Πρωτομαγιά στην Κρήτη

Transcript

1 Πρωτομαγιά στην Κρήτη Πρώτη ημέρα του Μάη. Ημέρα της άνοιξης και της αισιοδοξίας, με τα λουλούδια και τα αυτοσχέδια στεφάνια να πρωταγωνιστούν και να γεμίζουν ευωδιές τις αυλές των κρητικών σπιτιών. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΒΕΛΙΝΑ ΡΙΖΟΥ 116 Anekorama May Day in Crete The first day of May, a day of spring and optimism, where flowers and improvised wreaths play the leading role, filling the courtyards of Cretan homes with fine fragrances. BY EVELINA RIZOU

2 Μάης: ο μήνας των αντιφάσεων Ο Μάιος πήρε το όνομά του από τη ρωμαϊκή θεότητα Maja (Μάγια), της οποίας το όνομα προήλθε από την ελληνική λέξη «Μαία», που σημαίνει «τροφός» και «μητέρα». Ο πέμπτος μήνας του χρόνου, όμως, δεν είναι μόνο ο μήνας των λουλουδιών και της άνοιξης, αλλά και των κάθε λογής αντιφάσεων, δοξασιών και προλήψεων. Ταυτισμένος στη λαϊκή συνείδηση με τα μάγια, ο Μάιος αποτελεί την πιο αντιφατική περίοδο στη χρονική ακολουθία. Μήνας της ζωής, αλλά και του θανάτου, αφού δοξασίες από την αρχαιότητα απηχούν το πνεύμα των αρχαίων γιορτών, όπως τα ρωμαϊκά Λεμούρια, περίοδος κατά την οποία οι νεκροί ανέβαιναν στη γη και μπορούσαν να ενοχλήσουν τους ζωντανούς, ή και τα Ροσάλια, που ενσωματώθηκαν στο νεοελληνικό ψυχοσάββατο, γνωστό και ως Σάββατο του Ρασαλιού. Η Πρωτομαγιά για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ημέρα της αναγέννησης της φύσης, της ζωής και του έρωτα, αλλά και ημέρα της μαχητικότητας, της μαγείας και του πολέμου. Η έξοδος των ανθρώπων στην ύπαιθρο συνοδεία χορών και τραγουδιών και το μάζεμα λουλουδιών για τα γνωστά πρωτομαγιάτικα στεφάνια ήταν από τους πιο συνηθισμένους τρόπους εορτασμού της πρώτης μέρας του Μάη. Όσο για τις αντιφάσεις; Αυτές κυριάρχησαν και συνεχίζουν να κυριαρχούν στο εθιμικό πλαίσιο που περιβάλλει τον Μάη. Το τέλος και η αρχή Τον Μάιο οι γάμοι «απαγορεύονται» στην Κρήτη. Συγκεκριμένα, όπως May: the month of contradictions May took its name from the Roman goddess Maja; her name derived from the Greek word Maia, which means nurturer and mother. However, the fifth month of the year is not just a month of spring and flowers, but also a month of all kinds of contradictions, tenets and superstitions. Identified with witchcraft in folk conscience, May is the most contradictory period of the time sequence. It s a month of life and death, since tenets of the antiquity echo the spirit of ancient feasts, like the Roman Lemuria, a period when the dead used to return to the earth to disturb the living, or the Rosalia that were incorporated in the modern Greek Psychosavato (All Souls Day), also known as the Saturday of Rasali. To the ancient Greeks, the First of May was a day of revival of nature, life and love, but also a day of fighting, magic and war. One of the most common ways to celebrate the first day of May were the excursions to the countryside, with songs and dances and the gathering of flowers to make the well-known May Day wreaths. As for the contradictions, they dominated and continue to dominate the customs related to the month of May The end and the beginning In Crete, weddings are forbidden in May. Specifically, as seen in the book Popular rituals in Crete by Nikos Psilakis (Karmanor Publications), the pan-hellenic custom not to get married in 118 Anekorama

3 διαβάζουμε στο βιβλίο Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη, του Νίκου Ψιλάκη (εκδ. Καρμάνωρ), ισχύει ακόμη και σήμερα η πανελλήνια συνήθεια να μη γίνονται γάμοι όλο το μήνα. Κι αν κανείς το τολμήσει, «ξεφεύγει» από τη φυσική, αλλά και από την ανθρώπινη τάξη! «Δεν μπορεί να αρχίζει μια καινούρια περίοδος όπως, για παράδειγμα, ένας γάμος κατά τη διάρκεια ενός μήνα που συνδέεται τόσο έντονα με το τέλος, δηλαδή με το θάνατο και τους νεκρούς» γράφει ο Νίκος Ψιλάκης και συμπληρώνει χαρακτηριστικά: «Ο γάμος ο μαγιάτικος πολλά κακά αποδίδει»! Στην Κρήτη, μάλιστα, ούτε υφαντό δεν μπορούσε να ξεκινήσει το Μάη, αφού πίστευαν πως το υφαντό ή το κέντημα που άρχιζε τον συγκεκριμένο μήνα θα το χρησιμοποιούσαν περισσότερο για λύπες παρά για χαρές. Επίσης, οι μοδίστρες δεν ξεκινούσαν ποτέ να κόβουν ή να ράβουν καινούρια ρούχα καθ όλη τη διάρκεια του μήνα: «Τον Μάη δεν συγκόβγεις φιστάνια, δεν κινάς προύκα, δεν βάνεις στο σπίτι παρασύρα». «Δεν μπορεί να αρχίζει μια καινούρια περίθοδος όπως ένας γάμος κατά τη διάρκεια ενός μήνα που συνδέεται τόσο έντονα με το τέλος, δηλαδή με το θάνατο και τους νεκρούς» γράφει ο Νίκος Ψιλάκης. the month of May is still followed, and if someone dares to ignore it, he strays from the natural and human order! A new period such as a wedding should not begin during a month so profoundly connected with the end, in other words with death and the dead, writes Nikos Psilakis and he continues: Marriage in May brings many disasters! In fact, in Crete, women did not begin to weave in May, since they believed that hand-woven materials or embroideries that started during this month would bring more sorrow than joy. Dressmakers never began to cut or sew new clothes during the entire month: In May you don t cut dresses, you don t use the needle, you don t sweep the house. The May Day wreath In all the European countries, on May 1st, it is customary to go on picnics in the countryside, drink wine, sing, dance and make wreaths with freshly cut flowers. Flowers and May wreaths are among the most characteristic customs of Greek May Day, when people go out to the countryside to gather flowers, make beautiful bouquets of wildflowers, or prepare multicolored May Day wreaths, which they hang on a conspicuous spot of their house, usually above the main entrance door. The

4 A new period- such as a weddingshould not begin during a month so profoundly connected with the end, in other words with death and the dead writes Nikos Psilakis. Το μαγιάτικο στεφάνι Ανήμερα της Πρωτομαγιάς, σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, το έθιμο θέλει πικ νικ στη φύση, κρασί, χορό, τραγούδι και στεφάνια από φρέσκους ανθούς. Όσο για την ελληνική Πρωτομαγιά; Τα λουλούδια και τα στεφάνια του Μάη συνθέτουν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμά της. Οι άνθρωποι ξεχύνονται στη φύση για να «πιάσουν το Μάη» να φτιάξουν, δηλαδή, όμορφες ανθοδέσμες από αγριολούλουδα ή να πλέξουν τα πολύχρωμα μαγιάτικα στεφάνια, τα οποία στη συνέχεια θα κρεμάσουν σε μια εμφανή θέση του σπιτιού, συνήθως στην είσοδο. Το πρωτομαγιάτικο στεφάνι προστατεύει το σπιτικό στην πόρτα του οποίου το κρεμούν και δεν θα αφήσει τα κακά πνεύματα να εισχωρήσουν. Άλλωστε, όπως λένε, από την πόρτα του σπιτιού μπαίνουν τα καλά, από την πόρτα και τα κακά. Στην Κρήτη, το έθιμο των στεφανιών είναι διαδεδομένο από τη μια άκρη του νησιού στην άλλη. Φυτά και άνθη με ιδιαίτερους συμβολισμούς είναι αυτά που προτιμούνται περισσότερο. Ένα κλαδί ελιάς, για παράδειγμα, δηλώνει όπως πιστεύουν οι Κρήτες την αγάπη και συμβολίζει την οικογένεια, ενώ ένα κλαδί May Day wreath protects their home and it will not let the evil spirits enter, since both good and evil things enter through the main door. In Crete, the wreath custom is very popular from one end of the island to the other. Usually, especially symbolic plants and flowers are preferred; for example, an olive tree branch that declares love and symbolizes the family as the Cretans believe whereas a branch with thorns protects the house from evil. Garlic acts against the evil eye, and wheat ensures that the crops will be good. In recent years, women s societies organize charity bazaars in the cities on May Day. Especially in Heraklio, they gather flowers and prepare wreaths, which they offer to the busy inhabitants of the city. The women who make the wreaths know this custom from their villages, so they try to maintain the agricultural symbolisms. They add olives for the friends, thorns for the enemies, garlic for the evil eye, and wheat for good crops; unfortunately, it is difficult to find wheat heads now.

5 «Στα στεφάνια βάζουν ελιά για το φίλο, αγκάθι για τον εχθρό, σκόρδο για το μάτιασμα και σιτάρι για να πάει καλά η σοδειά. Μόνο που δύσκολα μπορούν να βρουν πια σταροκεφαλές». από αγκάθια προστατεύει το σπιτικό από το κακό. Το σκόρδο είναι για το μάτιασμα και το σιτάρι για να πάει καλά η σοδειά. Τα τελευταία χρόνια, τα γυναικεία σωματεία οργανώνουν στις πόλεις πρωτομαγιάτικες αγορές για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Ειδικά στο Ηράκλειο μαζεύουν λουλούδια και πλέκουν στεφάνια τα οποία διαθέτουν στους βιαστικούς κατοίκους της πόλης. Και επειδή οι γυναίκες που ασχολούνται με το πλέξιμο γνωρίζουν το έθιμο από τα χωριά τους, φροντίζουν να φτιάχνουν και να διαθέτουν στεφάνια τα οποία διατηρούν ακόμη τους αγροτικούς συμβολισμούς. «Βάζουν ελιά για το φίλο, αγκάθι για τον εχθρό, σκόρδο για το μάτιασμα και σιτάρι για να πάει καλά η σοδειά. Μόνο που δύσκολα μπορούν να βρουν πια σταροκεφαλές». Μαγιοδέντρι Μαγιόμελο Το μαγιοδέντρι, που στις διάφορες παραλλαγές του λεγόταν και μαγιοβότανο, μαγιολύτης, μαγιόμελο, σαρανταδέντρι, αποτελούσε μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα βασικό προστατευτικό ελιξίριο της Πρωτομαγιάς και ήταν διαδεδομένο σε περιοχές της νότιας Κρήτης. «Δεν μπορούμε, όμως, να γνωρίζουμε σήμερα αν η χρήση του περιοριζόταν μόνο εκεί, επειδή δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες και το έθιμο έχει εκλείψει προ πολλού» γράφει στο βιβλίο του ο Νίκος Ψιλάκης. Πρόκειται για ένα εθιμικό παρασκεύασμα που προσφέρεται για κατανάλωση σε όλα τα μέλη της παλιάς αγροτικής οικογένειας της May tree May honey Till the first decades of the 20th century, the magiodentri (May tree) that was also called magiovotano (May herb), magiolytis, magiomelo (May honey), or sarantadentri (forty trees) was the basic protective elixir of May Day and it was very popular in regions of southern Crete. Today, we don t know if its use was limited there only, since we have no relevant information and the custom has disappeared since a long time, writes Nikos Psilakis in his book. It s a customary concoction, consumed by all the members of old Cretan farmer families; it contains forty types of herbs, greens or aromatic plants, nuts,

6 ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΑΚΤΗ ΤΟΜΠΑΖΗ 12 ΕΝΕΤΙΚΟ ΛΙΜΑΝΙ ΧΑΝΙΑ ΤΗΛ.: Ταβέρνα - ουζερί Λειτουργεί όλον το χρόνο, μεσημέρι και βράδυ. Κρήτης. Περιέχει σαράντα ειδών βοτάνια, χόρτα ή αρωματικά φυτά, καρύδια, αμύγδαλα, μέλι και γάλα σε μικρές ποσότητες και παρασκευάζεται την παραμονή της Πρωτομαγιάς χωρίς κάποια ιδιαίτερη μαγειρική διαδικασία. Σε άλλες περιοχές της Κρήτης, όπου δεν υπάρχουν πληροφορίες για το μαγιοδέντρι, το σαρανταβότανο μπορεί και να είναι κάποιο θεραπευτικό παρασκεύασμα, αποσυνδεδεμένο από τη μαγιάτικη τελετουργία. Αντίδοτο στη γλωσσοφαγιά Στο Φόδελε Ηρακλείου συνήθιζαν να τρώνε τη γλώσσα του χοίρου των Χριστουγέννων, που την είχαν καπνίσει μαζί με τα λουκάνικα και τα απάκια και την είχαν σκεπάσει με τη γλίνα του χοίρου. Η διαχείριση, όμως, του χριστουγεννιάτικου χοίρου δεν είχε μόνο την πρακτική της πλευρά: «Φροντίζαμε να βάλουμε πρώτη στον πάτο τη γλώσσα για να μείνει ως το τέλος και φροντίζαμε να μένει εκεί μέχρι την πρώτη του Μάη». Στις παραδοσιακές οικογένειες, η μητέρα, για να προστατεύσει το σπιτικό από τη γλωσσοφαγιά, έπαιρνε την καπνισμένη γλώσσα και την έκοβε σε κομματάκια, παρουσία όλων των μελών της οικογένειας. «Έπρεπε να φάνε όλοι, να μοιραστούν το κοινό φυλακτήριο και να προφυλαχθούν από τα μάγια του Μάη και το φόβητρο των παλιών ανθρώπων: το μάτιασμα, τη γλωσσοφαγιά». almonds, honey and milk in small quantities and it is prepared on May Day eve without any special cooking procedure. In other regions of Crete where we have no information that the magiodentri existed, the sarantavotano (forty herbs) may be a therapeutic concoction too, not connected to the rituals of May. An antidote to hexing In Fodele of Heraklio they used to eat the tongue of the pig that was slaughtered in Christmas, which they smoked with the sausages and the pork meat and covered it with pork fat. There was a secret in the storage of the Christmas pig: We used to place the tongue at the bottom, so that it would remain last, in order to consume it on May 1st. In traditional families, the mother used to cut the smoked tongue in small pieces, in front of all the members of the family, as a means of protection against hexing. Everybody had to eat a piece, in order to be protected against May spells, the evil eye, hexing, and all the evil things that old people were afraid of. Το Μοναστήρι είναι ένα μεζεδοπωλείο που συνδυάζει την παραδοσιακή κουζίνα με ένα γοητευτικό ηλιοβασίλεμα, το καλό κρασί με τους ήχους των κυμάτων και την εξυπηρέτηση με την καλή διάθεση. Δοκιμάστε όλους τους μεζέδες με τα μοναστηριακά ονόματα, καθώς και τα πρωτότυπα γλυκά. For the wreaths, they add olives for the friends, thorns for the enemies, garlic for the evil eye, and wheat for good crops; unfortunately, it is difficult to find wheat heads now.

7 Cellar ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΣΙΜΑΤΗ Κρητικά παραδοσιακά προϊόντα Στην Κρήτη κάποια πράγματα μένουν ακόμα αναλλοίωτα. Χειροποίητες κρητικές ενδυμασίες (γκιλότα, γιλέκο, σακάκι) από ολόμαλλα υφάσματα Αγγλίας- Ιταλίας και χειροποίητα κρητικά υποδήματα από αδιάβροχο μοσχαρίσιο δέρμα, κατά παραγγελία. Παραδοσιακεσ ενδυμασιεσ Δυτικησ κρητησ Νικοσ γ. τερεζακησ Τσικουδιά, Ρακόμελο, Κρασί, Μέλι, Βότανα και Μπαχαρικά, Αναμνηστικά Είδη ΣΚΡΥΔΛΩΦ 50, ΣΤΙΒΑΝΑΔΙΚΑ (Παλιά Πόλη), ΤΗΛ.: Κίσαμος: Καστέλι, οδός Αναγνώστη Σκαλίδη 16 Χανιά: Τσουδερών 73 (Πλ. Μαρκοπούλου), Ποτιέ 14 τηλ.: , κιν.: , ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΥΠΟΔΗΜΑΤΩΝ γιωργησ Σ. πατερακησ Νικ. Επισκόπου 13 (όπισθεν Ωδείου), Χανιά Κρήτης, τηλ.: λαογραφία Πεθερά και νύφη: διπολικά σχήματα Στις ανατολικές συνοικίες του Ηρακλείου «εστέλνανε την Πρωτομαγιά οι νύφες στις πεθερές τους ένα ποτήρι γάλα, ένα λαμπριάτικο κουλούρι, ένα ποτήρι ή ένα μπουκάλι σουμάδα, κόκκινο αβγό, ένα κόκκινο τριαντάφυλλο και μερικά κλωνάρια βασιλικού. Τα δίνανε σε ένα παιδί και τα πήγαινε πεσκέσι στο σπίτι». Το έθιμο εκφράζει την παγιωμένη εικόνα της πεθεράς στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία. Η νύφη, στην περίπτωση του πρωτομαγιάτικου εθίμου, τη θεωρεί απειλή, που μπορεί να εκδηλωθεί κατά τις επικίνδυνες μέρες του Μαΐου. Το διπολικό σχήμα λειτουργεί με αντιφατικά και διαφορετικά σύμβολα: το γάλα και το κουλούρι αποσκοπούν στην προστασία της πεθεράς ως στενού συγγενικού προσώπου και η σουμάδα λειτουργεί ως μέσον υπόμνησης των οικογενειακών δεσμών. οι Φωτογραφιεσ του θεματοσ προερχονται απο το βιβλιο ΛαϊκΕς τελετουργιεσ στην κρητη του νικου ψιλακη, εκδοσεισ καρμανωρ. ευχαριστουμε θερμα το βιβλιoπωλειο ΤΟΥ ΑΛΕΚΟΥ ΔΟΚΙΜΑΚΗ (ΤαγΜΑΤΑΡΧΟΥ ΤΖΟΥΛΑΚΗ 8, ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΤΗΛ.: ) για την παραχωρηση του βιβλιου. The article s photos come from the book Popular Rituals in Crete by Nikos Psilakis (Karmanor Publications). We sincerely thank the bookshop of Alekos Dokimakis (Tagmatarchou Tzoulaki St. 8, Heraklio, tel.: ), which gave us the book. Mother-in-law and daughter-inlaw: bipolar forms In the eastern quarters of Heraklio, on May Day, the daughters-in-law used to send to their mothers-in-law a glass of milk, an Easter ring-shaped bread, a glass or bottle of soumada (non-alcoholic soft drink made from almonds), a red egg, a red rose and a few basil stems. They used to give the gifts to a child who took them to the house of the mother-in-law. The custom is related to the image of the mother-in-law that was established in the traditional Greek society and it indicates that the daughter-in-law might consider her mother-in-law a threat that could manifest itself during the dangerous days of May. The bipolar form contains various contradictory symbols: the milk and the bread aim to protect the mother-inlaw who is a close relative, whereas the soumada appeases her, reminding her of the existing close family ties.

8 Οικοτουρισμός, αγροτουρισμός, oικολογία, μεγαλειώδης φύση, σεβασμός στον άνθρωπο και τις ανάγκες του, απλότητα, αρμονία, καθαρός αέρας, ανθρώπινα μεγέθη, ζεστή φιλοξενία, χαλαρή ατμόσφαιρα, σπιτική κουζίνα. Αυτά είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά του τόπου που πριν από δύο δεκαετίες αποφασίσαμε να αναδείξουμε σε αυτήν την ξεχασμένη γωνιά της δυτικής Κρήτης που λέγεται Μηλιά. Ένας αυθεντικός ορεινός οικισμός που έχει μετατραπεί σε ξενώνες και που μοιάζει να έχει ξεφυτρώσει από τη χανιώτικη γη που τον φιλοξενεί από το 1650 σε μία εξαιρετική εξοχική τοποθεσία της επαρχίας Κισάμου, ανάμεσα σε πλατάνια, καστανιές, κουμαριές, βράχια που θαρρείς πως θέλουν να πιάσουν ουρανό και γενικά μια φύση που συναρπάζει με τη μοναδική ποικιλία της. Η φιλοσοφία τού «πίσω στα βασικά» έχει βρει εδώ τον απόλυτο πρεσβευτή της. Eλάτε να χαρείτε την απλότητα της αυθεντικής φιλοξενίας και να χαλαρώσετε. Mηλιά Mountain Retreat, Βλάτος Κίσαμος, Χανιά, Κρήτη Milia Mountain Retreat, Vlatos Kissamos, Chania, Crete - Greece, tel/fax: info@milia.gr Νεριανά Κυδωνίας, Χανιά, τηλ.: Neriana, Kydonia, Chania, tel.: