Η πρόσφατη, σημειακή, τροποποίηση της εκλογικής νομοθεσίας. Πολιτική ενηλικότητα, αναλογική αντιπροσώπευση και δύο ανοικτά ζητήματα

Transcript

1 Η πρόσφατη, σημειακή, τροποποίηση της εκλογικής νομοθεσίας. Πολιτική ενηλικότητα, αναλογική αντιπροσώπευση και δύο ανοικτά ζητήματα Θανάσης Γ. Ξηρός ΔΝ-Δικηγόρος Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η πριμοδότηση του πρώτου σε εκλογική δύναμη αυτοτελούς συνδυασμού αποτελεί γνώρισμα των εκλογικών συστημάτων που ισχύουν στη χώρα μας την τελευταία δεκαετία. Ο αριθμός των παραχωρούμενων βουλευτικών εδρών αυξήθηκε μάλιστα το 2008 κατά δέκα (10) και από τις σαράντα (40) έφθασε τις πενήντα (50). Σκοπός του κοινού νομοθέτη ήταν να διευκολύνει την επίτευξη κοινοβουλευτικής αυτοδυναμίας, να εξασφαλίσει, κατά το δυνατόν, τον σχηματισμό μονοκομματικών κυβερνήσεων και, εντέλει, να ενισχύσει την κυβερνητική σταθερότητα. Η διάθεση των επιπλέον βουλευτικών εδρών δεν συναρτάται πάντως ούτε με το ποσοστό των εγκύρων ψηφοδελτίων που συγκεντρώνει ο δικαιούχος τους ούτε και με την απόσταση που τον χωρίζει από τον δεύτερο. Τα εκλογικά κεκτημένα του μεταπολιτευτικού δικομματισμού ανατράπηκαν, βίαια και ως ένα βαθμό απροσδόκητα, το Στις διαδοχικές αναμετρήσεις του Μαΐου και του Ιουνίου τα παραδοσιακά κόμματα εξουσίας υπέστησαν πρωτοφανή καθίζηση της απήχησής τους στις τάξεις του εκλογικού σώματος και η προτίμησή του εκφράστηκε σε άλλους σχηματισμούς, ορισμένοι από τους οποίους θα εκπροσωπηθούν στη Βουλή για πρώτη φορά. Η πολυδιάσπαση των πολιτικών δυνάμεων θα επηρεάσει σημαντικά την εκλογική δύναμη και του πρώτου συνδυασμού. Ωστόσο, η, τεχνητή, ενίσχυσή του μέσω της αυξημένης πριμοδότησης θα του επιτρέψει να συγκεντρώσει αριθμό βουλευτών κοντά στην απόλυτη πλειοψηφία του συνόλου τους, καθιστώντας τον στο επικρατούν περιβάλλον συναινετικού κοινοβουλευτισμού την απαραίτητη συνιστώσα σε κάθε σενάριο κυβερνητικής λύσης. Ήδη από το 2012 και με αφορμή την ανατροπή των εκλογικών κεκτημένων του παραδοσιακού δικομματισμού θα αρχίσει να αμφισβητείται, διστακτικά στην αρχή και εντονότερα στη συνέχεια, η απροϋπόθετη πριμοδότηση του πρώτου αυτοτελούς συνδυασμού. Πρόκειται για τη δεύτερη από τις επιλογές του ισχύοντος εκλογικού 1

2 συστήματος, η άλλη εντοπίστηκε, εξαρχής, στον αποκλεισμό των συνασπισμών πολιτικών κομμάτων 1, που θα μονοπωλήσουν την κριτική της επιστήμης 2. Και οι δύο αναμένονταν να συγκεντρώσουν, προνομιακά, το ενδιαφέρον του εκλογικού νομοθέτη, οποτεδήποτε εκδήλωνε πρωτοβουλία για την τροποποίηση του εκλογικού συστήματος. ΙΙ. Η κυοφόρηση της νομοθετικής πρωτοβουλίας 1. Δημοσιεύματα στον ημερήσιο Τύπο από τις αρχές της Άνοιξης έφεραν την κυβέρνηση να επεξεργάζεται ευρείας έκτασης παρεμβάσεις στην εκλογική νομοθεσία. Σε αυτές περιλαμβάνονταν, μεταξύ άλλων, η μείωση κατά ένα έτος του ορίου πολιτικής ενηλικότητας, η επαναχάραξη των βασικών εκλογικών περιφερειών, η εισαγωγή της «απλής αναλογικής», καθώς επίσης η καθιέρωση κοινωνικού ελέγχου των υποψηφίων και συνολικής δωδεκαετούς θητείας των βουλευτών 3. Οι εξελίξεις θα επιταχυνθούν μετά την ολοκλήρωση τον Μάιο της αξιολόγησης του εκτελούμενου προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής. Ο Πρωθυπουργός, προκρίνοντας να μεταφέρει την πολιτική συζήτηση πέραν και μακρά της οικονομίας, θα επιχειρήσει να γυρίσει, επικοινωνιακά, σελίδα. Έτσι, τη Δευτέρα 6 Ιουνίου 2016 συναντάται με τους Υπουργούς Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης και Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, προκειμένου να συζητήσουν την τροποποίηση του εκλογικού συστήματος 4 και την αναθεώρηση του Συντάγματος. Μετά το πέρας της συνάντησης η κυβερνητική εκπρόσωπος θα δηλώσει ότι τα δύο ζητήματα αποτελούν τις βασικές προτεραιότητες των σχεδιαζόμενων θεσμικών μεταρρυθμίσεων. 1 Βλ. Θ. Ξηρού, Οι συνασπισμοί κομμάτων και το νέο εκλογικό σύστημα, ΘΠΔΔ 1 (2008), σ. 15 επ. 2 Βλ. Γ. Σωτηρέλη, Η αλλαγή του εκλογικού συστήματος ως κριτήριο δημοκρατικής αξιοπιστίας, = Χ. Ανθόπουλου, Ο έλεγχος της συνταγματικότητας των εκλογικών νόμων στην Ελλάδα και η αντισυνταγματικότητα του ισχύοντος εκλογικού συστήματος, ΕφημΔΔ 5 (2015), σ. 559 επ. και, ιδίως, σ. 569 επ. και του ιδίου, Προοπτικές μεταρρύθμισης του εκλογικού συστήματος, ΕφημΔΔ 1(2016), σ. 16 επ. 3 Βλ. Ν. Χασαπόπουλου, Ψήφο στα 17 θέλει η κυβέρνηση, εφημ. Το Βήμα, Κυριακή 15 Μαΐου 2016, σ. Α5/5. 4 Δύο εμφανίζονταν οι συζητούμενες επιλογές, η καθιέρωση της «απλής και άδολης» αναλογικής ή η εισαγωγή αναλογικότερης μορφής του ισχύοντος εκλογικού συστήματος με ταυτόχρονη μείωση στις 28 έδρες της πριμοδότησης στον πρώτο συνδυασμό, αυτοτελή ή συνασπισμό πολιτικών κομμάτων. Βλ. Β. Κεχαγιά, Στις κάλπες και για την Αναθεώρηση, εφημ. Τα Νέα, Τετάρτη 8 Ιουνίου 2016, σ. 8. 2

3 2. Η επεξεργασία των αλλαγών στο εκλογικό σύστημα είχε διανύσει αρκετές εβδομάδες και, γι αυτό, οι σχετικές προτάσεις νομοθετικής πολιτικής ήταν ήδη διαμορφωμένες. Η εφαρμογή του στην επόμενη εκλογική αναμέτρηση, όπως θα επιθυμούσε η κυβέρνηση, απαιτούσε όμως συνταγματικά να υπερψηφιστεί από την αυξημένη πλειοψηφία των δύο τρίτων (2/3) των βουλευτών. Ο Πρωθυπουργός ήταν, λοιπόν, υποχρεωμένος να αναζητήσει ευρύτερες συναινέσεις. Συναντήθηκε, γι αυτό, με τους πολιτικούς αρχηγούς το διήμερο 23 και 24 Ιουνίου 2016, ξεκινώντας μια ημέρα πριν με τον κυβερνητικό του εταίρο 5. Την ανακοίνωση του προγράμματος των συναντήσεων ακολούθησαν διαρροές, οι οποίες στο σύνολό τους δεν κατέλειπαν περιθώρια αισιοδοξίας 6. Η εκτίμηση επιβεβαιώθηκε, πανηγυρικά, την πρώτη ημέρα των συναντήσεων. Με μοναδική εξαίρεση τη μείωση του ορίου πολιτικής ενηλικότητας, στη σχετική πρόταση σημειώθηκε μάλιστα ευρεία σύγκληση, η συντριπτική πλειονότητα των πολιτικών αρχηγών εξέφρασε την αντίθεσή της. Ο Πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας διαφώνησε με κάθε μεταβολή στο εκλογικό σύστημα και, ιδίως, με την κατάργηση της πριμοδότησης του πρώτου συνδυασμού, δεν απέκλεισε όμως τη συνεννόηση στην ψήφο των αποδήμων ή στην κατάτμηση των μεγάλων βασικών εκλογικών περιφερειών. Εξάλλου, η Πρόεδρος του ΠΑ.ΣΟ.Κ. ζήτησε η κυβερνητική πρόταση να διατυπωθεί συγκεκριμένα και να εξειδικευθεί με σαφήνεια, δήλωσε έτοιμη να αποδεχθεί την απλή αναλογική και τάχθηκε υπέρ της πριμοδότησης, εφόσον ο πρώτος συνδυασμός συγκεντρώνει καθορισμένο νομοθετικά υψηλό ποσοστό εκλογικής δύναμης. Ο Γενικός Γραμματέας του Κ.Κ.Ε. διαφώνησε, τέλος, με τη διατήρηση του εκλογικού κατωφλίου 7. Θα ακολουθήσουν την επομένη, 24 Ιουνίου 2016, ο επικεφαλής του Ποταμιού, ο οποίος θα επανέλθει σε παλαιότερη πρότασή του για τη μείωση των εδρών της 5 Βλ. Φ. Γιωτάκη, Διάλογος για τον εκλογικό νόμο, εφημ. Έθνος, Τετάρτη 22 Ιουνίου 2016, σ Βλ. Φ. Γιωτάκη, Στοίχημα συναίνεσης για Σύνταγμα και εκλογικό νόμο, εφημ. Έθνος, Τρίτη 21 Ιουνίου 2016, σ. 5 Κ. Τζαναβάρα, «Όχι» από Μητσοτάκη, εφημ. Έθνος, Τρίτη 21 Ιουνίου 2016, σ. 4-5 Β. Κεχαγιά, Μπόνους με ψηλό πήχη, εφημ. Τα Νέα, Τρίτη 21 Ιουνίου 2016, σ και Δ. Νασόπουλου, Μητσοτάκης: «Ναι» στην αναθεώρηση, «όχι» στους τακτικισμούς, εφημ. Τα Νέα, Τρίτη 21 Ιουνίου 2016, σ Βλ. Β. Κεχαγιά, Στο τραπέζι το Σχέδιο Β μετά τις τρεις αρνήσεις, εφημ. Τα Νέα, Παρασκευή 24 Ιουνίου 2016, σ. 10 και Δ. Νασόπουλου, Επικοινωνιακός αντιπερισπασμός, εφημ. Τα Νέα, Παρασκευή 24 Ιουνίου 2016, σ

4 πριμοδότησης 8, και ο Πρόεδρος της Ένωσης Κεντρώων, ο οποίος συμφώνησε να υπερψηφίσει 9, 10. ΙΙΙ. Η κατάθεση του νομοσχεδίου στη Βουλή και η επεξεργασία του 1. Το σχέδιο νόμου κατατέθηκε στη Βουλή την Τρίτη 5 Ιουλίου 2016, αποτελούμενο από τέσσερα άρθρα. Το όριο πολιτικής ενηλικότητας επανακαθορίζεται στο δέκατο έβδομο έτος της ηλικίας (άρθρο 1). Η πριμοδότηση του πρώτου σε εκλογική δύναμη αυτοτελούς συνδυασμού καταργείται και οι βουλευτικές έδρες στο σύνολό τους κατανέμονται αποκλειστικά με βάση τον αριθμό των εγκύρων ψηφοδελτίων στην επικράτεια (άρθρο 2). Στις καταργούμενες διατάξεις αναφέρονται, ρητά, τα άρθρα 1 και 2 του ν. 3636/2008 και, γενικόλογα, κάθε άλλη αντίθετη ρύθμιση (άρθρο 3). Στο ακροτελεύτιο άρθρο ορίζονται τα σχετικά με την έναρξη της ισχύος του (άρθρο 4). Κατά το μέρος που αφορούσε το εκλογικό σύστημα, το περιεχόμενό του θα το καθόριζε, εντέλει, η πλειοψηφία υπερψήφισης της σχετικής διάταξης. Έτσι, η οριστικοποίηση της διατύπωσης τελούσε σε ευθεία σύνδεση με την ετυμηγορία της Ολομέλειας. Γι αυτό, η αναλυτική, στην πραγματικότητα φλύαρη και δίχως καμία απολύτως σημασία, που προκρίνεται από τον κοινό νομοθέτη αποδεικνύεται, τουλάχιστον, νομοτεχνικά άστοχη και εκφεύγει της πεπατημένης των προηγούμενων, μετά τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001, τροποποιήσεων του εκλογικού νόμου 11. Από τα ζητήματα που είχαν απασχολήσει την επικαιρότητα τρία έμειναν εκτός ενδιαφέροντος. Πρόταση για τη μείωση του εκλογικού κατωφλίου δεν περιλήφθηκε στο σχέδιο νόμου. Βέβαια, το ενδεχόμενο συζητήθηκε και μετά την επεξεργασία του στην αρμόδια διαρκή κοινοβουλευτική επιτροπή και πριν από την εισαγωγή στην 8 Βλ. Κ. Παπακώστα, «Μη μας υπολογίζεις», εφημ. Τα Νέα, Δευτέρα 27 Ιουλίου 2016, σ Για τον απολογισμό των συναντήσεων, βλ. Β. Κεχαγιά, όπ.π. (σημ. 7). 10 Την Κυριακή 26 Ιουνίου 2016 συνεδρίασε η Κεντρική Επιτροπή του Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς, τα μέλη της οποίας τάχθηκαν υπέρ της «απλής αναλογικής» και ενέκριναν τις λοιπές επιλογές της κυβερνητικής πρωτοβουλίας. 11 Ανεξαρτήτως της όποιας κριτικής προκαλεί η διατύπωση της ακροτελεύτιας διάταξης, η προκριθείσα δεν είναι πάντως σε θέση να δικαιολογήσει την, όψιμα και εκ του πονηρού, αποδοθείσα από ορισμένους υστερόβουλη πρόθεση του κοινού νομοθέτη να διαμορφώσει, ερμηνευτικά, όρους άμεσης εφαρμογής του νέου εκλογικού συστήματος. 4

5 Ολομέλεια, αλλά δεν υπήρξε συνέχεια. Ίδια ακριβώς τύχη επιφυλάχθηκε και στη φερομένη εισαγωγή ερμηνευτικής διάταξης, προκειμένου να διευκρινιστεί η εφαρμογή του συστήματος των «δεσμευμένων συνδυασμών» (λίστα) στην περίπτωση διαδοχικών εκλογικών αναμετρήσεων. Τέλος, ουδέποτε τέθηκε σοβαρά στη συζήτηση το «σπάσιμο» των μεγάλων βασικών εκλογικών περιφερειών, αλλά αφέθηκε να αποτελέσει αντικείμενο νεώτερης πρωτοβουλίας. 2. Η επεξεργασία του νομοσχεδίου στη διαρκή επιτροπή Δημόσιας Διοίκησης, Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης ξεκίνησε σε υψηλούς τόνους την Πέμπτη 7 Ιουλίου Παρά την άρνηση του συνόλου σχεδόν των κοινοβουλευτικών ομάδων της αντιπολίτευσης να το υπερψηφίσουν, η κυβέρνηση δεν θα εγκαταλείψει την προσπάθεια να μεταπείσει βουλευτές και να πετύχει τη συγκέντρωση της αυξημένης πλειοψηφίας, προκειμένου το νέο εκλογικό σύστημα να εφαρμοστεί άμεσα. Με αυτόν τον στόχο, ο Υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης θα δηλώσει ανοικτός σε μεταβολές 13. Προσδοκώντας τις θετικές ψήφους του Κ.Κ.Ε., θα προχωρήσει, επίσης, στη διχοτόμηση του άρθρου 2, διακρίνοντας συστηματικά την αναλογική αντιπροσώπευση από την κατάργηση της πριμοδότησης. Παρά ταύτα, η επίτευξη της συνταγματικά καθορισμένης αυξημένης πλειοψηφίας εξακολουθούσε αβέβαιη 14. Το σχέδιο νόμου συζητήθηκε σε δύο ακόμη συνεδριάσεις, την Τρίτη 12 και την Τετάρτη 13 Ιουλίου 2016, υπερψηφίστηκε δε από τους κυβερνητικούς βουλευτές και την κοινοβουλευτική ομάδα της Ένωσης Κεντρώων 15. Στο παρασκήνιο και ενόψει της συζήτησης στην 12 Βλ. Φ. Γιωτάκη, Υψηλοί τόνοι για τον εκλογικό νόμο, εφημ. Έθνος, Σάββατο 9 Ιουλίου 2016, σ Βλ. Φ. Γιωτάκη, Στο τραπέζι οι μεγάλες περιφέρειες, εφημ. Έθνος, Πέμπτη 7 Ιουλίου 2016, σ Εκτιμήσεις έφεραν το σχέδιο νόμου να υπερψηφίζουν εκατόν ενενήντα επτά (197) βουλευτές - προερχόμενοι από τις κοινοβουλευτικές ομάδες του Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς, των Ανεξαρτήτων Ελλήνων, του Κ.Κ.Ε. και της Ένωσης Κεντρώων, καθώς επίσης ο ανεξάρτητος βουλευτής Ν. Νικολόπουλος και ο Πρόεδρος της Δημοκρατικής Αριστεράς Θ. Θεοχαρόπουλος- και αδιευκρίνιστη να παραμένει η στάση του «Λαϊκού Συνδέσμου-Χρυσή Αυγή» (βλ. Β. Σκουρή, Ψάχνουν 3 ψήφους για να φτάσουν τους 200, εφημ. Realnews, Κυριακή 10 Ιουλίου 2016, σ. 10 και Αγγ. Καραγεώργου, Αναζητώντας τη χαμένη ψήφο, εφημ. Τα Νέα, Δευτέρα 11 Ιουλίου 2016, σ. 9), ενώ όσοι εμφανίζονταν σε μερίδα του Τύπου επιρρεπείς να υπερψηφίσουν, η βουλευτής του Ποταμιού Κ. Μάρκου και ο ανεξάρτητος Στ. Παναγούλης, ξεκαθάρισαν με δηλώσεις τους ότι θα καταψηφίσουν (βλ. Αγγ. Καραγεώργου, «Η 15 η Ιουλίου τότε έπεφτε Πέμπτη», εφημ. Τα Νέα, Τετάρτη 13 Ιουλίου 2016, σ. 11). 15 Το υπερψήφισαν οι κοινοβουλευτικές ομάδας του Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς, των Ανεξαρτήτων Ελλήνων και της Ένωσης Κεντρώων. 5

6 Ολομέλεια οι διεργασίες για τη διεύρυνση της πλειοψηφίας θα συνεχιστούν 16 και στο επίκεντρό τους φέρεται να βρίσκεται η μείωση του εκλογικού κατωφλίου 17, 18. Ο γνωστός συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων δεν αναμένονταν πάντως να διαφοροποιηθεί Την Τρίτη 19 Ιουλίου 2016, πρώτη ημέρα της συζήτησης του σχεδίου νόμου στην Ολομέλεια, ο ειδικός αγορητής του «Λαϊκού Συνδέσμου-Χρυσή Αυγή» ανακοίνωσε ότι η κοινοβουλευτική του ομάδα θα απέχει της ψηφοφορίας 20. Η επιλογή επισημοποίησε, με τον πλέον πανηγυρικό τρόπο, την αδυναμία της κυβέρνησης να εξασφαλίσει ευρύτερες συναινέσεις για να πετύχει την άμεση εφαρμογή του νέου εκλογικού συστήματος. Το ενδιαφέρον δεν μειώθηκε όμως, αφού η συζήτηση θα 16 Βλ. Φ. Γιωτάκη, Ζυμώσεις στη Βουλή για τον εκλογικό νόμο, εφημ. Έθνος, Τρίτη 12 Ιουλίου 2016, σ Βλ. Β. Κεχαγιά, Πέφτει στην παγίδα του 3%, εφημ. Τα Νέα, Τετάρτη 13 Ιουλίου 2016, σ. 10. Η εξαίρεση από τη συζήτηση του εκλογικού κατωφλιού και η διατήρησή του στο νομοθετημένο ποσοστό αποτέλεσε, σύμφωνα με δημοσίευμα κυριακάτικης εφημερίδας (βλ. Β. Σκουρή, «Εθνική κόκκινη γραμμή» το όριο του 3%, εφημ. Realnews, Κυριακή 24 Ιουλίου 2016, σ. 8), επιλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας, στην οποία η κυβέρνηση υποχρεώθηκε να συμφωνήσει, προκρίνοντας να μην διαταράξει τις άριστες σχέσεις τους. 18 Στη συνάντησή του με τον Πρωθυπουργό το μεσημέρι της Τρίτης 19 Ιουλίου 2016 ο Γ. Παπανδρέου θα επιμείνει στην ανάγκη κατάτμησης των μεγάλων βασικών εκλογικών περιφερειών και στην εισαγωγή παραλλαγής του γερμανικού εκλογικού συστήματος, προσαρμοσμένης στην πραγματικότητα της χώρας. Βλ. Φ. Γιωτάκη, Απλή αναλογική με...απλή πλειοψηφία, εφημ. Έθνος, Τετάρτη 20 Ιουλίου 2016, σ. 6 και Β. Κεχαγιά, Εσωκομματικές παραφωνίες για τη συνταγματική αναθεώρηση, εφημ. Τα Νέα, Τετάρτη 20 Ιουλίου 2016, σ Βλ. Φ. Γιωτάκη-Κ. Τζαβάρα, Ανοίγουν όλοι τα χαρτιά τους για τον εκλογικό νόμο, εφημ. Έθνος, Πέμπτη 14 Ιουλίου 2016, σ. 6 Κ. Τζαβάρα, «Να μη συγκεντρώσει 200 ψήφους ο εκλογικός νόμος», εφημ. Έθνος, Παρασκευή 15 Ιουλίου 2016, σ. 6 Γ. Μακρυγιάννη, Στο «κυνήγι» των 200 βουλευτών, εφημ. Πρώτο Θέμα, Κυριακή 17 Ιουλίου 2016, σ. 24 και Π. Γαλιατσάτου, Ύστατη προσπάθεια για τις 200 ψήφους, εφημ. Realnews, Κυριακή 17 Ιουλίου 2016, σ Βλ. Βουλή των Ελλήνων, ΙΖ Περίοδος-Σύνοδος Α, Συνεδρίαση ΡΞΓ, Τρίτη 19 Ιουλίου 2016, σ Πρβλ., επίσης, Αγγ. Καραγεώργου, Οριστικό τέλος στο κυνήγι των 200, εφημ. Τα Νέα, Τετάρτη 20 Ιουλίου 2016, σ. 9. 6

7 κινηθεί σε υψηλούς τόνους 21 και η αντιπαράθεση θα κορυφωθεί την Πέμπτη 21 Ιουλίου 2016 με τις ομιλίες των πολιτικών αρχηγών 22. Ο Πρωθυπουργός επιτέθηκε στη Δημοκρατική Συμπαράταξη (ΠΑ.ΣΟ.Κ. και Δημοκρατική Αριστερά), και το Ποτάμι για την άρνησή τους να δεχθούν το «πολιτικό δώρο» της απλής αναλογικής και έκλεισε, λέγοντας ότι ο λαός στις εκλογές του 2019 θα βάλει το «παλαιό πολιτικό σύστημα στο χρονοντούλαπο της ιστορίας». Εξάλλου, οι επικεφαλής των κοινοβουλευτικών ομάδων της αντιπολίτευσης θα επαναλάβουν όσα υποστήριξαν στις, κατ ιδίαν, συναντήσεις μαζί του, καταλογίζοντας στον Αλ. Τσίπρα πρόθεση να ελέγξει τις πολιτικές εξελίξεις. Τον λόγο θα πάρει και ο Πρόεδρος της Βουλής για να διευκρινίσει την αναφορά του σε τηλεοπτική συνέντευξη ότι «δεν υπάρχουν ευπρόσδεκτες και μη ευπρόσδεκτες ψήφοι» και, έτσι, να απαντήσει στην κατηγορία του Κ. Μητσοτάκη ότι για την επίτευξη της αυξημένης πλειοψηφίας επιχειρήθηκε ο προσεταιρισμός του «Λαϊκού Συνδέσμου-Χρυσή Αυγή». Στην ψηφοφορία που ακολούθησε έλειψαν, όπως αναμένονταν, οι εκπλήξεις. Όλα τα άρθρα του σχεδίου νόμου συγκέντρωσαν, άνετα, την απόλυτη, όχι όμως την αυξημένη των δύο τρίτων (2/3), πλειοψηφία 23. Το νέο εκλογικό σύστημα θα 21 Για τη συζήτηση, βλ. όπ.π., σ επ. Συνεδρίαση ΡΞΔ, Τετάρτη 20 Ιουλίου 2016, σ επ. και Συνεδρίαση ΡΞΓ (απόγευμα), Πέμπτη 21 Ιουλίου 2016, σ επ. 22 Βλ. όπ.π., Συνεδρίαση ΡΞΗ (απόγευμα), σ επ. Πρβλ., επίσης, Κ. Κοκκαλιάρη, Κορυφώνεται η σύγκρουση, εφημ. Έθνος, Πέμπτη 21 Ιουλίου 2016, σ. 7 Αγγ. Καραγεώργου, Έκαψαν το σενάριο των διπλών εκλογών, εφημ. Τα Νέα, Πέμπτη 21 Ιουλίου 2016, σ. 8 Κ. Κοκκαλιάρη, Απλή αναλογική με 179 ψήφους, εφημ. Έθνος, Παρασκευή 22 Ιουλίου 2016, σ. 6-7 Αγγ. Καραγεώργου, Η εκδίκηση της Κεντροαριστεράς, εφημ. Τα Νέα, Παρασκευή 22 Ιουλίου 2016, σ. 8-9 και Λ. Σταυρόπουλου, Βουλή: Υπερψηφίστηκε με 179 ψήφους ο νέος εκλογικός νόμος της απλής αναλογικής. Θα ισχύσει από τις μεθεπόμενες εκλογές, 23 Το άρθρο 1, με το οποίο μειώθηκε κατά ένα έτος το όριο πολιτικής ενηλικότητας, υπερψήφισαν εκατόν ογδόντα (180) βουλευτές, ογδόντα ένας (81) καταψήφισαν και είκοσι (20) δήλωσαν «παρών». Το άρθρο 2, με το οποίο καταργήθηκε το bonus, υπερψήφισαν εκατόν εβδομήντα εννέα (179) βουλευτές, ογδόντα τρεις (83) καταψήφισαν και δέκα εννέα (19) δήλωσαν «παρών». Το άρθρο 3, με το οποίο διατηρήθηκε το εκλογικό κατώφλι, υπερψήφισαν εκατόν εξήντα τρεις (163) βουλευτές, εκατόν ένας (101) καταψήφισαν και δέκα επτά (17) δήλωσαν «παρών», μεταξύ των οποίων και ο προερχόμενος από τους Οικολόγους βουλευτής της συμπολίτευσης Γ. Δημαράς. Το άρθρο 4, στο οποίο περιλήφθηκαν οι καταργούμενες διατάξεις, υπερψήφισαν εκατόν εβδομήντα εννέα (179) βουλευτές, ογδόντα έξι (86) καταψήφισαν και δέκα έξι (16) δήλωσαν «παρών». Τέλος, το άρθρο 5, δηλαδή το ακροτελεύτιο στο οποίο καθορίζεται η έναρξη ισχύος, υπερψήφισαν εκατόν εβδομήντα εννέα (179) βουλευτές, ογδόντα έξι 7

8 εφαρμοστεί, λοιπόν, στη μεθεπόμενη εκλογική αναμέτρηση. Έτσι, στην επόμενη η πριμοδότηση των πενήντα (50) βουλευτικών εδρών θα διαμορφώσει για τελευταία(;) φορά την κοινοβουλευτική δύναμη του πρώτου σε απήχηση στις τάξεις του εκλογικού σώματος αυτοτελούς συνδυασμού. IV. Ο ν. 4406/ Η νομοθεσία για την εκλογή βουλευτών, ο γνωστός μας εκλογικός νόμος, είναι ένα από τα μακροβιότερα νομοθετήματα της έννομης τάξης μας. Οι διατάξεις της κωδικοποιούνται, κάθε φορά και συνήθως ενόψει προσφυγής στη λαϊκή ετυμηγορία, σε σχετικό διάταγμα, βασιλικό ή προεδρικό ανάλογα με τη μορφή του πολιτεύματος. Την έκδοσή του προτείνει ο Υπουργός Εσωτερικών, ήδη δε και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, στον οποίο παρέχεται προς τούτο γενική εξουσιοδότηση 25. Ο ισχύων εκλογικός νόμος κωδικοποιήθηκε στο π.δ. 26/ Η περιοδική κωδικοποίηση της εκλογικής νομοθεσίας τη διατηρεί «ζωντανή» και επίκαιρη. Κάθε νεώτερη ρύθμισή της, αν και εισάγεται με διάταξη τυπικού νόμου, ενσωματώνεται στο κείμενο του κώδικα, όπου βρίσκει, πλέον, την αναφορά της. Το γεγονός δεν φαίνεται, καταρχήν, να ασκεί ουσιώδη επίδραση σε τυχόν εκδηλούμενη πρωτοβουλία για την τροποποίησή της. Έτσι, η προτεινόμενη αντικατάσταση ή κατάργηση «ταυτοποιείται», ισόκυρα, είτε με την επίκληση του οικείου άρθρου του τυπικού νόμου που την εισήγαγε είτε, συνηθέστερα, εκείνου της διοικητικής κωδικοποίησης, στο οποίο έχει ενταχθεί. Ο συνδυασμός τους, δηλαδή η ταυτόχρονη αναφορά και στη «γενετική πράξη» και στον κώδικα, αποδεικνύεται πολυτελής, αποβαίνει φλύαρη και δεν αποκλείεται να εγείρει ερμηνευτικά, ιδίως νομοτεχνικά, ζητήματα. (86) καταψήφισαν και δέκα έξι (16) δήλωσαν «παρών». Για το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας, βλ. όπ.π., Συνεδρίαση ΡΞΓ (απόγευμα), σ επ. και, ιδίως, επ. 24 «Αναλογική εκπροσώπηση των πολιτικών κομμάτων, διεύρυνση του δικαιώματος εκλέγειν και άλλες διατάξεις περί εκλογής Βουλευτών» (ΕτΚ Α, φ. 133 της 26 ης Ιουλίου 2016). 25 Η οποία ανανεώθηκε με την παρ. 4 του άρθρου 7 του ν. 2623/1998 [«Ανασύνταξη των εκλογικών καταλόγων, οργάνωση και άσκηση του εκλογικού δικαιώματος των ετεροδημοτών, εκσυγχρονισμός της εκλογικής διαδικασίας και άλλες διατάξεις (ΕτΚ Α, φ. 139 της 25 ης Ιουνίου 1998)]. 26 «Κωδικοποίηση σ ενιαίο κείμενο των διατάξεων της νομοθεσίας για την εκλογή βουλευτών» (ΕτΚ Α, φ. 57 της 15 ης Μαρτίου 2012). 8

9 Ο κοινός νομοθέτης στην πρόσφατη πρωτοβουλία του διχάζεται. Έτσι, στην περίπτωση της πολιτικής ενηλικότητας περιορίζεται να αναφερθεί στην αντικαθιστούμενη διάταξη του π.δ. 26/2016, παραλείποντας, ορθά, κάθε μνεία στο άρθρο του νόμου, με το οποίο είχε μειωθεί το όριό της στο δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας 27. Αντιθέτως, για την τροποποίηση του εκλογικού συστήματος δεν αρκείται στην υπόμνηση της παρ. 2 του άρθρου 99 του π.δ. 26/2012, δηλαδή στην εν ισχύ κωδικοποίηση του εκλογικού νόμου, ή, έστω, του άρθρου 1 του ν. 3636/ , με το οποίο καθιερώθηκε, αλλά αναφέρεται, επίσης, και σε εκείνο που το τελευταίο τροποποίησε, δηλαδή στο άρθρο 6 του ν. 3231/2004. Εξάλλου, για την κατάργηση της πριμοδότησης του πρώτου σε εκλογική δύναμη αυτοτελούς συνδυασμού, άλλοτε προκρίνει την αναφορά στο σύνολο των νομοθετικών ρυθμίσεων και της κωδικοποίησής τους 29, άλλοτε μόνο στις πρώτες 30 και άλλοτε αποκλειστικά στην τελευταία 31. Τέλος, για την κατανομή των αδιάθετων εδρών σε διεδρικές και τριεδρικές βασικές εκλογικές περιφέρειες επικαλείται τόσο το σχετικό νομοθέτημα όσο την κωδικοποίησή του Η ένταξη στους ενεργούς πολίτες, δηλαδή στα μέλη του εκλογικού σώματος, απαιτεί, μεταξύ άλλων, τη συμπλήρωση της εκλογικής ηλικίας. Το όριο πολιτικής ενηλικότητας δεν ορίζεται στο Σύνταγμα, αφήνεται να το καθορίσει ο κοινός νομοθέτης. Το 1864 προβλέφθηκε στο εικοστό πρώτο έτος της ηλικίας, διατηρήθηκε δε αδιαφοροποίητο επί έναν και πλέον αιώνα. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας, το 1974, η εκλογική ηλικία θα μειωθεί, διαδοχικά, τρεις φορές. Το 1977, με την αποκληθείσα και «φειδωλή μεταρρύθμιση» 33, ορίστηκε στο εικοστό 34, το 1981, 27 Δηλαδή, το άρθρο 1 του ν. 1224/1981 [«Τροποποίηση των διατάξεων της νομοθεσίας «Περί εκλογής βουλευτών», που αναφέρονται στο όριο πολιτικής ηλικίας των εκλογέων» (ΕτΚ Α, φ. 340 της 31 ης Δεκεμβρίου 1981)]. 28 Το οποίο, όπως και το άρθρο 2 του ίδιου νόμου, καταργείται ρητά στο άρθρο Άρθρο 2 παρ Άρθρο 2 παρ. 3 περίπτ. α). 31 Άρθρο 2 παρ. 3 περίπτ. β). 32 Άρθρο Βλ. Γ. Παπαδημητρίου, Συνταγματικό Δίκαιο. Τα όργανα του κράτους, τεύχος α. Το εκλογικό σώμα, Αθήνα-Κομοτηνή 1981, σ Άρθρο 1 του ν. 626/1977 [«Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του υπ αριθ. 650/1974 Π.Δ. «Περί κωδικοποιήσεως των ισχυουσών διατάξεων της Εκλογικής Νομοθεσίας» (ΕτΚ Α, φ. 185 της 29 ης Ιουνίου 1977)]. 9

10 όπως είχε ήδη υποδειχθεί από την επιστήμη και ζητήθηκε επίμονα στην «Ε Αναθεωρητική Βουλή» 35, στο δέκατο όγδοο 36 και με την πρόσφατη νομοθετική πρωτοβουλία στο δέκατο έβδομο έτος 37. Για τον υπολογισμό του δεν λαμβάνεται μάλιστα υπόψη η ημερομηνία γέννησης, αλλά, κατά πλάσμα δικαίου και για το σύνολο των δικαιούχων, η 1 η Ιανουαρίου της επίμαχης χρονιάς 38. Ενεργός πολίτης είναι, ακριβέστερα πρέπει να είναι, όποιος διαθέτει τη βιολογική, δηλαδή την πνευματική, και την, εν γένει, κοινωνική ωριμότητα-ικανότητα να συμμετέχει υπεύθυνα στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, εκλέγοντας, μεταξύ άλλων, τους εκπροσώπους του στα αντιπροσωπευτικά σώματα. Πρόκειται για τεκμήριο, στην πράξη αμάχητο, η συνδρομή του οποίου συναρτάται, ευθέως και στενά, με την ηλικία. Η συγκεκριμενοποίηση αφήνεται στην ευχέρεια του κοινού νομοθέτη και, προϊόντος του χρόνου, είναι προφανές ότι δεν μπορεί να παραμένει αδιαφοροποίητη. Αντιθέτως, στις μεταβαλλόμενες, με ραγδαίους μάλιστα ρυθμούς, κοινωνικοπολιτικές συνθήκες αναμένεται, εύλογα, ότι το όριο πολιτικής ενηλικότητας θα βαίνει μειούμενο. Τη φθίνουσα πορεία του διαγράφει, δεσμευτικά, η απαίτηση να πληρούνται οι όροι ωριμότητας και ικανότητας που εγγυώνται την υπεύθυνη πολιτική συμμετοχή. Η συνδρομή τους συγκροτεί τον, κατά βάση αντικειμενικό, φραγμό στη διεύρυνση του εκλογικού σώματος, όπως την επιβάλλουν η αρχή της καθολικής ψηφοφορίας (άρθρο 51 παρ. 3 Συντ.) 39 και η δημοκρατική αρχή με τη μορφή της λαϊκής κυριαρχίας (άρθρο 1 παρ. 2 και 3 Συντ.) Βλ., αντί άλλων, Γ. Παπαδημητρίου, όπ.π., σ. 20 επ. 36 Άρθρο 1 του ν. 1224/ Άρθρο 1 του ν. 4406/2016, το οποίο αντικατέστησε την παρ. 1 του άρθρου 4 του π.δ. 26/ Άρθρο 4 παρ. 2 του π.δ. 26/ Βλ., αντί πολλών, Αρ. Μάνεση, Αι εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος, ΙΙ, Θεσσαλονίκη-Αθήνα , στην επανέκδοση στη σειρά: Κλασική Νομική Βιβλιοθήκη -21, Αθήνα-Κομοτηνή 1991, σ. 236 Χρ. Σγουρίτσα, Συνταγματικόν Δίκαιον, Τόμος Α, Έκδοσις Τρίτη, Αθήναι 1965, σ. 220 επ. Γ. Παπαδημητρίου, όπ.π. (σημ. 33), σ. 46 επ. Δ. Θ. Τσάτσου, Συνταγματικό Δίκαιο. Τόμος Β, Οργάνωση και Λειτουργία της Πολιτείας, Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σ. 184 Ευάγ. Βενιζέλου, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, Αναθεωρημένη έκδοση, Αθήνα-Κομοτηνή 2008, σ. 463 επ. και Κ. Χρυσόγονου, Συνταγματικό Δίκαιο, Δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2014, σ. 411 επ. 40 βλ., αντί πολλών, Αλ. Σβώλου, Το νέον Σύνταγμα και αι βάσεις του πολιτεύματος, Αθήναι 1928, στην επανέκδοση στη σειρά: Κλασική Νομική Βιβλιοθήκη -46, Αθήνα-Κομοτηνή 2008, σ. 13 επ. Αρ. Μάνεση, όπ.π., σ. 78 επ. Χρ. Σγουρίτσα, όπ.π., σ. 183 επ. Γ. Κασιμάτη, Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ, Οι λειτουργίες του κράτους. Πανεπιστημιακές παραδόσεις, τεύχος α, Αθήνα-Κομοτηνή 1980, σ. 80 επ. 10

11 Στις δύο συνταγματικές αρχές φαίνεται να ανάγεται, ερμηνευτικά, ο κοινός νομοθέτης, προκειμένου να προσδώσει στην πρωτοβουλία μείωσης του ορίου πολιτικής ενηλικότητας το ζητούμενο έρεισμα σε διάταξη με αυξημένη τυπική ισχύ. Η εναρμόνιση στην κανονιστική τους επιταγή, δηλαδή στην ανάγκη διεύρυνσης του εκλογικού σώματος, οριοθετεί τον πρώτο επιδιωκόμενο στόχο του 41. Η συμμετοχή περισσοτέρων πολιτών στις διαδικασίες για την ανάδειξη των πολιτειακών οργάνων απαντά στη διάχυτη κατά τη διανυόμενη περίοδο κρίση αντιπροσώπευσης και απαξίωσης της πολιτικής. Την επιλογή να μειώσει το όριο πολιτικής ενηλικότητας την αποδίδει, επίσης, στην υποχρέωση πλήρους εναρμόνισης προς τη σύγχρονη ευρωπαϊκή τάση. Αυτή αποτυπώνεται στο Ψήφισμα 1826/2011 της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, το κείμενο του οποίου, όπως ομολογείται πάντως στην αιτιολογική έκθεση, δεν περικλείει δέσμευση, αλλά πρόκληση στα κράτη μέλη να διερευνήσουν τις δυνατότητες μείωσης της εκλογικής ηλικίας. Είναι αλήθεια ότι, ήδη από την προηγούμενη δεκαετία και εντονότερα στη μνημονιακή εποχή, η κοινωνία αντιμετωπίζει με αυξανόμενη δυσπιστία την πολιτική και αμφισβητεί την αξιοπιστία του πολιτικού προσωπικού. Η αποχή από αναμέτρηση σε αναμέτρηση αυξάνεται διαρκώς και παραμένει σημαντικά υψηλή, υπονομεύοντας το πολιτικό σύστημα και απονομιμοποιώντας τις αποφάσεις του. Ωστόσο, η διεύρυνση του εκλογικού σώματος, με την ένταξη στη σύνθεσή του όσων έχουν συμπληρώσει το δέκατο έβδομο έτος της ηλικίας τους, και η επίκληση της ενίσχυσης των δημοκρατικών τους αντανακλαστικών αποτελούν επιλογές που δεν συνιστούν, καθαυτές, τις πρόσφορες και πάντως τις μοναδικές απαντήσεις στο πρόβλημα. Ακόμη και εάν ο εύλογος ενθουσιασμός των νέων ψηφοφόρων αυξήσει, ποσοτικά, την εκλογική συμμετοχή, η μεταβολή πιθανολογείται ότι θα είναι πρόσκαιρη, δεν θα ανατρέψει, από μόνη της και χωρίς τη λήψη άλλων μέτρων, την επικρατούσα αντιμετώπιση της πολιτικής και των πολιτικών, ενώ στο άμεσο μέλλον θα διογκώσει περαιτέρω την αποχή και, δι αυτής, την απαξίωσή τους, με όλες τις παρεπόμενες δυσμενείς συνέπειες για τους θεσμούς και τη δημοκρατία. Εξάλλου, η εκλογική ηλικία, τουλάχιστον μεταπολιτευτικά, συνέπιπτε, κατά κανόνα, με την ηλικία που εξασφαλίζει την πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα ή την Ευάγ. Βενιζέλου, όπ.π. σ. 371 επ. και Αθ. Ράικου, Συνταγματικό Δίκαιο, Γενική Πολιτειολογία-Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο και Οργανωτικό Μέρος, Ι, 4 η Έκδοση, Αθήνα 2011, σ. 430 επ. 41 Βλ. στην αιτιολογική έκθεση του σχεδίου νόμου, σ

12 ποινική ενηλικότητα. Με τη μείωση του ορίου της πρώτης κατά ένα έτος, το ίδιο πρόσωπο σε επιμέρους βασικές εκδηλώσεις της ζωής του αντιμετωπίζεται νομικά κατά τρόπο διαφοροποιημένο 42. Συγκεκριμένα, ο δεκαεπτάχρονος θα μπορεί, πλέον, να συμμετέχει στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, δηλαδή θα είναι πολίτης, θα έχει όμως περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα και ποινικά θα συνεχίσει να θεωρείται ανήλικος. Η αδυναμία να εξηγηθεί, αντικειμενικά και πειστικά, η διαφοροποίηση δεν θα αργήσει να επιβάλει την ηλικιακή εξίσωση στην αντιμετώπισή του, με την προώθηση σχετικών τροποποιήσεων στον Αστικό και τον Ποινικό Κώδικα. 3. Την εισαγωγή νέου εκλογικού συστήματος που θα αποκαθιστά την αντιπροσωπευτικότητα της Βουλής και θα διασφαλίζει την, κατά το δυνατόν, αντιστοίχηση της κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης προς την πραγματική εκλογική δύναμη αναγορεύει ο κοινός νομοθέτης σε προϋπόθεση για την επιστροφή της εμπιστοσύνης των πολιτών στους δημοκρατικούς θεσμούς και το πολιτικό σύστημα. Στον πυρήνα της τοποθετεί την καθιέρωση της απλής αναλογικής για την κατανομή του συνόλου των βουλευτικών εδρών, δίχως διακριτική μεταχείριση των μεγαλυτέρων, δυνάμει των κυβερνητικών, κομμάτων έναντι των μικρότερων 43. Υπό τους όρους αυτούς, στο στόχαστρό του θα βρεθούν επιλογές του ισχύοντος εκλογικού συστήματος, οι οποίες δεν στρεβλώνουν απλώς, αλλά συμπιέζουν ασφυκτικά, θυσία στο βωμό της κυβερνητικής σταθερότητας, την αναλογική αντιπροσώπευση. Πρόκειται αφενός για την πριμοδότηση του πρώτου σε αριθμό εγκύρων ψηφοδελτίων στην επικράτεια αυτοτελούς συνδυασμού, με την παραχώρηση πενήντα (50) βουλευτικών εδρών επιπλέον όσων του αναλογούν, αφετέρου δε στον αποκλεισμό από το bonus των συνασπισμών πολιτικών κομμάτων 44. Με την πρόσφατη νομοθετική πρωτοβουλία και οι δύο ρυθμίσεις καταργούνται. Έτσι, οι έδρες στη Βουλή θα κατανέμονται, αποκλειστικά, με κριτήριο τον αριθμό των ψήφων κάθε συνδυασμού, αρκεί να έχει υπερβεί το εκλογικό κατώφλι. Δηλαδή, να συγκεντρώνει ποσοστό ψήφων ίσο τουλάχιστον με το τρία τοις εκατό (3%) του συνόλου των εγκύρων ψηφοδελτίων στην επικράτεια. Το νέο εκλογικό σύστημα είναι, λοιπόν, το αναλογικότερο της μεταπολεμικής και πάντως της μεταπολιτευτικής περιόδου, πλησιάζοντας σε ό,τι έχει επικρατήσει να αποκαλείται, πολιτικά, «απλή και άδολη αναλογική», θα εφαρμοστεί δε 42 Τούτο επισημαίνει και η Επιστημονική Υπηρεσία της Βουλής στην Έκθεσή της επί του νομοσχεδίου της 18 ης Ιουλίου 2016, σ Βλ. στην αιτιολογική έκθεση, σ Άρθρο 2 παρ. 2, με το οποίο καταργήθηκαν οι παρ. 3 και 4 του π.δ. 26/

13 στη μεθεπόμενη εκλογική αναμέτρηση. Η πολιτική δέσμευση του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης ότι θα το καταργήσει μόλις αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας, τότε μόνο θα εκπληρωθεί, όταν πετύχει να εξασφαλίσει στη Βουλή, που θα αναδειχθεί από τη διάλυση της θητεύουσας, την αυξημένη πλειοψηφία των δύο τρίτων (2/3) του συνόλου των μελών της 45. Η πριμοδότηση του πρώτου σε εκλογική δύναμη αυτοτελούς συνδυασμού, ανεξαρτήτως της εκλογικής του δύναμης και της διαφοράς του από τον δεύτερο, είχε ως προφανή της στόχο να ενισχύσει τον σχηματισμό αυτοδύναμης κυβέρνησης και πάντως να διασφαλίσει, κατά το δυνατόν, την κυβερνητική σταθερότητα. Έτσι, στο επικρατούν τα τέσσερα τελευταία έτη περιβάλλον συναινετικού κοινοβουλευτισμού και με τον δικομματισμό να κινείται σε ιστορικά χαμηλά, ο νικητής των εκλογών έχει καταστεί, τεχνητά, ο βασικός πρωταγωνιστής των μετεκλογικών συνεργασιών και η μεγαλύτερη συνιστώσα τους. Δίχως τη συμμετοχή του ο σχηματισμός βιώσιμου κυβερνητικού σχήματος αποδεικνύεται πρακτικά αδύνατος, όπως άλλωστε κατέδειξε ο συσχετισμός δυνάμεων μετά τις εκλογές του 2012 και του Η μείωση της πριμοδότησης και η διάθεσή της υπό προϋποθέσεις, συναρτώμενες τόσο προς την εκλογική δύναμη όσο και με την απόσταση από τον δεύτερο συνδυασμό αυτοτελούς πολιτικού κόμματος ή και συνασπισμού, προβλήθηκε στην επιστήμη ως εναλλακτική επιλογή 46 και ζητήθηκε από μερίδα της αντιπολίτευσης 47. Ο κοινός νομοθέτης προέκρινε όμως την κατάργηση του bonus, ανατρέποντας την εύθραυστη ισορροπία μεταξύ αναλογικής αντιπροσώπευσης και κυβερνητικής σταθερότητας σε βάρος της δεύτερης. Με την εισαγωγή του αναλογικού εκλογικού συστήματος, ο συναινετικός κοινοβουλευτισμός θα καταστεί, πλέον, η αυτονόητη κατάληξη κάθε εκλογικής διαδικασίας και η ανάδειξη βιώσιμων κυβερνητικών σχημάτων θα απαιτεί τη σύμπραξη περισσότερων πολιτικών δυνάμεων στη βάση προγραμματικών συμφωνιών. Έτσι, τα πολιτικά κόμματα θα υποχρεωθούν να διαμορφώσουν και το πολιτικό σύστημα θα αναγκαστεί να αποκτήσει κουλτούρα συνεργασιών. Ο πρώτος σε κοινοβουλευτική δύναμη συνδυασμός δεν θα είναι όμως ο πρωταγωνιστής των εξελίξεων, αφού τον ίδιο ρόλο θα μπορούσαν να επιτελέσουν και 45 Εάν δεν εξασφαλιστεί, η εφαρμογή του νέου εκλογικού συστήματος φαίνεται ότι θα διαμορφώσει συσχετισμό πολιτικών δυνάμεων που θα δυσχεράνει, τουλάχιστον υπέρμετρα, την επιστροφή σε παραλλαγές της ενισχυμένης αναλογικής. 46 Βλ. παραπάνω τη σημ Από την Πρόεδρο του ΠΑ.ΣΟ.Κ. 13

14 άλλες πολιτικές δυνάμεις. Δεν πρέπει πάντως να αποκλειστεί εντελώς το ενδεχόμενο, η αδυναμία ή οι μεγάλες δυσκολίες στην εξεύρεση συναινέσεων να επαναφέρει, βίαια και πιθανότατα με ανυπολόγιστο πολιτικό κόστος, στην επικαιρότητα τις γνωστές παραλλαγές της ενισχυμένης αναλογικής. 4. Την τύχη του εκλογικού συστήματος, δηλαδή στην πράξη την εκλογική αναμέτρηση στην οποία θα εφαρμοστεί για πρώτη φορά, καθορίζει η πλειοψηφία υπερψήφισής του. Η αβεβαιότητα ως προς την αντιμετώπιση του σχετικού σχεδίου νόμου από τη Βουλή, ακόμη και στην περίπτωση που ο συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων διαγράφεται ως δεδομένος, δεν επιτρέπει το ακροτελεύτιο άρθρο του να λάβει, εξαρχής, την τελική και δημοσιευτέα διατύπωσή του. Αντιθέτως, πρέπει να είναι γενικόλογη, τουλάχιστον κατά την κατάθεσή του, και να εξαντλείται στην απλή αναφορά της συνταγματικής πρόβλεψης. Επειδή η μείωση του ορίου πολιτικής ενηλικότητας δεν συνάπτεται με το εκλογικό σύστημα, η έναρξη ισχύος της νέας ρύθμισης συμπίπτει, λοιπόν, με τη δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Στο σημείο αυτό, η αρχική διατύπωση του σχεδίου νόμου δεν χρειάστηκε να μεταβληθεί στην ψηφισμένη, τελική, μορφή του. Ουσιαστικά αμετάβλητη παρέμεινε όμως η διατύπωση του ακροτελεύτιου άρθρου και για τις λοιπές διατάξεις του 48, αγνοώντας το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας στην Ολομέλεια. Η επιλογή του κοινού νομοθέτη καταδεικνύει αδιέξοδη εμμονή και επιβεβαιώνει την παραγνώριση, τουλάχιστον, των νομοτεχνικά στοιχειωδών. V. Δύο ανοικτά ζητήματα 1. Η μεταβολή του εκλογικού συστήματος συνδέεται, άρρηκτα, με την αναδιάταξη των βασικών εκλογικών περιφερειών. Το ζήτημα αναδείχθηκε, εν πρώτοις, στην επικαιρότητα κατά τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001 μετά την αιφνιδιαστική πρόταση του Γενικού Εισηγητή της πλειοψηφίας για τη διαίρεση της επικράτειας σε ελάσσονες και σε μείζονες (περιφέρειες). Εξάλλου, κεντρική επιλογή της νομοθετικής πρωτοβουλίας του 2004 υπήρξε η διαίρεση του Νομού Αττικής σε οκτώ (βασικές) εκλογικές περιφέρειες 49, αλλά η αντίδραση της πλειονότητας των βουλευτών, 48 Τα άρθρα 2 και 3 του σχεδίου νόμου, όπως κατατέθηκε, και τα άρθρα 2, 3 και 4 μετά την επεξεργασία του στην οικεία διαρκή επιτροπή. 49 Άρθρο 1 παρ. 2 του σχεδίου νόμου «Εκλογή βουλευτών». 14

15 περιλαμβανομένων ιδίως εκείνων της συμπολίτευσης, δεν επέτρεψε τη συζήτησή της στην Ολομέλεια. Τέλος, η εισαγωγή παραλλαγής του γερμανικού εκλογικού συστήματος, προσαρμοσμένης στην Ελληνική πραγματικότητα, όπως την επεξεργάστηκε επιστημονική επιτροπή και την πρότεινε στον, τότε, Υπουργό Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης το 2010, περιλάμβανε τη διάκριση μεταξύ μονοεδρικών και ολιγοεδρικών ή επικαθήμενων (εκλογικών περιφερειών) 50. Στο «σπάσιμο» των μεγάλων βασικών εκλογικών περιφερειών της επικράτειας προσβλέπουν, εύλογα, όσοι επιδιώκουν τη μείωση του κόστους των εκλογών και την ενίσχυση της αντιπροσώπευσης. Η διεκδίκηση της προτίμησης του εκλογικού σώματος σε χωρικές ενότητες μικρότερης έκτασης περιορίζει δραστικά τις απαιτήσεις του εκλογικού αγώνα, τις ανάγκες των υποψηφίων και, εντέλει, την εξάρτησή τους από οικονομικά συμφέροντα, ενώ ενδυναμώνει τις σχέσεις τους με τους ψηφοφόρους. Ο Υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης δεσμεύθηκε, μεταξύ άλλων, ότι θα προωθήσει άμεσα ειδικό νομοθέτημα. Η εκδήλωση της σχετικής πρωτοβουλίας απαιτεί όμως προσεκτική προετοιμασία, επιβάλλει ευρύτερες συναινέσεις και αναμένεται να επιφέρει νέες αλλαγές στο εκλογικό σύστημα. Σε κάθε περίπτωση, θα σηματοδοτήσει τομή στα εκλογικά πράγματα της χώρας και θα ανταποκριθεί, με αδικαιολόγητη καθυστέρηση, σε ένα ώριμο θεσμικό αίτημα. 2. Οι βουλευτές εκλέγονται για τέσσερα συνεχή έτη, ο υπολογισμός των οποίων αρχίζει την ημέρα των γενικών βουλευτικών εκλογών. Ίσης διάρκεια είναι, καταρχήν, και η ζωή της Βουλής. Η τετραετής θητεία της καθόλη τη μεταπολιτευτική περίοδο σπανίως συμπληρώθηκε, αφού ο πρόωρος τερματισμός της, συνήθως με πρόταση της κυβέρνησης που απολαμβάνει την εμπιστοσύνης της πλειοψηφίας των βουλευτών, συνιστά τον κανόνα. Τη διάλυση της λαϊκής αντιπροσωπείας ακολουθεί η προκήρυξη γενικών βουλευτικών εκλογών. Αν και με τον ν. 2429/ καθιερώθηκε όριο εκλογικών δαπανών, διαφοροποιούμενου ανάλογα με τον αριθμό των βουλευτών που αναδεικνύονται σε κάθε βασική εκλογική περιφέρεια, και το 2001 η σχετική ρύθμιση θα αποκτήσει 50 Βλ. Θ. Διαμαντόπουλου, Ο νέος εκλογικός νόμος. Προβλήματα και διλήμματα, Αθήνα «Χρηματοδότηση των πολιτικών κομμάτων-δημοσιότητα και έλεγχος των οικονομικών των πολιτικών κομμάτων και των υποψηφίων βουλευτών-δήλωση περιουσιακής κατάστασης πολιτικών, κρατικών λειτουργών κα υπαλλήλων, ιδιοκτητών μέσων μαζικής ενημέρωσης και εντύπων και άλλων κατηγοριών προσώπων και άλλες διατάξεις» (ΕτΚ Α, φ. 155 της 10 ης Ιουνίου 1996). 15

16 μάλιστα συνταγματική περιωπή, οι ανάγκες του εκλογικού αγώνα, όταν οι υποψήφιοι διεκδικούν την προτίμηση των ψηφοφόρων με το σύστημα της σταυροδοσίας, είναι ιδιαίτερα μεγάλες και επιβαρύνουν δυσανάλογα την οικονομική τους διαχείριση, σημαντικό μέρος της οποίας διεξάγεται ακόμη και σήμερα σε συνθήκες αδιαφάνειας. Η προκήρυξη διαδοχικών εκλογικών αναμετρήσεων σε μικρή χρονικά απόσταση μεταξύ τους 52 πολλαπλασιάζει τις υποχρεώσεις, φέρνοντας τους υποψηφίους, συχνά, αντιμέτωπους με την αδυναμία να ανταπεξέλθουν, προεκλογικά, στις απαιτήσεις ή, μετεκλογικά, να ανταποκριθούν σε ανειλημμένες οφειλές, με όλες τις παρεπόμενες αρνητικές συνέπειες για την ανεξαρτησία τους. Προκειμένου να αποτραπεί η οικονομική τους αιμορραγία, εκλεγέντες βουλευτές στις διαδοχικές αναμετρήσεις της περιόδου , ζήτησαν την προώθηση ειδικής ρύθμισης. Γνωρίζοντας το πρόβλημα, ο κοινός νομοθέτης θα ανταποκριθεί, θεσπίζοντας εξαίρεση από τον κανόνα της σταυροδοσίας. Έτσι, προβλέφθηκε ότι εάν οι γενικές βουλευτικές εκλογές διενεργηθούν μέσα σε ένα έτος από τις προηγούμενες, η προτίμηση του εκλογικού σώματος διεκδικείται με το σύστημα των «δεσμευμένων συνδυασμών» (λίστα) 53. Ο κρίσιμος χρόνος, μεταβατικά, θα διπλασιαστεί, αφού κατά την πρώτη εφαρμογή της διάταξης η απόσταση μεταξύ των δύο αναμετρήσεων ορίστηκε στη διετία 54. Η πάγια ρύθμιση θα απασχολήσει, εκ νέου, τη Βουλή στις αρχές του Μετά από αίτημα βουλευτών που διατυπώθηκε κατά την επεξεργασία του σχεδίου νόμου για την τροποποίηση του εκλογικού συστήματος στην αρμόδια διαρκή κοινοβουλευτική επιτροπή, δίχως να υπάρχει προφανής λόγος που να το δικαιολογεί, οι δώδεκα μήνες θα αυξηθούν κατά έξι. Όταν, λοιπόν, η εκλογική αναμέτρηση διενεργείται εντός δεκαοκταμήνου από την προηγούμενη, οι υποψήφιοι εκλέγονται χωρίς σταυρό προτίμησης 55 και αποκλειστικά με βάση τη σειρά εγγραφής τους στο ψηφοδέλτιο της οικείας βασικής εκλογικής περιφέρειας Όπως συνέβη την περίοδο , οπότε σε διάστημα δέκα περίπου μηνών προκηρύχθηκε η προσφυγή σε τρεις διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις. 53 Άρθρο 5 πρότ. 1 του ν. 1907/1990 [«Επαναφορά σε ισχύ διατάξεων του π.δ. 152/1985 (ΦΕΚ 55Α ), τροποποίηση διατάξεων του π.δ. 265/1989 (ΦΕΚ 126Α ) της νομοθεσίας για την εκλογή βουλευτών» (ΕτΚ Α, φ. 163 της 30 ής Νοεμβρίου 1990)]. 54 Άρθρο 5 πρότ. 2 του ν. 1907/ Χωρίς σταυρό προτίμησης εκλέγονται, επίσης, οι βουλευτές επικρατείας [βλ. Σ. Μηναΐδη, Ο θεσμός των Βουλευτών Επικρατείας, η ένταξη στο σύστημα της άνευ σταυροδοσίας εκλογής βουλευτών και η αρχή της άμεσης ψηφοφορίας (άρθρ. 54 παρ. 3, 51 παρ. 3 Συντ.), Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2012, σ. 142 επ.], ο Αρχηγός ή ο Πρόεδρος πολιτικού κόμματος και όποιος υποψήφιος έχει διατελέσει Πρωθυπουργός σε 16

17 Αφετηρία για τον υπολογισμό του κρίσιμου χρόνου είναι η ημέρα διεξαγωγής της ψηφοφορίας σε γενικές βουλευτικές εκλογές. Στην περίπτωση που οι επόμενες όμοιες 57 διενεργηθούν μέσα σε δέκα οκτώ μήνες, ακολουθητέο σύστημα ανάδειξης των βουλευτών αποτελεί, κατ εξαίρεση, εκείνο των «δεσμευμένων συνδυασμών» (λίστα). Το ίδιο θα ισχύσει, αν και το ενδεχόμενο πρέπει να θεωρείται στην πράξη μάλλον ακραίο, εάν εντός της αυτής χρονικής περιόδου, δηλαδή των δέκα οκτώ μηνών, προκηρυχθούν περισσότερες της μίας εκλογικές αναμετρήσεις. Ερμηνευτικό ζήτημα, αλλά με αμιγώς ακόμη θεωρητική αναφορά, φαίνεται να ανακύπτει, όταν έχει μεν συμπληρωθεί δεκαοκτάμηνο από τις γενικές βουλευτικές εκλογές που διεξήχθησαν με σταυρό προτίμησης όχι όμως και από τις αμέσως προηγούμενες, στις οποίες οι βουλευτές αναδείχθηκαν με κριτήριο τη σειρά αναγραφής τους στο ψηφοδέλτιο του συνδυασμού κάθε βασικής εκλογικής περιφέρειας. Εν προκειμένω, οι απόψεις διίστανται. Σύμφωνα με την πρώτη 58, επιδιωκόμενος σκοπός, ratio της νομοθετικής ρύθμισης ήδη από το 1990, υπήρξε η απαλλαγή των υποψηφίων από το κόστος της επανεκλογής τους σε περίπτωση διενέργειας διαδοχικών γενικών βουλευτικών εκλογών εντός τακτής χρονικής περιόδου. Εκλογικές δαπάνες επωμίζονται, πρωταρχικά, όσοι διεκδικούν την προτίμηση του εκλογικού σώματος με το σύστημα της σταυροδοσίας. Εάν, λοιπόν, έχει μεσολαβήσει εκλογή με λίστα, δεν τίθεται ζήτημα περαιτέρω οικονομικής επιβάρυνσης των υποψηφίων. Εξάλλου, όταν για τον υπολογισμό των δέκα οκτώ μηνών δεν χωρεί διάκριση μεταξύ των δύο συστημάτων, ελλοχεύει θεωρητικά, αφού το ενδεχόμενο είναι μάλλον απίθανο να αποκτήσει επικαιρότητα, ο κίνδυνος η εξαίρεση, δηλαδή οι «δεσμευμένοι συνδυασμοί», να περιθωριοποιήσει τον κυβέρνηση που έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης (άρθρο 72 παρ. 8 του π.δ. 26/2012). Η ιδιαίτερη εκλογική μεταχείριση του τελευταίου παρεκκλίνει, προδήλως, από τις εκλογικές αρχές. Για το ζήτημα, βλ. Θ. Ξηρού, Αρχηγός ή πρόεδρος και πρωθυπουργός ως υποψήφιοι βουλευτές, ΘΠΔΔ 1 (2009), σ. 9 επ. και Σ. Μηναΐδη, όπ.π., σ. 342 επ. 56 Άρθρο 10 του ν. 3231/2004 και ήδη κωδικοποιημένο στην παρ. 11 του π.δ. 26/ Αν και η διατύπωση της διάταξης δεν φαίνεται, καταρχήν, να το αποκλείει, στο ρυθμιστικό της πεδίο δεν υπόκεινται οι αναπληρωματικές εκλογές, όταν προκηρύσσονται για τους νομοθετικά καθορισμένους λόγους (άρθρο 104 του π.δ. 26/2012). 58 Την οποία υποστηρίζουν ο Ανδρ. Λοβέρδος και ο Ξ. Κοντιάδης (Δεσμευμένοι συνδυασμοί και Σύνταγμα. Ερμηνευτικές αποσαφηνίσεις της ισχύουσας εκλογικής νομοθεσίας, Πρόλογος: Δημήτρης Θ. Τσάτσος, Αθήνα 2008, σ. 46 επ.). Προς την ίδια κατεύθυνση και ο Σ. Μηναΐδης [όπ.π. (σημ. 55), σ ]. 17

18 κανόνα, τον σταυρό προτίμησης. Υπενθυμίζεται ότι ο τελευταίος εγγυάται και την ανανέωση του πολιτικού προσωπικού σε αντίθεση με τη λίστα, η οποία ακολουθεί, κατά βάση, τις επιλογές της ήδη εκφρασμένης εκλογικής βούλησης. Ενόψει αυτών, υποστηρίζεται η άποψη ότι η αφετηρία για τον υπολογισμό των δέκα οκτώ μηνών είναι πάντοτε η διενέργεια εκλογών με το σύστημα της σταυροδοσίας και η εφαρμογή της λίστας χωρεί, κατ εξαίρεση και επιτρεπτά, αποκλειστικά εντός της συγκεκριμένης περιόδου. Αντίθετη είναι πάντως η προσέγγιση που φαίνεται να επιβάλει το γράμμα της ρύθμισης. Ο κοινός νομοθέτης τόσο στην αρχική της διατύπωση όσο και στη μεταγενέστερη τροποποίησή της ανάγεται, εν γένει, στις γενικές βουλευτικές εκλογές, δεν τις διακρίνει με βάση το σύστημα επιλογής που εφαρμόστηκε και, υπό την ερμηνευτική αυτή εκδοχή, είναι αδιάφορο, εάν η προηγούμενη αναμέτρηση είχε διεξαχθεί με σταυρό ή λίστα. Η εν λόγω προσέγγιση δίνει το απόλυτο προβάδισμα στη γραμματική, έναντι της συστηματικής, ερμηνείας. Τυχόν υιοθέτησή της προσδίδει στον επιδιωκόμενο σκοπό διαρκέστερη στόχευση, φαίνεται όμως να παραγνωρίζει την προκριθείσα από τον κοινό νομοθέτη σχέση των δύο συστημάτων ανάδειξης των βουλευτών και καταλείπει, ουσιαστικά, το αίτημα της ανανέωσης του πολιτικού προσωπικού στην ηγεσία του πολιτικού κόμματος ή στις, τυχόν, καταστατικές επιλογές. Οι δύο απόψεις καλύπτουν σε όλο το εύρος του τον σχετικό θεωρητικό προβληματισμό. Πραγματικό, το οποίο θα επιτρέψει τη δοκιμασία τους στην πράξη και, σε απώτερη αναγωγή, ενώπιον του Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίου, δεν έχει αναδειχθεί στην επικαιρότητα κατά την εικοσιπενταετία που μεσολάβησε από την εισαγωγή της ρύθμισης. Δεν αποκλείεται όμως να την απασχολήσει στο εγγύς μέλλον, μετά την κατοχύρωση της αναλογικής εκπροσώπησης και των δυσκολιών στον σχηματισμό βιώσιμων κυβερνητικών σχημάτων σε περιβάλλον συναινετικού κοινοβουλευτισμού. Είναι, γι αυτό, σκόπιμη και θα αποδειχθεί στην πράξη επιβεβλημένη η παρέμβαση του κοινού νομοθέτη, προκειμένου να διευκρινίσει εγκαίρως και σε όλες τις δυνατές παραλλαγές την αφετηρία για τον υπολογισμό του δεκαοκταμήνου από τη διενέργεια γενικών βουλευτικών εκλογών. Δεν το έπραξε στην πρόσφατη πρωτοβουλία του, φαίνεται να έχει όμως τον χρόνο για να επανέλθει. VI. Συμπεράσματα 18

19 Η τροποποίηση του εκλογικού συστήματος και, γενικότερα, του εκλογικού νόμου αποτέλεσε την πρώτη, χρονικά, πρωτοβουλία της κυβέρνησης στην κατεύθυνση των θεσμικών μεταρρυθμίσεων. Αν και οι, κατά καιρούς, διαρροές στον Τύπο την έφεραν να σχεδιάζει ευρείας έκτασης παρεμβάσεις, περιορίστηκε αποκλειστικά σε τρία ζητήματα. Μειώθηκε, εν πρώτοις, στο δέκατο έβδομο έτος της ηλικίας το όριο πολιτικής ενηλικότητας, δίχως πάντως να ληφθεί πρόνοια για την αναπροσαρμογή της και στα ζητήματα που αφορούν την πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα ή την ποινική αντιμετώπιση, καταργήθηκε, εξάλλου, η πριμοδότηση με πενήντα (50) βουλευτικές έδρες του πρώτου σε εκλογική δύναμη αυτοτελούς συνδυασμού και, τέλος, καθιερώθηκε η αναλογική αντιπροσώπευση. Το νέο εκλογικό σύστημα είναι το αναλογικότερο, τουλάχιστον της μεταπολιτευτικής περιόδου, πλησιάζει δε περισσότερο σε ό,τι έχει επικρατήσει να αποκαλείται, πολιτικά, «απλή και άδολη αναλογική». Η εισαγωγή του σηματοδοτεί την ανατροπή της εύθραυστης ισορροπίας μεταξύ της αναλογικής αντιπροσώπευσης και της κυβερνητικής σταθερότητας που διέκρινε τις επιμέρους παραλλαγές της ενισχυμένης αναλογικής. Η εφαρμογή του στη μεθεπόμενη εκλογική αναμέτρηση, αφού δεν υπερψηφίστηκε από την αυξημένη πλειοψηφία των διακοσίων (200) βουλευτών, αναμένεται να σηματοδοτήσει την οριστική επικράτηση του συναινετικού κοινοβουλευτισμού. Ο σχηματισμός βιώσιμων κυβερνητικών σχημάτων θα είναι αποτέλεσμα ευρύτερων συνεργασιών, όχι αναγκαστικά με τη συμμετοχή του πρώτου σε εκλογική δύναμη συνδυασμού. Αν και φαίνεται να απασχόλησε τη συζήτηση κατά τη διαμόρφωση του σχεδίου νόμου, παρέμεινε μία ακόμη φορά τα τελευταία χρόνια μακράν του ενδιαφέροντος του κοινού νομοθέτη το «σπάσιμο» και η επαναχάραξη των βασικών εκλογικών περιφερειών και, ιδίως, των μεγάλων. Ο Υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης δεσμεύτηκε ότι θα αποτελέσει το αντικείμενο νέας νομοθετικής πρωτοβουλίας και δήλωσε ότι αυτή δεν θα αργήσει. Την εκδήλωσή της πρέπει πάντως να συμπληρώσει με την καθιέρωση παραλλαγής του γερμανικού εκλογικού συστήματος, προσαρμοσμένης στην Ελληνική πραγματικότητα. Είναι, τέλος, σκόπιμο να διευκρινιστεί, νομοθετικά, πότε εφαρμόζεται το σύστημα των «δεσμευμένων συνδυασμών» (λίστα) και πότε εκείνο της σταυροδοσίας σε περίπτωση διαδοχικών εκλογικών αναμετρήσεων. 19