ΕΝΟΤΗΤΑ Γ. Κατηγορίες (Μέρη του Λόγου)

Transcript

1 ΓΛΩ 372 ΕΝΟΤΗΤΑ Γ. Κατηγορίες (Μέρη του Λόγου) Πρέπει να ονοματίσουμε τους διάφορους κόμβους με ταμπέλες που να παραπέμπουν στα μέρη του λόγου ή, πιο τεχνικά, στις συντακτικές κατηγορίες που εμφανίζονται στα δέντρα-διαγράμματα. Αλλά η κατονομασία είναι μάλλον δευτερεύον θέμα. Το πρωτεύον είναι να εντοπίσουμε και να είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε μέσα σε μια πρόταση ή και τμήμα της πρότασης τις διάφορες συντακτικές κατηγορίες. Οι κανόνες βάσει των οποίων δομούνται τα συστατικά μιας πρότασης στηρίζονται σε κατηγορίες και όχι σε λέξεις. Έχουμε ως ομιλητές διαίσθηση ως προς την κατηγορία των λέξεων (ποιες μονάδες αποτελούν ενότητες του ίδιου τύπου με άλλες μονάδες). Γραμματικές (ή συντακτικές) κατηγορίες: το σύνολο των εκφράσεων που έχουν κοινές γραμματικές και κατανεμητικές ιδιότητες. Κριτήρια ταξινόμησης σε κατηγορίες. Διαγνωστικά τεστ (βλέπε και Radford 1988: :). α) Μορφολογικά (κλίση, παραγωγή) β) Συντακτικά (κατανομή: περιβάλλοντα στα οποία απαντούν) Μορφολογία α) Κλίση (σύνδεση λεξικών κατηγοριών με μορφήματα που δηλώνουν γραμματικές κατηγορίες, γραμματικές λειτουργίες-διαφορετικές μορφές της ίδιας λέξης) Ρήματα: δηλώνουν το παρόν, παρελθόν, μέλλον (Χρόνος) με μορφήματα κλίσης. Γράφω, Έγραφα, Θα γράφω Άλλες διακρίσεις. Όψη (εξακολουθητικά, συνοπτικά θέματα): Να γράφω-να γράψω Θα γράφω-θα γράψω Έγραφα-έγραψα Συμφωνία με το υποκείμενο σε πρόσωπο και αριθμό. Εγώ γράφω Εσύ γράφεις Αυτός γράφει Φωνή: ενεργητική, μεσο-παθητική Γράφω γράφομαι Έγραφα-γραφόμουνα Έγραψα-γράφτηκα Σχηματίζουν μετοχές. Γράφοντας

2 Γραμμένος Με τον ίδιο τρόπο: Ουσιαστικά: πτώση, αριθμός, γένος. Επίθετα: εμφανίζονται στα τρία γένη. Έχουν συγκριτικό και υπερθετικό βαθμό. Επιρρήματα: πολλά από αυτά σχετίζονται με τα επίθετα και έχουν κοινή κατάληξη. Προθέσεις: αρνητικός ορισμός (δεν κλίνονται, δεν συνδυάζονται με καταλήξεις, Radford 1988). β) Παραγωγή (διαδικασία με βάση την οποία μία λέξη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για το σχηματισμό μιας νέας λέξης - κοινή βάση, διαφορετικές λέξεις της ίδιας ή και διαφορετικών κατηγοριών) -μα: διαβάζω-διάβασμα, κατορθώνω-κατόρθωμα, πειράζω-πείραγμα (Ρ->Ο). -της: επενδύω-επενδυτής, μετασχηματίζω-μετασχηματιστής, προπονώ-προπονητής (Ρ->Ο) -τητα: βαρύς-βαρύτητα, επίσημος-επισημότητα, ικανός-ικανότητα (Α->Ο). -ένιο: σίδερο-σιδερένιος, χώμα-χωματένιος (Ο->Ε) -ίζω: καθαρός-καθαρίζω, κίτρινος-κιτρινίζω, άσπρος-ασπρίζω (Α->Ρ). Σύνταξη: Λέξεις που ανήκουν στην ίδια κατηγορία έχουν την ίδια κατανομή (ισοδύναμη κατανομή). Για παράδειγμα, για να χαρακτηριστεί μια λέξη ως όνομα πρέπει να μπορεί να εμφανιστεί στα περιβάλλοντα που εμφανίζεται ένα όνομα. Το ίδιο και με τα επίθετα, τα ρήματα, κ.λπ. Τι συμπληρώνει το κενό στα παρακάτω; O Γιάννης --- Αύριο θα ---- Το βιβλίο Η εμπιστοσύνη--- Γράφει--- Ενεργεί με-- Άρνηση (αλλιώς είναι η άρνηση με το ρήμα, αλλιώς με το επίθετο και το επίρρημα, αλλιώς με το ουσιαστικό). -δεν έφυγα, δεν ήρθα, *όχι ήρθα, *όχι έφυγα,?όχι έξυπνος αλλά βλάκας, όχι φαγητό αλλά κρασί, *όχι έφυγα αλλά ήρθα, μη ικανός, μη αποδεκτός *δεν ικανός, δεν αποδεκτός *μη/ *δεν κρασί,

3 Πολύ /αρκετά (επίθετο, επίρρημα σε αντίθεση με ουσιαστικό και ρήμα) -πολύ /αρκετά καλός, πολύ /αρκετά έξυπνος, πολύ /αρκετά χαζός -πολύ /αρκετά καλά, πολύ /αρκετά έξυπνα, πολύ /αρκετά χαζά -*Πολύ/ αρκετά αγάπη, πολύ /αρκετά θάλασσα, -*πολύ βλέπω, *πολύ λατρεύω Επίθετο σε αντίθεση με επίρρημα (όνομα, ρήμα): Την αγαπάω πολύ Η πολλή αγάπη Πρόθεση (ορισμένες προθέσεις) σε αντίθεση με επίθετο, επίρρημα, ρήμα, επίθετο: -Ήταν ακριβώς δίπλα στην Μαρία -Βάλ' το ακριβώς κάτω από το τραπέζι -Η Μαρία μένει ακριβώς πάνω από την Κατερίνα Λεξικές και Φραστικές Κατηγορίες Ανεξάρτητα από το πόσο σύνθετες είναι, φράσεις μιας κατηγορίας μοιράζονται τα ίδια περιβάλλοντα: Ο Γιάννης τρώει μήλο Ο Γιάννης τρώει ένα μήλο Ο Γιάννης τρώει το αγαπημένο του φρούτο Ο Γιάννης τρώει το φρούτο που βρήκε μέσα στο ψυγείο Εδώ βλέπουμε ότι η φράση έχει την ίδια κατανομή με την λέξη (μήλο, ένα μήλο). Κάθε φορά που μια λέξη βρίσκεται σε ένα περιβάλλον όπου μπορεί να αντικατασταθεί από μια φράση, τότε η λέξη αποτελεί φράση. -Φράσεις που μπορεί να μοιάζουν σε εσωτερική οργάνωση αλλά διαφέρουν ως προς την κατηγορία απαντούν σε διαφορετικά περιβάλλοντα: α. Ο Γιάννης μου είπε για τη συνάντηση του με την Μαρία στην παραλία β. Ο Γιάννης συνάντησε τη Μαρία στην παραλία α. *Ο Γιάννης μου είπε για συνάντησε τη Μαρία στην παραλία β. *Ο Γιάννης τη συνάντηση του με την Μαρία στην παραλία α. Ο Γιάννης έλυσε σωστά το πρόβλημα β. Η σωστή λύση του προβλήματος α. *Ο Γιάννης έλυσε σωστή το πρόβλημα β. *Η σωστά λύση του προβλήματος

4 -Κανόνες όπως η παρατακτική σύνδεση συνδέουν κατηγορίες του ίδιου τύπου ανεξάρτητα από το πώς οι φράσεις οργανώνονται εσωτερικά: α. Ο Γιάννης έλυσε την άσκηση υπερβολικά γρήγορα και έφυγε β. Ο Γιάννης ήρθε και έφυγε γ. Ο Γιάννης ήρθε και είπε ότι πριν από λίγο πήρε γράμμα από τη Μαρία α. Ο Γιάννης τρώει μήλο και το άλλο φρούτο που βρήκε στο ψυγείο β. Ο Γιάννης και μια κοπέλα που δεν θυμάμαι το όνομά της έλυσαν την άσκηση έξυπνα και γρήγορα α. Το βάζο είναι πάνω στο τραπέζι και δίπλα στο τασάκι β. Ο Γιάννης έδωσε το βιβλίο του στην Μαρία και στην Κατερίνα α. *Θέλω ένα βιβλίο και στο Λονδίνο β. *Ήρθαν στο πάρτι γλωσσολόγοι και έξυπνοι γ. *Ο Γιάννης είναι έξυπνος και στο αυτοκίνητο -Η κατηγορία των φράσεων καθορίζεται από την κατηγορία της λέξης που αποτελεί τον πυρήνα της φράσης. Προθ: σε, με, για ΠροθΦ: στο τραπέζι, με τον Πέτρο, για το σπίτι Ο: μήλο, Γιάννης, συνάντηση ΟΦ: ένα μήλο, ο Γιάννης, η συνάντηση με τη Μαρία Ρ: βλέπω, τρώω, φεύγω, συναντάω ΡΦ: τρώω ένα μήλο, βλέπω τον Γιάννη, φεύγω Επιθ: έξυπνος, καλός, πιστός ΕπιθΦ: πολύ έξυπνος, υπερβολικά καλός, πολύ πιστός στη Μαρία Επιρρ: έξυπνα, καλά ΕπιρρΦ: πολύ έξυπνα, ιδιαίτερα καλά Η λεξική κατηγορία αποτελεί τον πυρήνα της φράσης και δίνει αξιωματικά την ταυτότητά σε ολόκληρη τη φράση. Η φράση έχει όλα τα χαρακτηριστικά του πυρήνα της, ή, πιο τεχνικά, της κεφαλής της. Ενδοκεντρικότητα (Endocentricity). ΦΧ Χ όπου Χ= {Ο, Ρ, Ε, Π} Για μια ενδοκεντρική κατηγορία, η λέξη-κεφαλή και η φράση που προβάλλει έχουν την ίδια κατανομή. Αυτό δεν συμβαίνει με άλλα στοιχεία μιας φράσης α..* Ήρθε με το (ήρθε με το αυτοκίνητο) (το άρθρο δεν είναι κεφαλή τη ΟΦ) β. * Είναι πολύ (το πολύ δεν είνει κεφαλή)

5 Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΛΕΞΙΚΕΣ (ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΕΣ) ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ (ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ) ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ Λεξικές κατηγορίες Έχουν νόημα, ή αλλιώς περιγραφικό (ή αναφορικό) περιεχόμενο: μας φέρνουν σ επαφή με την εξωγλωσσική πραγματικότητα. Τα μέλη τους ανήκουν σε ανοιχτά σύνολα: ονόματα, ρήματα, επίθετα μπορούν συνεχώς να προστίθενται στο λεξικό/λεξιλόγιο μιάς γλώσσας (με οποιοδήποτε τρόπο). Έχουν φωνολογική και μορφολογική αυτονομία στο λόγο. Έχουν πλαίσιο υποκατηγοριοποίησης (ορίσματα) σύμφωνα με τη (λεξική) σημασία τους. Γι αυτό μπορούν να έχουν και περισσότερα από ένα συμπληρώματα (να επιλέγουν περισσότερες από μια φράσεις). Λειτουργικές (ή γραμματικές) κατηγορίες Δεν έχουν νόημα ή περιγραφικό περιεχόμενο. Λειτουργούν μόνο μέσα στο γλωσσικό σύστημα (ενδογλωσσικά). Ο ρόλος τους είναι διαμεσολαβητικός/συνδετικός επειδή συνδέουν με ποικίλους τρόπους τις λεξικές κατηγορίες μεταξύ τους (π.χ. η κατηγορία πτώση συνδέει το ρήμα με το αντικείμενο που επιλέγει, ή το κτήμα με τον κτήτορα το βιβλίο του παιδιού). Τα μέλη τους απαρτίζουν κλειστά σύνολα: δεν μπορούμε να επινοήσουμε καινούργια, π.χ., άρθρα, μόρια, βοηθητικά ρήματα. Δεν μπορούν να σταθούν μόνες τους στην πρόταση, δεν έχουν μορφοφωνολογική αυτονομία. Οι λειτουργικές κατηγορίες πραγματώνονται συχνά με δεσμευμένα μορφήματα (προσφύματα "affixes"). Επίσης είναι άτονες. Δεν έχουν πλαίσιο υποκατηγοριοποίησης με βάση τη σημασία. Τα συμπληρώματά τους καθορίζονται από τις μορφολογικές τους ιδιότητες και είναι αυτά που τους δίνουν τη "σημασία" που στερούνται. Σε αντίθεση με τις λεξικές, οι λειτουργικές κατηγορίες μπορούν να έχουν μόνο ένα συμπλήρωμα. Έχουν γραμματικά χαρακτηριστικά/ιδιότητες (πτώση, αριθμό, χρόνο, κ.λπ.) Γενικός σχολιασμός Τόσο οι λεξικές όσο και οι λειτουργικές κατηγορίες αποτελούν λήμματα του νοητικού λεξικού (mental lexicon). Οι λεξικές κατηγορίες είναι πολύ κοντά στην έννοια του Σωσσύριου γλωσσικού σημείου και, φυσικά, η πιο εντυπωσιακή όψη διαφοροποίησης των γλωσσών εντοπίζεται εδώ (πβλ. το αυθαίρετο του γλωσσικού σημείου ). Ωστόσο, είναι γεγονός ότι οι κατηγορίες αυτές έχουν όμοιες ιδιότητες σε όλες τις γλώσσες, π.χ. ρήματα όπως το δίνω καθολικά επιλέγουν δυο αντικείμενα (άμεσο/έμμεσο), κάτι που απορρέει αποκλειστικά από τη σημασιολογική/νοηματική δομή τους. Από την άλλη, οι λειτουργικές κατηγορίες έχουν ιδιοσυγκρασιακές ιδιότητες, ιδιότητες που μπορεί να διαφέρουν από τη μια γλώσσα στην άλλη, π.χ. μπορεί μια κατηγορία να επιλέγει μια συγκεκριμένη κατηγορία ως συμπλήρωμα σε μια γλώσσα και μια άλλη κατηγορία σε μια άλλη γλώσσα. Ούτε και απαντούν οι ίδιες ή όλες οι λειτουργικές κατηγορίες σε όλες τις γλώσσες. Π.χ. η κατηγορία γένος, κλιτική τάξη, όψη (aspect), ανάμεσα σε άλλες, δεν απαντούν σε όλες τις γλώσσες (οι δύο πρώτες δεν υπάρχουν στα Αγγλικά), η κι αν απαντούν δεν πραγματώνονται (μορφολογικά) με τον ίδιο τρόπο. Γι αυτό το λόγο, η έννοια λειτουργική κατηγορία χρησιμοποιείται με κάποια αμφισημία: γίνεται αντιληπτή είτε ως μόρφημα (αφηρημένο μορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό), είτε ως η συγκεκριμένη (φωνολογική) έκφρασή του, δηλ. ως μορφή.

6 Η διάκριση ανάμεσα σε λειτουργικές και λεξικές κατηγορίες έχει και μια ιστορική διάσταση: συχνά οι λειτουργικές κατηγορίες σε μια γλώσσα έχουν προέλθει από λεξικές καθώς οι τελευταίες έχουν χάσει σταδιακά το λεξικό τους περιεχόμενο και έχουν καταντήσει καθαρά γραμματικά στοιχεία (διαδικασία της γραμματικοποίησης). Π.χ. το μόριο θα που προήλθε από το θέλω ίνα μέσα από διάφορα διαχρονικά στάδια αλλαγών. Αυτό το γεγονός μας επιτρέπει να θεωρούμε τη διάκριση "λεξικός"/"λειτουργικός" ως τα δυο ιδεατά άκρα μιας κλίμακας συνεχούς διαφοροποίησης με ενδιάμεσες τομές ( γκρίζες περιοχές): κάποια στοιχεία μπορεί να είναι ημι-λεξικά, να βρίσκονται δηλαδή σε μια διαδικασία λειτουργικοποίησης/γραμματικοποίησης. Κάτι τετοιο μοιάζει να είναι η περίπτωση των λεγόμενων ταξινόμων, των στοιχείων αυτών που σχηματίζουν τις ποσοτικές δομές του τύπου ένα λίτρο ούζο, μια σταγόνα ιώδιο, ένα μπουκέτο τριαντάφυλλα, κ.λπ. Οι λέξεις λίτρο, σταγόνα, μπουκέτο και οι όμοιες ενώ έχουν την εξωτερική όψη κανονικών λέξεων, συμπεριφέρονται περισσότερο ως λειτουργικές κατηγορίες (μπορείτε να βρείτε γιατί;), στο βαθμό που οι λέξεις αυτές να θεωρούνται ότι βρίσκονται σε μια πορεία προς την τέλεια γραμματικοποίηση (στις λεγόμενες "ταξινομικές" γλώσσες, όπως η Βιετναμέζικη, Κινέζικη και άλλες, αντίστοιχες λέξεις είναι εντελώς γραμματικοποιημένες). ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ Οι βασικές παραδοσιακές έννοιες υποκείμενο, αντικείμενο, κατηγόρημα, στο πλαίσιο της γενετικής θεωρίας ορίζονται δομικά δηλ. σε σχέση με τη θέση που καταλαμβάνουν οι ονοματικές φράσεις πάνω στο διάγραμμα. Δεν ορίζονται σημασιολογικά, δηλ. με βάση τη σημασία (ή τις σημασίες) που μεταφέρουν. Υποκείμενο: η ΟΦ που είναι το άμεσο συστατικό της Πρότασης Αντικείμενο: η ΟΦ που είναι το άμεσο συστατικό της ΡΦς Κατηγόρημα: η ΡΦ που είναι το άμεσο συστατικό της Πρότασης Οι γραμματικές έννοιες λοιπόν αυτές είναι συσχετιστικές επειδή προκύπτουν μέσα από τη σχέση συστατικών. Γι αυτό και είναι λειτουργίες. Π 9 ΟΦ Βοηθ ΡΦ η Μαρία έχει Ρ γράψει ΟΦ το γράμμα