικόπεδο ιδιοκτησίας Χειλάς Νικόλαου με εμβαδόν επιφάνειας τμ. Στη θέση : οικισμός Χατζηράδος Δήμου Τήνου βρίσκεται η διπλοκατοικία. Η οικοδομή έχει δημιουργηθεί σε δύο επίπεδα. Τα ισόγεια έχουν εμβαδόν 63,64 τμ. θα χρησιμοποιηθούν ως χώρος αποθήκης και θα επικοινωνούν με εσωτερική σκάλα με την κατοικία. Η κατοικίες έχουν 56 τμ. εμβαδόν θα διαμορφωθούν στον όροφο και θα αποτελούνται από σαλόνι κουζίνα δύο υπνοδωμάτια wc και λουτρό. Τα κτίσματα διαμορφώνονται κατά τέτοιο τρόπο ούτως ώστε να εναρμονίζονται αφενός με το ήδη διαμορφωμένο κτισμένο περιβάλλον αφετέρου με το φυσικό. Οι βεράντες δημιουργούνται με τέτοιο τρόπο ώστε οι κατοικίες να αποκτήσουν φυσικό φωτισμό και αερισμό δεδομένου ότι η νότια πλευρά δεν έχει άλλο κτίσμα. Η βλάστηση στην παραδοσιακή κατοικία αποτελείται από είδη τα οποία αναπτύσσονται σε ξηρά εδάφη όπως είναι και το έδαφος της Τήνου. Ειδικότερα: Κυπαρίσσι ( Cupressus sp.), τονίζει την είσοδο της κατοικίας λόγω της επιβλητικότητάς του Φοίνικας (Phoenix sp.), χαρακτηριστικό είδος βλάστησης σε εξοχικές κατοικίες του νησιού Πικροδάφνη (Nerium oleander), - Πυξάρι (Buxus sempervirens), μας δίνουν έναν εντυπωσιακό θαμνοφράχτη περιμετρικά του οικοπέδου και ταυτόχρονα χρησιμοποιούνται σαν ανεμοφράκτης Λεβάντα (Lavandula angustifolia), χρησιμοποιείται σαν αρωματικό φυτό μέσα στο χώρο Τριανταφυλλιά (Rosa sp), καλαισθησία και έντονο άρωμα στο χώρο Κάτοψη μακέτας σε 3d 145

146 Αξωνομετρικο μακέτας σε 3d Μπροστά όψη μακέτας σε 3d Πίσω όψη μακέτας σε 3d 146

147 Πλάγια όψη μακέτας σε 3d Πλάγια όψη μακέτας σε 3d 147