ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ. To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα

Transcript

1 ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα Το μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος είναι ένα από τα σπουδαιότερα έργα του Σκαλκώτα, με κρίσιμη θέση στη δημιουργική του πορεία. Είναι το πρώτο από τα μπαλέτα του, ενώ οριοθετεί παράλληλα την εξέλιξη της τονικής μουσικής γλώσσας του συνθέτη. Είναι κορυφαίο έργο στην ελληνική μουσική. Η παράδοξη ιστορία του έργου και των χαμένων χειρογράφων του δημιουργεί ερωτήματα και είναι χαρακτηριστική για την θέση και την αντιμετώπιση του Σκαλκώτα στην Ελλάδα. Παρά τη σύντομη, και συχνά βασανισμένη, ζωή του ο σιωπηλός Σκαλκώτας, βιρτουόζος συνθέτης, βιρτουόζος βιολιστής, πιανίστας, μέλος συμφωνικής ορχήστρας, μαέστρος, στοχαστής και συγγραφέας θεωρητικών μελετών, πρόφτασε και έκανε σχεδόν τα πάντα στη μουσική. Παραμένει σήμερα σε σημαντικό βαθμό αινιγματική μορφή, ως προς το έργο και τη ζωή του. Μέσα σ όλα αυτά η σχέση του με το μπαλέτο είναι μια από τις λιγότερο φωτισμένες περιοχές της δημιουργίας του. Ο Σκαλκώτας είναι μια σπάνια, σχεδόν μοναδική, περίπτωση δημιουργού, ο οποίος εξερευνά και προεκτείνει όλες τις νέες μουσικές τάσεις της εποχής του, καθοριστικές στην μουσική του 20 ού αιώνα: ατονικότητα, δωδεκαφθογγισμό (σειραϊκή ατονικότητα), προχωρημένη τονικότητα, νεοκλασική τονικότητα. Επίσης κάνει συστηματική χρήση στοιχείων δημοτικής μουσικής σε αρκετά έργα του, τονικά και ατονικά. Στον Σκαλκώτα δεν υπάρχει διάκριση τονικής και ατονικής περιόδου, γεγονός ασυνήθιστο: σε όλη την πορεία του δουλεύει παράλληλα, ή διαδοχικά, τόσο σε ατονική, όσο και τονική γλώσσα. Τα ατονικά του έργα βρίσκονται στην αιχμή της αντίστοιχης κύριας ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, της γνωστής ως «Δεύτερη Σχολή της Βιέννης», την οποία διευρύνουν, ενώ με την τονική του δημιουργία (όπως τους 36 Ελληνικούς Χορούς, μπαλέτα) ο Σκαλκώτας αποτελεί μορφή νέας εθνικής σχολής. Κεντρικό χαρακτηριστικό του είναι η πρωτοτυπία στη μουσική γλώσσα και τις μορφές του, οι οποίες έχουν ανεξάντλητη ευρηματικότητα, εξελικτική και στρατηγική σκέψη. Υπήρξε από διάφορες πλευρές πρωτοπόρος. Ορισμένα ατονικά-δωδεκαφθογγικά του έργα είναι τα πρώτα χρονολογικά στην ιστορία της μουσικής, ενώ διαμόρφωσε από την αρχή προσωπική, ανεπτυγμένη δωδεκαφθογγική μέθοδο, διαφορετική από την «ορθόδοξη» μέθοδο του δασκάλου και φίλου του Schönberg. Οι 36 Ελληνικοί Χοροί είναι, ως συνολική και επί μέρους μορφή, έργο ριζικά πρωτότυπο και διαφορετικό από οτιδήποτε παρόμοιο στη μουσική. Στον ενιαίο κόσμο του Σκαλκώτα

2 To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα διασταυρώνονται διαφορετικά στυλ, πρωτοπορία και παράδοση, ευρωπαϊκή και εθνική διάσταση: το έργο του είναι προφητικά επίκαιρο σήμερα. Οι υφολογικές εξερευνήσεις και η στοχαστική, ερευνητική προσέγγιση του Σκαλκώτα προς το δημοτικό τραγούδι και την χρήση του στη μουσική σύνθεση μας φέρνουν στην αφετηρία της Λυγερής και του Χάρου. Η ενασχόληση του Σκαλκώτα με το δημοτικό τραγούδι είναι παράλληλη με τις σχετικές αναζητήσεις μοντέρνων συνθετών και σχολών του 20 ού αιώνα. Στο αδημοσίευτο άρθρο του «Το δημοτικό τραγούδι» γράφει: Η ευγενής προέλευσις του δημοτικού μας τραγουδιού, η αριστοκρατική του τάσις μας δίδουν μια πολιτισμένην πνοήν. Αυτό το αισθανόμεθα. Ίσως όμως το ότι μόνον το «αισθανόμεθα» και δεν το γνωρίζομεν βαθύτερα να μην είναι αρκετό, θα έπρεπε να το κατέχωμεν και πνευματικώς! Η μουσική του δημοτικού τραγουδιού είναι κάτι τι τέλειο ή το ημιτελές; [ ] Η επεξεργασία των δημοτικών μας τραγουδιών είναι αναγκαία για τον μεγάλο δημιουργό, όπως είναι αναγκαία για τον σκοπό για τον οποίο γράφεται. Η ιδέα του δημοτικού τραγουδιού, ύστερα από τους 36 Ελληνικούς Χορούς, συνεχίζει να τον απασχολεί στην Λυγερή και τον Χάρο, μπαλέτο που αναφέρεται στο γνωστό δημοτικό τραγούδι. Ωστόσο, όπως θα δούμε, στο έργο ο Σκαλκώτας υπερβαίνει κατά πολύ την αναφορά και την χρήση στοιχείων δημοτικής μουσικής. Φυσικά, πέρα από την ιδέα του δημοτικού τραγουδιού στην μουσική δημιουργία, το πιο καθοριστικό για την γένεση του έργου υπήρξε η σχέση του Σκαλκώτα με τον χορό και το μπαλέτο, η οποία εκτείνεται σε όλη την ζωή του. Όπως πολλοί συνθέτες του 20 ού αιώνα, ο Σκαλκώτας, εκφράζοντας κεντρικές αναζητήσεις της εποχής του, ασχολείται έντονα με το μπαλέτο. Από τα χρόνια του Βερολίνου ( ) υπήρξε φίλος και συνεργάτης με την Πολυξένη Ματέυ και την Κούλα Πράτσικα (εικ. 1), 1 προδρομικές μορφές του χορού στην Ελλάδα, ενώ στη συνέχεια στην Αθήνα συνεργάζεται με όλους τους, λιγοστούς τότε, ανθρώπους του χορού. Παρά τον εσωστρεφή, απόμακρο χαρακτήρα του αφότου επέστρεψε στην Ελλάδα, ο Σκαλκώτας συνεργάστηκε με πρόσωπα και ομάδες του χορού όχι μόνον ως συνθέτης αλλά επίσης ως πιανίστας (σε προετοιμασία παραστάσεων), ενορχηστρωτής και διευθυντής ορχήστρας. Η σύγχρονη «ανακάλυψη» του έργου Ως πρόσφατα Η Λυγερή και ο Χάρος ήταν έργο χαμένο και σχεδόν άγνωστο. Οι συνθήκες της ύπαρξης, ή ανυπαρξίας του στο αρχείο των έργων του συνθέτη, καθώς και του σύγχρονου εντοπισμού του, είναι πρωτοφανείς, όπως και ενδεικτικές για την κατάσταση του έργου του Σκαλκώτα στην Ελλάδα. Το 1995, αναζητώντας κάποια χειρόγραφα και έργα του Σκαλκώτα, βρέθηκα, με προσωπική μεσολάβηση φίλου, στο αρχείο των έργων του συνθέτη, το οποίο τότε ήταν για χρόνια κλειδωμένο 1 Ευχαριστώ τον Νίκο Σκαλκώτα, γιο του συνθέτη, για την ευγενική παραχώρηση φωτογραφικού υλικού. Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 69

3 ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ και μη προσιτό. Μαζί με τα έργα του Σκαλκώτα σε ένα δωμάτιο βρισκόταν στοιβαγμένα πολλά άλλα άσχετα αντικείμενα, βιβλία κτλ., σε σωρούς πάνω από τους οποίους κυριολεκτικά έπρεπε κανείς να σκαρφαλώσει, ώστε να φτάσει στις πυρίμαχες ντουλάπες με τα χειρόγραφα έργα. 2 Συμπτωματικά είδα μια σακούλα, η οποία περιείχε ασπρόμαυρες φωτογραφίες μεγάλου μεγέθους, όχι πολύ καθαρές, ενός χειρόγραφου έργου για ορχήστρα. Το έργο μου δημιούργησε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ήταν το άγνωστό μου μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος. Οι φωτογραφίες των σελίδων της χειρόγραφης παρτιτούρας ήταν δυσανάγνωστες. Όπως διαπίστωσα, από το Αρχείο είχαν χαθεί τόσο η πρώτη χειρόγραφη αρχική παρτιτούρα του έργου για μικρό σύνολο οργάνων, όπως και η μεταγενέστερη παρτιτούρα της γραφής του για συμφωνική ορχήστρα. Επιπλέον, εκτός από τα δύο αυτά χειρόγραφα, είχαν χαθεί και τα δύο αντίστοιχα μικροφίλμ. Από το χαμένο μικροφίλμ της δεύτερης, ορχηστρικής γραφής προερχόταν οι φωτογραφίες. Ευτυχώς, εκτός από τις φωτογραφίες, σώζεται η χειρόγραφη αναγωγή του έργου για πιάνο από τον Σκαλκώτα. Η χειρόγραφη αυτή παρτιτούρα για πιάνο φαίνεται αρκετά χρησιμοποιημένη, με σημάδια από αρκετά γυρίσματα στις άκρες των σελίδων της, άρα χρησιμοποιήθηκε, ίσως από τον Σκαλκώτα, για τις δοκιμές του ανεβάσματος του έργου (εικ. 2, 3, 4). Από τις πηγές αυτές, δηλαδή τις δυσανάγνωστες, αλλά αναγνώσιμες, φωτογραφίες του ορχηστρικού χειρογράφου και την χειρόγραφη αναγωγή για πιάνο έγινε τελικά εφικτή η πλήρης, ανεπίσημη, κριτική εκδοτική επιμέλεια του μουσικού κειμένου. Η έκδοση αυτή έγινε με συνεργασία του Γιάννη Σαμπροβαλάκη, ο οποίος αντέγραψε ψηφιακά το έργο, και δική μου. Για την κριτική επιμέλεια σημαντική ήταν η αντιπαραβολή με την αναγωγή για πιάνο. Μία από τις φωτογραφημένες σελίδες του χειρογράφου έλειπε: πρόκειται για απόσπασμα είκοσι μέτρων από το μέρος Lentement. Με βάση την αναγωγή για πιάνο συμπλήρωσα στο μέρος αυτό την χαμένη ενορχήστρωση. Παρά τις μεταγενέστερες προσπάθειες, τόσο τις δικές μου, όσο και του Γιάννη Σαμπροβαλάκη, να εντοπίσουμε τα χαμένα χειρόγραφα των δύο γραφών είτε μέσω της χορογράφου Λουκίας Σακελλαρίου (η οποία συνδέεται πρωταρχικά με το έργο και τότε ήταν ακόμη στη ζωή, σε πολύ προχωρημένη ηλικία), είτε με έρευνες σε αρχεία ως σήμερα αυτό δεν έχει γίνει δυνατόν. Το 1998 το ως τότε άγνωστο, ξεχασμένο έργο δισκογραφήθηκε με την Συμφωνική Ορχήστρα της Ισλανδίας και διεύθυνσή μου, στα πλαίσια της δισκογραφικής σειράς Σκαλκώτα που εκδίδεται από την σουηδική εταιρεία ΒΙS. Το έργο και η ηχογράφησή του έγινε δεκτό με ενθουσιώδη σχόλια από τη διεθνή κριτική και με δισκογραφικές διακρίσεις στην Ευρώπη (όπως από το βρετανικό Gramophone και το γερμανικό Klassik Heute). Ο Σκαλκώτας παραβλήθηκε με τον Bartόk και τον Προκόφιεφ, ενώ επισημάνθηκε η ισχυρή έμπνευση του έργου, καθώς και η εξαίρετη ενορχήστρωσή του. Από την περιπέτεια του έργου προκύπτουν δύο τουλάχιστον σημαντικά ερωτήματα: α) το πώς, και γιατί, ένα σπουδαίο έργο του Σκαλκώτα, άρα και της ελληνικής μουσικής, ξεχνιέται ολότελα, ύστερα από την πρώτη του εκτέλεση, που έγινε ενόσω ζούσε ο συνθέτης, β) το πώς χάθηκαν, σε 2 Σε άλλη μου παρόμοια επίσκεψη στον τότε χώρο του αρχείου βρέθηκα αντιμέτωπος με τον διαχειριστή του κτιρίου, ο οποίος με πολύ έντονο ύφος ανέφερε στον συνοδό μου ότι από τον κλειδωμένο, εγκαταλελειμμένο ισόγειο χώρο του αρχείου έβγαιναν νερά από πλημμύρες της βροχής και ποντίκια! Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 70

4 To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα ποιον ενδεχομένως δόθηκαν και πού βρίσκονται τα χειρόγραφα (και τα αντίστοιχα μικροφίλμ) των δύο γραφών του έργου, για τα οποία γνωρίζουμε ότι βρίσκονταν στο αρχείο των έργων του. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά σχετίζονται με προβλήματα της ελληνικής μουσικής ζωής, με την προβληματική έως σήμερα κατάσταση του αρχείου με τα έργα του συνθέτη, καθώς και με το γεγονός ότι η τονική δημιουργία του Σκαλκώτα υποτιμήθηκε και αγνοήθηκε από πρώιμους υποστηρικτές του συνθέτη, όπως ο Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου, ιδρυτής του αρχείου Σκαλκώτα, ο οποίος θεωρούσε ότι ο Σκαλκώτας θα έπρεπε να προβάλλεται ως ατονικός συνθέτης. Γενικότερο, και βασανιστικό, ερώτημα είναι το γιατί το έργο του Σκαλκώτα παραμένει σε πολύ μεγάλο βαθμό ανέκδοτο σήμερα ακόμη και οι 36 Ελληνικοί Χοροί, αναμφίβολα το πιο γνωστό έργο της ελληνικής μουσικής, τουλάχιστον ως τίτλος, είναι έργο ουσιαστικά ανέκδοτο. 3 Ιστορία και η υπόθεση του μπαλέτου Η Λυγερή και ο Χάρος γράφτηκε και παρουσιάστηκε το Το παρήγγειλε στον Σκαλκώτα η χορογράφος Λουκία Σακελλαρίου, γνωστή ως Λουκία και ως χορογράφος, για πολλά χρόνια, του Εθνικού Θεάτρου. Το ανέβασμα του έργου έγινε από ανεξάρτητη χορευτική ομάδα με την Λουκία (στο ρόλο της Λυγερής), τον Κώστα Νίκολς 4 (Κωνσταντή) και τον Άγγελο Γριμάνη (Χάρο). Στην αρχική της εκδοχή η μουσική του μπαλέτου είναι γραμμένη για μικρό σύνολο οργάνων, όπως συνέβαινε σε πρωτότυπες χορευτικές παραγωγές της εποχής. Είναι πιθανό ο Σκαλκώτας να διηύθυνε τη μικρή αυτή ορχήστρα στην παράσταση, όπως γνωρίζουμε ότι έκανε το 1939 στο ανέβασμα του μπαλέτου του Τα Παγανά, χορευτική δημιουργία της Κούλας Πράτσικα. Ύστερα από το θάνατο του Σκαλκώτα η Λυγερή και ο Χάρος παρουσιάστηκε από το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου, αλλά με υπόθεση διαφορετική από την πρωτότυπη υπόθεση του έργου (και με περικοπές στη μουσική). Γύρω στα ο Σκαλκώτας ενορχήστρωσε τη Λυγερή και το Χάρο για συμφωνική ορχήστρα και στη μορφή αυτή το έργο παίχτηκε το 1947 (Κρατική Ορχήστρα Αθηνών με διευθυντή το Γιώργο Λυκούδη), με τίτλο απλώς Χορευτική Σουίτα (υπότιτλο στην αρχική γραφή). Ο αρχικός τίτλος Η Λυγερή και ο Χάρος υπάρχει πάντως στη δεύτερη σελίδα της ορχηστρικής παρτιτούρας. Οι δύο γραφές, η χαμένη για μικρό σύνολο και η δεύτερη για συμφωνική ορχήστρα, είναι ταυτόσημες ως μουσικό περιεχόμενο και αλλάζει μόνο η ενορχήστρωση. Σε σημείωμά του για τη πρώτη εκτέλεση το 1947 ο συνθέτης αναφέρει ότι η μουσική του έργου, ως σουίτα από διαδοχικά μέρη, έχει αυτόνομη μουσική υπόσταση (παράλληλα με την προγραμματική διάσταση), σαν συμφωνικό ποίημα. Η υπόθεση του μπαλέτου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον ηθοποιό Θάνο Κωτσόπουλο, σύζυγο τότε της Λουκίας, και δημιουργήθηκε με αφετηρία το γνωστό ομότιτλο δημοτικό τραγούδι (όπως 3 Οι 36 Ελληνικοί Χοροί, με δύο γραφές, μεταγραφές και πλήθος χειρογράφων αποτελούν κειμενολογικό αίνιγμα. Παραμένουν έργο ουσιαστικά άγνωστο ως προς το συνολικό του περιεχόμενο, τις δύο γραφές είκοσι Χορών, τη μορφολογική του ιδιαιτερότητα, την προέλευση και τις πηγές των μελών, τους Χορούς εκείνους που έχουν θέματα του ίδιου του Σκαλκώτα, την χρήση του δημοτικού υλικού. 4 Για τον Κώστα Νίκολς ο Σκαλκώτας συνέθεσε το 1946 το σύντομο μπαλέτο για πιάνο Ηχώ, με το οποίο ξεκινά η ύστερη νεοκλασική τονική του περίοδος. Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 71

5 ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ καταγράφεται στις Εκλογές του Ν. Πολίτη, στα Τραγούδια του Χάρου). Το εύρημα, και ουσία, της υπόθεσης του μπαλέτου έγκειται στο ότι, έχοντας ξεκινήσει από το δημοτικό τραγούδι και κρατώντας τα τρία πρόσωπα της ιστορίας του, αρχίζει πραγματικά μετά το τέλος του δημοτικού τραγουδιού και το θάνατο της Λυγερής και αποτελεί προέκταση της ιστορίας του τραγουδιού. Η υπόθεση συνοπτικά είναι α) (προοίμιο) καύχηση της Λυγερής απέναντι στο Χάρο με συνέπεια το θάνατό της ως ανταπόδοση του Χάρου, β) φαντασιακή, υπερκόσμια συνάντηση και χορός των ερωτευμένων νέων μετά το θάνατο της Λυγερής γ) πρόσκαιρη αντίδραση του Χάρου που διεκδικεί τη Λυγερή δ) τελική, οριστική ένωση των αγαπημένων με την εκούσια είσοδο του Κωνσταντή στο βασίλειο του Χάρου και την υπέρβαση του θανάτου. Τόσο το εκτεταμένο δημοτικό τραγούδι, όσο και η χορογραφική υπόθεση έχουν μοτίβα (η κόρη και ο Θάνατος, ο αγαπημένος που αποφασίζει να την ακολουθήσει στον κάτω κόσμο) της ευρύτερης λαϊκής και της λογοτεχνικής παράδοσης, τα οποία δεν είναι μόνον ελληνικά, αλλά παγκόσμια. Η υπόθεση σώζεται γραμμένη από τον Σκαλκώτα στην δεύτερη σελίδα της χειρόγραφης παρτιτούρας. 5 Μπορεί, χωρίς μεγάλη δυσκολία, να εξαχθεί η σχέση της μουσικής και των μερών του έργου προς την υπόθεση. Η υπόθεση, όπως καταγράφεται στην παρτιτούρα, είναι η ακόλουθη (με αγκύλες σημειώνονται τα μέρη του έργου κατά την προφανή αντιστοιχία): Η Ευγενούλα η μοσκονιά κι η μικροπαντρεμένη εβγήκε κι επαινεύτηκε πως Χάρο δε φοβάται (...) κι ο Χάρος όπου τ άκουσε, πολύ του βαρυφάνη. Μαύρο πουλί ναγίνηκε, σαν άγριο χελιδόνι εβγήκε κ εσαΐτεψε τη μοναχή την κόρη μεσ το λιανό το δάχτυλο πούχε τον αρραβώνα (...) Κι ο Κωνσταντής επρόβαλε στους κάμπους καβαλάρης (...) Χρυσό μαντήλι σήκωσε, την είδε απεθαμένη. (Ν. Πολίτης, Εκλογαί) [Ι: Moderato maestoso II: Allegro] Ως τόσο ο Κωνσταντής έχει την παραίσθηση πως κοιμάται. [III: Andantino] Την σηκώνει στα χέρια του κι η Λυγερή, πνεύμα πια παρά σώμα, χορεύει μαζί του, υπακούοντας στην υπερκόσμια δύναμη της αγάπης. Χορεύουν ηδονισμένοι από τον έρωτα και τον πόθο που τους πνίγει. [(III:) Tempo di Valse, Lento-Allegro moderato-lento] 5 Το οριακά εδώ δυσανάγνωστο γραπτό κείμενο αποκατέστησε ο Γιάννης Σαμπροβαλάκης. Ευτυχώς καμία φωτογραφία του μουσικού κειμένου δεν ήταν στον βαθμό αυτό δυσανάγνωστη. Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 72

6 To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα Μα ο Χάρος παραμονεύει. Όταν συνέρχεται ο Κωνσταντής από την ορατή επίδραση του έρωτα, νιώθει πως είναι νεκρή. Ζητά τη λύτρωση παντού, μα δεν τη βρίσκει. Ξάφνου ο Χάρος χυμά να τηνε ξαναπάρει. Όταν το κατορθώνει τη στεφανώνεται. Ο χορός τους τώρα είναι άγριος, δαιμονικός. [IV: Vivo V: Allegro] Μα ξαφνικά η Λυγερή ξαναθυμάται τον αγαπημένο της. Με πόνο αναζητά να τον πλησιάσει. Όμως ο Χάρος την εμποδίζει. [VI: Lentement] Ο Κωνσταντής, μη μπορώντας αλλιώς να ζυγώσει την αγαπημένη του, ξεπερνώντας τα όρια της ζωής του, μπαίνει χαρούμενος στο βασίλειο του θανάτου. [VII: Moderato assai] Τότε ο Χάρος, υπερήφανος για το έργο του, τους αφήνει να ξανασμίξουν. Τώρα ενωμένοι μια ζωή στο θάνατο, ξαναβρίσκουν την αγάπη τους. [VIII: Lento-Allegro moderato-lento] Η μουσική του μπαλέτου Τα πρώτα δύο μέρη Moderato maestoso, Allegro σχεδιάστηκαν πιθανόν, όπως και σε άλλα σκηνικά έργα του Σκαλκώτα, ως Εισαγωγή που αφορά γενικά το δράμα. Το Moderato ανοίγει με σκοτεινές συγχορδίες σε όλη την έκταση της ορχήστρας, επιβλητικές και υποβλητικές, που φέρνουν ένα ηρωικό, δημοτικοφανές θέμα στα κόρνα και τα βιολιά. Ο χαρακτήρας του Moderato maestoso φαίνεται να ανακαλεί τον μυθικό χρόνο της ιστορίας και την αίσθηση της μοίρας. Το επακόλουθο Allegro, ιδιαίτερα διάφωνο και ορμητικό, με έντονες ενορχηστρωτικές αντιθέσεις, μπορεί να συσχετιστεί με την έφοδο του εκδικητή Χάρου. Στο σύντομο Andantino, εισαγωγικό στην ακόλουθη διαδοχή χορών, μικρά σόλα και το αγγλικό κόρνο, περιστοιχισμένο από ήχους άρπας και παράξενες διαφωνίες εγχόρδων, δημιουργούν απόκοσμη ατμόσφαιρα, την παραίσθηση ότι η Λυγερή κοιμάται. Το τριμερές αργό Βαλς (Tempo di Valse, Lento) χορεύουν στη συνέχεια η Λυγερή με τον Κωνσταντή. Η μελωδία του θέματός του έχει μια σχεδόν ακαθόριστη απλότητα και ακούγεται πάνω από «αιωρούμενη» αρμονική πορεία. Η ασυνήθιστη ηχητική αίσθηση και κατεύθυνση του Βαλς, σε αργό ρυθμικό παλμό, υπογραμμίζουν την αλλόκοσμη μελαγχολία του χορού. Ένα γκλισάντο της άρπας συνδέει το Βαλς κατευθείαν με το Allegro moderato, το οποίο έχει επίσης ρυθμό τριών τετάρτων. Το Allegro moderato είναι ένας αυθεντικός ελληνικός Τσάμικος χορός, με αποφασιστική, Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 73

7 ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ γενναία διάθεση, και, όπως υποστήριξε ο μουσικολόγος Κωστής Δεμερτζής, είναι ο χορός του Κωνσταντή. Το εισαγωγικό μοτίβο του Τσάμικου με μια τελική επιτάχυνση οδηγεί σε ένα μοτίβο του Βαλς, σαν φανφάρα, κι αυτή εισάγει μια σύντομη καταληκτική επαναφορά του Βαλς. Η ενότητα αργό Βαλς-Τσάμικος-Βαλς είναι το μουσικό κέντρο του έργου. Οι δύο επόμενοι συνδεδεμένοι χοροί, Vivo και Allegro, φαίνεται πως είναι Χοροί του Χάρου (ο Χάρος διεκδικητής - Χάρος και Λυγερή). Το Vivo αρχίζει με ένα απειλητικό, τροπικό θέμα στο μπάσο. Και οι δυο αυτοί χοροί κλιμακώνονται με θορυβώδη, αιχμηρά tutti της ορχήστρας. Στο Lentement η ατμόσφαιρα αλλάζει ολοκληρωτικά, καθώς η Λυγερή ξαναθυμάται με πόνο τον Κωνσταντή. Μια μουσική πικρά νοσταλγική ξεκινά στα πνευστά, τα έγχορδα ακολουθούν και διακόπτονται αρχίζοντας έναν ονειρικό διάλογο με την σόλο άρπα. Στο κεντρικό τμήμα του μέρους, σε ορχηστρικό tutti, επανεμφανίζεται ένα μακρινό μοτίβο από το εισαγωγικό Moderato (στην ίδια τονικότητα), σε στατική ανάπτυξη, το οποίο σηματοδοτεί τη μνήμη του παρελθόντος. Το Moderato assai είναι σαν το «εμβατήριο» του Κωνσταντή που διαβαίνει το όρια του θανάτου. Απόμακρα χάλκινα αναγγέλλουν το κύριο μοτίβο, που διατρέχει το όλο μέρος, και ακολουθούν όλα τα πνευστά, οι βιόλες με ένα κάπως ιδιότυπο σόλο, κορύφωμα όλης της ορχήστρας, σταδιακό λακωνικό σβήσιμο. Τότε με ένα νέο συνδετικό γκλισάντο της άρπας η διαδοχή αργό Βαλς-Τσάμικος-Βαλς ολοκληρώνει το έργο με τον τελικό χορό των αγαπημένων. Ύφος Το ύφος της Λυγερής και του Χάρου αποτελεί προέκταση του τονικού ιδιώματος των 36 Ελληνικών Χορών ( ). Την εξελικτική σχέση μεταξύ των δύο έργων σηματοδοτεί και η συμβολική ένταξη στο μπαλέτο του Τσάμικου, που είναι ο πρώτος από τους 36 Ελληνικούς Χορούς. Μετά την Λυγερή και τον Χάρο η ύστερη τονική γλώσσα του Σκαλκώτα αλλάζει προς την κατεύθυνση ενός πολύ διαφορετικού, νεοκλασικού τονικού ύφους στα πολυάριθμα έργα της περιόδου Μεταβατικός «κρίκος» μεταξύ των δύο διαφορετικών τονικών ιδιωμάτων φαίνεται το μικρό μπαλέτο για πιάνο Νησιώτικες Εικόνες του Η Λυγερή και ο Χάρος έχει πολύ προσωπικό, διευρυμένο τονικό-αρμονικό ιδίωμα, με τροπικά στοιχεία, πολυτονικές υφές και συχνή χρήση διαφωνιών, πολλές φορές απροσδόκητων. Η Λυγερή και ο Χάρος, όπως και οι 36 Ελληνικοί Χοροί, έχει απόλυτα μοναδική θέση στο έργο του Σκαλκώτα ως προς το ύφος και τη μουσική γλώσσα. Τα άλλα ατονικά και ύστερα τονικά του έργα μπορούν να καταταγούν σε ομάδες με παράλληλο ιδίωμα. Αν και προέκταση του ιδιώματος των Ελληνικών Χορών, το ιδίωμα της Λυγερής και του Χάρου είναι ολότελα αυτόνομο, τόσο ως προς τους Χορούς, όσο και ως προς οποιοδήποτε άλλο έργο του Σκαλκώτα. Χαρακτηριστικό, για παράδειγμα, είναι το Lentement, όπου υπάρχει ένα είδος ρομαντισμού ανεπανάληπτο στο Σκαλκώτα. Γενικά στην αρμονική γλώσσα της Λυγερής και του Χάρου υπάρχει μεγαλύτερη και συστηματικότερη παρουσία της διαφωνίας απ ό,τι στους Ελληνικούς Χορούς. Οι διάφωνες υφές στην αρμονία της Λυγερής και Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 74

8 To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα του Χάρου συνδέονται με την συνεχή αλλόκοσμη, πικρά συναισθηματική ατμόσφαιρα, καθώς και με την σκληρή μορφή του Χάρου. Μέσα στην συνεχή υφή πολυτονικών σχέσεων και «προσθετικής» διαφωνίας στην διευρυμένη τονική αρμονία ο Σκαλκώτας εισάγει σποραδικά σε μεμονωμένα, αλλά καίρια σημεία του έργου, ορισμένες διατονικές τρίφωνες συγχορδίες. Στις καταλήξεις τμημάτων του κεντρικού Βαλς και σε σημεία του Τσάμικου ακούγεται η λα ελάσσων (στο κεντρικό τμήμα του Βαλς η λα μείζων). Στο κέντρο του Lentement εμφανίζεται αναπάντεχα μια ολότελα στατική φα ελάσσων συγχορδία (η μακρινή «ανάμνηση» του παρελθόντος). Στο τέλος του έργου, στην αντίστοιχη κατάληξη του Βαλς, παρουσιάζεται η τονική λα, όχι ελάσσων, αλλά μείζων, επισφραγίζοντας την τελική ένωση των αγαπημένων όμως ύστερα από ένα δυναμικό, πληθωρικό άκουσμα, σαν θριαμβική κορύφωση, η τονική αυτή συγχορδία ξαναπέφτει απότομα σε σιγανή δυναμική με δύο σύντομες στίξεις, μια στωική αυλαία με στοχαστική αίσθηση. Αυτή η ελάχιστη, αλλά αποφασιστική, «διάστιξη» με μεμονωμένες, απλές διατονικές συγχορδίες μέσα σε διευρυμένο τονικό ιδίωμα, το οποίο προσδιορίζεται από το ότι αποφεύγει γενικά τις τρίφωνες συγχορδίες, μπορεί να ιδωθεί ως λειτουργική καταληκτική «λύση» των διαφωνιών, ως μουσικός συμβολισμός ίσως στο τέλος του έργου. Οπωσδήποτε όμως προσδίδει μιαν ανεπιτήδευτη προσωπική γοητεία στο αρμονικό ιδίωμα του έργου, το οποίο εμφανίζεται να εξελίσσεται ελεύθερο από άκαμπτες προϋποθέσεις. Το 1938, έτος όπου συνθέτει την Λυγερή και τον Χάρο, ο Σκαλκώτας συνθέτει επίσης σημαντικά ατονικά έργα, όπως το Κοντσέρτο για βιολί, τις Παραλλαγές σ ένα ελληνικό λαϊκό τραγούδι για τρίο με πιάνο κ.ά. Στο μπαλέτο ο Σκαλκώτας ενσωμάτωσε στοιχεία της ελληνικής δημοτικής μουσικής στο τονικό του ιδίωμα (την ίδια εποχή έκανε το ίδιο στις ατονικές Παραλλαγές για τρίο με πιάνο). Καθώς η εμπνευσμένη από τη δημοτική παράδοση υπόθεση δεν έχει ιδιαίτερα εθνικό χαρακτήρα, στοιχεία ελληνικής μουσικής εμφανίζονται άμεσα μόνο σε δύο μέρη, στο εισαγωγικό Moderato και τον εμβληματικό Τσάμικο χορό. Άλλα τροπικά, λαϊκότροπα ή χορευτικά μουσικά στοιχεία στα υπόλοιπα μέρη δεν μπορούν να ενταχθούν σε κατηγορία ελληνικών μουσικών στοιχείων. Ο Τσάμικος (ο οποίος στους 36 Ελληνικούς Χορούς εμφανίζεται σε μεγαλύτερη και διαφορετικά ενορχηστρωμένη μορφή) στηρίζεται στην αυθεντική μελωδία Ένας αϊτός. Μπορεί να θεωρηθεί ότι τα δημοτικά ελληνικά στοιχεία στο πρώτο μέρος του μπαλέτου και στον Τσάμικο υπαινίσσονται μουσικό συμβολισμό ηρωικού στοιχείου («λεβεντιά»). Χαρακτηριστικά πρωτότυπη και συναρπαστική στυλιστική σύλληψη του Σκαλκώτα είναι η σύνδεση του Βαλς με τον Τσάμικο, χορών με τρίσημο ρυθμό τριών τετάρτων, που είναι ετερογενείς και προέρχονται από αντιδιαμετρικά αντίθετες παραδόσεις: το αστικό κοσμοπολίτικο Βαλς δεμένο με τον Τσάμικο, χορό υπαίθριο και τροπικό. Ο Σκαλκώτας ενοποιεί όλα αυτά τα στοιχεία σε ύφος προσωπικό, το οποίο διακρίνει επίσης η γεμάτη φαντασία, πλούτο και δύναμη ενορχήστρωση. Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 75

9 ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Μορφή Καθώς το μπαλέτο, ως μουσικό είδος, είναι μορφολογικά απλούστερο από άλλες καθαρά συμφωνικές μορφές, η συνολική μορφή της Λυγερής και του Χάρου εμφανίζεται απλούστερη, περισσότερο παρατακτική, από άλλα έργα του Σκαλκώτα, ατονικά ή τονικά. Οι 36 Ελληνικοί Χοροί, για παράδειγμα, είναι μια εκτεταμένη, διαρθρωμένη, περίτεχνη σπουδή μορφής, μια ολότελα πρωτότυπη σύλληψη που απαρτίζεται από 36 διαφορετικές επί μέρους μορφές, ενώ κάθε μια από τις επί μέρους μορφές δημιουργείται, με το δικό της τρόπο, με εξελικτικές αναπτυκτικές διαδικασίες από μονοθεματικούς πυρήνες. Η μορφή της Λυγερής και του Χάρου χαρακτηρίζεται από αφηγηματική δύναμη και δραματική ενάργεια, καθώς εξελίσσεται παράλληλα με την υπόθεση. Η ενότητα που διακρίνει τη συνολική μορφή έχει σχέση με την πρόοδο των μερών (πρόοδο θεματική, τονική και ψυχολογική), ενώ υπογραμμίζεται από την παρουσία της διαδοχής Βαλς-Τσάμικου στην καρδιά και, συνεπτυγμένα, στο τέλος του έργου, καθώς και από την μοτιβική «ανάμνηση» της Εισαγωγής στο μέρος Lentement. Στο έργο είναι διακριτικά αισθητή μια ιδιόμορφη μορφολογική φρεσκάδα, καθώς τα συνεχόμενα μέρη έχουν μορφές που δεν είναι ακαδημαϊκές, αλλά εξελίσσονται συχνά με αδιόρατα απρόβλεπτο τρόπο. Κατά την πορεία του έργου η μορφολογική πρωτοτυπία συνδέεται με την μοτιβική εξέλιξη. Μπορούμε να δούμε σε ορισμένα τμήματα της Λυγερής και του Χάρου πώς ο Σκαλκώτας εργάζεται μοτιβικά, μέσω της εξερευνητικής παραλλακτικής διαδικασίας, της «αναπτυκτικής παραλλαγής» (developmental variation), με την οποία δημιουργεί πρωτότυπες μορφές ανανεώνοντας συνεχώς το μουσικό υλικό. Με την συνεχή ανανέωση του μουσικού υλικού μέσω της «αναπτυκτικής παραλλαγής» ο Σκαλκώτας δείχνει να στοχάζεται πάνω σε μία ουσιώδη αμφισημία της μουσικής, καθώς ενοποιεί δύο απόλυτα αντίρροπες μορφολογικές δυνάμεις: α) μια μορφολογική τάση, η οποία επιτάσσει την συνεχή ανανέωση του μουσικού υλικού μέσα στην αδιάκοπη ροή του χρόνου, όπου το κάθε τι αλλάζει, β) μιαν άλλη αντίθετη τάση, η οποία ζητά την επανάληψη των μουσικών μοτίβων και θεμάτων με κάποιο συμμετρικό τρόπο, έτσι ώστε να ολοκληρώνεται λογικά η μουσική μορφή, καθώς και η αντίληψή της από τον ακροατή. Εύγλωττο παράδειγμα αυτής της μοτιβικής εξελικτικής ανάπτυξης είναι το σύντομο δεύτερο μέρος του έργου Allegro (το μέρος επαναλαμβάνεται και καταλήγει με μια πεντάμετρη επαναφορά, ως coda, του θέματος του αρχικού Moderato). Το Allegro αυτό δίνει την εντύπωση μιας συνεχούς προόδου θεματικών-μοτιβικών ιδεών, οι οποίες ακολουθούν η μία την άλλη χωρίς να επαναλαμβάνονται. Σχηματικά θα μπορούσαμε να αποδώσουμε την διαδοχή των πέντε θεματικών αυτών στοιχείων, που απαρτίζουν το Allegro, ως: A B C D E F. Ωστόσο το D έχει μοτιβική σχέση με μοτίβα του Α, το E με το μοτίβο του B, ενώ το F είναι μια αρκετά μακρινή παραλλαγή του Α, με αντιμετάθεση των αρμονικών και μελωδικών επιπέδων, συμπύκνωση και μεγάλη ρυθμική τροποποίηση. Άρα, η εξωτερική μορφολογική διαδοχή A B C D E F, όπως προσλαμβάνεται από τον ακροατή, είναι αναγωγή της λανθάνουσας, σχεδόν συμμετρικής εσωτερικής μορφολογικής διαδοχής A B C Α Β Α, που βρίσκεται σε βαθύτερο δομικό επίπεδο (εικ. 5, 6). Εδώ ο Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 76

10 To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα Σκαλκώτας επιτυγχάνει να συνδυάσει την απόλυτη, συνεχή ανανέωση του υλικού με μια τυπική μουσική μορφή, η οποία προϋποθέτει την επανάληψη των θεματικών της στοιχείων (δύο αντίθετα μορφολογικά σχήματα ενωμένα σε μια νέα, ιδιαίτερη, αμφίσημη μορφή). Το παράδειγμα του δεύτερου μέρους του έργου δείχνει ότι ο Σκαλκώτας ως τονικός συνθέτης εργάζεται με τον ίδιο τρόπο όπως και ως ατονικός, εξερευνώντας συνεχώς την φύση του μουσικού-μοτιβικού υλικού και τις μορφολογικές δυνατότητες που προκύπτουν από αυτό. Ο συνδυασμός αυτός μιας απροσδόκητης διάστασης στην επιφάνεια μαζί με μια υποκείμενη βαθύτερη ισορροπία εμφανίζεται επίσης στην τονική-αρμονική οργάνωση. Στο αργό Βαλς, μουσική καρδιά του έργου, υπάρχει συνεχής περιπλανητική πορεία με απρόβλεπτη, μελαγχολική αίσθηση. Όμως η πορεία αυτή, με αφετηρία και άξονα την τονικότητα λα ελάσσονα, είναι μακροδομικά οργανωμένη με ένα βαθύτερο, συμμετρικά ισόρροπο σχήμα τονικοτήτων που απέχουν από την λα μικρές και μεγάλες τρίτες. Το τονικό αυτό σχήμα απηχεί το γενικό τονικό σκελετό του έργου, στον οποίο υπάρχει πρόοδος τονικοτήτων κατά τρίτες. Το πρώτο αυτό μπαλέτο του Σκαλκώτα είναι ίσως το σημαντικότερο από τα μπαλέτα του (αντίστοιχο στην ύστερη νεοκλασική φάση του Σκαλκώτα είναι το μπαλέτο Η Θάλασσα). Σήμερα περιμένουμε μιά νέα, πλήρη χορογραφική παραγωγή του έργου (πιστεύω ότι ο αφαιρετικός χαρακτήρας της υπόθεσης προσφέρεται για μια σύγχρονη χορογραφική προσέγγιση). Ως αυτόνομο συμφωνικό έργο η Λυγερή και ο Χάρος είναι μια από τις κορυφαίες, και πιο γοητευτικές, δημιουργικές κατακτήσεις του Σκαλκώτα. Με την ευκαιρία του συνεδρίου θα ήθελα να απευθύνω έκκληση για κάθε πληροφορία που αφορά την εύρεση των χαμένων χειρογράφων της αρχικής και της ορχηστρικής παρτιτούρας του έργου. 1. Νίκος Σκαλκώτας, Κούλα Πράτσικα, Πολυξένη Ματέυ. Αθήνα Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 77

11 ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ 2. Η Λυγερή και ο Χάρος. Φωτογραφία της δεύτερης σελίδας της χειρόγραφης παρτιτούρας με την υπόθεση του μπαλέτου. Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 78

12 To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα 3. Η Λυγερή και ο Χάρος. Φωτογραφία σελίδας χειρόγραφης παρτιτούρας. Ελληνική μουσική δημιουργία του 20ού αιώνα 79

13 ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ 4. Η Λυγερή και ο Χάρος, αναγωγή για πιάνο. Πρώτη σελίδα χειρογράφου (διακρίνονται στις άκρες σημάδια των γυρισμάτων της σελίδας από τη χρήση κατά την προετοιμασία της παράστασης). Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 80

14 To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα 5. Η Λυγερή και ο Χάρος, μέρος II Allegro (μέτρα 26 95). Διάγραμμα μορφολογικών επιπέδων των θεματικών στοιχείων. Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 81

15 ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 82

16 To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα 6. Η Λυγερή και ο Χάρος, μέρος II Allegro. Παρτιτούρα, αναγωγή για πιάνο (αντιγραφή Γ. Σαμπροβαλάκη). Ελληνική μουσική δημιουργία του 20 ού αιώνα 83