SANE III Αθηνά Ανδρουτσοπούλου, PhD Αφήγηση και δυσλειτουργικοί διάλογοι. Διαλογικές παρεμβάσεις σε παιδιά ή στα εσωτερικά παιδιά.

Transcript

1 Αφήγηση και δυσλειτουργικοί διάλογοι. Διαλογικές παρεμβάσεις σε παιδιά ή στα εσωτερικά παιδιά. Στα πλαίσια της συζήτησης για την ψυχοπαθολογία, επικέντρωση στην ιδέα της πολλαπλότητας (multiplicity) και πολυφωνικότητας (multivoiced) του εαυτού, στη θεραπεία (π.χ. μοντέλα για την ψύχωση) και στην έρευνα (discourse analysis, visual analysis, θέση ή φωνή του αφηγητή/subject or voice position). Η ιδέα του διαλογικού εαυτού στην ψυχολογία έχει διατυπωθεί πιο ολοκληρωμένα από τον Hubert Hermans. Βασίστηκε, όπως και άλλοι, στο έργο του Ρώσου διανοητή Michael Bakhtin, )δείτε βιβία στην ηλεκτρονική βιβλιοθήκη/important thinkers) ο οποίος είναι πολύ γνωστός μεταξύ ων ψυχολόγων για τον τρόπο που ανέλυσε το έργο του Ντοστογιέφσκι. Η Peggy Penn (articles/therapy/narrative issues) διέδωσε τις ιδέες του στο χώρο της συστημικής και οικογενειακής θεραπείας. Ο διαλογικός εαυτός είναι μια αλληλεπίδραση μεταξύ πολλών φωνών ή θέσεων του αφηγητή. Διαφωνούν ή συμφωνούν και κάθε μια φωνή λέει ιστορίες(συμπεριλαμβανομένης της αυτοβιογραφίας του ομιλητή) από τη δική του οπτική, προβάλλοντας διαφορετικές εκδοχές. Ταυτόχρονα αποτελεί και το ακροατήριο όλων αυτών των εκδοχών. Η θέση (position) του αφηγητή έχει δύο διαστάσεις, το χρόνο και το χώρο. Η κυρίαρχη φωνή, θέση, χαρακτήρας αναγνωρίζεται κάθε φορά πιο εύκολα ως «εγώ». Από τη δεκαετία του 80 η πολυφωνικότητα/πολλαπλότητα αναγνωρίζεται έμπρακτα στη διάγνωση της πολλαπλής προσωπικότητας (dissociation identity disorder), όπου οι πολλές φωνές ή χαρακτήρες εκδηλώνονται με δραματικό τρόπο. Η διαλογική σχέση εκεί έχει σοβαρά διαταραχθεί. Η διαταραχή αυτή, και γενικότερα το φαινόμενο αποσύνδεσης ή απόσχισης αποτελούν την παθολογική πλευρά του υγιούς και λειτουργικού διαλογικού εαυτού. Η βιολογική βάση της πολλαπλότητας του εαυτού ή διαλογικού εαυτού διερευνάται από ψυχολόγους όπως οι Lewis & Todd, οι οποίοι έχουν διατυπώσει ένα μοντέλο 1

2 εξήγησης της εσωτερίκευσης του εξωτερικού διαλόγου με βάση τις εγκεφαλικές λειτουργίες. (σύντομο βίντεο Huber Hermans) Ψυχικές διαταραχές και αφήγηση Τα συμπτώματα γενικά μπορούν να ιδωθούν ως αποτέλεσμα της επικράτησης κυρίαρχων φωνών και μετατροπής του αναγκαίου εσωτερικού διαλόγου σε μονόλογο. Αυτή η κυριαρχία εμποδίζει άλλες φωνές να εκφράσουν τις θέσεις τους. Π.χ. «είμαι ένας άνθρωπος που μπορεί να ελέγξει τα πάντα». Οι άλλες φωνές εκφράζονται μέσω συμπτωμάτων (π.χ. κρίση πανικού) Διάφοροι τύποι αφηγήσεων (Neimeyer) που σχετίζονται με ψυχικές διαταραχές και συνδέονται με τον αποδιοργανωμένο συναισθηματικό δεσμό. Αποδιοργανωμένες αφηγήσεις Συνδέονται με τραυματική απώλεια και οι επιπτώσεις φαίνονται σε κάθε επίπεδο της αφήγησης, από την οργάνωση μιας συγκροτημένης πλοκής μιας ιστορίας μέχρι τα κυρίαρχα θέματα που αναδύονται στις ιστορίες και μέχρι το σκοπό της αφήγησης (purpose/end point) η οποία μοιάζει να μην έχει νόημα. Η τραυματική απώλεια (π.χ. του γονιού) μπορεί να είναι κυριολεκτική (θάνατος) ή συμβολική (κακοποίηση ή παραμέληση) Αποσυνδεδεμένες αφηγήσεις Αποτελούνται από αποσιωποιημένες ιστορίες, ιστορίες απώλειας και τραύματος που δεν έχουν ειπωθεί σε άλλους, συχνά ούτε στον εαυτό. Η αποσύνδεση έχει δύο σημασίες. 1) αποσύνδεση στη σχέση μεταξύ αφηγητή και ακροατή, 2) σύνδεση μεταξύ των διαφορετικών θέσεων του «εγώ» μέσα στην κοινότητα ή κοινωνία των διαφορετικών φωνών που αποτελούν τον εαυτό. Μονότονοι και στερεοτυπικοί εσωτερικοί διάλογοι, φτωχές αφηγήσεις (Dimaggio) Ο τρόπος που οι διαφορετικές φωνές συνδιαλέγονται χαρακτηρίζει τόσο την εσωτερική όσο και την εξωτερική πραγματικότητα. Αποτελεί ένα σενάριο επαναλαμβανόμενο στις σχέσεις, π.χ. το σενάριο του «τύραννου και τυρανισμένου» όπου η κυρίαρχη φωνή είναι άλλοτε η μία και άλλοτε η άλλη ανάλογα με το πλαίσιο της σχέσης. Παράδειγμα 2

3 Μια θεραπευόμενη εξηγεί σε ένα θεραπευτή, που τη βλέπει ώστε να κάνει την παραπομπή σε συνάδελφο στο πλαίσιο που εργάζεται, ότι πάντα νιώθει θύμα και δεν μπορεί να υποστηρίξει τον εαυτό της, οι άλλοι την εκμεταλλεύονται. Του δίνει ορισμένα παραδείγματα. Την ακούει για μια ολόκληρη συνεδρία, της δίνει μια εξήγηση για το τι συμβαίνει (επαναλαμβανόμενο σενάριο) και την πληροφορεί ότι θα σκεφτεί την κατάλληλη παραπομπή. Την ενημερώνει κατόπιν για το κόστος της συνεδρίας. Εκείνη θυμώνει πολύ και του λέει ότι θα πρέπει να αστειεύεται. Δεν πρόκειται να πληρώσει για να πάρει μόνο ένα όνομα. Θα του τηλεφωνήσει εκείνη σε δυο μέρες και θα πάρει το όνομα δωρεάν. Κάθε τι άλλο θα ήταν από την πλευρά του εκμετάλλευση! Role Play Παίξτε τους ρόλους. Πώς μπορεί να το διαχειριστεί ο θεραπευτής ώστε να σπάσει το σενάριο όπου η ίδια κινείται μόνο σε δύο θέσεις (θύτης και θύμα); 1 Αποδιοργανωμένοι διάλογοι, συγχυτικές αφηγήσεις (Dimaggio) Πολλές και διαφορετικές φωνές ή χαρακτήρες συνωστίζονται στη «σκηνή» και εναλλάσσονται απρόσμενα, καμιά φωνή δεν έχει αρκετό χρόνο και χώρο για να πει ολοκληρωμένα την ιστορία της. Θυμηθείτε στο ποιοτικό εργαλείο αναγνώρισης της αφηγηματικής συγκρότησης τις αντιφάσεις ου δεν αναγνωρίζονται. Ο ακροατής/θεραπευτής νιώθει πώς βρίσκεται σε σύγχυση. Ποιον από όλους τους χαρακτήρες να πρωτοακούσει; Με ποιον να πρωτοδουλέψει; Η απάντηση βρίσκεται στο να μη δώσει μόνο σημασία το περιεχόμενο αλλά και στη μορφή της αφήγησης, να βάλει μια τάξη στο χάος. Συντονίζεται με όλες τις φωνές, βοηθά το θεραπευόμενο να τις ξεχωρίσει, να τις ονοματίσει, να τις διαβαθμίσει ανάλογα με τη δύναμη που έχει η κάθε μια. Απώτερος στόχος είναι η ενίσχυση μιας φνής-συντονιστή, μιας μετα-θέσης (metaposition) η οποία θα είναι πιο συμπονετική και θα διασφαλίζει μια αίσθηση συνοχής, συνέχειας αλλά και εξέλιξης. Μια φωνή που αναγνωρίζει συναισθήματα, παρηγορεί, φέρνει σε επαφή με δεξιότητες/ικανότητες που έχουν αποκαλυφθεί στο παρελθόν, αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεων ή συναισθημάτων, δεσμεύεται 1 «Λύση»: Εξηγεί ότι η συνεδρία ήταν απαραίτητη για την παραπομπή της και ότι αυτό είναι κομμάτι της διαδικασίας στο πλαίσιο αυτό. ότι οι σημειώσεις του θα τη συνοδεύουν στον επιλεγμένο θεραπευτή. Αναγνωρίζει ανοιχτά ότι υπάρχει κίνδυνος να θεωρήσει τον εαυτό της θύμα και της δίνει την εναλλακτική να μην τον πληρώσει αλλά στην περίπτωση αυτή να απευθυνθεί σε άλλο πλαίσιο για θεραπεία. 3

4 για μελλοντικές προσπάθειες και εξέλιξη. Αποκτά έτσι τη θέση ενός ιδανικού εσωτερικού γονιού. Συμβολικοί τρόποι έκφρασης, αναπαράστασεις των εσωτερικών διαλόγων- Δουλεύοντας με παιδιά ή με τα παιδιά μέσα μας. Η απεικόνιση του εσωτερικού διαλόγου με εξωτερικά συμβολικά μέσα είναι μια φυσική αναπτυξιακή διαδικασία που τη βλέπουμε στο παιχνίδι των παιδιών ήδη από το προνήπιο (Vygotsky). Π.χ. χρησιμοποιούν διαφορετικά κουκλάκια, όπου το καθένα εκφράζει μια φωνή και μεταξύ τους συζητούν. Κάτι παρόμοιο μπορεί να ενθαρρύνει κανείς, δίνοντας στα παιδιά μαριονέτες και ένα πρόβλημα που μια από τις μαριονέτες αντιμετωπίζει. Οι άλλες τη συμβουλεύουν τι να κάνει. Στο διάλογο βλέπουμε τον τρόπο που τα παιδιά έχουν μάθει να εσωτερικεύουν διαλόγους, βοηθητικούς ή μη. Σε ενηλίκους ή σε μεγαλύτερα παιδιά πιο σύνθετοι τρόποι αναπαράστασης ενός προβλήματος ή τραύματος μπορεί να βοηθήσει. Σε θεραπευτικές αναπαραστάσεις (βλ. και συστημική αναπαράσταση) όπως του Westwood (therapeutic enactment, ΤΕ), η τραυματική ιστορία γίνεται αντικείμενο έκφρασης μέσω σημαντικών προσώπων που λειτουργούν ως μάρτυρες, άγνωστων προσώπων που παίζουν ρόλους σημαντικούς για την τραυματική ιστορία ως «ηθοποιοί», και συμβολικών αντικειμένων επίσης σημαντικών για να γυρίσει ο χρόνος πίσω στο τραυματικό γεγονός. Παράδειγμα Ο Brent θέλει να αντιμετωπίσει το θυμό για τον πατέρα του που ήταν κακοποιητικός και να μην αναπαράγει τα ίδια με το γιο του. Καλείται να συντονίσει μια ομάδα που αποτελείται από συνεργάτες του θεραπευτή, τη μητέρα και την αδελφή του. Ξεκινά δείχνοντας μια φωτογραφία όταν ήταν 8 ετών, μια εποχή που θυμάται ως ευτυχισμένη. Διαλέγει ένα πρόσωπο να παίξει τον 8χρονο εαυτό του και τον καθοδηγεί για το πώς αισθανόταν και πώς μιλούσε, κινείτο τότε, πώς ένιωθε και αγκαλιάζει το μικρό εαυτό του. Κατόπιν επιλέγει έναν άλλον να παίξει το 17χρονο εαυτό του, σε μια ηλικία που ο πατέρας του τον έδερνε και τον πρόσβαλλε. Τον καθοδηγεί για το πώς να παίξει τον εαυτό του στην ηλικία εκείνη. Μετά διαλέγει άλλους να αντιπροσωπεύσουν φωνές/πλευρές του που ανέπτυξε στην πορεία (πολύ νευρικός, φροντιστικός, διασκεδαστής, σύμβουλος) και τους καλεί να μείνουν μόνο παρατηρητές, να μην εμπλακούν, να μην τον σώσουν. Εξηγεί σε όλους γιατί έφερε τη μητέρα και την αδελφή του, ως μάρτυρες ότι μπορεί να τα καταφέρει. Κατόπιν διαλέγει τον 4

5 πατέρα και τους βάζει να παίξουν ένα σενάριο ου είχε γίνει στα αλήθεια, όπου ο πατέρας τον πρόσβαλε βάναυσα μπροστά σε άλλους. Καλεί τον 17χρονο εαυτό του να εκφράσει ανοιχτά το θυμό του και να προστατεύσει τον εαυτό του. Του λέει βήμα -βήμα τι να πει και πώς να φερθεί στον πατέρα. Η διαδικασία τελειώνει με όλους να δηλώνουν το κανονικό όνομα και ιδιότητά τους (de-roling). Ο θεραπευτής βλέπει τον Brent και αμέσως μετά και κρατά επαφή στη διάρκεια της βδομάδας. Άσκηση με παιδική φωτογραφία (Ανδρουτσοπούλου, ) 1. Τοποθετήστε τη φωτογραφία στο τραπέζι μπροστά σας ώστε να σχηματιστεί ένας κύκλος με όλες τις φωτογραφίες. 2. Ο καθένας λέει πόσο χρονών είναι και τι τον έκανε να τη διαλέξει. 3. Ο καθένας λέει που θα τοποθετούσε τον ενήλικο εαυτό του μαζί με τον εαυτό του παιδί στο πλάνο και σε ποια στάση. 4. Ο καθένας συμπληρώνει το σημείωμα του εαυτού παιδιού προς τον ενήλικο εαυτό Το στέλνει ο εαυτός παιδί των. ετών (όσο στη φωτογραφία) στον ενήλικο εαυτό (τωρινή ηλικία). Συμπληρώστε τις φράσεις αυθόρμητα, χωρίς σκέψη. «Αγαπημένε/η μου (το όνομά σας), Θυμήσου, όταν φτάσεις. ετών (τωρινή σας ηλικία) να... Μην ξεχνάς επίσης να Μη φοβηθείς να Σε έχω πάντα στο νου μου και θα ήθελα να με έχεις και εσύ. Με αγάπη, Ο μικρός/η μικρή.» 5. Διαβάζονται τα σημειώματα όλων. 6. Καθένας λέει πού θα επιστρέψει τώρα η φωτογραφία του. Μια Απλουστευμένη μορφή αναπαράστασης- Δουλέψτε σε προσωπικό επίπεδο Ηλικία με θετικές αναμνήσεις (π.χ. 5 ετών) Ηλικία ενός τραυματικού γεγονότος (π.χ. 10 ετών) Τι ιστορία μπορεί να πει ο 5χρονος εαυτός σας για το τραυματικό γεγονός; (α πρόσωπο, ενεστώτας) 5

6 Τι ιστορία μπορεί να πει ο 10χρονος εαυτός σας για το ίδιο γεγονός; (α πρόσωπο, Πηγές ενεστώτας) Πλευρές του εαυτού που αναπτύξατε στην πορεία ως «σωτήρες» Τι ιστορία μπορεί να πει η κάθε πλευρά για το τραυματικό γεγονός; (α πρόσωπο, ενεστώτας) Τι μπορεί να πει η φωνή ενός θεραπευτή που εμπιστεύεστε για το τραυματικό γεγονός και πώς μπορείτε κατά τη γνώμη της φωνής αυτής να κινηθείτε από δω και στο εξής για να προχωρήσει τη ζωή του; Dimaggio, G., Salvatore, G., & Catania, D. (2004). Strategies for treatment of dialogical dysfunctions. In H.J.M. Hermans & G. Dimaggio (eds). The dialogical self in psychotherapy. New York: Brunner-Routledge. Hermans, H. J. M.(2004). The dialogical self: between exchange and power. In H.J.M. Hermans & G. Dimaggio (eds). The dialogical self in psychotherapy. New York: Brunner- Routledge. Lewis, M.D. & Todd, R. (2004). Toward a neuropsychological model of internal dialogue: implications for theory and clinical practice. In H.J.M. Hermans & G. Dimaggio (eds). The dialogical self in psychotherapy. New York: Brunner-Routledge. Neimeyer, R.A. & Buchanan-Arvay, M. (2004). Performing the self: therapeutic enactment and the narrative integration of traumatic loss. In H.J.M. Hermans & G. Dimaggio (eds). The dialogical self in psychotherapy. New York: Brunner-Routledge. Westwood, M.J., Keats, P.A. & Wilensky, P. (2003). Therapeutic enactment: Integrating the individual and group counseling models for change. Journal for Specialists in Group Work, 28,