Μια πόλη στη λογοτεχνία. ΣΜΥΡΝΗ Επιλογή κειμένων: Θωμάς Κοροβίνης

Transcript

1 Μια πόλη στη λογοτεχνία ΣΜΥΡΝΗ Επιλογή κειμένων: Θωμάς Κοροβίνης

2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ 12 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ 13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΟΥ 15 ΣMYPNA ΣMYPNH 27 Iστορικά 29 Oι περιηγητές για τη Σμύρνη 43 H Σμύρνη και τα προάστια 57 Kοινωνική ζωή Λαογραφικά 67 Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων 111 Oι γυναίκες της Σμύρνης 121 Mουσική και τραγούδια της Σμύρνης 139 ΓYPΩ AΠO THN KATAΣTPOΦH 181 ΠOIHMATA ΓIA TH ΣMYPNH 273 IZMIR 319 EYPETHPIO ΑΝΘΟΛΟΓΟΥΜΕΝΩΝ 365 9

4 Η πρόσοψη του θεάτρου Σμύρνης. (αρχείο Ενώσεως Σμυρναίων)

5

6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ TOY ANΘΟΛΟΓΟΥ Σμύρνη ΕΠΙΣΚΈΦΤΗΚΑ ΓΙΑ ΠΡΏΤΗ ΦΟΡΆ τη Σμύρνη σε ηλικία είκοσι πέντε ετών. Ήταν ένας λάβρος Αύγουστος. Η πόλη μάς υποδέχτηκε μέσα στο αποκάρωμα της ντάλας του μεσημεριού λιωμένους στον ιδρώτα. Στο έμπα της, ξαφνιαστήκαμε από την επίθεση ακατάστατων βιομηχανικών χωριών, ενώ μας πήρε μια άγρια μπόχα, προϊόν των ζυμώσεων που προκαλούν τα λύματα, και μια βαριά αποφορά σαπίλας που τάγκιζε στις αποβάθρες του λιμανιού. Μείναμε απέναντι από το μεγάλο κεντρικό πάρκο, όπου γίνεται κάθε χρόνο η Διεθνής Έκθεση, «το πάρκο των σουλτάνων» το ονομάσαμε, γιατί σ ένα νευραλγικό σημείο του έχουν στήσει στη σειρά τις προτομές όλων των Παντισάχ της αυτοκρατορίας. Αισθάνθηκα πολύ άβολα, όταν, φιλοξενούμενοι κάποιας αστικής οικογένειας με αριστοκρατικές οθωμανικές ρίζες σε μια βίλα στον Τσεσμέ, μας σέρβιραν το γεύμα δύο ηλικιωμένες αφρικανές υπηρέτριες με καταγωγή, όπως μου είπαν, από μαγκρεμπίνους σκλάβους της εποχής του εξωμότη μυτιληνιού αρχικουρσάρου Μπαρμπαρόσα. Μέσα σε δύο μερόνυχτα εξουθενωτικής πεζοπορίας και εντατικής έρευνας είχα κάνει μερικές βασικές διαπιστώσεις: Bρισκόμαστε στην τρίτη σε πληθυσμό (σχεδόν ισοπληθή με την πρωτεύουσα) πόλη της Τουρκίας, το μεγαλύτερο λιμάνι της κεντροδυτικής Ανα- 15

8 16 MIA ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΜΥΡΝΗ τολίας κι ένα απ τα σημαντικότερα της Μεσογείου, την πιο αναπτυγμένη και πολυπληθή πόλη της αιγαιακής Τουρκίας. Ο χαρακτήρας της πόλης, η ρυμοτομία, οι πεζοδρομήσεις, οι δενδροστοιχίες, η οδοποιία, οι συγκοινωνίες και τα ιδιωτικά αυτοκίνητα, η αρχιτεκτονική αλλά και η ενδυματολογική και η γενικότερη κοινωνική συμπεριφορά των κατοίκων της της προσδίδουν τον αέρα μιας καθ όλα άξιας σύγχρονης ευρωπαϊκής μεγαλούπολης, με όλα τα γνωστά υπέρ και τα κατά, γεγονός που εύλογα ξενίζει τον ανυποψίαστο αναζητητή ανατολίτικων περιπετειών σε μια περιοχή που το παρελθόν της είναι μουσκεμένο από το φαρμάκι της ιστορίας και οι παραδόσεις της από τον εξωτισμό των θρύλων. Μερικοί δειλοί μιναρέδες, ένα μικρό ευπρεπισμένο τσαρσί-παζάρι, λίγα οθωμανικά λουτρά κι ένα προλεταριάτο Κούρδων και τσιγγάνων σχεδόν κρυμμένο στα πυκνά λαβυρινθώδη σοκάκια που διακλαδίζονται στις κατωφέρειες του Βελουδένιου Πύργου (Καντιφέ Kαλέ) αποτελούν μάλλον γραφικά κομμάτια της. Είναι η μοναδική ευκρινώς δυτικότροπη πόλη της γείτονος. Η Άγκυρα, μια πόλη νεότερη, αδυναμία του Κεμάλ, που την οργάνωσε, κατόρθωσε να μοιάζει αρκετά, κυρίως στο κέντρο της, με τη δική μας πρωτεύουσα. Παρ όλα αυτά οι χωρικοί που εγκατέλειψαν τη στέρφα ενδοχώρα για να εγκατασταθούν στις νεόδμητες προκάτ οικοδομές των συνοικιών της προσδιορίζουν το άλλο μισό της πόλης με τον αναχρονιστικό ανατολίτικο χαρακτήρα της κοινωνικής τους ζωής. Η Πόλη, ιδιότυπα αυτοδύναμη και αυτόνομη, απλωμένη με αυξητική βουλιμία πάνω στις αντικριστές ακτές δύο ηπείρων, ισορροπεί αιώνες τώρα παρά τα διαρκώς αυξανόμενα κύματα κατάκτησής της από επήλυδες της Ανατολίας ανάμεσα στον ευρωπαϊκό και τον ασιατικό χαρακτή-

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΟΥ 17 ρα της. Η Σμύρνη, όπως άλλωστε σε μεγεθυσμένη κλίμακα και η Πόλη, είχε αρχίσει ήδη να εξελίσσεται από την πρώτη δεκαετία μετά τον πόλεμο, και έχει διαμορφωθεί πλέον έξω από το ευρύτερο ιστορικό κέντρο της, σε μία θηριούπολη, καθώς περικυκλώνεται από πυκνές, πανύψηλες και άχαρες πολυκατοικίες, που φιλοξενούν τα «παιδιά της Ανατολής» ικανό μέρος του πληθυσμού της εσωτερικής μετανάστευσης των οποίων η ακαλαισθησία όμως προκαλεί τρόμο και απέχθεια. Είναι η εκσυγχρονιστική βαναυσότητα, αποτέλεσμα του μανιακού αναπτυξιακού προγραμματισμού του τουρκικού κράτους μετά τη δεκαετία του 70, στην οποία οφείλεται η τερατική, αποπνικτική ομοιομορφία των σύγχρονων πολυπληθών οικοδομημάτων των άστεων της γείτονος. Είκοσι πέντε χρόνια μετά την πρώτη μου επίσκεψη αντίκρισα μια Σμύρνη περισσότερο δυτικοποιημένη αλλά και πιο απωθητική. Αν δεν είχε διασωθεί από την πυρκαγιά του 22 ένα σεβαστό μέρος των ελληνικών και λεβαντίνικων κατοικιών της Πούντας και κάποια μεγαλόπρεπα κονάκια στην παραλία κι αν δεν είχαν χτιστεί αρκετές οικοδομές σε ανθρώπινα μέτρα στην παραλιακή λεωφόρο, όπου αράζουν και τα γραφικά ιππήλατα παϊτόνια, η όψη της πολύπαθης αιγαιακής πρωτεύουσας θα ήταν εντελώς αποκρουστική. Παλαιοί περιηγητές, αλλά και επισκέπτες του καιρού μας, έχουν ομολογήσει ότι η Σμύρνη διατηρεί τις παραδοσιακές ομοιότητες με την κατά τέσσερις φορές περίπου μικρότερη σε πληθυσμό Θεσσαλονίκη. Και είναι εμφανείς οι κλειστές θάλασσές τους, σαν μια φυσική συνέχεια της στεριάς, όμορες με τις επιμήκεις προκυμαίες που ζώνουν, σχεδόν κυκλοτερείς, τους μολυσμένους κόλπους τους (ο κατά Στράβωνα «κλειστός λιμήν» αλλά και «ομ-

10 18 MIA ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΜΥΡΝΗ φαλός της Σμύρνης», γιατί συγκέντρωνε την εμπορική και πολιτιστική κίνηση της πόλης κατά την αρχαιότητα με μοναδικό μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δρόμο επικοινωνίας το λιμάνι της, η Θεσσαλονίκη, η πόλη που «ανοίγει στον θερμαϊκό κόλπο όπως ένα στρείδι που κρατά ένα μαργαριτάρι», καθώς γράφει ο καθηγητής Νικόλαος Μουτσόπουλος). Γίνεται αισθητή η έντονη εμπορική κίνηση των λιμανιών τους, που εντούτοις παραμένει καλά θα λεγα σκόπιμα κρυμμένη από το γυμνό βλέμμα του περιπατητή της παραλίας. Ψηλά να δεσπόζουν οι Ακροπόλεις τους, το Καντιφέ Καλέ στην κεφαλή του Πάγου και το Γεντί Κουλέ στην κορυφαία απόληξη των βυζαντινών κάστρων. Η Σμύρνη να αντικρίζει δυτικά του κόλπου της τη συνέχειά της, το Κορδελιό (Καρσίγιακα), μία δυναμική πολιτεία που μανιωδώς την ανταγωνίζεται σε όλους τους τομείς, ακόμα και στο ποδόσφαιρο η Θεσσαλονίκη να εκπλήσσεται στα ανατολικά της από μια Καλαμαριά που αναπτύσσεται σε ένα σχεδόν αύταρκες νεοαστικό μόρφωμα. Και οι δύο πολιτείες σηματοδοτούνται από μία ενιαύσια διεθνή έκθεση. Κι όλα αυτά με τη διαφορά ότι η Θεσσαλονίκη πλεονεκτεί ως προς την επίδειξη αρκετών βυζαντινών και ισχνών οθωμανικών επιβιωμάτων, ενώ αντίστοιχα η Σμύρνη μοιάζει να περιφρονεί την ιστορία της, όμως πλεονεκτεί σε άλλους τομείς γιατί, για παράδειγμα, έχει αξιοποιήσει σχεδόν με επάρκεια την παράκτια ζώνη της, είναι αρκετά πιο πράσινη, πιο καθαρή και γενικότερα πιο φροντισμένη και έχει πολύ ωραιότερους και λειτουργικότερους δρόμους και λεωφόρους. Ο ποιητής Γιώργος Βαφόπουλος σε μια περιγραφή της Θεσσαλονίκης του παρελθόντος είχε αποπειραθεί μια σύγκριση ανάμεσα στις δύο πόλεις: «Η Θεσσαλονίκη ήταν μια ιδιότυπη πολιτεία με πολύ έντονο τον ανατολίτικο χαρακτήρα της.

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΟΥ 19 Ωστόσο, η ειδική και γεωγραφική της θέση, όπου διασταυρώνονταν και συγκρούονταν τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, είχε βοηθήσει να πάρει, στο κεντρικό τμήμα, μια πολύ δυνατή ευρωπαϊκή απόχρωση. Είχε κάτι από το χαρακτήρα της Πόλης και πολύ από την ιδιομορφία της Σμύρνης». Και άλλες ιστορικές συγκυρίες, συμπτώσεις αλλά και σκοπιμότητες οδηγούν σε μοιραίο συσχετισμό και παραλληλισμό των δύο μητροπόλεων: Tόσο η «πρωτεύουσα του ελληνικού βορρά» όσο και η «πρωτεύουσα της Ιωνίας» βρίσκονταν για αιώνες στο επίβουλο στόχαστρο ξένων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων [η Σμύρνη ιδιαίτερα προκαλούσε το μένος και των φανατισμένων Ισλαμιστών ως «Γκιαούρ Ιζμίρ» (Άπιστη Σμύρνη), όπως είχε χαρακτηριστεί], οι οποίες εντέλει κατόρθωσαν την πρώτη να την αποδυναμώσουν και να απολέσει τον μητροπολιτικό χαρακτήρα της, για να καταλήξει μια εσωστρεφής και αμήχανη συντηρητική επαρχιακή μεγαλούπολη επαναπαυμένη στις σπουδαίες παρελθοντικές δάφνες της, ενώ τη δεύτερη την οδήγησαν κυριολεκτικά στον όλεθρο, για να μετατραπεί από «Παρίσι του Λεβάντε» απλώς σε μια σύγχρονη ευρωπαΐζουσα πόλη με χαμένο όπως δείχνει οριστικά τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της. Και των δύο η ιστορική διαδρομή, και ειδικά η ζωή των τελευταίων αιώνων, σφραγίζεται από τον διεθνικό χαρακτήρα των κοινοτήτων που συνυπήρξαν ειρηνικά στους κόλπους τους με κυρίαρχη την παρουσία των Ελλήνων, των Τούρκων, των Εβραίων, των Αρμενίων και δευτερευόντως των Ευρωπαίων (στη Σμύρνη και των Λεβαντίνων) και ποικίλων βαλκανικών φύλων στη Θεσσαλονίκη και ασιατικών φύλων στη Σμύρνη. Σημειωτέον ότι και οι δύο μεσογειακές μητροπόλεις δεν υπέστειλαν για αρκετούς αιώνες τη σημαία ενός ιδιόμορφου ακμαιότατου ευρω-

12 20 MIA ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΜΥΡΝΗ ανατολίτικου κοσμοπολιτισμού και θα μπορούσαν να αποτελούν υποδείγματα διεθνικής και διαπολιτισμικής ώσμωσης, γεγονός που, όπως αποδείχτηκε, πλήρωσαν πανάκριβα. Παρόμοια ήταν και η τύχη της σαγηνευτικής βορειοαφρικανικής κοσμόπολης, της Αλεξάνδρειας, της οποίας η διαπολιτισμικότητα οδηγήθηκε σε μαρασμό στο έμπα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα με την κρίση του Σουέζ και τα κύματα εθνοκαθάρσεων του Νάσερ. Ακόμα, Θεσσαλονίκη και Σμύρνη έλαχε να οδηγηθούν σε συγκλονιστικές πυρπολήσεις, η πρώτη το 17 και η δεύτερη το 22, με τραγικότατα επακόλουθα, που όχι απλώς σημάδεψαν τη σύγχρονη ιστορία τους, αλλά μεταμόρφωσαν άρδην τη φυσιογνωμία τους. Τέλος, η Σμύρνη για τους Έλληνες συμβολίζει περίπου ό,τι η Θεσσαλονίκη για τους Τούρκους. Η ελληνική Θεσσαλονίκη του παρόντος, γενέτειρα του αναμορφωτή του τουρκικού κράτους Μουσταφά Κεμάλ πασά, του επονομαζόμενου Ατατούρκ, δηλαδή πατέρα των Τούρκων, αλλά και του επαναστάτη διανοούμενου και σημαντικότερου ποιητή της Τουρκίας του 20ού αιώνα, του Ναζίμ Χικμέτ, απηχεί στην κοινή μνήμη των Τούρκων τις παλιές δόξες της πρώην οθωμανικής «συμβασιλεύουσας» και συμπυκνώνει τον καημό της «χαμένης πατρίδας» των σαλονικιών μουσουλμάνων που γύρισαν χωρίς τη θέλησή τους πίσω (κατ ουσίαν διώχθηκαν) ως ανταλλάξιμοι. Η τουρκική Σμύρνη του σήμερα, η πρωτεύουσα σύμπαντος του μικρασιατικού κόσμου, με όλο τον ιστορικό και πολιτιστικό πλούτο που περιέχει η μνεία της, και μόνο με την αναφορά του ονόματός της, ανακαλεί στον Έλληνα την καθολική οδύνη που προκαλεί το 22, τη δραματικότερη τομή για τον σύγχρονο ελληνισμό, το γεγονός της εξαναγκαστικής προσφυγιάς, του εκπατρισμού από τις πανάρχαιες εστίες των προγόνων του.

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΟΥ 21 Οι Ίωνες είναι οι θεμελιωτές του ελληνικού πολιτισμού και ως τέτοιοι έγιναν γνωστοί στον αρχαίο και τον μεσαιωνικό ανατολικό κόσμο, που ονόμασε «Γιουνάν», δηλαδή «Ίωνες» τους Έλληνες και Γιουνανία (ο αραβικός κόσμος) και Γιουνανιστάν (οι Τούρκοι) την Ελλάδα. Η απαγόρευση από μέρους του ελληνικού κράτους της επίσημης χρήσης του όρου «Γιουνάν» και η αντικατάστασή του με τον ευρωπαϊκής εμπνεύσεως υποτιμητικό χαρακτηρισμό «Γκρηκ» (εκ του «Γραικός») υπήρξε τουλάχιστον ατυχής. Από τα βάθη των καιρών η Σμύρνη και η ευρύτερη περί τη Σμύρνην περιοχή της Μικρασίας υπήρξε λίκνο του πνεύματος, το οποίο εκεί κυρίως αναπτύχθηκε με τη μορφή της τέχνης και του λόγου και μεταλαμπαδεύτηκε στην Αθήνα. «Στις όχθες του ιστορικού ποταμού Μέλη της Σμύρνης γεννιέται ο ποιητής των αιώνων Όμηρος, κι εκεί ατενίζουν το φως ο Βίων και ο Μίμνερμος και άλλοι λυρικοί και επικοί ποιητές. Γι αυτό δίκαια η Ιωνία ονομάζεται χώρα της ποιήσεως», γράφει ο σοφός σμυρνιός Χρήστος Σολομωνίδης. Αλλά μέσα ή γύρω από τη Σμύρνη γεννήθηκαν και οι μεγάλοι προσωκρατικοί φιλόσοφοι αλλά και πολλοί διανοητές και επιστήμονες της αρχαιότητας: ο Ηράκλειτος (Έφεσος), ο Αναξαγόρας (Κλαζομενές), ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης (Μίλητος), ο Απολλωνίδης (Σμύρνη), ο Ξενοφάνης (Κολοφών), οι γιατροί Ικέσιος (Σμύρνη), Γαληνός και Απολλόδωρος (Πέργαμος), ο πατέρας της Ιστορίας Ηρόδοτος (Αλικαρνασσός), οι κορυφαίοι της ελληνικής τέχνης Απελλής (Κολοφών) και Παρράσιος (Έφεσος) και αργότερα οι αρχιτέκτονες του ναού της Αγίας Σοφίας Ανθέ μιος (Τράλλεις) και Ισίδωρος (Μίλητος). Όσοι γνώρισαν τη Σμύρνη από κοντά ευτύχησαν να αποθαυμάσουν τις φυσικές ομορφιές της. Ο πολυταξιδεμένος και ανοι-

14 22 MIA ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΜΥΡΝΗ χτόμυαλος Ηρόδοτος έγραψε πως δεν αντίκρισαν τα μάτια του ωραιότερη πόλη. Ο μέγιστος ρήτορας Κικέρων κατέθεσε ότι δεν υπάρχει σημείο της πόλης όπου ο ταξιδιώτης δεν θα γοητευθεί από κάτι, τοπίο, αρχαιότητες ή ανθρώπους. Ο Θεόφιλος Γκωτιέ θαμπώθηκε απ τη λάμψη του ιωνικού φωτός και τα αρώματα της μικρασιατικής φύσης κι είπε για τη Σμύρνη ότι «όλα εδώ είναι φως και μύρα». Κι ο Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε πως «σ αυτή τη βασιλική πόλη η άνοιξη είναι αιώνια». Εκστασιασμένος ο Φλωμπέρ έπλεξε το εγκώμιο των χρωμάτων της: «Κοιτάζω το ηλιοβασίλεμα. Ποτέ δεν αντίκρισα τέτοιο θαυμάσιο θέαμα. Αριστερά, πέρα από τα βουνά, τα Δύο Αδέρφια, βαθυγάλανος ο ουρανός. Αντικρύ ολοπόρφυρος. Δεξιά στο βάθος, κατά τον Μπουρνόβα, τα πάντα ντύθηκαν μ όλες τις αποχρώσεις από το κίτρινο, το ρόδινο ως το κατακόκκινο. Θε μου, τι ομορφιά». Η Σμύρνη υπήρξε ισχυρός πόλος έλξης επιφανών περιηγητών από τον 17ο ως τον 20ό αιώνα: Ταβερνιέ, Γκουφιέ, Σεστίνι, Σατωβριάν, Περρώ, Λίνταου, Βερτράν, Ρηβς κ.ά. αλλά και αναρίθμητων Ελλήνων, βέβαια. Ο Σικελιανός στον πρόλογο του μυθιστορήματος Αιολική γη του Βενέζη έγραψε: «Είναι η γλυκιά ιωνική ατμόσφαιρα, είναι η κρυφή, χαμένη θαλπωρή της μυστικής του κόσμου σάρκας που απροσδόκητα ξανάρχεται και πάλι σ επαφή μητριαρχική μαζί μου, είναι η αγνή ιωνική πνοή του ξεχασμένου και νοσταλγημένου από με τον ίδιο πολιτισμού». Η Σμύρνη, η μάνα του μεγάλου μικρασιάτικου οθωμανικού βιλαετιού με τα πέντε σαντζάκια, η γνωστή στον καιρό της ακμής της με την επωνυμία «ο οφθαλμός της Ανατολής», σφραγίστηκε κατά τους δύο τελευταίους προ της καταστροφής της αιώνες από την υπεροχή της ελληνικής παρουσίας σε όλα τα μέτωπα

15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΟΥ 23 κοινωνικής ζωής και δράσης. Σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παρέχει ο Χρήστος Αγγελομάτης (Χρονικόν της Μεγάλης Τραγωδίας) στις παραμονές του Α Παγκοσμίου πολέμου το ανθρώπινο δυναμικό της Σμύρνης ανερχόταν σε περίπου από τους οποίους οι ήταν Έλληνες, οι Τούρκοι και οι ένα κράμα Αρμενίων, Εβραίων, Ιταλών, Γάλλων, Άγγλων, Αμερικανών και άλλων. Με την καταστροφή της, που σήμανε και την παύση της ιδεολογικής καμπάνιας του ολέθριου για το έθνος και το γένος αλόγιστου «μεγαλοϊδεατισμού», εξουδετερώθηκε και η ελληνική παρουσία στην πόλη. Έτσι, γράφτηκε το τέλος της οικονομικής ακμής και της πνευματικής παράδοσης που υπήρξαν η βάση για τη διαμόρφωση μιας ιδιότυπης αξιοθαύμαστης ελληνικής κοινωνίας, η οποία υπερείχε εντυπωσιακά από τις άλλες του κυρίως ελλαδικού χώρου αλλά και από άλλες του εύρωστου παροικιακού ελληνισμού. Η ανθολογία καταρτίστηκε με βάση τη γενικότερη ποιότητα και κριτήριο την αρτιότητα, την πρωτοτυπία, τη λογοτεχνική, ιστορική ή και αναμνηστική αξία των κειμένων, ενίοτε δε την ιδιάζουσα σημασία που μπορεί κάποια από αυτά να αποκτούν για τον έλληνα αναγνώστη. Το βιβλίο περιλαμβάνει κείμενα από διάφορες χρονικές περιόδους της διεθνούς γραμματείας κυρίως ελληνικά αλλά και τουρκικά, αγγλικά, γαλλικά και άλλα. Η ανθολογία περιέχει πολλά «εξωλογοτεχνικά» ή μη αμιγώς λογοτεχνικά κείμενα. Αλλά η λογοτεχνία στην ευρύτερή της εκδοχή και ανάλυση άπτεται όλων των τομέων του επιστητού, ιδιαίτερα δε της λαογραφίας, της γεωγραφίας, της εκπαίδευσης, του θεάτρου, της μουσικής, των καλών τεχνών, τομείς με τους οποίους η ιστορική της διαδρομή απέδειξε πόσο γόνιμη υπήρξε η αναγκαστική τους συνεργασία.

16 24 MIA ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΜΥΡΝΗ Καλλιέργησα την ιδέα να χωρίσω την ανθολογία σε τρία μεγάλα τμήματα, το καθένα από τα οποία να αντιστοιχεί περίπου στα χρονικά όρια των τριών μεγάλων φάσεων της πολιτείας αυτής που διέτρεξε τον ιστορικό χρόνο συγχέοντας πολλές φορές την πραγματικότητα με τους θρύλους. Δημιούργησα ένα χωριστό κεφάλαιο ανάμεσα στο τρίτο και το τέταρτο τμήμα. Έτσι, το πρώτο, «ΣΜΥΡΝΑ ΣΜΥΡΝΗ», περιέχει κείμενα από την ίδρυση της αρχαίας Σμύρνας μέχρι τον 20ό αιώνα, το δεύτερο, «ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ», κείμενα που αναφέρονται στην περίοδο του τέλους της μεγάλης ακμής μέχρι και την καταστροφή της το 1922, το τρίτο, «ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΜΥΡΝΗ», μια αντιπροσωπευτική ανθολογία ποιημάτων που γράφτηκαν για τη Σμύρνη, και το τέταρτο, «IZMIR», κείμενα που αναφέρονται στη ζωή της σημερινής τουρκικής μεγαλούπολης. Και είναι αλήθεια ότι ο έλληνας ανθολόγος αδυνατεί, καθώς απευθύνεται στους ομογενείς του, να μην επιλέξει πολλούς από το πλήθος των συγγραφέων που ασχολήθηκαν με το τραγικότερο και πιο βαρυσήμαντο ιστορικό γεγονός του 20ού αιώνα για το γένος. Για τις γυναίκες της Σμύρνης αφιερώθηκε ένα χωριστό κεφάλαιο. Η φήμη των γυναικών της Σμύρνης ήταν απέραντη ήδη από την αρχαιότητα και διατηρείται μέχρι σήμερα. Θαμπωμένος απ το κάλλος τους ο Λουκιανός σημείωσε: «Για να περιγράψω τη Σμυρνιά είμαι αναγκασμένος να επικαλεστώ τη βοήθεια όλων των καλλιτεχνών, παίρνοντας από τα αριστουργήματά τους ό,τι καλύτερο. Μόνοι ικανοί γι αυτό θα ήταν ο Απελλής και ο Ζεύξις, ο Παρράσιος και ο Φειδίας». Ενώ η Καλλιρρόη Παρέν έγραψε: «Αι Σμυρναίαι. Αι γυναίκες της Ιωνίας εξ ων και η περίφημος Ασπασία η Μιλησία ήσαν αι ωραιότεραι των Ελληνίδων. Κατά

17 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΟΥ 25 κανόνα αι Σμυρναίαι είναι ωραίαι γυναίκες. Κατά κανόνα σχεδόν και φιλόκαλοι και φιλάρεσκοι. Με ιδιαιτέραν επίδοσιν προς την πολυτέλειαν. Ροδιναί με ζωηρότητα και θαλερά χρώματα. Τέλος η μαγειρική και ζαχαροπλαστική των γυναικών της Σμύρνης φημίζονται». Ένα ξεχωριστό κεφάλαιο κατέχει το θαύμα της μουσικής και του τραγουδιού της Σμύρνης. Από τα μισά του 19ου αιώνα και μέχρι το 22 καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε στην αστική περιοχή της Σμύρνης η μουσική τέχνη με ποικιλόμορφες επιδράσεις από Ανατολή και Δύση. Συνυπήρξαν σχεδόν αρμονικά όλα τα είδη μουσικής και τραγουδιού της εποχής σε διάφορες γλώσσες: ιταλιάνικες καντσονέτες και σέρβικοι σκοποί, γαλλικά ταγκό και εγγλέζικα τραγούδια του συρμού, τούρκικα γκαζέλια και αρμένικοι θρησκευτικοί ύμνοι, ελληνικές θαλασσινές μπαλάντες και ευρωπαΐζουσες μαντολινάτες, κλέφτικα τραγούδια και τσιγγάνικα τσιφτετέλια, ζεϊμπέκικα και οπερέτες, λυρικό μελόδραμα και βωμολοχικός τούρκικος καραγκιόζης, τραγούδια της μακραίωνης σμυρναίικης παράδοσης και τα πρώτα ίσως ρεμπέτικα. «Ένα τραγούδι χωρισμένο ξαφνικά σε τέταρτα τόνου μιλάει για τη Σμύρνη, για τους δρόμους με τα απανωτά καφενεία, τα γυάλινα κλουβιά που αιωρούνται μέσα στη γλυκιά καλοκαιρινή ατμόσφαιρα, για το γουργούρισμα του ναργιλέ, τα κόκκινα φέσια τα κρεμασμένα στους ασβεστωμένους τοίχους όπου κάποτε κάθε πελάτης είχε και την κρεμάστρα του» έγραψε ο Ντάρελ. Ένα άλλο συναφές με το προηγούμενο κεφάλαιο αναφέρεται σε τραγούδια και ποιήματα που γράφτηκαν για να υμνήσουν την πόλη ή να θρηνήσουν την απώλειά της. Το βιβλίο αφιερώνεται στους τελευταίους των ξεριζωμένων

18 26 MIA ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΜΥΡΝΗ από τη Σμύρνη και τα περίχωρά της καθώς και στους άξιους απογόνους τους, που πλούτισαν τον εξασθενημένο και παρηκμασμένο ελλαδικό κορμό μπολιάζοντάς τον με τις εκλεκτές ποικιλίες τους, όταν ξαναρίζωσαν στα ελλαδικά χώματα, στις νέες μικρές και μεγάλες Σμύρνες, στη Νέα Ιωνία της Αθήνας, στη Νέα Ιωνία του Βόλου, στον Εύοσμο ή Κουκλουτζά και το Κορδελιό της Θεσσαλονίκης και σε εκατοντάδες συνοικίες και χωριά της ελληνικής επικράτειας. Θερμές ευχαριστίες οφείλω σε όλους τους συγγραφείς οι οποίοι παραχώρησαν τα κείμενά τους. Θερμές ευχαριστίες, επίσης, για τη βοήθειά τους οφείλω στους φίλους: Κώστα Ακρίβο, Κατερίνα Δανιηλίδου, Μαργαρίτα Καλαφάτη, Δημήτρη Κόκορη, Σοφία Μακρή, Σοφία Παπαδοπούλου, Ελένη Ταμία, Άσπα Χασιώτη, Ντίνο Χριστιανόπουλο. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στους φίλους: Γιώργο Κρητικό, για τη συλλογή σπάνιων κειμένων, Θοδωρή Κοντάρα, για τη γενικότερη πολύτιμη συνδρομή του, και Άρη Τσοκώνα από την Πόλη, για την εξαίρετη μεταφραστική εργασία του. ΘΩΜΑΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Μαϊοσ 2006 Σημ. Iδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην κυρία Eλένη Mπίστικα-Kατραμοπούλου που παραχώρησε την άδεια για τη χρήση των κειμένων του πατέρα της Γιώργου Kατραμόπουλου.

19 Σ μ ύ ρ ν α - Σμ ύ ρ νη (αρχείο Θωμα Κοροβινη) ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΜΥΡΝΗ Η ΣΜΥΡΝΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΑΣΤΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣXEΣEIΣ EΛΛHNΩN KAI TOYPKΩN ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

20

21 ΙΣΤΟΡΙΚΑ Από τα βάθη των αιώνων Ο Μικρασιατικός Ελληνισμός έχει απειροδύναμο ιστορικό μέγεθος, με προεκτάσεις οικουμενικής σημασίας. Άρχισε να σχηματίζεται γύρω στο 1100 π.χ. Εξοντώθηκε βάρβαρα στα 1922 μ.χ., με το σφαγιασμό δηλαδή ή την εκρίζωση της τελευταίας γενεάς των Μικρασιατών Ελλήνων από τις πανάρχαιες εστίες τους. Απομένει όμως ζωντανή πάντοτε, ως παράδοση εμπνευστική, η πνευματική μεγαλουργία του, καθώς και η ηθική ακτινοβολία του. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ακαδημαϊκός ΠΡΈΠΕΙ ΝΑ ΈΧΟΥΝ περάσει πολύ περισσότερα από χρόνια από τότε που εγκαταστάθηκαν αθρόως ελληνικά φύλα στη Μικρά Ασία. Πριν από τους ιστορικούς χρόνους από τον καιρό του Μύθου. Το Αιγαίο ήταν ένας θαλάσσιος δρόμος που ένωνε τη νοτιοανατολική ακροτελεύτια χερσόνησο της Ευρώπης με τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Οι επικοινωνίες ανάμεσα στις δύο ακτές ήσαν συχνές κι οι πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις ήσαν βαθιές. Πριν εγκατασταθούν στην Ασία οι Έλληνες, είχαν ριζώσει εκεί οι θεοί τους. Πρώτη και καλύτερη η μεγάλη Μητέρα-Θεά, η αποκαλουμένη Μα ή Γα ή Γαία ή Ρέα ή Κυβέλη που είχε την έδρα της 29

22 30 MIA ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΜΥΡΝΗ στον Πακτωλό ποταμό. Το αναφέρει κι ο Σοφοκλής (στον Φιλοκτήτη) που την επικαλείται: Ορεστέρα παμβώτι Γα, μάτερ αυτού Διός α τον μέγαν Πακτωλόν εύχρυσον νέμεις. Ο Πακτωλός, που λεγόταν χρυσορρόας γιατί άφηνε ψήγματα χρυσού στο κύλισμά του, ήταν παραπόταμος του Έρμου, κοντά στις εκβολές του οποίου είχε ιδρυθεί η Σμύρνη. Κι οι Έλληνες έποικοι, τιμώντας τη Μητέρα των Θεών, είχαν αποτυπώσει τη μορφή της στα νομίσματα της πόλης. Ένας πανάρχαιος μύθος λέει πως ιδρυτής της Σμύρνης ήταν ο Τάνταλος του οποίου πατέρας ήταν ο Ζευς (ο Δίας όπως τον λένε τώρα τα σχολικά βιβλία) και μητέρα του η Ωκεανίδα Πλουτώ. Ο Τάνταλος ήταν από τ αγαπημένα παιδιά του Δία. Τον επισκεπτόταν συχνά στο όρος Σίπυλος (εκεί ήταν η έδρα του Τάνταλου) μαζί με τους άλλους 11 θεούς του Ολύμπου και το έρριχναν στο φαγοπότι. Σ ένα από αυτά τα συμπόσια ο Τάνταλος θέλησε να ξεγελάσει τους συνδαιτυμόνες του κι αντί να παραθέσει κανένα νόστιμο αγριοκάτσικο έσφαξε τον γιο του Πέλοπα, τον μαγείρεψε και τους τον σέρβιρε. Αλλά οι θεοί κατάλαβαν αμέσως τι είχε κάμει ο πονηρός Τάνταλος πήραν τα κομμάτια του παιδιού, τα συναρμολόγησαν και τον ανέστησαν τον δε μιαρό πατέρα τον καταδίκασαν σε αιώνιο μαρτύριο. Κι ο Δίας, θέλοντας να εξασφαλίσει το μέλλον του εγγονού του, τον έστειλε στην Απία, τη χερσόνησο που ήταν δεμένη μ ένα μίσχο ξηράς με τη Στερεά Ελλάδα... Από τότε η Απία πήρε τ όνομά του, Πέλοπος νήσος, κι ο Πέλοπας έγινε εκεί βασιλιάς. Γιος του ήταν ο Ατρέας που τον διαδέχθηκε κι εγγονοί του, που παρονομάζονταν Ατρείδες, ο Αγαμέμνονας που βασίλευσε στις Μυκήνες κι ο Μενέλαος που έγινε βασιλιάς

23 ΙΣΤΟΡΙΚΑ 31 της Σπάρτης. Με άλλα λόγια, πριν πάνε οι Έλληνες στη Μικρά Ασία ήρθε ένας Μικρασιάτης κι έγινε βασιλιάς στην Ελλάδα. Κι ο μύθος φανερώνει πως η επικοινωνία, η μετακίνηση ατόμων και ομάδων από τη Δύση στην Ανατολή και αντιστρόφως ήταν κάτι συνηθισμένο. Ακόμα πιο συνηθισμένη ήταν η ανταλλαγή επισκέψεων ανάμεσα στους άρχοντες των λαών όπως αποδεικνύεται κι από το ταξίδι του Πάρι στη Σπάρτη, που είχε τα γνωστά επακόλουθα. Η πόλη που ίδρυσε ο Τάνταλος λεγόταν Ναύλοχον, που σημαίνει αραξοβόλι, λεγόταν και Τανταλίς, από το όνομα του ιδρυτού της. Μια άλλη παράδοση λέει πως τη Σμύρνη την ίδρυσε ο Θη σέας ο Αθηναίος, που μαζί με τον Ηρακλή πολέμησε κατά των Αμαζόνων, τις νίκησε και νυμφεύθηκε την αμαζόνα Σμύρνα (πριν πάρει σύζυγο την Ιππολύτη) κι από αυτή πήρε το όνομα η πόλη. Και τη Σμύρνα (που στη γενική τρέπεται το α σε η και λέγεται της Σμύρνης) την τιμούσαν οι Σμυρναίοι, απεικονίζοντας την κατατομή της, με διάδημα σε σχήμα ακροπόλεως, στα νομίσματά τους. Σε άλλα πάλι νομίσματα εικονιζόταν ο Απόλλων ο προστάτης των Ιώνων. ΦΑΝΗΣ ΚΛΕΑΝΘΗΣ Η Ελληνική Σμύρνη, Σελίδες από την Ιστορία της, εικόνες από τη ζωή της και πλήρης εξιστόρηση της τραγωδίας του 1922, Εστία, Αθήνα

24 Μια πόλη στη λογοτεχνία ΣΜΥΡΝΗ Όσοι γνώρισαν τη Σμύρνη από κοντά ευτύχησαν να αποθαυμάσουν τις φυσικές ομορφιές της. Ο πολυταξιδεμένος και ανοιχτόμυαλος Ηρόδοτος έγραψε πως δεν αντίκρισαν τα μάτια του ωραιότερη πόλη. Ο μέγιστος ρήτορας Κικέρων κατέθεσε ότι δεν υπάρχει σημείο της πόλης που ο ταξιδιώτης δεν θα γοητευθεί από κάτι, τοπίο, αρχαιότητες ή ανθρώπους. Ο Σικελιανός στον πρόλογο του μυθιστορήματος Αιολική γη του Βενέζη έγραψε: «Είναι η γλυκιά ιωνική ατμόσφαιρα, είναι η κρυφή, χαμένη θαλπωρή της μυστικής του κόσμου σάρκας που απροσδόκητα ξανάρχεται και πάλι σ επαφή μητριαρχική μαζί μου». ΘΩΜΑΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Το βιβλίο είναι μια αντιπροσωπευτική ανθολόγηση κειμένων που γράφτηκαν για τη Σμύρνη από συγγραφείς όλων των εποχών. Δομημένο σε τέσσερα μέρη παρακολουθεί την πορεία της πόλης μέχρι σήμερα, που η Σμύρνη είναι πλέον ένα σύγχρονο τουρκικό άστυ με ευρωπαϊκό χαρακτήρα, με ενδιάμεσους σταθμούς την περίοδο της μεγάλης της ακμής, με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο, και την καταστροφή της το ISBN: ΒΟΗΘ. ΚΩΔ.: 80430