ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΘΕΜΑ: Το κράτος ως πεδίο πραγµάτωσης της ελευθερίας κατά τον Χέγκελ ιπλωµατική Εργασία της µεταπτυχιακής φοιτήτριας Παπαχρήστου Ελένη υπό την επίβλεψη του Αναπληρωτή Καθηγητή Πλάγγεση Ιωάννη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2008

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή Το κράτος ως η πραγµάτωση της αληθούς ελευθερίας Η έννοια της ελευθερίας Η έννοια του κράτους Η σχέση πραγµάτωσης της ελευθερίας µε το κράτος Η πρόταση του Χέγκελ για την πολιτική διακυβέρνηση του κράτους Η έννοια του πολίτη στον Χέγκελ Κριτική της θεωρίας του Χέγκελ Η πολιτική σκέψη του Χέγκελ σήµερα Επίλογος Βιβλιογραφία

3 1. Εισαγωγή Ο κόσµος, σήµερα, όπως άλλωστε και από την αρχή της ιστορίας του, είναι χωρισµένος σε κράτη. Τα κράτη αυτά διοικούνται και διέπονται κατά τη λειτουργία τους απο τους νόµους, η µορφή των οποίων εξελίχθηκε ακολουθώντας την πρόοδο του ανθρώπινου πνέυµατος. Η εξέλιξη αυτή είχε ως συνέπεια το γεγονός οτι οι σύγχρονες κοινωνίες και οι κοινωνίες της αρχαιότητας (Ανατολή, αρχαία Ελλάδα, Ρωµαϊκή αυτοκρατορία) δεν αποτελούν οι µεν τον καθρέφτη των δε. Το αποτέλεσµα, λοιπόν, είναι η ύπαρξη ορισµένων διαφορών µε την κυριότερη να εντοπίζεται στο φαινόµενο της δουλείας. Τα κράτη της αρχαιότητας, συνεπώς, χαρακτηρίζονται απο το γεγονός οτι διέπονταν - για να µπορέσουν να λειτουργήσουν οµαλώς- από νόµους (γραπτό και άγραφο δίκαιο) και τη διάκριση των ανθρώπων σε πολίτες και δούλους, σε ελεύθερους και ανελεύθερους. Η αιτιολόγηση αυτής της διάκρισης των ανθρώπων, τουλάχιστον στην αρχαία Ελλάδα, πήγαζε από το τόπο προέλευσης των δούλων - ήταν βάρβαροι - ή καλύτερα όπως το διατυπώνει ο Αριστοτέλης ήταν κατώτεροι όσον αφορά την πνευµατική τους κατάσταση από τους ελεύθερους πολίτες. Ωστόσο, πέραν αυτών των διανοηµάτων περί ελευθερίας γενικά, µπορούµε να συναντήσουµε πολύ περισσότερα διανοήµατα και ολόκληρα φιλοσοφικά συστήµατα περί πολιτικής ελευθερίας, τόσο κατά την περίοδο της αρχαιότητας όσο και καθόλη την πορεία της ιστορίας. Ένα πολύ σηµαντικό κοµµάτι στην ιστορία της φιλοσοφίας αποτελεί η πολιτική φιλοσοφία, η οποία έχει τη δυνατότητα να αποτελεί ένα απο τα θεµέλια µιας κοινωνίας ως προς την ίδρυση, εδραίωση και λειτουργία της καθώς διατυπώνει απόψεις που αφορούν τα πολιτεύµατα, τους νόµους και τις υποχρεώσεις τόσο των κρατών όσο και των πολιτών. Ένα από τα πλέον συζητηµένα θέµατα τόσο της φιλοσοφίας όσο και της πολιτικής φιλοσοφίας είναι η ελευθερία.. Το έρεισµα για µια περί ελευθερίας συζήτηση δεν δίνεται από τη ρητή ύπαρξη του φαινοµένου της δουλείας και για αυτό άλλωστε η νεότερη φιλοσοφία διετύπωσε θεωρίες περί ελευθερίας. Ένας από τους σηµαντικότερους στοχαστές της νεότερης φιλοσοφίας, ο οποίος διετύπωσε από τις πιο ολοκληρωµένες περί ελευθερίας θεωρία, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο, είναι ο Χέγκελ. Ο Georg Wilhelm Friedrich Hegel γεννήθηκε εν έτει 1770, ένα χρόνο µετά το Ναπολέοντα, στη Στουγγάρδη (Stuttgart) και πέθανε το 1831 ύστερα από µια

4 επιδηµία χολέρας που ξέσπασε στο Βερολίνο. Το όνοµά του, έχει συνδεθεί µε την Πρωσσία, ωστόσο, η σχέση που ανέπτυξε µαζί της δεν οφείλεται σε λόγους καταγωγής, αφού είναι νοτιο-γερµανός και προέρχεται από οικογένεια µεταναστών που ήλθε στη Στουγγάρδη από την Αυστρία εξαιτίας των διωγµών από τους αντιµεταρρυθµιστές 1 αλλά σε λόγους φιλοσοφικούς-πολιτικούς καθώς η Πρωσσία µε το πολίτευµά της ήταν το πλησιέστερο που πραγµάτωνε τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης χωρίς τις ακρότητες που παρατηρήθηκαν σε αυτή. Τη βασική του εκπαίδευση τη λαµβάνει στο Γυµνάσιο της Στουγγάρδης και το 1788 πηγαίνει στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστηµίου της Τυβίγγης (Tubingen) όπου και συγκατοικεί µε τον ποιητή Χάλντερλιν (Holderlin) και το φιλόσοφο Σέλλινγκ ( Schelling). ια το βιοπορισµό του άσκησε το επάγγελµα του καθηγητή τόσο ιδιωτικά, οικοδιδάσκαλος, στη Βέρνη (Bern) και στη Φρανκφούρτη (Frankfurt) όσο και στη δηµόσια εκπαίδευση στα πανεπιστήµια της Ιένας (Jenas) και του Βερολίνου( Berlin) καθώς και σε σχολείο στη Νούρεµπεργκ (Nuremberg) 2. Γεννηµένος το 1770, δηλαδή σε κλίµα προεπαναστατικό και µεγαλώνοντας και ζώντας σε περίοδο επανάστασης, της Γαλλικής Επανάστασης (1789) και στα χρόνια που ακολούθησαν (ελληνική επανάσταση), η σκέψη του δε θα µπορούσε παρά να επηρεαστεί από τα γεγονότα της εποχής του αλλά και από µεγάλους φιλοσόφους είτε της εποχής του είτε της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας όπως επί παραδείγµατι ο Σπινόζα ( Spinoza), ο Φίχτε (Fichte), ο Χοµπς (Hobbes), ο Σέλλινγκ (Schelling), ο Πλάτων, ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης και φυσικά κατά το µεγαλύτερο βαθµό από τον Κάντ (Kant). Η επίδραση που δέχτηκε είναι εµφανής σε όλο το εύρος του έργου του. Συγκεκριµένα, η Γαλλική Επανάσταση και η ιδέα της ελευθερίας µε την οποία ο Χέγκελ τη συσχετίζει, βρίσκεται σε πολλά και µάλιστα τα σηµαντικότερα έργα του: η Φαινοµενολογία του Πνεύµατος (1807), η Φιλοσοφία του ικαίου (1821) και οι διαλέξεις του περί Φιλοσοφίας της Ιστορίας ( ). Πολλοί στοχαστές θεώρησαν ότι ο Χέγκελ καταφέρεται εναντίον της Γαλλικής Επανάστασης στηριζόµενοι στην κριτική που ο Χέγκελ διατυπώνει οτι δεν κατάφερε να εδραιώσει ικανά πολιτεύµατα και µόνιµες πολιτικές λύσεις,καθώς παρατηρεί οτι η µεταβολή των πολιτευµάτων 1 I.N.Findlay, Hegel a re-examination, σ.28 2 Inwood, Hegel, London/New York, Rootledge 1983σ,xiii-xv 4

5 συνεχίζεται αενάως 3. Η αληθής άποψη του Χέγκελ, ωστόσο, για την Γαλλική Επανάσταση δεν µπορεί να χαρακτηριστεί µονοσήµαντα θετικά ή αρνητικά διότι περιλαµβάνει και τους δυο αυτούς προσδιορισµούς. Η θετική του διάθεση είναι εµφανής όταν διατυπώνει την άποψη περί της αναγκαιότητά της σε µια κοινωνία που διακρίνεται για την υλική και ηθική της εξαθλίωση, την απουσία των ατοµικών δικαιωµάτων και γενικά την επικράτηση της αδικίας. Από την άλλη η αρνητική εντοπίζεται αφενός στην αδυναµία της όσον αφορά τις µόνιµες πολιτικές λύσεις και αφετέρου στο γεγονός οτι κατέληξε συνώνυµο της τροµοκρατίας, η οποία αντικατοπρίζεται κυρίως στο πρόσωπο του Ροβεσπιέρου και των Ιακωβίνων που έδειξαν υπερβάλλοντα ζήλο στην εφαρµογή του ορθού λόγου και εν µέρει στο πρόσωπο του Ναπολέοντα ο οποίος χρήζοντας εαυτώ παντοκράτορα όλων καταπάτησε τις υποσχέσεις του περί ελευθερίας 4. Τέλος, η µεγάλη επιρροή του από την Γαλλική Επανάσταση εντοπίζεται στη συσχέτιση αυτής µε την έννοια της ελευθερίας, µια από τις κεντρικότερες έννοιες του φιλοσοφικού του στοχασµού. Αναλυτικότερα, η Γαλλική Επανάσταση αποτελεί την αρχική στιγµή της ιστορίας κατά την οποία η ελευθερία αντιµετωπίζεται ως δικαίωµα όλων, δηλαδή ως ικανότητα του κάθε ανθρώπου να γνωρίζει τη δυνατότητά του να είναι ο εαυτός του, δηλαδή να πραγµατώνει την ανθρώπινη υπόστασή του 5 και όντως να την πραγµατώνει γιατί διαφορετικά µετατρέπει εαυτόν σε σκλάβο 6. Κλείνοντας την αναφορά στη σχέση και επίδρασή του από την εποχή του, αξίζει να αναφέρουµε την αντίθεσή του ως προς το φιλοσοφικό ρεύµα του φιλελευθερισµού 7. Ο ίδιος αντιτάσσεται στην κρατούσα θέση του φιλελευθερισµού (κάθε άποψη έχει δικαίωµα να εκφράζεται και να έχει τις ίδιες ευκαιρίες αποδοχής και εφαρµογής) διότι µια τέτοια θέση καταλήγει στον υποκειµενισµό και στη σχετικότητα καθώς διακηρύσσει οτι δεν υπάρχει αντικειµενικό κριτήριο για την εύρεση της αλήθειας, θέση που υποστηρίζει ο Χέγκελ µε την αναζήτηση του Απολύτου. Εκείνο που ενδιαφέρει εµάς περισσότερο από το φιλοσοφικό έργο του Χέγκελ είναι το πολιτικό του κοµµάτι και συγκεκριµένα πώς η ελευθερία η οποία διαπνέει όλη τη σκέψη του καθώς είναι συνδεδεµένη µε το Λόγο, τη βούληση, το πνεύµα -, 3 Ritter, ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση, Φρανκφούρτη,1966 µτφ. Γ.Φαράκλας, Εστία, 1998σ Μπαγιόνας Αυγ.,Θέµατα της φιλοσοφίας του Hegel, Θεσσαλονίκη, 1977 σ Ritter, ο Εγελος και η Γαλλική Επανάσταση, Φρανκφούρτη,1966 µτφ. Γ.Φαράκλας, Εστία, 1998σ , Inwood, Hegel, London/New York,Rootledge 1983, σ σ Μπαγιόνας Αυγ.,Θέµατα της φιλοσοφίας του Hegel,Θεσσαλονίκη, 1977,σ.35 5

6 πραγµατώνεται στο κράτος το οποίο είναι µια µορφή του Αντικειµενικού πνεύµατος. Στόχος, δηλαδή, τούτου του πονήµατος είναι να διαφανεί ποιά η σχέση της ελευθερίας, του τελικού σκοπού του ανθρώπου και του κόσµου γενικότερα, µε το κράτος. Για την επίτευξη αυτού, τα βήµατα που θα ακολουθηθούν είναι η διασάφηση των όρων ελευθερία, κράτος, της ακριβούς σχέσης ελευθερίας - Λόγου, ελευθερίας - πνεύµατος καθώς και κράτους - πνεύµατος καταδεικνύοντας µε αυτό τον τρόπο οτι είναι αλληλένδετες έννοιες και τέλος, η σχέση ελευθερίας - νόµων και η διάκρισή της από την αυθαιρεσία. Επίσης, θα πραγµατοποιηθεί µια διερεύνηση του κατά πόσο στα έργα του υπάρχει όντως πολιτική ελευθερία η οποία συνεπάγεται αφενός την ύπαρξη πολιτών και αφετέρου δικαιώµατα και υποχρεώσεις αυτών, αν υπάρχει κάποια προτίµηση σε ένα πολίτευµα και τέλος, αν η πολιτική του φιλοσοφία όπως διατυπώθηκε διάσπαρτα, δηλαδή σε περισσότερα του ενός έργα, έχει εφαρµογή στη σηµερινή πολιτική πραγµατικότητα καθολοκληρίαν ή µερικώς ή αν αποτελεί παρελθούσα θεωρία. Τα κείµενα που θα µας βοηθήσουν στην εκπλήρωση του σκοπού µας είναι: η Φαινοµενολογία του Πνεύµατος, η Φιλοσοφία του ικαίου και οι πανεπιστηµιακές του παραδόσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας. Όπως θα δείξει και η σύντοµη αναφορά που θα ακολουθήσει πρόκειται για τα τρία κείµενα στα οποία διακρίνουµε τις πολιτικές του απόψεις ευκρινέστερα από τα άλλα του έργα καταδεικνύοντας µε αυτό τον τρόπο αφενός ότι η πολιτική σκέψη, τόσο του ίδιου όσο και γενικότερα ιδωµένη, διαπερνά σε κάποιο βαθµό όλα τα έργα ενός στοχαστή και αφετέρου ότι είναι στενά συνδεδεµένη µε την πορεία του ανθρώπου, του κόσµου εν τω παγκόσµιω χρόνω. Συγκεκριµένα, η Φαινοµενολογία του Πνεύµατος, γραµµένη πρώτη σε σχέση µε τα άλλα δυο, αποτελεί µια εισαγωγή στο φιλοσοφικό του σύστηµα και µέσω αυτής σκοπεύει να οδηγήσει τη νόηση από την καθηµερινή εµπειρία διαπερνώντας επιµέρους στάδια στη σφαίρα της πραγµατικής γνώσης, της Απόλυτης αλήθειας. Η Φαινοµενολογία δεν αποτελεί ένα έργο έκθεσης πολιτικών στοχασµών αλλά η σηµασία του έγκειται στο γεγονός οτι καταδεικνύεται η σύνδεση της ελευθερίας µε τη βούληση, το πνεύµα, το Λόγο θέτοντας µε αυτό τον τρόπο την προϋπόθεση, το θεµέλιο της µετέπειτα σκέψης του. Συγκεκριµένα, µέσα από τούτη την ανάλυση ο αναγνώστης αντιλαµβάνεται πώς ο Χέγκελ εννοεί οτι η απόλυτη ελευθερία είναι εφικτή µόνο όταν η συνείδηση κατανοεί οτι γνωρίζοντας τον εαυτό της, γνωρίζει το ουσιώδες είναι της και έτσι πείθεται, τουλάχιστον εν µέρει, σε πρώτο επίπεδο οτι η ατοµική βούληση γνωρίζει πως οι νόµοι δίνονται από την καθολική βούληση και 6

7 εποµένως οτι οι πράξεις της διέπονται από νόµους καθολικούς και όχι από νόµους που εξυπηρετούν τα ίδια συµφέροντα και σκοπούς. Η Φιλοσοφία του ικαίου αποτελεί το κατεξοχήν έργο στο οποίο µπορούµε να βρούµε ολοκληρωµένα την πολιτική του σκέψη. Στόχος του Χέγκελ κατά τη συγγραφή του έργου, δεν είναι η γραπτή αποτύπωση ενός πρότυπου κράτους αλλά η υπεράσπιση της έννοιας του κράτους, όπως την είχε στο µυαλό του και σύµφωνα µε την οποία το κράτος διέπεται όχι απλώς από νόµους αλλά από καθολικά ισχύοντες νόµους, εκφραστές του Λόγου. Στο έργο αυτό, ο Χέγκελ κάνει, επίσης, λόγο για την ελευθερία ως έκφραση της βούλησης, η οποία µπορεί να πραγµατοποιηθεί από το άτοµο µόνο εάν αυτό το άτοµο γνωρίζει την ελευθερία και φυσικά στο πλαίσιο του κράτους. Η πορεία που ακολουθεί εδώ η ελευθερία για την πραγµάτωσή της, εκκινεί από το στενό πλαίσιο της οικογένειας, εισέρχεται στην κοινωνία των ιδιωτών και καταλήγει στο κράτος. Έτσι µας δείχνει ότι η λειτουργία του θεσµού της οικογένειας, ο οποίος συνδέεται µε το θεσµό της ιδιοκτησίας και η κοινωνία των ιδιωτών, η οποία συνδέεται µε την επιδίωξη ατοµικών συµφερόντων, αποτελούν θεµέλιο του κράτους διότι σε αυτό η εκπλήρωση των ίδιων στόχων δεν µπορεί παρά να επιτευχθεί µε την υποταγή του ατοµικού στο καθολικό 8. Τέλος, στις παραδόσεις του για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας, το κύριο περιεχόµενό του είναι το πνεύµα και η ιστορία. Προσπαθεί να δείξει, τον τρόπο µε τον οποίο το πνεύµα καθίσταται ιστορικό, παγκόσµιο πνεύµα ενώ αντιµετωπίζοντας την ιστορία ως ολότητα, αναζητά το νόηµα, την ενότητα που τη διέπει και τη διαπερνά και είναι εγγενής σε κάθε ενασχόληση µαζί της. Μέσα από αυτό το κυρίως θέµα, λοιπόν, ερχόµαστε σε επαφή µε µια γενική µεν, συνοπτική δε θεώρηση της ελευθερίας και του κράτους. Βλέπουµε, δηλαδή πώς η ελευθερία, η οποία είναι η ουσία, η υπόσταση του πνεύµατος, το µέσο αυτο-ολοκλήρωσης του ανθρώπου και ο τελικός του σκοπός, πραγµατώνεται µόνο στο πλαίσιο ενός κράτους το οποίο διέπεται από νόµους που περιορίζουν την αυθαιρεσία που τυχόν µπορεί να υπάρξει- καθώς και αυτό αποτελεί µόρφωµα του καθολικού πνεύµατος. Με τη Φιλοσοφία της Ιστορίας ο Χέγκελ προσπαθεί να καταστήσει συνειδητό οτι ο κόσµος είναι ένα έλλογο ον και η πορεία του στην ιστορία δεν είναι άλλη από την πρόοδο του πνεύµατος της ελευθερίας. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που στο τελευταίο κοµµάτι της εισαγωγής προβαίνει σε διαίρεση της παγκόσµιας ιστορίας ( Ανατολή, 8 Elements of the philosophy of right,allen Wood,Nisbet,Cambridge,Cambridge University Press,1991: η ουσία του ελεύθερου κράτους είναι η σύζευξη του καθολικού µε την πλήρη ελευθερία του µερικού και µε την ευηµερία των ατόµων 260 προσθήκη 7

8 ελληνικός κόσµος, Ρωµαϊκή αυτοκρατορία, γερµανικά έθνη), την οποία αναπτύσσει διεξοδικότερα στο κύριο µέρος, τονίζοντας παράλληλα οτι η δηµιουργία του κράτους και το προσδιορισµένο πνεύµα του λαού (Volksgeist) έχουν ως αποτέλεσµα τη συνείδηση και πραγµάτωση της ελευθερίας. Προσπαθεί, δηλαδή να δείξει στο κύριο µέρος µε την έκθεση και ανάλυση των επιµέρους στιγµών της ιστορίας των κρατών οτι η εξέλιξη της ανθρωπότητας είναι µία πορεία η όποια καταλήγει στην πραγµατική καθολικότητα του κράτους και της κοινωνίας. Η πορεία της σκέψης του, όπως αυτή διαφαίνεται από τη σειρά συγγραφής των έργων του, δείχνει οτι ο Χέγκελ είχε από νωρίς συνειδητοποιήσει οτι η ελευθερία πραγµατώνεται στο κράτος και όχι σε µια κατάσταση όπου ο καθένας µπορεί να κάνει ό,τι θέλει για να επιτύχει τον σκοπό του ακόµα και εναντίον όποιου έχει την ίδια µε εκείνον επιθυµία - φυσική κατάσταση-, όπως πίστευαν και πιστεύουν πολλοί άνθρωποι, ακόµα και σπουδαίοι διανοητές (Χόµπς). Αυτή, ακριβώς η συνειδητοποίηση είναι που τον οδηγεί στη διατύπωση στο πρώτο έργο οτι η ελευθερία είναι βούληση, Λόγος, στο δεύτερο οτι το κράτος είναι µόρφωµα του πνεύµατος και άρα, συνδέεται µε την ελευθερία, αφού η ελευθερία είναι η ουσία του, καταλήγοντας στο τελευταίο, στην απόλυτη αλήθεια, στην εδραίωση του οτι το κράτος αποτελεί το πεδίο πραγµάτωσης της ελευθερίας. Την πορεία του πνεύµατός του προς το Απόλυτο - πρακτική εφαρµογή της θεωρίας του - θα δούµε στο κύριο µέρος της εργασίας µε την ελπίδα να διαφωτιστεί το ζήτηµα κατά πόσο η θεωρία του µπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί το µέσο εκείνο που θα πείσει τους πολίτες να είναι πολίτες ενός συγκεκριµένου είδους διακυβέρνησης ή ενός πολιτεύµατος γενικά θεωρώντας ως το τίµηµα που καλείται να πληρώσει ο άνθρωπος για τη διάσωση και διαιώνιση του ανθρώπινου είδους. 8

9 2. Το κράτος ως η πραγµάτωση της αληθούς ελευθερίας Το κύριο θέµα της εργασίας είναι η σχέση της ελευθερίας µε το κράτος και συγκεκριµένα το γεγονός οτι το κράτος µε όλους τους νόµους και κανόνες που το διακρίνουν, ήτοι περιορισµοί, είναι το πεδίο στο οποίο πραγµατώνεται η ελευθερία καθεαυτή. Ο Χέγκελ υποστηρίζει οτι στο πλαίσιο του κράτους η βούληση πραγµατώνεται µέσω των εκπροσώπων και κυρίως µέσω της λειτουργίας της πολιτείας, εννοώντας την καθολική βούληση και όχι την υποκειµενική, η οποία δεν διαφέρει από την επιθυµία (πράττω, ικανοποιώ µια ανάγκη µου χωρίς να την επιδοκιµάζω ή αποδοκιµάζω, ορµή ). Η βούληση κατά Χέγκελ, όµως, είναι εγγενές στοιχείο του ανθρώπου, είναι µάλιστα εκείνο το χαρακτηριστικό που διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα. Επειδή, όµως, µιλά για την καθολική βούληση, εκείνη που σκέφτεται, και όχι για την υποκειµενική και αφηρηµένη, πρόκειται για µια βούληση που χαρακτηρίζεται από ελευθερία και δεν πιέζεται από κάποιον εξωτερικό καταναγκασµό, καταλήγει µε επαγωγικό τρόπο στο συµπέρασµα οτι το κράτος, στο οποίο γίνεται πραγµατικότητα η ελεύθερη βούληση, αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο στον οποίο πραγµατώνεται η ελευθερία. 9 Πώς ο Χέγκελ οδηγείται σε αυτό το συµπέρασµα, δηλαδή πώς εννοεί τη σχέση κράτους - ελευθερίας θα το δούµε εκτενέστερα ακολούθως µέσω παρουσίασης και ανάλυσης των θέσεων του όπως παρουσιάζονται στα έργα του. Η ανάλυση, λοιπόν, κρίνεται σκόπιµο να εκκινήσει µε τη ξεχωριστή αναφορά στους όρους ελευθερία και κράτος, µε σκοπό να επιτευχθεί τόσο η διευκρίνησή τους όσο και η καλύτερη κατανόηση της σχέσης τους. 9 Μπαγιόνας Αυγ.,Θέµατα της φιλοσοφίας του Χέγκελ,Θεσσαλονίκη,1977, σ

10 2.1 Η έννοια της ελευθερίας Η έννοια της ελευθερίας αποτελεί µια από τις σηµαντικότερες έννοιες στην ιστορία του φιλοσοφικού στοχασµού και του πνεύµατος γενικότερα, από την αρχαιότητα ως σήµερα. Ως εκ τούτου, κατανοεί κανείς αµέσως το γεγονός οτι η ελευθερία κατέχει την πλέον σηµαντική θέση στο φιλοσοφικό έργο του Χέγκελ. Πρόκειται για µια έννοια τόσο γνωστική / θεωρητική όσο και ηθική / πρακτική 10 καθώς ο Χέγκελ δεν αρκείται στον προσδιορισµό της µόνο ως µια νοητική σύλληψη αλλά της προσδίδει χαρακτήρα συγκεκριµένου συνδέοντάς την µε τον πραγµατικό κόσµο. Στην προσπάθειά του να την ορίσει - αν και δεν υπάρχει κάποιος απτός ορισµός της, αφού ο πραγµατικός σκοπός του είναι η διασάφησή της και η κατάδειξη της σηµαντικότητάς της - ο Χέγκελ διαφοροποιείται από προηγούµενους φιλοσόφους και όπως κάθε γνήσιος φιλόσοφος στοχαστής, διατυπώνει τις δικές του θέσεις στηριζόµενος στην παράδοση. Συγκεκριµένα, ο Χέγκελ διαφοροποιείται από τους Λοκ και Χιουµ για τους οποίους ελευθερία είναι η δύναµη του ανθρώπου να κάνει ό,τι επιθυµεί. Για τον Αριστοτέλη ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που υπάρχει για τον εαυτό του και όχι για άλλον ενώ για τον Σπινόζα ελεύθερος είναι αυτός που υπάρχει από την αναγκαιότητα της δικής του φύσης και καθορίζει ο ίδιος τις πράξεις του (πραγµατικά ελεύθερος είναι µόνο ο Θεός). Τέλος, σύµφωνα µε τον Καντ ένας άνθρωπος είναι ελεύθερος αν και µόνο αν οι πράξεις του καθορίζονται από έναν παράγοντα όχι εξωτερικό αλλά εσωτερικό, τον Λόγο. Ο Χέγκελ, λοιπόν, δέχεται σε ένα βαθµό όλες τις προηγούµενες απόψεις συµφωνώντας περισσότερο µε τον Καντ και προχωρώντας ένα βήµα πέρα από αυτές, διατυπώνει τη δική του θέση οτι η πραγµατική ελευθερία υπάρχει µόνο όταν ο άνθρωπος αυτοπροσδιορίζεται, καθορίζει, δηλαδή, ο ίδιος τον εαυτό του σύµφωνα πάντα µε το Λόγο και έχει αυτο-συνείδηση του γεγονότος αυτού. 11 Συµµερίζεται - ουσιαστικά συνεχίζει εν µέρει - τη θέση του Καντ και του Φίχτε περί αυτονοµίας και απόλυτης αυτάρκειας όπου η δράση του ατόµου εκκινεί και στηρίζεται αποκλειστικά στο λόγο του και σε τίποτα ξένο, εκτός αυτού. Εντούτοις, 10 Inwood, Hegel, London/New York,Rootledge 1983, σ MacIntyre Al., Hegel: a collection of critical essays, University of Notre Dome, Notre Dome London, 1976, σ.291-7

11 διαφοροποιείται υποστηρίζοντας ότι το άτοµο υπάρχει και διαµορφώνεται όχι αποστασιοποιώντας και αποκλείοντας τον άλλο, την ετερότητα αλλά αντιθέτως υπερνικώντας την, κυριαρχώντας την και ενσωµατώνοντας την. 12 Σύµφωνα, λοιπόν, µε τη διατύπωσή του στη Φιλοσοφία του ικαίου η ελευθερία είναι ο απόλυτος σκοπός και στόχος του κόσµου και κατά τη διατύπωσή του στη Φιλοσοφία της Ιστορίας η ελευθερία είναι η ουσία, υπόσταση του πνεύµατος. 13 Οι απόψεις του αυτές, όπως αποδεικνύει και η Φιλοσοφία του ικαίου είναι εδραιωµένες σε µια ηθική θεωρία η οποία ταυτίζει το ανθρώπινο καλό µε τον αυτοκαθορισµό του ανθρώπινου πνεύµατος και ορίζει ως ουσία του πνεύµατος την ελευθερία. Ο Χέγκελ, δεν αποµονώνει µε αυτό τον τρόπο την ελευθερία από την απτή πραγµατικότητα, δηλαδή την πράξη. Αντιθέτως, η ελευθερία εξακολουθεί να διατηρεί τη θέση της ως αρχή της πράξης µε τη διαφορά, όµως, οτι πλέον δεν εννοείται ως το περιεχόµενο των δυνατοτήτων που έχει το άτοµο για να πράξει αλλά αφορά ένα είδος πράξης για την εκτέλεση της οποίας το στοιχείο το οποίο καθορίζει το άτοµο, δηλαδή αυτό από το οποίο εξαρτάται, είναι ο εαυτός του και όχι το εξωτερικό. 14 Η ελευθερία, όπως παρατηρεί και ο Ρίττερ 15 είναι η κατάσταση στην οποία το άτοµο πραγµατώνει την ανθρώπινη υπόστασή του και είναι ο εαυτός του. Ελευθερία δεν σηµαίνει να κάνει το άτοµο οτιδήποτε το ευχαριστεί, ικανοποιώντας την ιδιοσυγκρασία του και τις ατοµικές του ανάγκες - η κατάσταση αυτή καλείται αυθαιρεσία (Willkür) - αλλά ελευθερία ισοδυναµεί µε την κατάσταση στην οποία το άτοµο έχοντας υπερβεί την ατοµικότητά του, τη µερικότητά του, δρα σύµφωνα µε το καθολικό και αντικειµενικό πνεύµα, σύµφωνα µε τη βούληση. 16 Η βούληση που εννοεί ο Χέγκελ είναι σαφέστατα κάτι παραπάνω από τη θέληση και επιθυµία για την επίτευξη ενός σκοπού και συγκεκριµένα βούληση κατά Χέγκελ σηµαίνει σε γενικές γραµµές πνεύµα, Λόγος µε µοναδικό αληθές χαρακτηριστικό, ιδιότητά του την ελευθερία. Βούληση και πνεύµα είναι έννοιες στενά συνδεδεµένες αν και δεν ταυτίζονται - αφού η βούληση ενεργοποιεί το υποστασιακό πνεύµα ώστε να γίνει πραγµατικό - και η ζωτική σηµασία τους 12 Beiser, The Cambridge Companion to Hegel and Philosophy to Right,2002,σ MacIntyre Al., Hegel: a collection of critical essays, University of Notre Dome, Notre Dome London, 1976, σ Hegel, Elements of the philosophy of right, Al. Wood Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, σ. xi-xii 15 Ritter, Έγελος και Γαλλική Επανάσταση, Φρανκφούρτη,1966 µτφ. Γ.Φαράκλας, Εστία, 1998, σ Hegel, Elements of the philosophy of right, Al. Wood Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, σ. xii 11

12 αντικατοπτρίζεται στην αναλογία που δίνει ο Χέγκελ τόσο στο κείµενό του όσο και στη Φιλοσοφία της Ιστορίας και αφορά την ύλη -βαρύτητα και πνεύµα - ελευθερία. Με τη χρήση αυτής της αναλογίας ο Χέγκελ προσπαθεί να καταστήσει σαφές αλλά και να πείσει τον αναγνώστη, ακροατή του για τη στενή σχέση που υφίσταται µεταξύ ελευθερίας και βούλησης, πνεύµατος. Χαρακτηριστικά στη Φιλοσοφία του ικαίου, ο Χέγκελ αναφέρει οτι η βαρύτητα είναι εκείνη που συγκροτεί το σώµα, την ύλη άρα η βαρύτητα είναι ύλη και οτι η ελευθερία είναι εκείνη που νοηµατοδοτεί τη βούληση έτσι ώστε να µην είναι πλέον κενή λέξη, άνευ περιεχοµένου λέξη. 17 Αντιστοίχως, στη Φιλοσοφία της Ιστορίας 18 αναφέρει οτι η ύλη έχει ως υπόστασή της τη βαρύτητα και στο βαθµό που ένα σώµα έχοντας βάρος τείνει προς ένα κέντρο εκτός αυτού, επιδιώκει την ενότητα αναζητώντας το αντίθετο, σε αντίθεση µε το πνεύµα του οποίου η υπόσταση, η ουσία είναι η ελευθερία και βρίσκεται εντός του µε αποτέλεσµα το πνεύµα να είναι εν εαυτώ και δι εαυτώ. Το πνεύµα εν εαυτώ και δι εαυτώ, λοιπόν, είναι η αυτοσυνείδηση στην οποία το πνεύµα γνωρίζει εαυτό, κρίνει την ίδια του τη φύση, επιστρέφει εις εαυτό, παράγει εαυτό και µεταποιεί τον εαυτό του σε αυτό που είναι καθ εαυτό. Συνεπώς, η βούληση και η νόηση δεν είναι δυο εντελώς διακριτές λειτουργίες του ανθρώπου, δηλαδή από την µια πλευρά το νοείν και από την άλλη το βούλεσθαι αλλά αντιθέτως η βούληση αποτελεί τον ιδιαίτερο τρόπο του νοείν κατά τον οποίο η σκέψη αποκτά ουσία (Dasein). Αναλυτικά, η βούληση συνίσταται σε τρία στοιχεία : 1) το στοιχείο της καθαρής, πλήρους α- καθοριστίας, ήτοι η κατάσταση της απόλυτης αφαίρεσης-καθολικότητας 2) το στοιχείο του καθορισµού όπου ο καθορισµός γίνεται περιεχόµενο και αντικείµενο, ήτοι η κατάσταση της περατότητας και µερικοποίησης του Εγώ και 3) το στοιχείο της ενότητας όπου η ατοµικότητα στοχάζεται εν εαυτώ και µετατρέπεται σε καθολικότητα. 19 Ωστόσο, µια διευκρίνηση είναι απαραίτητη στο σηµείο αυτό. Η βούληση, ειπώθηκε οτι είναι ταυτόχρονα ακαθόριστη και καθορισµένη χωρίς, όµως, τούτο να σηµαίνει οτι ο Χέγκελ δεν έχει αποσαφηνίσει τί ακριβώς εννοεί µε τον όρο βούληση. Αυτό που εννοεί, όταν υποστηρίζει οτι η βούληση είναι ακαθόριστη είναι οτι το άτοµο έχει τη δυνατότητα και ικανότητα να απελευθερωθεί από τα πάντα, από οποιονδήποτε σκοπό θα µπορούσε να το δεσµεύσει και µε τον προσδιορισµό 17 ό.π Hegel, Lectures on the philosophy of world history, Introduction, trans by Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, σ Hegel, Elements of the philosophy of right, Al. Wood Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991,

13 καθορισµένη οτι το άτοµο όταν επιθυµεί, επιδιώκει κάτι αποκλείει κάτι ή πολλά άλλα, δηλαδή όταν η βούληση περνά στο επίπεδο της απτής πραγµατικότητας και γίνεται ενεργητική δεν µπορεί να βούλεται τα πάντα αλλά κάτι συγκεκριµένο, αρνούµενη, εποµένως, τις υπόλοιπες επιλογές και καθιστάµενη καθοριζόµενη από το συγκεκριµένο ώστε να επιτευχθεί η επιδίωξη αυτού. 20 Η διατύπωση όλων των παραπάνω θέσεων φανερώνει οτι η βούληση για να υπάρξει και να λειτουργήσει ως ενότητα καθολικής και ατοµικής βούλησης σύµφωνα µε τον Χέγκελ, θα πρέπει να έχει αυτοσυνείδηση, δηλαδή επίγνωση της ύπαρξης των δυο ειδών βουλήσεως και της ένωσής τους, ήτοι τον αυτοκαθορισµό του ατόµου ώστε να πραγµατοποιηθεί η επίτευξη του τελικού σκοπού, της ελευθερίας. Αυτή η επιµονή του στην ύπαρξη ως προϋπόθεση της αυτοσυνείδησης, του αυτοκαθορισµού του ατόµου είναι και το σηµείο διαφοροποίησής του από τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ σύµφωνα µε τον οποίο η γενική βούληση µπορεί να χαρακτηρισθεί ως η αληθινή βούληση του ατόµου, ακόµη και αν το άτοµο δεν το συνειδητοποιεί διότι η γενική βούληση βούλεται τις συνθήκες που πραγµατώνουν την ελευθερία. 21 Άλλωστε είναι χαρακτηριστική η αναφορά του Χέγκελ στην Αντιγόνη του Σοφοκλή η οποία αν και δέσµια στους θεϊκούς-άγραφους νόµους και στην καταδικασµένη οικογενειακή µοίρα, γνωρίζει την κατάσταση της και συνειδητά αποφασίζει τί θέλει να πράξει σε αντίθεση µε τον Οιδίποδα που αγνοούσε την κατάσταση στην οποία βρισκόταν. 22 Η αυτοσυνείδηση, συνεπώς, που προσδιορίζει τη βούληση και το πνεύµα και που για να είναι εφικτή περνά από τα στάδια στα οποία ο άνθρωπος γνωρίζει τον εαυτό του, εξηγεί και την πεποίθησή του οτι η πορεία του πνεύµατος που διέρχεται από το κατώτερο στο ανώτερο στάδιο ισοδυναµεί µε την πρόοδο στη συνείδηση της ελευθερίας εντός της παγκόσµιας ιστορίας. Μια θέση που φροντίζει να δικαιολογήσει αναφέροντας ένα παράδειγµα 23 µέσα από την ίδια την ιστορία σύµφωνα µε το οποίο 20 MacIntyre Al., Hegel: a collection of critical essays, University of Notre Dome, Notre Dome London, 1976, σ Neuhouser Fr., Foundation of Hegel s social theory; Actualizing freedom, Cambridge Massachusetts, Harvard university Press, 2000 σ Rilley P., Will and Political legitimacy: a critical exposition of social contract theory in Hobbes, Locke, Rousseau, Kant 7 Hegel, Harvard university Press,, Cambridge, 1992, σ Hegel, Lectures on the philosophy of world history, Introduction, trans by Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, σ και Θανασάς Π., Χέγκελ, Ο Λόγος στην ιστορία, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας, Μεταίχµιο, Αθήνα, 2006 σ : Οι Ανατολικοί δεν γνωρίζουν οτι το πνεύµα ή ο άνθρωπος ως τέτοιος είναι ελεύθερος καθ εαυτόν. Επειδή δεν το γνωρίζουν, δεν είναι ούτε οι ίδιοι ελεύθεροι. Γνωρίζουν οτι µόνο ένας είναι ελέυθερος, αλλά ακριβώς µία τέτοια ελευθερία δεν είναι παρά αυθαιρεσία, αγριότητα, αναισθησία των παθών ή και ηπιότητα, τιθάσευσή τους, που όµως αποτελεί φυσική σύµπτωση [άρα εξίσου] αυθαιρεσία. Αυτός ο Ένας, επόµένως, είναι µόνο δεσπότης, όχι ένας ελεύθερος άνθρωπος Στους Έλληνες αναδύθηκε για πρώτη 13

14 διατρέχοντας µια πορεία από τον ανατολικό κόσµο ως το σύγχρονο - για τον ίδιο κόσµο, µας καθιστά σαφές οτι η ελευθερία δεν ήταν πάντοτε γνωστή στους ανθρώπους, εννοώντας οτι οι άνθρωποι δεν είχαν συνειδητοποιήσει µέχρι πρόσφατα οτι ελευθερία στην έννοιά της ή στην ιδέα της ( όπως θα έλεγαν και οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι) σηµαίνει ελευθερία όλων µε αποτέλεσµα αυτή πραγµατικά να µην υπάρχει. Συµπερασµατικά, λοιπόν, η αυτοσυνείδηση του ατόµου διαπερνά ορισµένα στάδια ώσπου να αναπτυχθεί πλήρως: στο πρώτο στάδιο πραγµατώνεται ο αυτοκαθορισµός µε την έννοια οτι το άτοµο πλέον δρα αποκλειστικά και µόνο σύµφωνα µε τις δικές του αποφάσεις και επιλογές και κανενός άλλου. Στο δεύτερο στάδιο εµφανίζεται η αυτοσυνείδηση καθώς το άτοµο συλλαµβάνει την ουσιώδη φύση του µε όρους λογικότητας και καθολικότητας και όχι µε βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του γνωρίσµατα και στο τρίτο στάδιο οι συγκεκριµένες επιλογές και αποφάσεις ευθυγραµµίζονται µε την ουσιώδη φύση του ατόµου αποκτώντας λογικότητα και καθολικότητα διαµέσου της υπακοής σε αντικειµενικούς νόµους και κανόνες. 24 Τα στάδια αυτά της συνείδησης έχουν αποτέλεσµα τη διάκριση της ελευθερίας σε αντικειµενική (objektiv) και υποκειµενική πλευρά (subjektiv), σε θεωρησιακή και πρακτική ελευθερία (spekulativ - praktisch) καθώς και το διαχωρισµό της σε διάφορα είδη όπως µπορεί κανείς να παρατηρήσει διαβάζοντας τη Φιλοσοφία της Ιστορίας. Η αντικειµενική πλευρά της ελευθερίας αντιστοιχεί στους νόµους και κανόνες του κράτους οι οποίοι είναι διαµορφωµένοι βάσει των επιταγών του λόγου και η υποκειµενική πλευρά αφορά το ίδιο το άτοµο το οποίο καταφάσκει στους νόµους και κανόνες του κράτους και τους αναγνωρίζει ως αρχές που διέπουν τη ζωή του και προέρχονται πλέον, από τη δική του βούληση και όχι από το υπερβατικό, επέκεινα και ως εκ τούτου εξωτερικό και άφθαστο Λόγο. Η θεωρησιακή ελευθερία σχετίζεται µε τη γενική σύλληψη της ιδέας της ελευθερίας περί αυτοκαθορισµού (Selbstbestimmung) και εξάρτησης από τον ίδιο του τον εαυτό και φορά η συνείδηση της ελευθερίας και για αυτό ήταν ελεύθεροι. Όπως, όµως οι Ρωµαίοι, έτσι και αυτοί γνώριζαν οτι µόνο µερικοί ήταν ελεύθεροι, κι όχι ο άνθρωπος ως τέοιος τούτο δεν το γνώριζαν [ούτε] ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Γι αυτό και οι Έλληνες είχαν σκλάβους, εξαρτώντας απο αυτούς τη ζωή τους και την ωραία τους ελευθερία η ίδια η ελευθερία τους ήταν αφενός ένα τυχαίο, εφήµερο, ανεπεξέργαστο, περιορισµένο άνθος, αφετέρου µια σκληρή δουλεία του Ανθρώπινου Μόνο τα γερµανικά έθνη συνειδητοποίησαν µε το Χριστιανισµό οτι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι ως άνθρωποι, οτι η ελευθερία του πνεύµατος αποτελεί την πιο ιδιαίτερη φύση του. 24 MacIntyre Al., Hegel: a collection of critical essays, University of Notre Dome, Notre Dome London, 1976, σ

15 ανεξαρτησίας από οτιδήποτε άλλο, ξένο και η πρακτική ελευθερία αφορά την ελευθερία που συνδέεται και αυτή µε τη βούληση, πραγµατώνεται µέσω της πράξης και αφορά τον εξωτερικό, υπάρχοντα κόσµο. 25 Όσον αφορά, βέβαια, τα είδη της ελευθερίας όπως διαφαίνονται από την ανάλυση στη Φιλοσοφία της Ιστορίας ακολουθούν µια διαλεκτική πορεία ώστε να ολοκληρωθεί η διαδικασία ανάπτυξης της ελευθερίας και να πραγµατωθεί ως ιδέα της ελευθερίας. Πρόκειται για µια πραγµάτωση η οποία επιτυγχάνεται στο µοντέρνο κράτος και έτσι, ο Χέγκελ κάνει λόγο για φυσική ελευθερία, ηθική ελευθερία, κοινωνική ελευθερία και πολιτική ελευθερία. 26 Αναλυτικότερα: η φυσική ελευθερία είναι η πρωταρχική φάση της ελευθερίας κατά την οποία το άτοµο είναι µεν αυτο-καθοριζόµενο αλλά το περιεχόµενο της βούλησης, το οποίο ενεργοποιεί και πραγµατώνει τον αυτοκαθορισµό, είναι οι ορµές, οι επιθυµίες και τάσεις του ατόµου, η λεγόµενη δηλαδή άµεση - φυσική βούληση. Αν το άτοµο δεν ενεργοποιήσει και δεν εκµεταλλευτεί το λογικό στοιχείο, το οποίο ενυπάρχει στην άµεση βούληση, τότε δε θα διέπεται από ελεύθερη βούληση αλλά από αυθαίρετη βούληση. Στην περίπτωση αυτή, η κατάσταση στην οποία θα διάγει το βίο του δεν θα είναι άλλη από αυτή που περιγράφει και ο Χοµπς στον Λεβιάθαν ως φυσική κατάσταση, δηλαδή η κατάσταση στην οποία η ισότητα και η ισοδυναµία όλων οδηγεί στη βία και στον πόλεµο όλων εναντίον όλων, στην πλήρη αυθαιρεσία αφού τα άτοµα ενεργούν ορµώµενα από τα ενδόµυχα ένστικτα, πάθη και ορέξεις τους. Ωστόσο, πρέπει να σηµειωθεί οτι η φάση αυτή χαρακτηρίζεται ως το πρώτο στάδιο της ελευθερίας µόνο εάν η βούληση ασκεί τα ενυπάρχοντα λογικά της στοιχεία και το άτοµο δεν οδηγείται από τις ορµές και τον εγωισµό του. Η ηθική ελευθερία είναι εκείνη η οποία επιτυγχάνεται όταν το άτοµο, στο πλαίσιο του αυτοκαθορισµού επιλέγει να ορίσει κάποιες επιθυµίες ως σκοπούς για την µετέπειτα δράση του και καθορίζει τη βούλησή του σύµφωνα µε τις δικές του αρχές και αξίες τις οποίες θεωρεί ως ηθικά καλές, αρµόζουσες. 27 Η ηθική ελευθερία πιο συγκεκριµένα είναι εκείνη που εξασφαλίζει τη σταθερότητα στην αλληλεπίδραση των µελών µιας κοινωνίας διότι µέσω αυτής τα άτοµα υπακούουν σε κανόνες, τους αναγνωρίζουν ως αρχές τους και στη συνέχεια τους εφαρµόζουν στην πράξη. Τα άτοµα, συνεπώς, δρουν βεβαίως αυτοκαθοριζόµενα 25 Neuhouser Fr., Foundation of Hegel s social theory; Actualizing freedom, Cambridge Massachusetts, Harvard university Press, 2000 σ Hegel G-W, Critical Assessments, ed. by R.Stern, Rootledge, London & New York, v.iv, 1993,σ Neuhouser Fr., Foundation of Hegel s social theory; Actualizing freedom, Cambridge Massachusetts, Harvard university Press, 2000 σ

16 αλλά επιπλέον έχοντας υπερβεί την άµεση βούληση και ενεργοποιήσει τη λογικότητά της, δρουν και υπό τις επιταγές της καθολικής βούλησης. Η σταθερότητα στην αλληλεπίδραση των ατόµων, δηλαδή η ηθική ελευθερία πραγµατώνεται όταν τίθεται σε εφαρµογή το µέσο που την επιτυγχάνει, το ήθος (Sittlichkeit), το οποίο µέσο είναι την ίδια στιγµή και το περιεχόµενο αυτής. Το ήθος, λοιπόν, προσδίδει κατά τον Χέγκελ στο σύγχρονο άνθρωπο την ηθική του ύπαρξη καθώς το άτοµο πλέον αντιλαµβάνεται την ατοµικότητά του και την ανάγκη ύπαρξης µιας αντικειµενικά ηθικής τάξης εντός της οποίας θα πραγµατοποιηθεί η ατοµικότητά του. Τέλος, ήθος και ηθική ελευθερία είναι το σύνολο των καθηκόντων που αναλαµβάνει κανείς όταν δραστηριοποιείται στα όρια µιας δοµηµένης και οργανωµένης κοινωνίας, είναι δηλαδή το σύνολο των νόµων, κανόνων, οργανώσεων και συντεχνιών του κράτους. Πρώτη µορφή και εκκολαπτήριο µιας τέτοιας κοινωνίας έχει την οικογένεια στην οποία αν και ο λόγος της δηµιουργίας είναι η ελεύθερη επιλογή των συµβαλλόµενων, απαιτείται από το κάθε µέλος συχνές πράξεις αυτοθυσίας και υποταγής της ατοµικότητας στην καθολικότητα, δηλαδή στην κοινή τους ζωή. 28 Η κοινωνική ελευθερία αντιστοιχεί στη δοµή της αστικής κοινωνίας, είναι εκείνη που προστατεύει την ατοµικότητα και υποκειµενικότητα καθώς η κοινωνική ελευθερία είναι τα δικαιώµατα που απολαµβάνει κάθε µέλος της κοινωνίας 29 και αντισταθµίζουν τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τα καθήκοντα που αναλαµβάνουν. Με τον όρο δικαίωµα εννοείται η δυνατότητα που δίνει η κοινωνία µε τη θέσπιση, σύµφωνα µε το Λόγο και εποµένως, αναµφισβήτητων νόµων να ιδρύει ενώσεις µε κερδοσκοπικούς σκοπούς, να υπερασπίζεται το δίκιο του στα δικαστήρια και να συµµετέχει σε οργανώσεις που προωθούν οµαδικά συµφέροντα. Η εννόηση της κοινωνικής ελευθερίας από τον Χέγκελ θυµίζει για άλλη µια φορά την αρχαία Ελλάδα και τη δράση εντός της των πολιτών καθώς στα όρια της πόλης -κράτους και ιδίως στις δηµοκρατικές πόλεις, οι πολίτες πάντα εντός των ορίων που θέσπιζαν οι νόµοι απολάµβαναν την ελευθερία σε κάθε τοµέα της ζωής τους. Η κοινωνική ελευθερία, τέλος, θα µπορούσαµε να πούµε οτι είναι το δεύτερο µέσο µετά τους προερχόµενους από τον Λόγο και τα ίδια τα άτοµα νόµους - που χρησιµοποιεί ο Χέγκελ για να δελεάσει τους µελλοντικούς πολίτες τόσο για να συµµετάσχουν όσο και για να στηρίξουν την κοινωνία - κράτος αφού µέσα στα όριά της θα έχουν ό,τι επιθυµεί ένα 28 Hegel G-W, Critical Assessments, ed. by R.Stern, Rootledge, London & New York, v.iv, 1993,σ ό.π. σ

17 άτοµο αλλά και ένας πολίτης. Τέλος, η πολιτική ελευθερία είναι η ανώτερη µορφή της ελευθερίας η οποία λαµβάνει χώρα στα όρια ενός καλώς οργανωµένου κράτους. Το άτοµο, λοιπόν, έχοντας αυτο-συνείδηση και ήδη τεθειµένη σε λειτουργία την καθολική του βούληση επιδιώκει την επίτευξη των κρατικών συµφερόντων, δηλαδή τους σκοπούς που θέτει το κράτος σαν να επιδιώκει την επίτευξη των ίδιων σκοπών του. 30 Η ιδιοποίηση αυτή, εκφράζεται στη ζωή κάθε ατόµου - πολίτη συµµετέχοντας µε τους τρόπους που ορίζει το κράτος στους θεσµούς και στους φορείς εξουσίας του υλοποιώντας τις προσωπικές του επιδιώξεις µέσω των κρατικών συµφερόντων. Είναι, θα µπορούσαµε να ισχυριστούµε, η πρακτική εφαρµογή της ελευθερίας της Γαλλικής Επανάστασης η οποία, όµως, δεν θα οδηγήσει στη τροµοκρατία αλλά στις µόνιµες πολιτικές λύσεις. Η ουσία της ελευθερίας για τον Χέγκελ είναι η έννοιά της, µια έννοια που συνίσταται στον αυτοκαθορισµό του ατόµου και η οποία έχει ενσωµατώσει την αντίθεση κάνοντας την έτσι να είναι ο εαυτός της. 31 Η πραγµατική ελευθερία δεν καθορίζεται, λοιπόν, από κάτι το εξωτερικό, δεν έγκειται στην εξωτερικότητα και γι αυτό δεν µπορεί να έχει τέτοιου είδους σχέση µαζί της σε αντίθεση µε τη φύση, η οποία υπόκειται στην αναγκαιότητα και στα εξωτερικά αίτια. Έχοντας, λοιπόν, ήδη διατυπώσει εν είδει ορισµού τη θέση οτι η ελευθερία δεν µπορεί να συσχετιστεί µε αυθαιρεσία, ένστικτα και πάθη και γενικότερα µε πράξεις χωρίς ουσιαστικό κίνητρο αλλά µε την αυτονοµία και τον αυτοκαθορισµό του ανθρώπου ο οποίος έχει αυτοσυνείδηση αυτού (του αυτο-καθορισµού), οτι η ελευθερία στοχεύει στο καθολικό και δεν καθορίζεται από τίποτα το εξωτερικό, αρχίζει και τη συνδέει µε το κράτος και τους νόµους, πράγµατα που κατά την κοινή αντίληψη συνδέονται µε την εξωτερικότητα. Συγκεκριµένα, όπως παρατηρεί ο Πελσίνσκι (Pelczynski) ελευθερία είναι ο αυτοκαθορισµός του λογικού και ηθικού παράγοντα ο οποίος φτάνει στην πλήρη ανάπτυξή του εντός των ορίων ενός πολιτικά οργανωµένου κράτους, όπου το άτοµο αλληλεπιδρά µε άλλα άτοµα αλλά και µε την κυβέρνησή του µέσω της δηµοκρατικής συζήτησης, του δικαιώµατος της ψήφου και της αντιπροσώπευσης. 32 Ο Χέγκελ πιστεύει και ισχυρίζεται οτι ένας ελεύθερος άνθρωπος θα πρέπει να ζει στα όρια του κράτους υπακούοντας στους νόµους του ώστε να µπορεί να λεχθεί οτι πρόκειται για έναν πραγµατικά ελεύθερο άνθρωπο. Ελευθερία για τον Χέγκελ δεν 30 ό.π. σ Stace W.T., The philosophy of Hegel, Dover Publication, INC, 1955, Hegel G-W, Critical Assessments, ed. by R.Stern, Rootledge, London & New York, v.iv, 1993,σ

18 σηµαίνει απουσία νόµων και περιορισµών αλλά αυτο-καθορισµό µέσα από τους νόµους του κράτους, οι οποίοι όµως είναι νόµοι των ίδιων των ανθρώπων. 33 Καθώς, όµως, προηγουµένως, ο Χέγκελ έχει αποσυνδέσει την ελευθερία από την εξωτερικότητα ενώ τώρα τη συνδέει µε το κράτος, φαίνεται να διαπράττει ένα παράδοξο και ιδιαίτερα όταν υποστηρίζει οτι αυτή πρέπει να υπακούει στους νόµους του. Το παράδοξο - το οποίο µάλιστα είναι και η αντίρρηση που πολλοί διατυπώνουν εναντίον του Χέγκελ - είναι οτι ισχυρίζεται πως υπάρχει πραγµατική ελευθερία ενώ αυτή ακολουθεί κάποιους κανόνες. Για πολλούς ανθρώπους αλλά και για φιλοσόφους, η ελευθερία και µάλιστα όταν πρόκειται για την αληθινή ελευθερία όπως στην περίπτωση του Χέγκελ, δεν µπορεί να νοηθεί ως µια κατάσταση µε νόµους και κανόνες γιατί αυτοί δεν αφήνουν ελεύθερη την ελευθερία αλλά την περιορίζουν, της θέτουν όρια µέσα στα οποία αυτή είναι υποχρεωµένη να κινείται απαγορεύοντάς της να κάνει οτιδήποτε δεν υπάρχει µέσα σε αυτά. Όµως, το παράδοξο αυτό φαίνεται οτι τελικά παύει να είναι παράδοξο τόσο στο σύστηµα του Χέγκελ όσο και γενικότερα. Η αντίρρηση, λοιπόν, βρίσκει την απάντηση της καθώς ο Χέγκελ θεωρεί οτι η κατάσταση στην οποία αναφέρονται οι διαφωνούντες και η οποία συνήθως ονοµάζεται φυσική κατάσταση, είναι ένας τρόπος ύπαρξης σε δεδοµένο τόπο και χρόνο, ο οποίος δεν διακρίνεται από κανόνες. Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος εξαιτίας του οποίου δεν µπορεί να προσδιοριστεί η κατάσταση αυτή ως ελευθερία διότι τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι η βία, η αδικία και οι απάνθρωπες πράξεις. Η ελευθερία χρειάζεται το κράτος µε τους νόµους και τους περιορισµούς του για να µπορέσει να απαλλαγεί το άτοµο από τα άγρια ένστικτα και πάθη του, για να µπορέσει να υπάρξει αµιγής ελευθερία απαλλαγµένη από την αυθαιρεσία. Σε αυτόν τον περιορισµό της αυθαιρεσίας, άλλωστε, στηρίζεται και η θεµελιώδης αρχή των δηµοκρατικών κρατών αλλά και όλων των πολιτικών συστηµάτων, στα οποία η ελευθερία του ατόµου σταµατά εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Το δίκαιο και το ήθος είναι δυο στοιχεία που ανήκουν στην ελευθερία, γι αυτό και οι περιορισµοί τους µπορούν να χαρακτηριστούν ως περιορισµοί απελευθέρωσης της πραγµατικής ελευθερίας. 34 Άλλωστε, οι νόµοι του κράτους είναι νόµοι που έχουν θεσπιστεί από τα ίδια τα άτοµα, δεν πρόκειται για νόµους εξωτερικούς και ξένους 33 Stace W.T., The philosophy of Hegel, Dover Publication, INC, 1955, Hegel, Lectures on the philosophy of world history, Introduction, trans by Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, σ

19 αλλά για τους νόµους του ατόµου που αντανακλούν τον αληθινό του εαυτό. 35 Οι νόµοι δηλαδή, στους οποίους ο Χέγκελ αναφέρεται δεν αντιστοιχούν στους νόµους της φύσης οι οποίοι καθορίζουν άµεσα την ουσία των πραγµάτων τα οποία πράγµατα δεν έχουν καµία δυνατότητα να αντιπαρατεθούν και να αλλάξουν κατεύθυνση - αλλά αντιθέτως αντιστοιχούν στους νόµους του κράτους που εξαρτώνται από τον άνθρωπο. Η εξάρτηση αυτή, ακούγεται ίσως παράταιρη αλλά στην πραγµατικότητα δεν είναι και αυτό διότι οι νόµοι ακολουθούν µεν την πορεία του πνεύµατος και συγκεκριµένα εκφράζουν την εξέλιξή του προς το ανώτερο επίπεδο, ωστόσο, αυτή η δυνατότητα έκφρασής τους παρέχεται από τον ίδιο τον άνθρωπο που τους θεσπίζει και τους διαµορφώνει καθώς το πνεύµα και ο άνθρωπος- µεταβαίνει προς το καθολικό πνεύµα. Έτσι, λοιπόν, ενώ στη φύση υπάρχει µια αναγκαιότητα, η οποία θα λέγαµε βαραίνει τα άτοµα και τα υπόλοιπα αντικείµενα στα οποία απευθύνεται, στο κράτος και στους νόµους του δεν υφίσταται τέτοιου είδους αναγκαιότητα γιατί δεν µπορεί να σε βαραίνει ή να σε εξαναγκάζει κάτι που έχεις δηµιουργήσει ο ίδιος, κάτι που εκφράζει τον εαυτό σου και την αληθινή σου βούληση. Άλλωστε στη Φιλοσοφία της Ιστορίας, ο Χέγκελ αναφέρει χαρακτηριστικά νόµος αποτελεί την αντικειµενική πραγµατικότητα του πνεύµατος και την αλήθεια της βούλησης. 36 Τέλος, ο Χέγκελ πιστεύει πως οι νόµοι όχι µόνο δεν περιορίζουν την αληθινή ελευθερία αλλά πως στην πραγµατικότητα είναι το κοινό ταµείο της ελευθερίας όλων των πολιτών 37 µε την έννοια οτι οι πολίτες διασφαλίζονται από το καθεστώς του δεσποτισµού, στο οποίο η ύπαρξη νόµων, που εκφράζουν τη βούληση ενός µόνου ατόµου κρατά ανελεύθερους όλους τους υπόλοιπους. Άλλωστε, πρέπει να προστεθεί σε τούτο το σηµείο πως ο Χέγκελ κάνει πάντα λόγο για νόµους που εκφράζουν την καθολική βούληση και διακρίνει τους καλούς από τους κακούς νόµους 38, οι οποίοι εκφράζουν αποκλειστικά και µόνο τα ίδια συµφέροντα. Η διάκριση αυτή, συνεπάγεται πως ο Χέγκελ µε τους νόµους πραγµατικά προσπαθεί να απελευθερώσει την ελευθερία και όχι να υποδουλώσει τους πολίτες στους εκάστοτε κυβερνώντες µετατρέποντας τους έτσι από πολίτες σε υπηκόους - µια ερµηνεία στην οποία οδηγούνται όσοι δεν προβαίνουν σε προσεκτική ανάγνωση των έργων του. 35 Stace W.T., The philosophy of Hegel, Dover Publication, INC, 1955, Hegel, Lectures on the philosophy of world history, Introduction, trans by Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, σ Hegel G-W, Critical Assessments, ed. by R.Stern, Rootledge, London & New York, v.iv, 1993,σ Stace W.T., The philosophy of Hegel, Dover Publication, INC, 1955,

20 Όλα όσα έχουν προηγηθεί είναι οι λόγοι που οδήγησαν τον Χέγκελ στη διαπίστωση οτι η κοινωνία και το κράτος είναι οι συνθήκες εντός των οποίων πραγµατώνεται η ελευθερία, 39 αφού τόσο το κράτος όσο και η ελευθερία έχουν άµεση σχέση µε το πνεύµα του οποίου άλλωστε είναι και οι δυο εκφραστές Η έννοια του κράτους Η δεύτερη, προς διευκρίνιση σηµαντική έννοια της πολιτικής σκέψης του Χέγκελ είναι η έννοια του κράτους. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας πολλοί φιλόσοφοι και πολιτικοί διετύπωσαν θεωρίες σχετικά µε τον τρόπο δηµιουργίας του κράτους. Μια από τις σηµαντικότερες απόψεις που ειπώθηκαν ήταν αυτή του κοινωνικού συµβολαίου, µια θεωρία που διατυπώθηκε ως αντίδραση αφενός στην κυριαρχία του θεϊκού δόγµατος και αφετέρου στον απολυταρχισµό 40 και η οποία µπορεί να ιδωθεί αφενός από την οπτική γωνία του Χόµπς και αφετέρου από την οπτική γωνία του Ρουσσώ. Η θεώρηση του Χόµπς µπορεί να περιγραφεί ως το τίµηµα που καλείται να αποπληρώσει ο άνθρωπος όταν αποφασίσει οτι θέλει να συνεχίσει να ζει και µάλιστα χωρίς το φόβο οτι κάποιος, στο πλαίσιο της καθολικής ισότητας που επικρατεί, θα του επιτεθεί και θα του αφαιρέσει την ιδιοκτησία ή ακόµα και την ίδια του τη ζωή. Είναι αυτή η ανασφαλής περίοδος, η καλούµενη φυσική κατάσταση, η οποία οδηγεί στην παραχώρηση όλων των δικαιωµάτων του µελλοντικού µέλους της κοινότητας στο πρόσωπο του Ενός, του κυρίαρχου - µονάρχη, αν και µπορεί να έχει τη µορφή του ενός, των λίγων ή των πολλών, ο οποίος επωµίζεται το καθήκον να µεριµνά για την ασφάλεια των υπηκόων του. Τούτος είναι, λοιπόν, ο τρόπος δηµιουργίας του κράτους κατά τον Χόµπς. 41 Ο Ρουσσώ, 42 από την άλλη µεριά, 39 Hegel, Lectures on the philosophy of world history, Introduction, trans by Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, σ Ρουσσώ Ζ.Ζ, Το Κοινωνικό Συµβόλαιο, µτφ.. και Ν. Κουχτσόγλου, 3 η εκδ., εκδ.. αρέµα, Αθήνα 1963, σ Χοµπς Τ., Λεβιάθαν, Η Ύλη, Μορφή και Εξουσία µιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, µτφ. Γρ.Πασχαλίδης Αιµ.Μεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, τ. Α,

21 ισχυρίζεται και αυτός οτι το κράτος είναι το αποτέλεσµα της οµόφωνης και αυτόβουλης απόφασης των ανθρώπων να συνενωθούν παραιτούµενοι από την απεριόριστη ελευθερία που απολάµβαναν στην προκοινωνική φυσική- κατάσταση προκειµένου να διασφαλίσουν τη ζωή, την ιδιοκτησία και τα άλλα ατοµικά τους δικαιώµατα. Συγκεκριµένα στο Κοινωνικό Συµβόλαιο, ο βασικός πρόβληµατισµός του ίδιου του Ρουσσώ αλλά και του ανθρώπου γενικότερα είναι Να βρεθεί µια µορφή κοινότητας που θα υπερασπίζεται και θα προστατεύει µ ολάκερη την ενωµένη δύναµη το πρόσωπο και τ αγαθά κάθε της µέλους κι όπου καθένας, αν και ενωµένος µε όλους τους άλλους, θα υπακούει, ωστόσο, στον εαυτό του µανάχα, µένοντας ελεύθερος όπως και πριν.παρά το γεγονός οτι ως εκπρόσωποι της ίδιας ορθολογιστικής ιδεοκρατικής θεωρίας, ο Ρουσσώ και ο Χόµπς εµφανίζουν οµοιότητες στη θεώρησή τους, ωστόσο η οµοιότητα, το σηµείο επαφής των δυο στοχαστών αρχίζει και σταµατά στο σηµείο που συντελείται η ενσυνείδητη σύµβαση µεταξύ των ανθρώπων. Ο λόγος της διαφοράς τους εντοπίζεται στο γεγονός οτι ο Χόµπς αποδίδει την απόλυτη - απεριόριστη κυριαρχία στο µονάρχη ενώ ο Ρουσσώ στο λαό ο οποίος είναι η πηγή της εξουσίας και ο εκφραστής της γενικής βούλησης (volonté générale) και αποβλέπει στο κοινό συµφέρον. Ο Χέγκελ, βέβαια, δεν επανέρχεται στη θεωρία του κοινωνικού συµβολαίου, αν και έχει δεχθεί βαθύτατη επίδραση αλλά διατυπώνει µια ακόµη περισσότερο ορθολογιστική άποψη. Συγκεκριµένα, θεωρεί οτι το κράτος είναι αποτέλεσµα της ιστορικής εξέλιξης της ανθρωπότητας. Αυτό, σηµαίνει οτι καθώς η ιστορία εξελίσσεται ο άνθρωπος λαµβάνει υπόψη του και χρησιµοποιεί ό,τι υπήρξε µέχρι την εποχή του και το θεωρεί χρήσιµο για να δηµιουργήσει το κράτος που του ταιριάζει τη δεδοµένη χρονική στιγµή και µε τις δεδοµένες συνθήκες. Έτσι, λοιπόν, για τον Χέγκελ, το κράτος δηµιουργείται από έναν λαό, ένα έθνος του οποίου οι µεταξύ των µελών σχέσεις διέπονται και διαπνέονται από το ήθος (sittlehkeit), δηλαδή τα ήθη, τους νόµους και θεσµούς της κοινωνίας και του πολιτισµού τους. 43 Ο Χέγκελ δεν προβαίνει σε περιγραφές της προκοινωνικής κατάστασης ενδεχοµένως γιατί δεν πιστεύει οτι υφίσταται, δεδοµένου οτι δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν µια τέτοια κατάσταση - αναζητώντας αρχικά µια υποθετική θεωρία και µια δικαιολογία στη συνέχεια ώστε να εξηγήσει το λόγο και την ανάγκη για τη 42 Ρουσσώ Ζ.Ζ, Το Κοινωνικό Συµβόλαιο, µτφ.. και Ν. Κουχτσόγλου, 3 η εκδ., εκδ.. αρέµα, Αθήνα 1963, σ Pelczynski, Hegel s political philosophy problems & perspectives, a collection of new essays, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, σ. 6 21

22 µετατροπή της κατάστασης από προ-κοινωνική σε κοινωνική. Για τον Χέγκελ, λοιπόν, το κράτος δεν αποτελεί απλώς µια σύµβαση αλλά την εφαρµογή σε πρακτικό - πολιτικό επίπεδο του καθολικού πνεύµατος, στο βαθµό που αυτό έχει συνειδητοποιηθεί, έχει γίνει κτήµα της ανθρωπότητας. Το κράτος δεν αποτελεί µια ιδέα που δίνεται, επιβάλλεται έξωθεν αλλά αποτελεί έκφραση της ιστορικής ανάπτυξης και εκλαµβάνεται ως ο τόπος - συγκεκριµένα ο µόνος στον οποίο µπορεί να πραγµατωθεί από το άτοµο µια καθαρά λογική και ηθική πράξη. Είναι η υψηλότερη µορφή ηθικής ζωής στην οποία µπορεί να κατανοηθεί η βούληση, η οποία διακρίνεται βεβαίως από παρορµήσεις και πάθη είναι η παρουσία του Θεού στη γη 44 µε την έννοια οτι αποτελεί µέρος µιας θεϊκής στρατηγικής και όχι αυθαίρετο ανθρώπινο κατασκεύασµα. Είναι τέλος, το σύνολο, µια κοινότητα η οποία απαρτίζεται από άτοµα αλλά υπερβαίνει το απλό άθροισµά της και η µεγάλη σηµασία που της αποδίδεται οφείλεται στο γεγονός οτι για τον Χέγκελ αποτελεί τον κύριο τόπο πραγµάτωσης του τελικού σκοπού (της ελευθερίας). Ένας πρώτος, λοιπόν, ορισµός που µπορεί να διατυπωθεί σε αυτό το σηµείο ή καλύτερα µια προσέγγισή του, είναι οτι για τον Χέγκελ κράτος σηµαίνει κάθε ηθική κοινότητα η οποία είναι πολιτικά οργανωµένη και κυριαρχούµενη, υπόκειται σε µια ανώτατη δηµοκρατική αρχή και ανεξάρτητη σε ό,τι αφορά τις άλλες κοινότητες. Η διευκρίνιση που είναι απαραίτητο να γίνει εδώ είναι η εξής: ο Χέγκελ δεν χρησιµοποίησε ποτέ τον όρο πολιτική κοινότητα αλλά άλλους όπως κοινότητα, υπόσταση, οργανικό σύνολο, το καθολικό. 45 Ο όρος πολιτική κοινότητα είναι ένας όρος που του αποδίδεται από τους µεταγενέστερους για καλύτερη κατανόησή του, ωστόσο, είναι καταχρηστικός διότι για τον Χέγκελ το κράτος δεν ισοδυναµεί αποκλειστικά µε την πολιτική του δοµή και το είδος της διακυβέρνησής του αλλά αποτελεί το τέλειο συνδυασµό του πολιτικού µε το ηθικό στοιχείο που δηµιουργεί ολοκληρωµένους ανθρώπους, οι οποίοι γνωρίζουν τί πρέπει να πράξουν σε κάθε περίσταση και υπακούουν στους θεσπισµένους νόµους και κανόνες της κοινότητάς τους. Ξεκάθαρο σηµείο αυτής του της θεώρησης είναι η παράγραφος 150 στη Φιλοσοφία του ικαίου: Σε µια ηθική κοινότητα, είναι εύκολο να ειπωθεί τι πρέπει να πράττει ο άνθρωπος, ποια είναι τα καθήκοντα που πρέπει να ολοκληρώσει ώστε να είναι ενάρετος ο άνθρωπος απλώς ακολουθεί τους καλούς, γνωστούς και 44 Η ουσία του κράτους είναι η παρουσία του Θεού στον κόσµο, Hegel, Elements of the philosophy of right, Al. Wood Nisbet, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, Pelczynski, The state & civil society: studies in Hegel s political philosophy,, Cambridge University Press, Cambridge, 1984 σ