ΜΑΘΖΜΑ ΓΔΤΣΔΡΟ: ΜΗΑ ΗΣΟΡΗΚΖ ΑΝΑΓΡΟΜΖ

Transcript

1 ΜΑΘΖΜΑ ΓΔΤΣΔΡΟ: ΜΗΑ ΗΣΟΡΗΚΖ ΑΝΑΓΡΟΜΖ Γηα λα κπνξέζνπκε λα θαηαλνήζνπκε ηε ζεκαζία, ηελ ηζηνξηθή δηάζηαζε ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, αιιά θαη λα ζπλάγνπκε ζπκπεξάζκαηα γηα ηε ζεκεξηλή θάζε θαη ην είδνο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, εάλ απηή πξαγκαηηθά ζπλίζηαηαη, ζα πξέπεη λα αλαηξέμνπκε ζην παξειζφλ θαη λα θαηαλνήζνπκε ην θάζκα ηεο δηεζλνχο νηθνλνκίαο ζηελ εμέιημε ηνπ, ην νπνίν έρεη θαηαγσγή κεξηθνχο αηψλεο πξηλ. Ζ πην ζπλεζηζκέλε άπνςε αλαθέξεη φηη ε έλαξμε ηνπ δηεζλνχο ραξαθηήξα ηεο νηθνλνκίαο έρεη ηηο βάζεηο ηεο ηνλ 16 ν θαη ηνλ 17 ν αηψλα (Wallerstein, Braudel). χκθσλα κε νξηζκέλνπο ζεσξεηηθνχο νη δηεζλείο εκπνξεπκαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηδηαίηεξα δηαζπλνξηαθέο ζπλαιιαγέο, κε άμνλα ηηο ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο, μεθίλεζαλ απφ ηνλ 13 ν αηψλα (Dunning: Multinational Enterprises and the Global Economy, 1995). Σνλ 14 ν αηψλα δηακνξθψλεηαη κία νκάδα απφ εκπφξνπο ε νπνία ζπκβάιιεη απνθαζηζηηθά ζηε δηεμαγσγή ηνπ εκπνξίνπ ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο θαη ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εκπνξίνπ εθείλεο ηεο επνρήο ήηαλ ε παξαγσγή θαη πψιεζε αγξνηηθψλ πξντφλησλ, ε ρχηεπζε ζηδήξνπ θαη αθφκε ε παξαγσγή θαη πψιεζε βηνκεραληθψλ πξντφλησλ. Παξάιιεια κε απηέο ηηο δξαζηεξηφηεηεο ζηε Βφξεην Δπξψπε θαη ζπγθεθξηκέλα ζηε Μεγάιε Βξεηαλία δηάθνξνη έκπνξνη ηεο επνρήο είραλ νξγαλψζεη ηελ αγνξά γηα ηελ πψιεζε καιιηνχ θαη πθαζκάησλ πνπ παξάγνληαλ ζηε Μεγάιε Βξεηαλία θαη ζηηο Κάησ Υψξεο. Αθφκε θαη ζηελ Ηηαιία ππήξραλ ηηαιηθέο εηαηξείεο εκπνξηθψλ ζπλαιιαγψλ θαη ηξαπεδηθψλ εξγαζηψλ θαη είραλ ζεκαληηθή ζέζε ζηε δηεζλή ζθελή ηεο εκπνξηθήο δξαζηεξηφηεηαο ζηελ επνρή ηεο αλαγέλλεζεο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ, φπσο αλαθέξεη ν ίδηνο ζπγγξαθέαο, φηη κέρξη ην ηέινο ηνπ 14 νπ αηψλα 150 ηηαιηθέο εηαηξείεο ηξαπεδηθψλ εξγαζηψλ ιεηηνπξγνχζαλ πιένλ θαζαξά ζε πνιπεζληθφ επίπεδν. Παξαηεξνχκε ήδε απφ ηα αλσηέξσ φηη ήδε ε νηθνλνκηθή δηεζλνπνίεζε μεθηλά ζρεδφλ ηαπηφρξνλα κε ηελ εκθάληζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ θαη παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζε φιε ηελ πνξεία ηεο εμέιημεο ηνπ. Πξφθεηηαη γηα ηε ζπζζψξεπζε 17

2 θεθαιαίνπ θαη κία ηέηνηα θεθαιαηαθή ζρέζε έρεη έλα δηαξθή εμειηθηηθφ ραξαθηήξα, κία αμία πνπ δηαξθψο απηναλαπηχζζεηαη ζην πιαίζην ηεο δηαιεθηηθήο εμέιημεο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. Σν θεθάιαην αζθπθηηά ζηνλ πεξηνξηζκφ ησλ νξίσλ ηνπ ζρήκαηνο «αμίαο-ρξήζεο», αλαδεηά ηελ παξαπέξα επέθηαζε ηνπ αθνχ απηή είλαη ε θχζε ηνπ θαη επηδηψθεη ηνλ πεξαηηέξσ δηεζλή θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο ζην πιαίζην ηεο παγθφζκηαο αγνξάο. Ζ θχζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ είλαη ηέηνηα πνπ αλαπηχζζεηαη κφλν απφ ηελ επέθηαζε ηνπ θαη ηελ εθκεηάιιεπζε πφξσλ μέλσλ ρσξψλ θαη εδαθψλ. ρεκαηίδεηαη σο εζληθφ θξάηνο γηα ηηο αλάγθεο ηνπ αλαπηπζζφκελνπ θεθαιαίνπ θαη ηεο αλεξρφκελεο αζηηθήο ηάμεο θαη ν πξψηνο ζρεκαηηζκφο θξάηνπο γίλεηαη κε ηε κνξθή ηεο απνιπηαξρίαο. Σν βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ απφ ηε αξρή είλαη ν δηεζλήο θαηακεξηζκφο εξγαζίαο θαη παξάιιεια δηακνξθψλεηαη έλα πιαίζην αληαγσληζκνχ θαη ζπλαιιαγψλ γηα ηα θξάηε, ελψ παξάιιεια αλαπηχζζνληαη ζρέζεηο εμάξηεζεο, ππνηαγήο θαη θπξηαξρίαο. Σνλ 17 ν θαη 18 ν αηψλα δηακνξθψζεθε ην δηεζλέο ζχζηεκα ηνπ θξαηηθνχ θαβνξηηηζκνχ θαη δεκηνπξγήζεθαλ νη κεγάιεο απνηθηαθέο εκπνξηθέο εηαηξείεο ρνλδξηθνχ εκπνξίνπ. Απηέο νη εηαηξείεο ήηαλ ε Dutch Company, ε British East India Company, ε Muscovy Company, ε Royal Africa Company, θαη ε Hudson Bay Company. ιεο νη ζπγθεθξηκέλεο εηαηξείεο αλαπηχρζεθαλ ζε απνηθηαθέο πεξηνρέο πνπ γίλνληαλ φιεο νη ρνλδξεκπνξηθέο ζπλαιιαγέο. κσο ε πην ζεκαληηθή ζηηγκή ηνπ θαπηηαιηζκνχ, εθηφο απφ ηε ζεκεξηλή επνρή, ήηαλ ε Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε ε νπνία ζπλεηέιεζε απνθαζηζηηθά ζηελ αλάπηπμε ηεο δηεζλνχο βηνκεραληθήο παξαγσγήο θαη απνηέιεζε ην ζεκαληηθφηεξν πξφδξνκν ηεο ζχγρξνλεο πνιπεζληθήο επηρείξεζεο θαη ηδηαίηεξα ησλ βξεηαληθψλ πνιπεζληθψλ. ην πιαίζην ηεο επέθηαζεο ησλ πνιπεζληθψλ επηρεηξήζεσλ ε Βφξεηνο θαη ε Νφηηνο Ακεξηθή αληηκεησπίζηεθαλ ζαλ ζεκαληηθέο πεξηνρέο γηα επελδχζεηο, ελψ ιίγν αξγφηεξα ζεκαληηθέο πεξηνρέο γηα επελδπηηθέο επθαηξίεο έγηλαλ ε Χθεαλία θαη ε Αθξηθή. Θα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη νη ζπγθεθξηκέλεο επελδχζεηο δελ έρνπλ κε ηε ζχγρξνλε θηινζνθία ησλ άκεζσλ μέλσλ επελδχζεσλ, ζηηο νπνίεο ζα επεθηαζνχκε ζε εηδηθφ θεθάιαην, είλαη άγλσζην αλ ζα πξέπεη λα ζεσξεζνχλ αθφκε θαη σο πξφδξνκνο. Ο Dunning (θεθ. 5) αλαθέξεη φηη νη ηερληθέο θαη νξγαλσηηθέο εμειίμεηο κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1870, ε βηνκεραληθή επαλάζηαζε έγηλε ζηα 18

3 κέζα ηνπ 18 νπ αηψλα, βνήζεζαλ ηελ εμσηεξηθή θαη εζσηεξηθή παξαγσγή κηαο νκάδαο φκνησλ πξντφλησλ απφ ηελ ίδηα επηρείξεζε. Παξάιιεια ε αλάπηπμε θαη ε εθκεηάιιεπζε κεηαιιεπκάησλ, φπσο θαη άιισλ πξντφλησλ πνπ ήηαλ πξψηεο χιεο πξνζέιθπζαλ κεγάιεο πνζφηεηεο απφ άκεζεο μέλεο επελδχζεηο. Θα πξέπεη φκσο λα ππνγξακκίζνπκε γηα απνθπγή νπνηαζδήπνηε ζχγρπζεο φηη νη πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο βηνκεραληθήο παξαγσγήο εκθαλίζηεθαλ ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία κεηά ην Οη ίδηεο θαζηεξψζεθαλ κεηά ην ηέινο ηνπ 1 νπ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ θαη ζηε δεθαεηία ηνπ 20 είρακε ηηο πξψηεο νινθιεξσκέλεο ΠΔΔ, νη νπνίεο γλψξηζαλ κία χθεζε ζηε δεθαεηία ηνπ 30 θαη αξγφηεξα γλψξηζαλ ηε κεγάιε αλάπηπμε κεηά ην Απφ ηα αλσηέξσ κπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε φηη φζν πξνρσξνχζε ν 19νο αηψλαο νη επηρεηξήζεηο ζηεξηδφληνπζαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ζε έλα εμσηεξηθφ πεξηβάιινλ θαη ιηγφηεξν ζηε ιεηηνπξγία ηεο εζσηεξηθήο αγνξάο θαη ζην ζηελφ πεξηβάιινλ ηνπ εζληθνχ θξάηνπο θαη αλαπηχζζνπλ νξγαλψζεηο νη νπνίεο βαζηδφληνπζαλ ζηελ επηζεηηθφηεηα, ε νπνία ήηαλ αλαγθαία πξνθεηκέλνπ λα θαηαθηήζνπλ ηηο λέεο πεξηνρέο πνπ ήηαλ ζεκαληηθέο γηα ηελ παξαγσγή, γηα ηελ επνρή ηνπο, πςειήο πνηφηεηαο πξντφλησλ κε ην αληίζηνηρν ρακειφ θφζηνο. Ο βαζηθφο κνριφο γηα ηελ αλάπηπμε ησλ πνιπεζληθψλ επηρεηξήζεσλ ήηαλ νη πφξνη θαη θπξίσο ην απφζεκα θζελήο, εηδηθεπκέλεο θαη θαιά πεηζαξρεκέλεο εξγαζίαο, ε νπνία είλαη απαξαίηεηε πξνθεηκέλνπ νη θαπηηαιηζηέο λα κεγηζηνπνηήζνπλ ηα θέξδε ηνπο. Δμάιινπ, ζχκθσλα κε ηνλ A. Smith, νη εμσηεξηθέο επελδχζεηο θαη ε επέθηαζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ επηρεηξήζεσλ ζε δηάθνξα κέξε ηνπ πιαλήηε, ήηαλ απφξξνηα ηνπ πνζνζηνχ θέξδνπο ζηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, πξάγκα πνπ ππνρξέσλε ηηο κεγάιεο επηρεηξήζεηο λα βξίζθνπλ δηεμφδνπο ζε ιηγφηεξν αλαπηπγκέλεο ρψξεο πνπ ηηο αμηνπνηνχζαλ ψζηε λα ρξεζηκεχζνπλ ζαλ πιεφλαζκα θεθαιαίνπ. Γηα λα γίλεη θαηαλνεηή ζην ζχλνιν ηεο ε παγθφζκηα νηθνλνκία θαη λα ζπλαγάγνπκε ην απνηέιεζκα γηα ηε ζεκεξηλή παγθνζκηνπνίεζε θαη ην είδνο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο πνπ θπξηαξρεί, ζα ρσξίζνπκε ηε ζπλνιηθή πνξεία ηνπ θαπηηαιηζκνχ ζε ηέζζεξηο βαζηθέο πεξηφδνπο: 1. Ζ πξψηε πεξίνδνο ηαπηίδεηαη κε ηελ πξψηε πεξίνδν ηεο δηεζλνπνίεζεο ηνπ εκπνξίνπ θαη αλήθεη ζηνλ 18 ν αηψλα θαη ραξαθηεξίδεηαη σο θηιειεχζεξε πεξίνδν. Πξφθεηηαη γηα ηε θηιειεχζεξε πεξίνδν ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ πνπ ην βαζηθφ ηεο ζηνηρείν θαη νπζία ηεο είλαη ε έλαξμε ηεο 19

4 απνηθηνθξαηίαο. Ζ κεγάιε δχλακε ηεο επνρήο ε Μεγάιε Βξεηαλία δεκηνπξγεί ηηο; πξνυπνζέζεηο γηα ηε πξψηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε θαη λα αθνινπζήζεη θαηφπηλ ε Γαιιία. Ζ βαζηθή αλαγθαηφηεηα ηεο επνρήο είλαη ε επέθηαζε ηνπ εκπνξίνπ, ε νπνία δηακνξθψλεη ηηο εμειίμεηο ηεο αγνξάο θαη αθφκε δεκηνπξγεί ηα θίλεηξα γηα κεγάια θέξδε πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ην δηεζλέο εκπφξην ησλ καχξσλ απφ ηελ Αθξηθή, νη νπνίνη αληαιιάζζνληαλ κε βακβάθη θαη καιιί, αιιά αθφκε θαη πξντφληα κεηαιινπξγίαο (Γειηβάλε, εηζαγσγή). Δθείλν ην ζηνηρείν πνπ ραξαθηεξίδεη εθείλε ηελ επνρή ήηαλ φηη νη πινηνθηήηεο έθαλαλ εκπφξην δνχισλ θαη ζπγθεθξηκέλα καχξσλ θαη ηα θέξδε πνπ απνθφκηζαλ νη αγγιηθέο πφιεηο, φπσο ζπγθεθξηκέλα, ην Μπξίζηνι, ην Λίβεξπνπι θαη αθφκε νη γαιιηθέο πφιεηο, φπσο ε Νάλη, ήηαλ πνιχ ζεκαληηθά θαη γη απηφ έγηλαλ επελδχζεηο ζ απηή ηελ θαηεχζπλζε (Gaston,. Martin, 1931). Απφ ηα αλσηέξσ κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηφ φηη ην εκπφξην ησλ δνχισλ απέθεξε ηεξάζηηα θέξδε ζε εθείλεο ηηο επηρεηξήζεηο πνπ νη δξαζηεξηφηεηεο ηνπο είραλ εμεηδηθεπηεί ζ απηή ηελ θαηεχζπλζε. 2. Ζ δεχηεξε πεξίνδνο ραξαθηεξίδεηαη απφ ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19 νπ αηψλα θαη μεθηλάεη απφ ην 1850 θαη νινθιεξψλεηαη κε ηνλ Α Παγθφζκην Πφιεκν, δειαδή ην Σα ζεκαληηθφηεξα ζηνηρεία ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ είλαη νη λέεο ηερλνινγηθέο εθεπξέζεηο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ αλάπηπμε ησλ κεηαθνξψλ θαη θπξίσο ησλ ζηδεξνδξφκσλ, επίζεο ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν είλαη ε επέθηαζε ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο ζηελ Ηλδία θαη ε παξάιιειε δεκηνπξγία ηνπ εζληθνχ ζηδεξνδξνκηθνχ δηθηχνπ, έρνπκε ηελ αλάπηπμε ησλ λέσλ βηνκεραληψλ, φπσο γηα παξάδεηγκα ηελ θισζηνυθαληνπξγία, ελψ παξάιιεια έρνπκε ηελ εθεχξεζε ηεο αηκνκεραλήο θαη κ απηφλ ηνλ ηξφπν ηα αηκνθίλεηα πινία ζπκβάιινπλ απνθαζηζηηθά ζηε δηεχξπλζε ηνπ εκπνξίνπ, θαη ηέινο ηα έξγα ππνδνκήο παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν γηα ηελ αλάπηπμε ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ. Ζ ρεκηθή θαη ε ειεθηξηθή βηνκεραλία επηηαρχλνπλ ηε δηαδηθαζία ηεο δηεζλνπνίεζεο θαη ν θαλφλαο ηνπ ρξπζνχ κε ηελ πξσηνθαζεδξία ηεο αγγιηθήο ζηεξιίλαο ζπκβάιινπλ απνθαζηζηηθά ζηελ επέθηαζε ησλ ζπλαιιαγψλ. Σεξάζηην ξφιν έρεη παίμεη θαη ε Γηψξπγα ηνπ νπέδ θαη νη ηειέγξαθνη, κε απνηέιεζκα ε πξψηε θάζε ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, κε ηελ έλλνηα πνπ ελλνείηαη ζήκεξα, γίλεηαη πξαγκαηηθφηεηα. Παξ φια απηά εθείλν πνπ ραξαθηεξίδεη εθείλε ηελ επνρή 20

5 είλαη ε δεκηνπξγία κηαο δηεζλνχο νηθνλνκίαο θαη αθφκε κία κεγαιχηεξε δηεπθφιπλζε ησλ ζπλαιιαγψλ θαη ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ. Σν ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ είλαη φηη ε Μεγάιε Βξεηαλία εμαθνινπζεί λα θπξηαξρεί θαη γη απηφ, θαηαξρήλ, γίλεηαη ε πξψηε πνπ εθβηνκεραλίδεηαη. ε φιε ηελ πεξίνδν θάλνπλ δεηιά-δεηιά ηα βήκαηα ηνπο θαη νη ΖΠΑ. Γηα λα έρνπκε κία εηθφλα απφ ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε εθείλεο ηεο επνρήο, ζα παξαζέζνπκε νξηζκέλα ζηνηρεία πνπ ζα καο δηεπθνιχλνπλ λα θαηαλνήζνπκε ηελ εμέιημε ηεο δηεζλνχο νηθνλνκίαο θαη αθφκε λα θαηαλνήζνπκε ην κέγεζνο ηεο ζχγρξνλεο παγθνζκηνπνίεζεο. Έηζη παξαηεξνχκε φηη ηελ πεξίνδν ν φγθνο ησλ αγγιηθψλ εμαγσγψλ απμήζεθε πεξίπνπ ηέζζεξηο θνξέο. Οη κεηαβνιέο ηνπ φγθνπ ηνπ παγθφζκηνπ εκπνξίνπ ζηελ πεξίνδν ήηαλ ζεηηθέο θαηά 27% θαη ηελ πεξίνδν ήηαλ 17% (Nurkse). Σν ζχλνιν ησλ αγγιηθψλ θεθαιαίσλ απφ ην πνζφ ησλ 520 εθαη. ζηεξιηλψλ πνπ ήηαλ ην 1867, έθζαζε ζηηο ζηεξιίλεο ην 1912 (Μειάο). Ζ αλάπηπμε ηνπ ζηδεξνδξνκηθνχ δηθηχνπ ραξαθηεξίδεη ηελ επέθηαζε ηνπ θεθαιαίνπ θαη ηελ αλάπηπμε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο ζε φιε ηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ αηψλα. Με βάζε ηα ζηνηρεία ηεο Luxemburg, ελψ ην 1840 ε Δπξψπε είρε ρηιηφκεηξα, ην 1880 έθζαζε ζηα ρηιηφκεηξα θαη ην 1910 έθζαζε ζηα ρηιηφκεηξα. ηελ Ακεξηθή ηελ ίδηα πεξίνδν απφ ρηιηφκεηξα θαη έθζαζε ζηα (Μειάο). Απφ ηα αλσηέξσ πξνθχπηεη αθφκε φηη ε θηλεηηθφηεηα θεθαιαίνπ γίλεηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ηε δεθαεηία ηελ πεξίνδν ηεο έλαξμεο ηνπ Α Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ην 1914, ε Μεγάιε Βξεηαλία απνηεινχζε κε ηε κεγαιχηεξε παξνπζία μέλσλ επελδχζεσλ ζην εμσηεξηθφ θαη αθνινπζνχζαλ νη ΖΠΑ. ην ζχλνιν ε Μεγάιε Βξεηαλία έρεη επελδχζεη πεξηζζφηεξα απφ φζα έρνπλ επελδχζεη καδί νη ΖΠΑ, ε Γεξκαλία, ε Γαιιία, νη Κάησ Υψξεο, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη ηελ επεθηαηηθή πνιηηηθή πνπ αθνινπζεί ε Μεγάιε Βξεηαλία θαη ε απνηθηνθξαηηθή ινγηθή πνπ είλαη ζπλπθαζκέλε κε ηε θχζε ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ δεκηνχξγεζε (Hirst- Thompson). Απφ ηελ άιιε νη βηνκεραληθέο εμαγσγέο ην 1913 ήηαλ γηα ηε Μεγάιε Βξεηαλία εθαη. δνιάξηα, γηα ηε Γεξκαλία εθαη. δνιάξηα, ηηο ΖΠΑ 896 εθαη. δνιάξηα θαη ηε Γαιιία 813 εθαη. δνιάξηα (Lewis). Δπνκέλσο ε Μεγάιε Βξεηαλία θαη ε Γεξκαλία ήηαλ νη κεγαιχηεξνη εμαγσγείο βηνκεραληθψλ πξντφλησλ πξηλ θεξπρηεί ν Β Παγθφζκηνο Πφιεκνο. Με άιια 21

6 ζηνηρεία ζηα θεθάιαηα πνπ ήηαλ ηνπνζεηεκέλα ζην εμσηεξηθφ θπξηαξρνχζε ε Μεγάιε Βξεηαλία θαη βξίζθνληαλ ζε απφζηαζε ε Γεξκαλία θαη ε Γαιιία. πγθεθξηκέλα ην 1914 ε Μεγάιε Βξεηαλία είρε ηνπνζεηήζεη 75 κε 100 δηζεθ. γαιιηθά θξάγθα, ε Γεξκαλία 44 δηζεθ. θξάγθα θαη ε Γαιιία 60 δηζεθ. θξάγθα (Λέληλ, Hobson, Riesser). Δπίζεο ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν είλαη φηη ε αμία ησλ βηνκεραληθψλ εμαγσγψλ ήηαλ πνιχ κηθξφηεξε απφ ηα απνζέκαηα ησλ μέλσλ επελδχζεσλ. Δπνκέλσο, ζε κία πεξίνδν πνπ ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ήηαλ ν νηθνλνκηθφο θηιειεπζεξηζκφο θαη ε εληχπσζε πνπ θπξηαξρνχζε ήηαλ φηη νη θνηλσλίεο πεξλνχζαλ κία πεξίνδν εθηεηακέλεο εηξήλεο, ν αληαγσληζκφο ησλ πνιπεζληθψλ επηρεηξήζεσλ θαη ησλ θξαηψλ πνπ ηηο εθπξνζσπνχζαλ νδήγεζαλ ζην Α Παγθφζκην Πφιεκν. Απφ ηελ άιιε εμαηηίαο ηεο αλάγθεο ησλ θξαηψλ γηα απνηθηαθή πνιηηηθή, ππνρξέσζαλ ηηο αλεπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο ζε κία επεθηαηηθή εδαθηθή πνιηηηθή θαη απηφ ήηαλ ζπλαθφινπζν ησλ πεξαηηέξσ ζπγθξνχζεσλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε πεξίνδνο ζα πξέπεη λα αλαιπζεί θαη λα ζπγθξηζεί κε ηε ζεκεξηλή θαη λα δηαπηζησζεί ε θχζε ησλ πνιπεζληθψλ επηρεηξήζεσλ θαη ηεο ζρέζεο ηνπο κε ηηο ζχγρξνλεο αλεπηπγκέλεο ρψξεο θαη ηηο θπβεξλήζεηο ηνπο. Ζ πεξίνδνο πνπ αθνινπζεί θαη ζπγθεθξηκέλα απφ ην 1919 έσο θαη ην 1939 είλαη ε πεξίνδνο ηνπ κεζνπνιέκνπ θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ κία νηθνλνκηθή αλάπηπμε, ε νπνία νδήγεζε ζηε κεγαιχηεξε θξίζε ζηελ ηζηνξία ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ζπγθεθξηκέλα ζηελ πεξίνδν , ε νπνία ηαπηίζηεθε κε ηελ θξίζε ηνπ ρξεκαηηζηεξίνπ ηεο Νέαο Τφξθεο. Ζ ζπγθεθξηκέλε θξίζε εμαπιψζεθε ζε νιφθιεξν ηνλ πιαλήηε, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ είλαη: Ζ δηεζλνπνίεζε ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ, καδί κε ην άλνηγκα ησλ δηεζλψλ αγνξψλ θαη ηε ιεηηνπξγία ησλ ρξεκαηηζηεξίσλ γηα ηε δηαθίλεζε ησλ θεθαιαίσλ. Ζ έλαξμε ηεο κεζνπνιεκηθήο πεξηφδνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ κία αλάθακςε ησλ αγνξψλ θαη ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο, θπξίσο ζηηο ΖΠΑ, πνπ δηαθφπηεηαη απφηνκα κε ηελ θξίζε ηνπ Οθηψβξε ηνπ Ζ πξνζπάζεηα λα βξεζεί ιχζε ζηε ζπλδηάζθεςε ηνπ Λνλδίλνπ απέηπρε θαη φια νδεγήζεθαλ ζε αδηέμνδν. Σν απνηέιεζκα ήηαλ λα θιείζνπλ πνιιέο επηρεηξήζεηο, ελψ ε αλεξγία εμαπιψζεθε κε πνιχ κεγάιε ηαρχηεηα ζε νιφθιεξν ηνλ πιαλήηε. Οη 22

7 θπβεξλήζεηο ησλ εζληθψλ θξαηψλ πξνζπαζνχλ λα εμάγνπλ ηελ αλεξγία, πξνθεηκέλνπ λα αλαθνπθίζνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο ηεο ρψξαο ηνπο, κε δηάθνξα πξνζηαηεπηηθά κέηξα. Παξ φια απηά ην κφλν πνπ πξνέθπςε απφ φιε απηή ηελ θαηάζηαζε, ήηαλ ε αλαηξνθνδφηεζε ηεο χθεζεο θαη ν πεξηνξηζκφο ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ ζην ειάρηζην. Οη ρψξεο πνπ πξνζπάζεζαλ λα πάξνπλ ήηαλ νη αλεπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο θαη εηδηθά νη ΖΠΑ. Οη ΖΠΑ εθείλε ηελ πεξίνδν είραλ ζεκαληηθή ζέζε ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία θαη ην 1929 πνπ μέζπαζε ε θξίζε ε βηνκεραληθή παξαγσγή ησλ ΖΠΑ αληηπξνζψπεπε ην 40% ηεο παγθφζκηαο βηνκεραληθήο παξαγσγήο, ελψ νη νη εηζαγσγέο θαη νη εμαγσγέο ηνπο αληηπξνζψπεπαλ αληίζηνηρα ην 12,4% θαη 15,8% ησλ παγθφζκησλ εηζαγσγψλ θαη εμαγσγψλ (Niveau, Μειάο). Γηα λα θαηαλνεζεί ην εχξνο ηεο θξίζεο ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο, ζα πξέπεη λα πνχκε φηη ε ακεξηθαληθή νηθνλνκία ήηαλ κία νηθνλνκία ε νπνία κεγεζχλνληαλ απφ ηνπο εζσηεξηθνχο ηεο παξάγνληεο πεξηζζφηεξν θαη ιηγφηεξν απφ ηνπο εμσηεξηθνχο. Γηα λα γίλεη θαηαλνεηφ ην αλσηέξσ, ζα αλαθέξνπκε φηη νη εμαγσγέο ησλ ΖΠΑ ην 1929 αληηζηνηρνχζαλ κφλν ζην 6% ηνπ εζληθνχ ηνπο εηζνδήκαηνο, ελψ απφ ηε ζθνπηά ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο, νη εμαγσγέο ηεο ην 1907 αληηπξνζψπεπαλ ην 20% ηνπ εζληθνχ ηεο εηζνδήκαηνο. 3. Ζ Σξίηε ζεκαληηθή πεξίνδνο αξρίδεη κε ηε ιήμε ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ην 1945 θαη νινθιεξψλεηαη κε ηηο δχν θξίζεηο ηεο πεηξειατθήο ελέξγεηαο ην 1973 θαη ην Σν βαζηθφ ζηνηρείν ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ είλαη ε αλάπηπμε ηνπ θξάηνπο ηεο θνηλσληθήο πξφλνηαο ή φπσο δηαθνξεηηθά απνθαιέζηεθε θευλζηαλφ ή θνξληηζηηθφ θξάηνο. Ζ ζπγθεθξηκέλε θνηλσληθννηθνλνκηθή δνκή νδήγεζε ζε κία πνιχ κεγάιε νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Με ηελ έλαξμε ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ μεθηλά ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ κε έκθαζε ζηνλ θξαηηθφ ηνκέα θαη ζηε ιεηηνπξγία δεκφζησλ επηρεηξήζεσλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε πνιηηηθή απνηειεί ζπλέρεηα ηεο εθαξκνζκέλεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο πνπ ήδε μεθίλεζε ζηηο ΖΠΑ ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 30. ην πιαίζην ηεο απεηιήο ηεο εκθάληζεο ηνπ θνκκνπληζηηθνχ ζπζηήκαηνο, νη πξνεγκέλεο ρψξεο, πέξα απφ ηηο ΖΠΑ, θαη ζηελ Δπξψπε έδσζαλ έκθαζε ζην θξάηνο θαη ζηελ αλάπηπμε ησλ εζληθψλ ηνπο νηθνλνκηψλ. Ήηαλ απφξξνηα ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ δχν θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ, ηεο εκπεηξίαο ηεο θξίζεο ηεο θηιειεχζεξεο 23

8 νηθνλνκίαο ζηε δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ θαη ελφο θνηλσληθνηαμηθνχ ζπκβηβαζκνχ θαη ζπλεξγαζίαο ησλ ζπλδηθάησλ θαη ησλ εζληθψλ θπβεξλήζεσλ. Σν πξψην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο λέαο πεξηφδνπ είλαη ε δεκηνπξγία ηνπ λνκηζκαηηθνχ ζπζηήκαηνο ηνπ Bretton Woods (1944). ην πιαίζην ηεο λέαο θαηάζηαζεο ην δνιάξην σο λφκηζκα γίλεηαη παγθφζκην κέζν θπθινθνξίαο, εμαηηίαο ηεο δπλαηφηεηαο ηνπ λα κεηαηξέπεηαη ζε ρξπζφ. Έηζη νη ΖΠΑ έγηλαλ ε παγθφζκηα εγεκνληθή δχλακε ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ, δειαδή θάηη αλάινγν κε ηε Μεγάιε Βξεηαλία ηνλ 19 ν αηψλα. Έηζη νη παγθφζκηεο ζπλαιιαγέο θαη ε παγθφζκηα θπθινθνξία ηνπ ρξήκαηνο, πξσηνγελέο ζηνηρείν ηεο αλάπηπμεο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο, πξαγκαηνπνηνχληαη κε ην λφκηζκα ηεο παγθφζκηαο εγεκνληθήο δχλακεο, δειαδή ησλ ΖΠΑ, θάηη αλάινγν πνπ είρε ζπκβεί θαη κε ηε ζηεξιίλα ηνλ 19 ν αηψλα πνπ ήηαλ ην λφκηζκα ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο. Ο βαζηθφο ιφγνο πνπ έγηλε απηφ ήηαλ επεηδή νη ΖΠΑ δελ είραλ θαηαζηξαθεί απφ ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν θαη ήηαλ ε κφλε ρψξα πνπ δηέζεηε εμνπιηζκφ πξνθεηκέλνπ λα ζπκβάιιεη ζηελ απνθαηάζηαζε ησλ θαηεζηξακκέλσλ νηθνλνκηψλ θαη ηδηαίηεξα ησλ νηθνλνκηψλ ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο. Ζ εθαξκνγή ηνπ ζρεδίνπ Μάξζαι, ην νπνίν μεθίλεζε ην 1948, βνήζεζε ηα κέγηζηα γηα λα αλνξζσζνχλ νη εζληθέο νηθνλνκίεο ησλ δπηηθνεπξσπατθψλ ρσξψλ. Σα θίλεηξα ησλ ΖΠΑ βαζίδνληαλ θπξίσο ζηνλ θφβν ηνπο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ. πλνιηθά ην ζρέδην Μάξζαι ήηαλ ν θηλεηήξαο εθθίλεζεο ηεο GATT θαη ηνπ Bretton Woods θαη ζεσξήζεθε ε αηκνκεραλή ηεο κεηαπνιεκηθήο αλάπηπμεο ηεο νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο θαη ηεο δηεζλνχο θαπηηαιηζηηθήο αλαζπγθξφηεζεο. Με ηε GATT (Γεληθή πκθσλία Γαζκψλ θαη Δκπνξίνπ) είρακε ηελ εμέιημε κηαο δηεζλνχο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο ε νπνία ήηαλ πξνζαλαηνιηζκέλε ζηε θηιειεπζεξνπνίεζε ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ. Απηφ είρε ζαλ απνηέιεζκα, φπσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη, λα κεηαθηλεζνχλ ηα ακεξηθαληθά θεθάιαηα πξνο ηηο νηθνλνκίεο ησλ ρσξψλ ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο θαη αθφκε πξνο ηελ Ηαπσλία. Σα αλσηέξσ ζεσξνχληαη ζεκαληηθά γηα λα θαηαλνεζεί ε χπαξμε ηεο δηεζλνχο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο θαη φηη ην ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν ήηαλ ε επέθηαζε ησλ θεθαιαίσλ ζε φια εθείλα ηα κέξε ηεο γεο πνπ νη θαπηηαιηζηηθέο επηρεηξήζεηο ζεσξνχζαλ αλαγθαίν. Έηζη παξφιν πνπ ην θπξίαξρν ζηνηρείν ηεο λέαο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο ήηαλ ε εζληθή νηθνλνκία, ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ήηαλ ε επέθηαζε ησλ 24

9 αγνξψλ θαη ην ζηαδηαθφ άλνηγκα ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ, αλ θαη δελ έθζαζε πνηέ ζηα επίπεδα ηνπ Απηφ ζεκαίλεη φηη νη ιφγνη ηνπ εκπνξίνπ πξνο ην ΑΔΠ ήηαλ πςειφηεξνη ην 1913 ζε ζρέζε κε ην Πάλησο νη ιφγνη ηνπ εκπνξίνπ πξνο ην ΑΔΠ ήηαλ πςειφηεξνη ην 1973 ζε ζρέζε κε ην 1950 (Maddisson). Αλ ππνινγηζηεί ην κέηξν ηζνηηκίαο ησλ αγνξαζηηθψλ δπλάκεσλ παξαηεξείηαη κία ζηαζεξή αχμεζε ηνπ αλνίγκαηνο ηνπ αλεπηπγκέλνπ θαη αλαπηπζζφκελνπ θφζκνπ, κε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Αζίαο (Hirst-Thompson). Πάλησο ηα ζηνηρεία απνδεηθλχνπλ φηη ην άλνηγκα ησλ θεθαιαηαθψλ ξνψλ ηεο πεξηφδνπ πξηλ απφ Α Παγθφζκην Πφιεκν ήηαλ ζπγθξηηηθά κεγαιχηεξν ζε ζρέζε κε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, κε βάζε ηνλ αθφινπζν πίλαθα. Πίλαθαο: Λφγνο ζπλνιηθψλ θεθαιαηαθψλ ξνψλ πξνο ην ΑΔΠ Βξεηαλία Γαιιία νπεδία ,61-2, ,17 1,59 1, ,10 0,99 1,48 Πεγή: Tomlison 1988, πίλαθαο 2. Ο Grassman ην 1980, θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ην ρξεκαηννηθνλνκηθφ άλνηγκα κε βάζε ην ιφγν ηνπ ηζνδπγίνπ ηξερνπζψλ ζπλαιιαγψλ πξνο ην ΑΔΠ, δελ δηαπηζηψλεη θακία αχμεζε ηνπ αλνίγκαηνο ζην δηάζηεκα Τπήξμε κείσζε ηεο θίλεζεο ησλ θεθαιαίσλ γηα ηηο έμη κεγάιεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο, δειαδή ηε Μεγάιε Βξεηαλία, ηελ Ηηαιία, ηε νπεδία, ηε Γαλία, ηε Ννξβεγία θαη ηηο ΖΠΑ. Απηή ε ηάζε ζπλερίδεηαη θαη κεηά ην Β Παγθφζκην Πφιεκν θαη θαηφπηλ εκθαλίδεηαη κία ηάζε γηα αχμεζε ηνπ αλνίγκαηνο απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 θαη κεηά (Hirst-Thompson). Θα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ε ζπγθεθξηκέλε ηάζε ηνπ αλνίγκαηνο δελ ηζρχεη γηα φιεο ηηο ρψξεο. Θα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ζεκαληηθφ ξφιν γηα ηε ζπγθεθξηκέλε κνξθή επέθηαζεο ηεο δηεζλνχο νηθνλνκίαο, ζηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε, έπαημε θαη ε κεγάιε ζηξαηησηηθή ηζρχο ησλ ΖΠΑ, ε νπνία είρε θαηαιπηηθφ ξφιν γηα ηηο 25

10 κεηαπνιεκηθέο ζπλζήθεο θεθαιαηαθήο ζπζζψξεπζεο, απαξαίηεηε γηα ηελ επέθηαζε ησλ επελδχζεσλ θαη ην άλνηγκα ηεο δηεζλνχο νηθνλνκίαο. Παξάιιεια νη ΖΠΑ έπαημαλ πνιχ κεγάιν ξφιν θαη ζηε ζπλνρή ηνπ ιεγφκελνπ δπηηθνχ θφζκνπ. Τπάξρνπλ αθφκε θαη ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηε δνκή ηεο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο θαη αγνξάο. Σα λέα βηνκεραληθά πξντφληα πςειήο ηερλνινγίαο δεκηνπξγνχλ, επίζεο, λέεο πξνυπνζέζεηο γηα έλα λέν θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο αλάκεζα ζηηο αλαπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο. Έρνπκε ήδε αλαθέξεη φηη απφ ηα ζπζηαηηθά ζηνηρεία γηα ηε ιεηηνπξγία κίαο παγθφζκηαο ή θαη δηεζλνχο νηθνλνκίαο παίδεη ξφιν ε νκνγελνπνίεζε ησλ πνιηηηζηηθψλ ζηνηρείσλ, ε νκνγελνπνίεζε ηεο πιεξνθφξεζεο θαη ε δεκηνπξγία κίαο εληαίαο πνιηηηζηηθήο θνπιηνχξαο γηα ηηο αλάγθεο ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ δηεζλνχο θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. Τπ απηήλ ηελ έλλνηα ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπ δηεζλνχο θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο είλαη ε αλάγθε γηα ηε ζπγθξφηεζε κίαο αλαγθαίαο ηδενινγίαο γηα ηε ζπλνρή ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ. Απηφ ην ζθνπφ έξρεηαη λα επηηειέζεη ν ιεγφκελνο ακεξηθάληθνο ηξφπνο δσήο. Έηζη απηφο κεηαθέξεηαη δηάρπηα ζηηο δπηηθέο θνηλσλίεο δηα κέζνπ ησλ ΜΜΔ, ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, ησλ δηαθφξσλ πξντφλησλ καδηθήο θαηαλάισζεο θαη ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο πνπ είλαη εχπεπηε γηα ηηο επξχηεξεο ιατθέο κάδεο. Δθείλν πνπ ραξαθηεξίδεη φιε απηή ηελ πεξίνδν είλαη φηη ε ακεξηθάληθε θνηλσλία απνηειεί ην πξφηππν δσήο θαη απηφ ζεκαίλεη πςειφ βηνηηθφ επίπεδν θαη αθφκε θαλφλεο ειεπζεξίαο, φπσο θαη ηππηθήο δεκνθξαηηθήο δσήο. Φπζηθά ε πξνπαγάλδα απνηειεί βαζηθφ κνριφ γηα ηε ζπγθεθξηκέλε εμέιημε θαη θαιιηεξγείηαη κε έλα έμππλν θαη πνιχ έληνλν ηξφπν. Πέξα φκσο απφ ηε ιεηηνπξγία ηεο νηθνλνκίαο ζην εζσηεξηθφ ησλ ΖΠΑ θαη ην ξφιν πνπ έπαημαλ γηα ηελ αλαζπγθξφηεζε ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο, έρνπκε θαη ηελ αλάπηπμε ηεο εζσηεξηθήο νηθνλνκίαο ησλ ππνινίπσλ αλεπηπγκέλσλ θαπηηαιηζηηθψλ ρσξψλ. Με απηφ ελλννχκε φηη αλαπηχζζεηαη κηα παξαγσγή πξντφλησλ καδηθήο θαηαλάισζεο θαη αληηζηνίρσλ ππεξεζηψλ, νη νπνίεο πξννξίδνληαη γηα ην λέν ηχπν θαηαλαισηηθνχ αλζξψπνπ πνπ δηακνξθψλεηαη ζηηο δπηηθέο θνηλσλίεο, φπνπ θαη νπζίαλ πξφθεηηαη γηα ηε κεηακφξθσζε ηνπ εξγαδφκελνπ αλζξψπνπ ν νπνίνο ηειηθά, γίλεηαη ν απνδέθηεο ηεο καδηθήο θαηαλάισζεο. Απφ ηελ άιιε, νη παιηέο κνξθέο θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο μεπεξληνχληαη θαη ζηε ζέζε ηνπο εκθαλίδνληαη 26

11 λέεο κνξθέο θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο, ζηηο νπνίεο ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ είλαη ε αχμεζε ηεο παξαγσγήο θαη ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη παξάιιεια ε αχμεζε ησλ θεξδψλ, αιιά θαη ε αχμεζε ησλ εξγαηηθψλ κηζζψλ πνπ είλαη ην θαηφξζσκα ηνπ θευλζηαλνχ-θνξληηθνχ. Έλα άιιν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ είλαη ε δηαξθήο αχμεζε ησλ πνιπεζληθψλ εηαηξεηψλ νη νπνίεο απνηεινχλ θαη ην θχηηαξν ηεο δηεζλνχο παξαγσγήο θαη ηεο επέθηαζεο ησλ άκεζσλ μέλσλ επελδχζεσλ θαη δεκηνπξγνχλ ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηε ζηαζεξνπνίεζε ηνπ παγθφζκηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. πσο ήδε αλαθέξακε, ε εζσηεξηθή αγνξά δελ επαξθεί γηα λα θαιχςεη ηηο αλάγθεο ηεο επηρείξεζεο θαη αθφκε πεξηζζφηεξν ηεο πνιπεζληθήο επηρείξεζεο, εμαηηίαο ηνπ γεγνλφηνο φηη ε ζηαζεξφηεηα ηεο εζσηεξηθήο αγνξάο νδεγεί ζηε κείσζε ηνπ πνζνζηνχ θέξδνπο ησλ πνιπεζληθψλ επηρεηξήζεσλ. Απηφ ηηο εμαλαγθάδεη ζηελ εμαγσγή θεθαιαίνπ θαη ζηελ επέθηαζε ηνπο ζε άιια κέξε ηνπ πιαλήηε, πξνθεηκέλνπ λα ηθαλνπνηήζνπλ ηελ αδήξηηε αλάγθε ηνπο πνπ είλαη ε κεγέζπλζε ηνπο θαη ε αχμεζε ησλ θεξδψλ, ζηνηρείν ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθφ γηα ηηο πνιπεζληθέο ησλ ΖΠΑ. Κπξίαξρν ζηνηρείν απηήο ηεο θαηεγνξίαο είλαη ε ίδξπζε ζπγαηξηθψλ εηαηξεηψλ, νη νπνίεο έρνπλ κεξίδην ζπκκεηνρήο ζην δηνηθεηηθφ ζπκβνχιην ησλ δηνηθήζεσλ θαη ηε δπλαηφηεηα ειέγρνπ ησλ ηνπηθψλ εηαηξεηψλ θαη απηή ε εμέιημε απνηειεί ην λέν θπξίαξρν ζηνηρείν ησλ θαπηηαιηζηηθψλ επηρεηξήζεσλ, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη ηε λέα θάζε πνπ δηαλχεη ε δηεζλήο νηθνλνκία θαη θπξίσο ε λέα ηάζε πνπ παξαηεξείηαη γηα ηελ ελνπνίεζε ηεο παγθφζκηαο αγνξάο. Ζ βαζηθή ξχζκηζε ηελ νπνία επεδίσμαλ νη εζληθέο θπβεξλήζεηο ήηαλ έλα θαιφ επίπεδν δηαβίσζεο ε νπνία ζα ηφλσλε ηελ εζσηεξηθή δήηεζε, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο, ζα ηφλσλε ηελ παξαγσγή θαη δηα κέζνπ απηήο ηελ απαζρφιεζε θαη ηε κείσζε ηεο αλεξγίαο, ελψ παξάιιεια ην ελδηαθέξνλ ησλ εζληθψλ θπβεξλήζεσλ εμαθνινπζνχζε λα παξακέλεη ε δεκηνπξγία δηεζλψλ αγνξψλ θαη ε αλάπηπμε ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ κε ηε ζπκκεηνρή ησλ εζληθψλ θξαηψλ, κε ηξφπν πνπ λα πξνσζείηαη ε δηεζλήο νηθνλνκία. ε έλα πνιχ κεγάιν βαζκφ ηα εζληθά θξάηε έπαηδαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ εμαγσγηθή δξαζηεξηφηεηα κε πνηθίια κέηξα πνπ βνεζνχζαλ ηελ πξνζπάζεηα πνιιψλ ρσξψλ λα μεπεξάζνπλ ηα αληαγσληζηηθά πιενλεθηήκαηα άιισλ αληαγσληζηξηψλ θαη ίζσο πην ηζρπξψλ νηθνλνκηθψλ ρσξψλ, φπσο ηα θνξνινγηθά κέηξα, νη 27

12 δαζκνί, δηάθνξεο επηδνηήζεηο θαη παξάιιεια εκθαλίδνληαη ζηγά-ζηγά νη πξψηεο πεξηθεξεηαθέο ελψζεηο θαη αγνξέο. Δθείλν πνπ έζεζε ηέινο ζ απηή ηελ πεξίνδν ήηαλ νη δχν πεηξειατθέο θξίζεηο θαη ζπγθεθξηκέλα ην 1973 θαη ην 1979, νη νπνίεο έζεζαλ ηέινο ζηελ αλαπηπμηαθή πξνζπάζεηα εθείλεο ηεο πεξηφδνπ θαη νδήγεζε ζε κία λέα πεξίνδν. 4. Ζ λέα πεξίνδνο εκθαλίδεηαη κεηά ην 1980 θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε θάζε ηνπ κεηαθνξληηθνχ θαη κεηαθευλζηαλνχ θξάηνπο. Σν βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ απηήο ηεο πεξηφδνπ είλαη θαηάξξεπζε ηνπ ζπζηήκαηνο ηνπ Bretton Woods. Πνιινί ζεσξνχλ φηη ππάξρεη πησηηθή πνξεία ηεο παξαγσγηθήο δξαζηεξηφηεηαο, επίζεο φηη ππάξρεη κία θάζε ζηελ νπνία θπξηαξρεί ε κηθξή επηρείξεζε, πνπ νδεγεί ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία ηεο επέιηθηεο εμεηδίθεπζεο πνπ είλαη πξντφλ ησλ θξίζεσλ ηνπ 1973 θαη ηνπ 1979, φπνπ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε κεηαθίλεζε ησλ θεθαιαίσλ παίδνπλ ηα ρξεκαηηζηήξηα. Σν ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν απηήο ηεο θάζεο, πνπ θαηά ηε γλψκε καο είλαη θαη ε ηέηαξηε, είλαη θαη ε απηνλφκεζε ηνπ ρξεκαηηζηεξηαθνχ θαη ηνπ λνκηζκαηηθνχ θεθαιαίνπ, ην νπνίν ιεηηνπξγεί ζπκπιεξσκαηηθά ζηελ παξαγσγή λέσλ αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ θαη απηή ε πνξεία εκθαλίδεηαη σο δηαδηθαζία γηα ηελ εμέιημε θαη θπξίσο γηα ηε δηεζλνπνίεζε ηεο παξαγσγήο. Αλ πξαγκαηνπνηήζνπκε κία ζχγθξηζε αλάκεζα ζηελ πεξίνδν ηνπ Υξπζνχ Καλφλα θαη ζπγθεθξηκέλα πξηλ απφ ην 1914 θαη ζηελ πεξίνδν ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80, κπνξεί θάπνηνο λα θαηαλνήζεη φηη ν κε ηζνδπγηζκφο ησλ ηξερνπζψλ ζπλαιιαγψλ θαη ησλ θεθαιαηαθψλ ξνψλ, φηαλ κεηξψληαη ζε ζρέζε κε ην ΑΔΠ, ήηαλ πνιχ κεγαιχηεξα πξηλ απφ ην 1914 ζε ζρέζε κε εθείλα πνπ έρνπκε ζηελ πεξίνδν ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 ( Hirst-Thompson). χκθσλα κε ηα ίδηα ζηνηρεία, εάλ ρξεζηκνπνηήζνπκε ηα αθαζάξηζηα πνζνζηά γηα ηνπο ιφγνπο ηνπ εκπνξίνπ θαη ησλ θεθαιαηαθψλ ξνψλ ζε ζρέζε κε ηελ παξαγσγή, κπνξνχκε λα παξαηεξήζνπκε φηη ην άλνηγκα ήηαλ ζαθψο κεγαιχηεξν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πεξηφδνπ ηνπ Υξπζνχ Καλφλα απφ φηη ζηελ αληίζηνηρε πεξίνδν ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80. Αθνινπζψληαο ηε πνξεία ησλ ίδησλ ζηνηρείσλ κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε θαη ην ξφιν πνπ έπαημε ην θξάηνο ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ. Ζ ζχλζεζε ηεο παξαγσγήο είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή γηα ηελ αμηνιφγεζε ηνπ βαζκνχ αιιειεμάξηεζεο. Σν ζπλνιηθφ πνζνζηφ ηεο «κε-εκπνξεχζηκεο» παξαγσγήο απμήζεθε ζε 28

13 ζπλνιηθφ ΑΔΠ κεηά ην Β Παγθφζκην Πφιεκν θαη απηφ νθείιεηαη θπξίσο ζηελ αχμεζε ηνπ δεκφζηνπ ηνκέα θαη, κε ηε ζεηξά ηνπ, απηφ ην γεγνλφο νδεγεί ζηελ πξνζδνθία ηεο κείσζεο ηνπ ιφγνπ ηνπ εκπνξίνπ πξνο ην ΑΔΠ. Δθείλν πνπ αμίδεη λα ζεκεησζεί είλαη φηη ν Υξπζφο Καλφλαο αληηπξνζψπεπε ηελ νπζία ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ ζηαζεξψλ ηηκψλ ζπλαιιάγκαηνο, ελψ ε δεθαεηία ηνπ 80 θαη κεηά ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ θπκαηλφκελε ηζνηηκία ζπλαιιάγκαηνο. Ζ δηαθνξά αλάκεζα ζηηο πεξηφδνπο βξίζθεηαη ζηηο κεηαβνιέο ησλ επηηνθίσλ θαη απηφ ζεκαίλεη φηη φηαλ ππάξρεη ζηαζεξφ θαζεζηψο ζπλαιιάγκαηνο, νη βξαρππξφζεζκεο θεθαιαηαθέο ξνέο έρνπλ κεγάιε ειαζηηθφηεηα επηηνθίσλ κε κηθξέο κεηαβνιέο θαη δεκηνπξγνχλ ζεκαληηθέο κεηαθνξέο θεθαιαίσλ. Σν βαζηθφ ζηνηρείν πνπ ραξαθηεξίδεη ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν είλαη νη ηάζεηο πνπ ππάξρνπλ ζηε δηεζλή κεηαλάζηεπζε. Πξφθεηηαη γηα κία θαηάζηαζε πνπ νθείιεηαη ζηελ αλάιπζε αγνξάο εξγαζίαο θαη ηεο θπβεξλεηηθήο πνιηηηθήο (Hirst-Thompson). Δλψ γηα ηα θαη ηηο ππεξεζίεο, εμαηηίαο ηεο ειαζηηθφηεηαο ηνπο, ππάξρεη κία παγθφζκηα αγνξά ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ηα ζπγθεθξηκέλα είδε κεηαθηλνχληαη, δελ ζπκβαίλεη θάηη αλάινγν θαη γηα ηε εξγαζία. Αθφκε θαη ζήκεξα παξαηεξείηαη ην θαηλφκελν φηη νη πεξηζζφηεξεο αγνξέο εξγαζίαο ξπζκίδνληαη ζε έλα εζληθφ πιαίζην θαη ε επαθή ηνπο κε ηνλ ππφινηπν θφζκν λα βξίζθεηαη ζε νξηαθή θαηάζηαζε, θαη απηφ ζπκβαίλεη είηε νη κεηαλάζηεο είλαη λφκηκνη, είηε είλαη παξάλνκνη, αθφκε θαη φηαλ κηιάκε γηα επαγγεικαηίεο εξγάηεο πνπ είλαη απαξαίηεηνη. Απφ εδψ κπνξεί λα ζπλαρζεί έλα ζπκπέξαζκα φηη ε κεηαθίλεζε ησλ αγαζψλ θαη ησλ ππεξεζηψλ είλαη πνιχ πην εχθνιε απφ εθείλε ηεο εξγαζίαο. Αθφκε θαη ζηηο πεξηφδνπο ηνπ παξειζφληνο πνπ ραξαθηεξίζηεθε απφ κία ζαθή επέθηαζε ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο, ήηαλ πνιχ δχζθνιε ε καδηθή κεηαθίλεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηνπο λένπο ηφπνπο εξγαζίαο. ήκεξα πνπ έρνπλ δηακνξθσζεί νηθνλνκηθέο πεξηθέξεηεο, φπσο ε Δπξσπατθή Έλσζε ή ε NAFTA, αθφκε θαη πεξηθεξεηαθέο ζπκθσλίεο πνπ έγηλαλ γηα ηελ ηφλσζε ηνπ ειεχζεξνπ εκπνξίνπ, ε κεηαθίλεζε εξγαζίαο εμαθνινπζεί λα παξακέλεη ζε έλα πνιχ ζεκαληηθφ βαζκφ πεξηνξηζκέλε (Hirst-Thompson). Γηα παξάδεηγκα ε ΒΑΕΔ δελ επηηξέπεη ηελ ειεχζεξε κεηαθίλεζε ησλ αηφκσλ, παξφιν πνπ ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ππάξρεη ειεπζεξία αλάκεζα ζηνλ Καλαδά θαη ζηηο ΖΠΑ θαη νη ξνέο αλάκεζα ζην Μεμηθφ θαη ηηο ΖΠΑ είλαη ηεξάζηηεο θαη παξάλνκεο. Έλα επίζεο ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ είλαη θαη ε εμσπεξηθεξεηαθή κεηαλάζηεπζε, ε νπνία 29

14 πξαγκαηνπνηείηαη γηα δηάθνξνπο ιφγνπο, απνηειεί έλα πνιχ κηθξφ πνζνζηφ γηα ηελ παγθφζκηα κεηαθίλεζε ηεο εξγαζίαο. Σνλ 19 ν αηψλα είρακε ηελ πεξίπησζε ηεο καδηθήο κεηαλάζηεπζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πξνο ηηο πεγέο θεθαιαίνπ, γεγνλφο πνπ ζήκεξα δελ ηζρχεη, εθηφο θαη αλ απνηειεί πξνζσξηλφ ππνθαηάζηαην (Hirst-Thompson). ήκεξα ε παγθφζκηα κεηαλάζηεπζε, γηα ηελ θάιπςε ζέζεσλ εξγαζίαο, έρεη πεξηνξηζηεί ζηηο ρψξεο ηνπ Κφιπνπ, ζηελ Γπηηθή Δπξψπε θαη ζηηο ΖΠΑ. Σν 1990 φιε απηή ε θαηεγνξία κεηαλαζηψλ έθζαζε ζηα 30 εθαηνκκχξηα, ελψ κεηά ηνλ πφιεκν ηνπ Κφιπνπ άξρηζε ε επηζηξνθή ησλ κεηαθηλνχκελσλ εξγαηψλ ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ ζηηο ρψξεο θαηαγσγήο ηνπο. 30