Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΗΧΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΟΥΔΙΤΟΥ

Transcript

1

2 Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΗΧΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΟΥΔΙΤΟΥ

3 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΗΧΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΟΥΔΙΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

4 Στους γονείς μου, Νικόλαο και Ευαγγελία.

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μέσα στη μεταμοντέρνα, άφιλη και α-κοινώνητη εποχή μας, όπου πρυτανεύουν η «ιδιογνωμοσύνη» και η «ιδιοβουλία»-ιδιορρυθμία της απρόσωπης προσέγγισης και κατανόησης των κοινωνικών δομών και όπου αυξανόμενα το πρόσωπο αντικαθίσταται από το άτομο και η κοινότητα των ανθρώπων από συλλογικά όργανα, το «κοινοβιακῶς ζῆν» της πατροπαράδοτης Ορθοδοξίας έρχεται για να υπενθυμίσει τις ρίζες-απαρχές της ανθρώπινης φύσης. Σηματοδοτεί την πορεία του ανθρώπου προς το απωλεσμένο του φυσικό είναι, το νοσταλγικό «πρωτόκτιστο κάλλος». Η άσκηση της κοινοβιακής ζωής αποτελεί το φυσικό «προορισμό» του ανθρώπου: δεν πλάστηκε για να είναι μόνος, σαν το αριστοτελικό θηρίο, εγκλωβισμένος στον εγωπαθή ναρκισσισμό του, αλλά για να απολαμβάνει το δώρο της ζωής «ἐν κοινότητι» γι αυτό και «ἐν καινότητι». Ο μοναχισμός ως νυχθήμερη κραυγή στην αναζήτηση της τέλειας κοινωνίας Θεού και ανθρώπου, αυτής που δονεί τα ανθρώπινα έγκατα και απορρέει από τα βάθη του Πνεύματος, αποτέλεσε το κοινωνικό καταφύγιο μιας πολύπτυχης ανθρώπινης έκφρασης μέχρι να αναπαυθεί το ανθρώπινο πνεύμα στον Πατρικό κόλπο. Η κοινοβιακή πλευρά του αποδείχτηκε δεδοκιμασμένη οδός, «βασιλική», φιλοσοφική και πρακτικοηθική μεσότητα μεταξύ έλλειψης και υπερβολής. Η α- ποστολική ζωή, ο πρωτοχριστιανικός ενθουσιασμός, η κοινωνία του Δεσποτικού Σώματος και Αίματος, η αδιάλειπτη προσευχή, το μαρτυρικό φρόνημα, η πολυδιάστατη αγάπη για το Θεό, το συνάνθρωπο, την πλάση ενυπάρχουν και κωδικοποιούνται ως θεολογικές αρχές των κοινοβιακών θεσμών (κανόνες, τυπικά, υποτυπώσεις, διαθήκες) που καταρτίζουν πεφωτισμένοι κτίτορες και εμπνέουν με τη ζωή και το παράδειγμά τους, καθώς βιώνουν το μυστήριο της «εκκλησίας» με τις αδελφότητες-κοινωνίες που ιδρύουν. Ο άγιος Θεόδωρος Στουδίτης, ως αναμορφωτής του κοινοβιακού βίου της εποχής του, στέκει φωτεινό παράδειγμα στη χορεία της μοναχικής παράδοσης και εκκλησιαστικής ιστορίας. Είναι μια πολυσχιδής προσωπικότητα με βασικά χαρακτηριστικά τον αγιασμένο βίο, την ασκητική διαγωγή, τη βιωματική διδασκαλία, την ορθόδοξη θεματοφυλακή, το ζήλο των πατρικών διατάξεων, τη μαρτυρική ένσταση και τα αθλητικά σκάμματα, την έμπνευση και εραστική αναζήτηση

6 Πρόλογος του Θεού μέσα από τη μοναχική κοινοβιακή ζωή. Οι Κατηχήσεις του αποτελούν ένα ανοικτό θησαυροφυλάκιο από όπου οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να τρυγούν το απόσταγμα της κοινοβιακής ζωής. Αποτελεί μνημείο τόσο θεολογικής έκφρασης όσο και φιλολογικής πρωτοτυπίας, ιδιαίτερα για το κομμάτι της λεξιπλαστικής του ικανότητας. Η ιδέα της γενικότερης μελέτης των μοναχικών κειμένων και ιδιαίτερα των κοινοβιακών τυπικών οφείλεται στον ομότιμο καθηγητή κ. Γεώργιο Μαντζαρίδη, τον οποίο ευχαριστώ ως απαρχή για την ενασχόλησή μου με τον τομέα αυτό. Το ευρύτερο, όμως, αυτό θέμα εξειδικεύθηκε προκειμένου να ενταχθεί στα πλαίσια μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Έτσι, επιμείναμε στη μελέτη των κοινοβιαρχών-σταθμών της σύνολης μοναχικής παράδοσης, δίνοντας έμφαση σε έναν αντιπρόσωπο του βυζαντινού κόσμου του 9ου αιώνα, τον άγιο Θεόδωρο Στουδίτη. Η θεολογική του συνδρομή στη μέχρι τότε ασκητική γραμματεία ερευνήθηκε μέσα από το έργο των Κατηχήσεών του. Την επίβλεψη της μελέτης επιμελήθηκε ο καθηγητής κ. Ανέστης Κεσελόπουλος, χωρίς την πολύτιμη βοήθεια και αρωγή του οποίου η εργασία αυτή δεν θα είχε λάβει υπόσταση. Θερμές ευχαριστίες προς το πρόσωπό του με την υϊική ευχή να διαφωτίζει διακονικά την Εκκλησία και το μοναχισμό της μέσα από τη συγγραφική του δραστηριότητα. Η εργασία, επίσης, ολοκληρώθηκε χάρη στη βοήθεια της Σοφίας Πινακίδου και της Κερασίας Γαλιγαλίδου, εκλεκτών συναδέλφων θεολόγων, που βοήθησαν στη θεωρητική και υλικοτεχνική στήριξη της μελέτης μου, ως εγγύτερη επικουρία στη μακράν Θηραϊκή γη, τόπου της υπηρεσίας μου ως εκπαιδευτικού λειτουργού στη Μέση Εκπαίδευση. Ακόμη, δεν θα ήθελα να παραλείψω να ευχαριστήσω και τους υπαλλήλους τόσο της Γραμματείας του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ όσο και τους υπαλλήλους της Βιβλιοθήκης της Σχολής για τη συνεργασία και συμπόρευσή τους στις φιλομαθείς ανησυχίες μας και ουκ ολίγες απαιτήσεις μας. Θήρα, 15 Δεκεμβρίου Εορτή του αγίου ιερομάρτυρος Ελευθερίου Κωνσταντίνος Ν. Στεφανίδης 5

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ 1. Οι απαρχές του χριστιανικού μοναχισμού Μορφές μοναχικής άσκησης α. Το κοινοτικό σύστημα - Οι λαύρες β. Το κοινοβιακό σύστημα - Παχώμιος και Μέγας Βασίλειος γ. Το ιδιόρρυθμο σύστημα Η εξέλιξη του Ανατολικού μοναχισμού α. Παλαιστίνη και Συρία β. Κωνσταντινούπολη και Άγιο Όρος Ο Δυτικός μοναχισμός α. Ο άγιος Ιωάννης ο Κασσιανός β. Ο άγιος Βενέδικτος ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΓΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΣΤΟΥΔΙΤΟΥ 1. Βίος του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου Συγγράμματα του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου α. Κατά των εικονομάχων β. Ομιλίες γ. Ασκητικά δ. Ποιήματα ε. Επιστολές Ο στουδιτικός μοναχισμός α. Συμβολή και όψεις του στουδιτικού κοινοβίου β. Οι πηγές της στουδιτικής μεταρρύθμισης γ. Επίδραση της στουδιτικής μεταρρύθμισης... 52

8 Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΜΟΝΑΧΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΘΕΟΔΩΡΟ ΣΤΟΥΔΙΤΗ 1. Μίμηση Χριστού, αγίων Αποστόλων και οσίων Πατέρων Υπακοή - Εκκοπή θελήματος - Διακονία «ἐν ὑπακοῇ» Παρθενία Πνευματική πατρότητα Αγάπη - Κοινωνία Σώματος και Αίματος Χριστού Ενότητα - Κοινωνία παθημάτων Εργασία των αρετών Αθλητικοί αγώνες - Η άνεση της βίας Το μυστήριο του «Αδάμ» στη ζωή του μοναχού Ομολογία πίστης - Δογματικοηθική γνώση του Θεού ΕΠΙΛΟΓΟΣ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

9 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΕΠΕΣ Βιβλιοθήκη Ἑλλήνων Πατέρων καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Συγγραφέων, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι. Βυζαντινὰ Βυζαντινά, Ἐπιστημονικὸ Ὄργανο Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, Θεσσαλονίκη. DSAM Dictionnaire de Spiritualité Ascétique et Mystique, Doctrine et Histoire, Paris. ΕΕΘΣΠΑ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀθῆναι. ΕΕΘΣΤΠ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Τμῆμα Ποιμαντικῆς, Θεσσαλονίκη. ΕΠΕ Ελληνες Πατέρες τῆς Εκκλησίας, Πατερικαὶ ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσσαλονίκη. ΕΦ Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος, Ἐπ ιστημονικὸν Θεολογικὸν Περιοδικὸν Σύγγραμμα τοῦ Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς, Ἀλεξάνδρεια. Θεολογία Θεολογία, Ἐπιστημονικὸν Θεολογικὸν Περιοδικόν, Ἀθῆ - ναι. ΘΗΕ Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, τόμ. 1-12, Ἀθῆναι. Irénikon Irénikon, Chevetogne-Belgique. LTK Lexikon für Theologie und Kirche, Freiburg. OC Orientalia Christiana, Roma. OCA Orientalia Christiana Analecta, Roma. PG Patrologia Graeca, éd. J. P. Migne, Paris. RHR Revue de l Histoire des Religions, Paris. SC Sources Chrétiennes, Paris. SVTQ St Vladimir s Theological Quarterly, New York. 8

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αν η Εκκλησία ως σώμα Χριστού και επίγεια φανέρωση της Βασιλείας του Θεού έχει κεφαλή της τον ίδιο το Χριστό, τότε οι μοναχοί αποτελούν τους πνεύμονες, που εισάγουν καθαρό οξυγόνο για την παράταση της ζωτικής λειτουργίας της αναπνοής του όλου σώματος. Ως εμπροσθοφυλακή της Εκκλησίας, αφιερωμένη στη νυχθήμερη λατρεία του ζωντανού Τριαδικού Θεού, κοινωνούν των ενεργειών του Θεού και μεταφέρουν τη σωστική Χάρη ως ένθεο ήθος και αγιαστικό έθος στην κοινωνία των ανθρώπων. Για το λόγο αυτό λειτουργούν ως «ιερείς» των μυστηρίων του Θεού, θυσιάζοντας ως θύτες το Λόγο του Θεού καθημερινά στη νοητή τράπεζα της καρδιάς τους και παράλληλα προσφέρονται ως θύματα, ολοκαυτώματα λογικά, ιεροποιώντας τον άνθρωπο και εγκοσμικεύοντας το Θεό στα χρονικά, πεπερασμένα όρια. Η θεολογία, ως λόγος και παράλληλα γνώση, ως βίωμα και πράξη, βρίσκει στο μοναχισμό την ένυλη υπόστασή της, την κατάφαση στην αποφατική γνώση του Θεού. Εφόσον ο Θεός ενανθρώπησε, κάθε λόγος που α- φορμάται από τις αισθήσεις του ανθρώπου και κάθε γνώση που απορρέει από αυτή τη συνάντηση βρίσκει «προορισμό» μέσα από τη μοναχική αναζήτηση και ασκητική πράξη. Στην ορθόδοξη ανατολή είναι γεγονός ότι ο λόγος συναντά την πράξη και η πράξη τη θεωρία το ίδιο η ορθοδοξία την ορθοπραξία. Έτσι, και η θεολογία ολοκληρώνεται με τη θεοπτία, η πίστη ψηλαφά το Αόρατο, η ελπίδα συγκρατεί την Εικόνα και η αγάπη λειτουργεί την κράση-θέωση, την αλληλοπεριχώρηση του Θεού στον άνθρωπο και του ανθρώπου στο Θεό. Όλα αυτά, όμως, εντάσσονται μέσα στα πλαίσια που «θεσμοθετήθηκαν», δηλαδή μέσα στο περιβάλλον της καθαρότητας, του φόβου του Θεού

11 Εισαγωγή και της ταπείνωσης. Είναι ο έμπονος, προσευχητικός δρόμος που γνωρίζει η Εκκλησία από την αρχή της γέννησής της και με τον οποίο προικοδοτεί ως τρόπο ύπαρξης τα μέλη της. Έτσι, οι χριστιανοί είναι οι πάσχοντες τα θεία, συμμετέχουν ενεργητικά και παθαίνουν την καλή αλλοίωση. Οι μοναχοί, ως χριστιανοί που αναζητούν την ακρίβεια των Ευαγγελικών εντολών, διασώζουν το ήθος της Εκκλησίας όπως διαμορφώθηκε στην ιστορική της συνέχεια. Η ενδοτριαδική ζωή της τέλειας αγάπης, η προπτωτική, «αγγελική» διαγωγή, η μετάνοια ως αφορμή αναζήτησης του απωλεσθέντος κάλλους, η προφητική όραση, η αποστολική μαθητεία, η πρωτοχριστιανική κοινοκτημοσύνη, ο μαρτυρικός ενθουσιασμός, η θεολογική γνώση και δογματική κατοχύρωση της πίστης, είναι βήματα που συνυπάρχουν αλληλοπεριχωρούμενα στο μοναχικό-ασκητικό ήθος κάθε ευχαριστιακής, λατρεύουσας, κοινοβιακής κοινότητας. Η παρούσα εργασία, που αποτελεί ένα μικρό εγχείρημα έρευνας του ανεξάντλητου κεφαλαίου του μοναχισμού, αναζητά τις βάσεις της κοινοβιακής ζωής μέσα στην ιστορική της διαδρομή, συναντά την κοινοβιακή μεταρρύθμιση του 9ου αιώνα μ.χ. στο πρόσωπο του αγίου Θεοδώρου Στουδίτου και εγκύπτει στη ραχοκοκαλιά της μοναχικής ρύθμισης της ζωής του κοινοβίου του. Αναλυτικότερα, στο πρώτο κεφάλαιο, που έχει τίτλο «Ιστορία του χριστιανικού μοναχισμού», παρουσιάζουμε τη γένεση του μοναχισμού ως ένθεης και ενθουσιαστικής κίνησης της ακριβούς μίμησης της ζωής και πολιτείας του Χριστού και των Αποστόλων. Στη συνέχεια πραγματευόμαστε τη θεσμοθέτηση του μοναχισμού μέσα στο χώρο της Εκκλησίας άλλοτε ως κοινοτικό και άλλοτε ως ιδιόρρυθμο σύστημα. Ακολούθως ασχολούμαστε με το κοινοβιακό σύστημα όπως διαμορφώθηκε στην Ανατολή από τον άγιο Παχώμιο, ιδρυτή και εμπνευστή του κοινοβίου, και το Μέγα Βασίλειο, κύριο αναμορφωτή και εισηγητή του κοινωνικού, κοινοβιακού μοναχισμού. Στη Δύση ξεχωρίζουν οι μορφές των αγίων Ιωάννη Κασσιανού και Βενέδικτου, σπουδαίων συγγραφέων κοινοβιακών διατάξεων και 10

12 Εισαγωγή κανόνων. Στο δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «Βίος και συγγράμματα αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου», ασχολούμαστε εκτενέστερα με τη μορφή και την προσωπικότητα του αγίου Θεοδώρου Στουδίτου. Υπήρξε πολυγραφότατος συγγραφέας ομιλιών, επιστολών, λόγων και ζηλωτής των μοναχικών διατάξεων, ενώ επίσης διακρίθηκε για τους αγώνες του εναντίον των εικονομάχων. Η εκκλησιαστική δράση του αγίου Θεοδώρου ως μοναστική φωνή ενισχύει το θεολογικό λόγο και επιβεβαιώνει την αγιάζουσα χάρη των ε- νεργειών του Θεού, μέσα από τις οποίες το κτιστό κοινωνεί με το άκτιστο. Ολοκληρώνοντας τη διερεύνηση των βασικών αρχών του στουδιτικού κοινοβίου αξιολογούμε τη συμβολή του στην ιστορική εξέλιξη του κοινοβιακού θεσμού, δίνοντας έμφαση στις πηγές της μοναχικής αυτής αναμόρφωσης αλλά και στις επιδράσεις της στουδιτικής μεταρρύθμισης. Στο τρίτο κεφάλαιο, με θέμα την «Μοναχική άσκηση στην κοινοβιακή ζωή κατά τον άγιο Θεόδωρο Στουδίτη», παρατίθενται οι κυριότερες ιδέες που διέπουν το έργο των Κατηχήσεων, έργο που αποτέλεσε σταθμό όχι μόνο για την ασκητική αλλά και για τη σύνολη εκκλησιαστική γραμματεία. Μέσα από τις στουδιτικές Κατηχήσεις εμβαθύνουμε στις βασικές μοναχικές αρετές, κάνοντας εκτενή αναφορά στην υπακοή και την παρθενία. Ο μοναχός, ως κλητός στη χριστοειδή ζωή, καλείται να μιμηθεί τη βιοτή του Θεανθρώπου μέσα από την οδό της υπακοής, την οποία οφείλει να επιδείξει απέναντι σε όλους. Εργάζεται τις αρετές σε προσωπικό επίπεδο αλλά συνάμα και σε συλλογικό, καθώς κάθε κόπος του ενός αποτελεί λιθαράκι για την οικοδομή και αρμονική συμβίωση συνόλου του σώματος της αδελφότητας. Με την άσκηση και αύξηση της θυσιαστικής του προσφοράς αυξάνει η αγάπη του προς το Θεό και το συμμοναστή του. Η αγάπη εκφράζει την πραγματική κοινωνία του ανθρώπου ως προσώπου, που βρίσκει τις συντεταγμένες του φυσικού του είναι στην ενδοτριαδική ζωή των Προσώπων της καθαυτό χαρισματικής, οντολογικής Αγάπης. Η ζωή του, τότε, αποτελεί την πρακτική εφαρμογή της αποκάλυψης του Θεού ως Προσώπου, 11

13 Εισαγωγή της εσώτατης αυτής συνάντησης που ερμηνεύεται στην καθημερινότητά του ως ένθεο, ευχαριστιακό, ομολογιακό ήθος ορθής πίστης και πράξης. Σε όλη την έκταση των Κατηχήσεων διαφαίνεται η προσωπικότητα του ιερού συγγραφέα μας και τα ποικίλα χαρίσματά του. Έτσι, εμβαθύνουμε ιδιαίτερα στο θέμα της πνευματικής πατρότητας, καθώς μέσα από τη συμβουλευτική και παραινετική στάση του αγίου Θεοδώρου διακρίνουμε το ήθος του ηγουμένου και γέροντος της στουδιτικής σύναξης, τη στρατηγική της διακυβέρνησης του κοινοβίου, καθώς και τις σχέσεις μεταξύ των μοναχών, όπως όλα αυτά προκύπτουν μέσα από την παραίνεση, την καθοδήγηση, τον έπαινο αλλά και τον έλεγχο και την επίπληξη εκ μέρους του πνευματικού Πατέρα. Γενικότερα, οι Κατηχήσεις είναι ένα έργο που συντάχθηκε για να ε- ξυπηρετήσει τις εσωτερικές, ιδιαίτερες ανάγκες πρώτα του Γέροντα της συνοδείας, ο οποίος οφείλει να υπενθυμίζει τις μοναχικές υποσχέσεις, και έπειτα των μοναχών, οι οποίοι χρήζουν της καθοδήγησης και παρουσίας του Γέροντά τους. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι όλοι οι μοναχοί συνάγονταν υπό τη σκέπη του ηγουμένου τους, ως αφορμή σύσφιξης των μεταξύ τους σχέσεων και εγγύτερης επικοινωνίας πάνω σε θέματα της μοναστικής ζωής. Είναι, θα λέγαμε, ένας τύπος της όλης Εκκλησίας, ένα μέρος που χαρακτηρίζει το σύνολο. Είναι μία τοπική κοινοβιακή Εκκλησία που ζει και πορεύεται κατά το πρότυπο της μιας, καθολικής Εκκλησίας που «κοινοβιάζει» τον κόσμο γύρω της. Με άλλα λόγια, είναι η επίγεια φανέρωση του αιτήματος της ενότητας της αρχιερατικής προσευχής του Χριστού, που συνιστά το πρότυπο μίμησης για όλη την Εκκλησία. Ίσως αυτή είναι και η μεγαλύτερη προσφορά του μοναχισμού: διδάσκει στους ανθρώπους την αλληλοπεριχώρηση, το πλάτειασμα δηλαδή της προσωπικότητας με την κένωση από τον εγωϊσμό και την πλήρωση από την αγάπη για τον πλησίον ως εαυτόν. 12

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ 1. Οι απαρχές του χριστιανικού μοναχισμού Η μοναχική ζωή εμφανίζεται επίσημα στην Εκκλησία τον 4ο αιώνα, αλλά οι ρίζες της ανάγονται στην αποστολική εποχή. Ήδη στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες εμφανίζονται χριστιανοί που ζουν με εγκράτεια και άσκηση στην προσευχή, οι οποίοι ονομάζονται «ασκητές» 1. Αυτοί δεν ζούσαν απομονωμένοι, αλλά πάντα κοντά στις πόλεις και τις χριστιανικές κοινότητες, όπως αναφέρει και ο άγιος Αθανάσιος στο Βίον του Μεγάλου Αντωνίου. Μία από τις πρώτες αιτίες που ενέπνευσε τους χριστιανούς να απαρνηθούν τον κόσμο και να καταφύγουν στην έρημο ήταν η έντονη αίσθηση ότι η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου είναι εγγύς 2. Η μεγάλη φυγή των χριστιανών στις ερήμους, βέβαια, έγινε την περίοδο των διωγμών, όταν, προκειμένου να μην αρνηθούν την πίστη τους, κατέφευγαν στην έρημο, όπου οι διώκτες τους δεν υποπτεύονταν την παρουσία τους. Σε μερικές περιπτώσεις η φυγή αυτή στην έρημο διήρκεσε τόσο πολύ, ώστε η έρημος αποτέλεσε τελικά τη μόνιμη κατοικία των χριστιανών αυτών. Αλλά και μετά την παύση των διωγμών πολλοί ήταν αυτοί που αρνήθηκαν να επιστρέψουν στην οργανωμένη κοινωνία και προτίμησαν να ασκηθούν στην έρημο 3. Η πρώτη μορφή, λοιπόν, του μοναχικού βίου είναι ο αναχωρητισμός, 1. Χαρ. Τζώγα, «Μοναχισμός», ΘΗΕ, τ. 9, Ἀθῆναι 1966, στ Βλ. Κων. Πολυζωΐδη, Ἐκκλησιαστικὲς πηγὲς Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου, Ὀρθόδοξος Μοναχισμός, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1991, σ Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ. 21. Βλ. και Παν. Υφαντή, Μοναχισμός και ασκητική γραμματεία στην Ανατολή και τη Δύση κατά την πρώτη χριστιανική χιλιετία, πανεπιστημιακές παραδόσεις, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σσ

15 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού που γεννιέται στην Αίγυπτο την περίοδο των μεγάλων διωγμών. Ο όρος «αναχώρηση» είχε αρχικά πολιτική σημασία χρησιμοποιούμενος μετά το τέλος της Δημοκρατίας στη Ρώμη και δήλωνε την αποστροφή προς την ασκούμενη πολιτική. Πολλοί εύποροι Ρωμαίοι, δηλαδή, αποφάσιζαν να εγκαταλείψουν την πόλη και να «αναχωρήσουν» για τις κατοικίες τους στην ύπαιθρο, όπου έμεναν με την οικογένειά τους χωρίς να αναμιγνύονται πλέον στα κοινά. Αργότερα ο όρος αυτός παίρνει πνευματική χροιά στο Χριστιανισμό και σημαίνει πλέον την «αναχώρηση» από τον κόσμο για την αναζήτηση του Θεού 4. Εισηγητές του μοναχισμού στην Αίγυπτο είναι ο Μέγας Αντώνιος, ο άγιος Παχώμιος και ο Shenute 5. Αν και πρώτος γνωστός ερημίτης θεωρείται ο Παύλος ο Θηβαίος, ο πατέρας του μοναχικού βίου είναι ο Μέγας Α- ντώνιος, το βίο του οποίου έγραψε ο Μέγας Αθανάσιος. Ο βίος αυτός αποτελεί το πρώτο αγιολογικό μνημείο και την πρώτη πηγή της ιστορίας του αιγυπτιακού μοναχισμού. Υπήρξε η βάση και το πρότυπο για τη συγγραφή των βίων των μεταγενέστερων αναχωρητών και ιδρυτών μονών 6. Επί των ημερών του Μεγάλου Αντωνίου απαριθμούνται αναχωρητές στην έρημο της Νιτρίας και τα περίχωρά της, όπου μονάζουν περίφημοι ασκητές, όπως ο Παμβώ, ο Παύλος ο Απλούς, ο Ποιμήν, ο Σισώης και ο Αρσένιος. Αυτοί ζούσαν απομονωμένοι και μόνο τις Κυριακές και τις μεγάλες γιορτές συγκεντρώνονταν στον πλησιέστερο ναό για να συμπροσευχηθούν με τους άλλους ασκητές και να λάβουν τη θεία κοινωνία. Φρόντιζαν οι ίδιοι για την προσευχή, τη στέγη, την ενδυμασία, τη διατροφή και την εργασία τους. Υπέβαλλαν τον εαυτό τους σε κάθε είδους στέρηση και κακουχία και ζούσαν με συνεχείς προσευχές και νηστείες 7. Κύρια 4. Σάβ. Ἀγουρίδη, Μοναχισμός. Ἐρευνητικὴ μελέτη, ἐκδ. Ἑλληνικὰ Γράμματα, Ἀθήνα 1997, σ Ό.π., σ Βλ. Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ. 22. Παν. Υφαντή, μν. έργ., σσ Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ

16 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ερημίτη που ζει με τέτοιον τρόπο θεωρούνται: - Η κρίση του Θεού. - Η πάλη με τους δαίμονες και οι συνεχείς προσευχές. - Η υπέρβαση των δυσκολιών και η επίτευξη της απάθειας. - Τα οράματα και τα θαύματα. Φυσικά δεν λείπουν και οι περιπτώσεις που οι ασκητές φτάνουν σε ακρότητες, με αποτέλεσμα να παραφρονούν και αρκετές φορές να οδηγούνται στο θάνατο. Γι αυτό και αυτό το είδος της μοναχικής ζωής δεν ήταν δυνατό να συνεχίσει να υπάρχει για πολύ, εφόσον δεν βρισκόταν υπό τον πλήρη έλεγχο της Εκκλησίας. Παράλληλα, η αναχωρητική ζωή ήταν υ- περβολικά σκληρή και απαιτητική, εφόσον έπρεπε ο μοναχός να φτάσει στο ιδεώδες της μοναχικής τελειώσεως χωρίς προηγούμενη παιδαγωγία 8. Με την κοιλάδα της Νιτρίας συνδέονται και αρκετά γραπτά κείμενα που περιγράφουν τη ζωή και τα αποφθέγματα των μοναχών, όπως η συλλογή του Μακαρίου και τα έργα του Ευάγριου Ποντικού. Όταν αργότερα μοναχοί από τη Νιτρία αναγκάστηκαν να φύγουν από τα μέρη τους εξαιτίας πιθανότατα επιδρομών και κατέφυγαν στην Παλαιστίνη, επεξεργάστηκαν περαιτέρω αυτά τα κείμενα, που ήταν αρχικώς γραμμένα στα κοπτικά, και τα μετέφρασαν στα ελληνικά 9 Ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει την προσευχή των μοναχών της ερήμου είναι ότι δεν βασίζονται στον αυθορμητισμό ή στον αυτοσχεδιασμό αλλά μάλλον στο τυποποιημένο και επαναλαμβανόμενο. Λέγεται, για παράδειγμα, ότι ο Παύλος της Σκήτης ήξερε 200 τέτοιες προσευχές. Γίνεται έτσι φανερό το πόσο νωρίς το «τυπικό» γίνεται μέρος της ζωής του μοναχού Ό.π., στ Βλ. Σάβ. Ἀγουρίδη, μν. έργ., σ. 35. Παν. Υφαντή, μν. έργ., σσ Σάβ. Ἀγουρίδη, μν. έργ., σ

17 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού 2. Μορφές μοναχικής άσκησης α. Το κοινοτικό σύστημα - Οι λαύρες Η λαύρα (=ανοικτός χώρος, οδός, σταθμός αγοράς της υπαίθρου) ήταν χωριό ολόκληρο αποτελούμενο από καλύβες και κελλιά, στα οποία ζούσαν οι μοναχοί, όπως ακριβώς έκαναν και οι ερημίτες. Στο μόνο που διέφεραν από τους ερημίτες ήταν ότι είχαν χωριστά τα πάντα εκτός από την κοινή προσευχή το Σάββατο και την Κυριακή και μια κοινή υποτυπώδη διοίκηση. Πρώτη μορφή οργάνωσης των αναχωρητών βρίσκουμε στα Κελλία, συγκεκριμένη περιοχή στη Νιτρία της Αιγύπτου. Εκεί έχουμε τις πρώτες μορφές του λαυρεωτικού συστήματος. Αργότερα ο όρος Κελλία σημαίνει την αυτοτελή μοναχική πολιτεία με διεσπαρμένα μοναχικά οικήματα 11. Η ζωή στη λαύρα είχε έναν «οικογενειακό κατά μόνας» χαρακτήρα και χαρακτηριζόταν από τους ίδιους κοινωνικούς κανόνες. Σημαντικότεροι διαμορφωτές του συστήματος της λαύρας θεωρούνται ο Ιλαρίων, που ήταν μαθητής του Μεγάλου Αντωνίου, ο Αμμούν στη Νιτρία και ο Μακάριος ο Αλεξανδρεύς στη Σκήτη12. Ο Καππαδόκης όσιος Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης ( μ.χ.) φέρεται να ιδρύει την πρώτη λαύρα κοντά στην Ιερουσαλήμ, ενώ σχεδόν παράλληλα ο όσιος Σάββας ο Ηγιασμένος ( μ.χ.) ιδρύει επτά λαύρες στην Παλαιστίνη, από τις οποίες η Μεγίστη Λαύρα, που βρίσκεται κοντά στην Ιερουσαλήμ, θεωρείται η σημαντικότερη Βλ. Κων. Πολυζωΐδη, μν. έργ., σ Παν. Υφαντή, μν. έργ., σσ Βλ. Βασ. Στεφανίδη, Ἀρχιμ., Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία ἀπ ἀρχῆς μέχρι σήμερον, ἐκδ. Παπαδημητρίου, Ἀθῆναι , σ Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ Βλ. Ἀθαν. Γερομίχαλου, Ὁ Μοναχικὸς βίος. Ἱστορικὴ αὐτοῦ ἐξέλιξις, Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1981, σσ Παν. Υ- φαντή, μν. έργ., σ

18 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού β. Το κοινοβιακό σύστημα - Παχώμιος και Μέγας Βασίλειος Ένα βήμα παραπάνω από το σύστημα της λαύρας ή του κοινοτικού συστήματος είναι το κοινοβιακό σύστημα, εισηγητής του οποίου υπήρξε ο όσιος Παχώμιος κατά τον 4ο αιώνα. Ο Παχώμιος ήταν ο πρώτος που κατάφερε να οργανώσει τους ερημίτες μοναχούς σε μορφή κοινωνίας, που ονομάστηκε κοινόβιο, γιατί οι μοναχοί τα είχαν όλα κοινά. Πέραν, δηλαδή, της διοίκησης και της προσευχής, που χαρακτήριζαν το λαυρεωτικό σύστημα, έθεσε επιπλέον υπό κοινό έλεγχο τη στέγη, την ενδυμασία, τη διατροφή και την εργασία των μοναχών. Ο Παχώμιος γεννήθηκε στα τέλη του 3ου αιώνα (περίπου ) στην Άνω Θηβαΐδα της Αιγύπτου από ειδωλολάτρες γονείς κοπτικής πρ ο- έλευσης. Υπηρετώντας ως στρατιωτικός επί Μεγάλου Κωνσταντίνου έτυχε να πιαστεί αιχμάλωτος και ως τραυματίας γνώρισε το Χριστιανισμό. Μόλις απολύθηκε, βαπτίστηκε και αργότερα αναχώρησε για την έρημο. Εκεί ασκήτευσε πλησίον του αυστηρού αναχωρητή Παλαίμωνος στη Θηβαΐδα της Άνω Αιγύπτου. Ο τελευταίος διηύθυνε αποικία αναχωρητών, στους οποίους είχε ορίσει αυστηρό τρόπο ζωής: καθημερινή νηστεία το καλοκαίρι, εναλλάξ το χειμώνα, βρώση μόνο άρτου και χόρτων, αποχή από λάδι και κρασί, χειρωνακτική εργασία και προσφορά του προϊόντος στους φτωχούς, ολονύκτια προσευχή. Γνώρισε έτσι από κοντά τον τρόπο ζωής των ερημιτών και τα ελαττώματα του αναχωρητικού βίου, μη υποκειμένου σε συστηματικό έλεγχο από τον προεστώτα 14. Αποφασίζει τότε να ιδρύσει το δικό του μοναστήρι-κοινότητα στην Ταβεννίσιδα (=Φοίνικες της Ίσιδος), επί της ανατολικής όχθης του Νείλου, και αργότερα στο Phebou 15. Σε αυτά ενώθηκαν και άλλοι περίπου 11 καταυλισμοί (9 ανδρικές και 2 γυναικείες μονές), με αποτέλεσμα ο Παχώμιος να διοικεί συνολικά γύρω στους 14. Βλ. Ἀνωνύμου, «Παχώμιος», ΘΗΕ, τ. 10, Ἀθῆναι 1966, στ Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ

19 3.000 μοναχούς 16. Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού Ο Παχώμιος έγραψε «Κανόνα ῆς, ζωἐρ γασίας καὶ πνευματικῆς ἀσκήσεως» 17. Ιδιαίτερο βάρος δίνει στην υπακοή του μοναχού στους κανόνες του μοναστηριού. Παράλληλα φροντίζει ώστε οι συνθήκες διαβίωσης να είναι πιο ανθρώπινες από αυτές της ερήμου. Οι μοναχοί ακολουθούν κοινό τρόπο ζωής: όμοια ρούχα, λιτό φαγητό από κοινού σε καθορισμένες ώρες και εκτέλεση συγκεκριμένης εργασίας εντός του κοινοβίου. Τα γεύματα αποτελούνταν από λαχανικά και τυρί. Το κρασί, το κρέας και το ψάρι επιτρέπονταν μόνο σε περίπτωση ασθένειας. Η αυστηρότητα στην τροφή οφείλεται μάλλον στο θερμό κλίμα της περιοχής. Η προσευχή γινόταν από κοινού σε σταθερά χρονικά διαστήματα με κοινή θεία Λειτουργία το Σάββατο και την Κυριακή. Η πειθαρχία ήταν αυστηρή, αν και ήταν εύκολο α- κόμα για κάποιον να πάει σε άλλο μοναστήρι. Ούτε υποσχέσεις ή όρκοι δίνονταν, ούτε η είσοδος είχε χαρακτήρα ισόβιο. Την εποχή εκείνη οι μοναχοί δεν είχαν καμία σχέση με τον κλήρο. Αντίθετα, μάλιστα, οι μοναχοί δεν επιτρέπονταν να γίνουν κληρικοί 18. Κατά την είσοδό του στη μονή ο υποψήφιος μοναχός έπρεπε να μάθει απ έξω την Κυριακή προσευχή και μερικούς ψαλμούς. Στη συνέχεια διδασκόταν τους μοναχικούς κανόνες και στο τέλος φορούσε το μοναχικό ένδυμα. Αργότερα, για να γίνει μοναχός, έπρεπε να ξέρει από στήθους είκοσι ψαλμούς και δύο επιστολές ή άλλα αποσπάσματα της Καινής Διαθήκης. 16. Σάβ. Ἀγουρίδη, μν. έργ., σ. 38. Περισσότερες πληροφορίες για τα μοναστήρια του Παχωμίου και τους διαδόχους του Θεόδωρο και Ωρσίσιο βλ. Mayeul de Dreuille, Seeking the absolute Love: The founders of Christian Monasticism, Redwood Books Ltd, England 1999, σσ Ό.π. Βλ. και Παν. Υφαντή, μν. έργ., σσ Περισσότερα για τους μοναχικούς κανόνες του Παχωμίου βλ. Δημ. Πετρακάκου, Οἱ μοναχικοὶ θεσμοὶ ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἀνατολικῇ Ἐκκλησίᾳ, τ. Α (Ἡ πρώτη Ὀργάνωσις), ἐν Λειψίᾳ 1907, σσ , όπως επίσης και Ἀρχιμ. Placide Deseille, Ὁ Παχωμιακός Μοναχισμός, μετάφραση Νικοδήμου Μπαρούση Ἱερομονάχου, ἐκδ. «Τῆνος», Ἀθῆναι 1992, σσ Βασ. Στεφανίδη, μν. έργ., σ

20 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει κάποιος μοναχός ήταν να ξέρει ανάγνωση και γραφή, ώστε να μπορεί να δανείζεται βιβλία από τη βιβλιοθήκη και να τα διαβάζει στο κελλί του ή στο ναό. Οι αγράμματοι συνήθως φοιτούσαν σε σχολείο της μονής 19. Ο Παχώμιος έχει κατηγορηθεί από μερικούς ότι επέβαλε στρατιωτική πειθαρχία στο κοινόβιό του. Παρ όλα αυτά δεν θα μπορούσε να γίνει κι αλλιώς δεν ήταν μόνο το πλήθος των μοναχών αλλά και το ποιόν αυτών που κατέφευγαν εκεί -κάποιοι φοροφυγάδες, άλλοι με ψυχολογικά προβλήματα και άλλοι με διάφορα προβλήματα Στην Αίγυπτο, σε αντίθεση με τη Συρία, όπου οι μοναχοί περισσότερο προσεύχονταν παρά ασκούσαν κάποια εργασία, οι μοναχοί φέρνουν στην έρημο τις συνήθειες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας: εργασία, καλαθοποιΐα, αγγειοπλαστική, για να μπορέσουν να επιβιώσουν στις αντίξοες συνθήκες21. Από την Αίγυπτο το κοινοβιακό σύστημα διαδίδεται στη Μικρά Ασία, Παλαιστίνη και αργότερα στη Δύση. Ενώ, όμως, στην Αίγυπτο η αλλαγή του μοναχικού βίου επήλθε γρήγορα και ομαλά, στην Παλαιστίνη δημιούργησε αντιδράσεις 22. Πάντως, το κοινοβιακό σύστημα απάλυνε την τραχύτητα τόσο του α- ναχωρητισμού όσο και του λαυρεωτικού συστήματος καθιστώντας πιο ε- φικτή την πραγματοποίηση του μοναχικού ιδεώδους και από τους «μικρούς και ασθενέστερους». Ο βαθύτερος σκοπός, βέβαια, της κοινοβιακής ζωής ήταν να φέρει το μοναχό σε επαφή με τους συμμοναστές του, δηλαδή τον πλησίον του, για να κινηθεί προς φιλάνθρωπη δραστηριότητα απέναντι στον Βλ. Ἀθαν. Γερομίχαλου, μν. έργ., σσ Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ. 23. Αντίστοιχα και η μονή Στουδίου διέθετε σχολείο όχι μόνο για τη μόρφωση των αγραμμάτων αλλά και για τα μικρά παιδιά που αφιερώνονταν από τους γονείς τους στο μοναστήρι. Βλ. Peter Hatlie, The monks and the monasteries of Constantinople, c , Cambridge University Press, New York 2007, σ Σάβ. Ἀγουρίδη, μν. έργ., σσ Ό.π., σ Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ

21 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού πλησίον. Από την πρώτη στιγμή της ίδρυσης των κοινοβίων είχε αρχίσει να καλλιεργείται η αντίληψη ότι ο «πλησίον» αποτελεί το θεμέλιο της σωτηρίας για το μοναχό. Αυτή η αντίληψη θεμελιώνεται πλήρως από το Μέγα Βασίλειο 23. Ο Μέγας Βασίλειος, αρχιεπίσκοπος (=μητροπολίτης) Καισαρείας της Καππαδοκίας, είναι ο συγγραφέας των αρχαιότερων σωζόμενων μοναστικών κανόνων. Γεννήθηκε πιθανότατα στη Νεοκαισάρεια του Πόντου γύρω στο 330 μ.χ. Στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, όπου πηγαίνει για σπουδές, γνωρίζεται με τον άγιο Γρηγόριο το Θεολόγο. Αργότερα συνεχίζει τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη και ακολούθως στην Αθήνα. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του βρίσκει την οικογένειά του να έχει αποσυρθεί σε ένα κτήμα στον Πόντο, ενώ η αδελφή του Μακρίνα, η μητέρα του Εμμέλεια, καθώς και ο αδελφός του Ναυκράτιος είχαν γίνει μοναχοί. Ο ίδιος ο Βασίλειος μεταβαίνει σε Συρία, Μεσοποταμία, Αίγυπτο και Παλαιστίνη, για να γνωρίσει από κοντά τον αναχωρητικό βίο. Όταν επανέρχεται στην πατρίδα του, χειροτονείται διάκονος και αργότερα πρεσβύτερος. Γύρω στο 370 χειροτονείται επίσκοπος και αρχίζει ένα έργο που περνά μέσα από μεγάλες ταλαιπωρίες και διωγμούς. Η δραστηριότητά του ως επισκόπου δεν περιορίζεται μόνο στην υπεράσπιση της Ορθοδοξίας από κάθε λογής αιρετικές ιδέες και παράνομες αυτοκρατορικές παρεμβάσεις, αλλά περιλαμβάνει και τη ρύθμιση της λατρείας, την οργάνωση του μοναχικού βίου και τη συστηματοποίηση του κοινωνικού έργου της Εκκλησίας Αν και χωρίς να το επιδιώξει, ο Μέγας Βασίλειος έγινε με τα ασκη Ό.π., στ Βλ. Παν. Χρήστου, «Βασίλειος. Ὁ Μέγας», ΘΗΕ, τ. 3, Ἀθῆναι 1963, στ Λεπτομέρειες για τη ζωή και την εκκλησιαστική δράση του μητροπολίτη Καισαρείας της Καππαδοκίας Βασιλείου του Μεγάλου βλ. τοῦ ἰδίου, Ὁ Μέγας Βασίλειος. Βίος καὶ πολιτεία - Συγγράμματα - Θεολογικὴ σκέψις, Ἀνάλεκτα Βλατάδων 27, Πατριαρχικὸν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1978, σσ Κων. Μπόνη, Βασίλειος ὁ Μέγας (μέρος Α ), ΒΕΠΕΣ, τ. 51, Ἀθῆναι 1975, σσ

22 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού τικά του έργα (55 κεφάλαια των Ὅρων κατὰ πλάτος και 313 κεφάλαια των Ὅρων κατ ἐπιτομὴν) ο κατεξοχήν ρυθμιστής του μοναχικού κοινοβίου. Αντίθετα με τα μεταγενέστερα τυπικά, οι κανόνες του αγίου Βασιλείου είναι απλά μία σειρά από απαντήσεις που έδινε ο ίδιος σε ερωτήσεις των μαθητών του κατά τις βραδινές τους συζητήσεις και που ρύθμιζαν τη λειτουργία του δικού του μοναστηριού. Γι αυτό τα θέματα που αναφέρονται άπτονται θεμάτων και πτυχών από όλη σχεδόν τη ζωή του μοναχού, την οποία ρυθμίζουν με τόση σύνεση, που σιγά σιγά οι Ὅροι έγιναν οδηγός των κοινοβίων σε Ανατολή και Δύση. Αν και αδυνατούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια πότε ακριβώς γράφτηκαν τα ασκητικά, εικάζεται ότι θα πρέπει να συντάχθηκαν μετά την επιστροφή του Βασιλείου στην Καισάρεια το 358 από την περιήγησή του σε μοναστήρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η αρχική πρόθεση της συγγραφής ήταν, πιθανότατα, να χρησιμεύσουν τα κείμενα αυτά ως οδηγός για το πρώτο μοναστήρι που ίδρυσε ο Βασίλειος στον Πόντο το 360 μ.χ. 25. Ο Μέγας Βασίλειος ταξίδεψε και παρατήρησε τις λαύρες των ερημιτών σε Αίγυπτο, Συρία και Μεσοποταμία, καθώς και τα κοινόβια που προϋπήρχαν. Επιστρέφοντας, όμως, στον τόπο του δεν αναπαρήγαγε με ακρίβεια κάποιον από τους θεσμούς αυτούς. Ακόμη και στο κοινόβιο του Παχωμίου κάνει κριτική: είχε πολλή κινητικότητα, πολλές υποθέσεις και πολύ θόρυβο. Επίσης λυπάται για τη σπανιότητα των σχέσεων ανάμεσα στον αββά και το μοναχό και για την πολύ συχνή απορρόφηση από την εργασία όλης της δραστηριότητας του κοινοβιάτη εις βάρος της πνευματικής ζωής. Οι καταχρήσεις αυτές σχετίζονται λιγότερο με το μεγάλο αριθμό θεμάτων που συγκεντρώνει ο Βασίλειος και περισσότερο με την ίδια τη φύση του θεσμού αυτού. Θα δημιουργηθεί, λοιπόν, ένα μοναστήρι μικρότερων διαστάσεων και κυρίως δεν θα υπάρχει διακυβέρνηση δύο επιπέδων, 25. Σάβ. Ἀγουρίδη, μν. έργ., σσ Αναλυτικά για τα ασκητικά έργα του Μεγάλου Βασιλείου βλ. Κων. Μπόνη, μν. έργ., σ. 87 κ.ε. Παν. Χρήστου, μν. έργ., σ. 159 κ.ε. 21

23 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού δηλαδή του προεστώτος και του αρχηγού του οίκου. Για το Μέγα Βασίλειο ο προεστώς συγκεντρώνει όλη την εξουσία και την ασκεί άμεσα σε ο- λόκληρο το μοναστήρι 26. Ο προϊστάμενος δίνει στους μοναχούς κάθε τύπου οδηγίες, παρέχει την άφεση αμαρτιών, ενδυναμώνει τους μοναχούς και επιμένει στο να καταστεί η σωματική και πνευματική εργασία του μοναχού συστηματική του ενασχόληση. Η γνώμη του πρώτου αποτελεί για το μοναχό κανόνα απαράβατο και έχει να κάνει με οτιδήποτε αφορά τη ζωή του μοναχού. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει έδαφος για ατομική αφοσίωση ή αύξηση της αυστηρότητας του βίου. Η αληθής και τέλεια υπακοή των μοναχών προς τον ηγούμενο σημαίνει όχι μόνο να τον υπακούουν πιστά, αλλά και να μην πράττουν οτιδήποτε επαινετό χωρίς τη γνώμη του27. Παράλληλα, σύμφωνα με το Βασίλειο, για να ερμηνευτούν οι Γραφές, ο ανώτερος θα πρέπει να είναι «πνευματικός». Ποιος, όμως, μας διαβεβαιώνει ότι είναι πραγματικά; Τί πρέπει να κάνουμε, αν έλθει σε διαμάχη με άλλους μοναχούς που θεωρούνται πιο πνευματικοί από εκείνον; Το «έννομο» λειτούργημα είναι τέτοιας καθοριστικής σημασίας, ώστε η φωνή του να επικρατήσει έναντι των άλλων; Τα ερωτήματα αυτά αποτέλεσαν φλέγοντα ζητήματα στην ιστορία του μοναχισμού, αλλά ο Βασίλειος δεν τα έθεσε με σαφήνεια. Επέμεινε σε ένα γεγονός: το μοναστήρι αποτελεί ένα σώμα. Δεν πρέπει να θεωρούμε το κοινόβιο ως μια απλή συγκέντρωση μοναχών που ακολουθούν την προσωπική τους κλίση κοινόβιο σημαίνει εν τέλει «μυστικό σώμα». 26. Jean Olphe-Galliard, «Cénobitisme», DSAM, tome II, Beauchesne Paris 1953, σ Περισσότερα για τις διαφορές ανάμεσα στο βασιλειανό και στον παχωμιακό μοναχισμό βλ. Emm. Amand de Mendieta, «Le systéme cénobitique basilien comparé au systéme cénobitique pachômien», RHR 152 (1957) Ἀθαν. Γερομίχαλου, μν. έργ., σσ Βλ. και Ἀ. Χορτάτου, «Ἡ ὑπακοὴ ὡς μοναχικὴ ἀρετὴ κατὰ τὰ Ἀσκητικὰ συγγράμματα τοῦ Μ. Βασιλείου», ΕΦ 65 (1983)

24 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού Αργότερα, βέβαια, σε μια περίοδο παρακμής, ο Θεόδωρος Στουδίτης αποφάσισε να καταπολεμήσει το συλλογισμό αυτό, επανερχόμενος στην πιο αυθεντική παράδοση των Πατέρων. Ο Θεόδωρος υιοθέτησε ξανά το λόγο του Παχωμίου, που αποκαλούσε τους μοναχούς «αδελφούς-μέλη», προσθέτοντας: «πραγματικά, είμαστε το σώμα του ίδιου Χριστού». Το σώμα έχει την κεφαλή του, που είναι ο αββάς. Αλλά, επίσης, έχει χέρια, μάτια, πόδια. Γι αυτό το λόγο ο Θεόδωρος προσπαθεί να παραδώσει στο μοναστήρι μια συγκεκριμένη ιεραρχία, για να αποδώσει στον καθένα το λειτούργημά του στο πλαίσιο του οργανισμού. Το πνεύμα του «κοινοβιακῶς ζῇν» επι τ- ρέπει μια ακραία διαφοροποίηση μέσα στην ενότητα ενός σώματος, γι αυτό παρουσιάζεται στα μάτια του Θεοδώρου ως το ιδανικό του μοναχισμού 28. Στη θέση της στρατιωτικού τύπου ιεραρχίας, που συναντάμε στον Παχώμιο, ο Βασίλειος δίνει στην κοινότητά του ένα θεσμό που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε «οικιακό» με την κοινωνιολογική έννοια του όρου. Έτσι αποκλείει μια αόριστη επέκταση του πλαισίου. Τα μοναστήρια θα μπορούν να πολλαπλασιάζονται, αλλά καθένα θα δέχεται συγκεκριμένο μόνο αριθμό μοναχών. Με τον τρόπο αυτό ο προεστώς θα γνωρίζει όλους του κατωτέρους του. Θα μπορεί και θα πρέπει να τους διορθώνει σε ατομικό επίπεδο. Οι μοναχοί από την πλευρά τους θα πρέπει να ανοίγουν την ψυχή τους στον προεστώτα. Εκείνος θα είναι πραγματικά η «κεφαλή» του «σώματος» του μοναστηριού. Γι αυτό και οι σχέσεις ανάμεσα στα μέλη δεν καθορίζονται από την πειθαρχία του μοναστηριού κατά τον Παχώμιο, αλλά αντικαθίστανται από την καλή οικογενειακή συνεννόηση. Στη βάση του κοινοβίου κατά το Βασίλειο υπάρχει ο δεσμός φιλίας ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας 29. Εξίσου διαφορετική είναι και η έννοια της εργασίας. Χωρίς αμφιβολία, ο Βασίλειος προτείνει τη χειρωνακτική εργασία και επιμένει αυστη- 28. Τ. Spidlik - M. Tenace - R. Cemus, «Questions Monastiques en Orient», OCA 259, Pontificio Istituto Orientale, Roma 1999, σσ Ό.π., σ

25 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού ρά στην αναγκαιότητα που υπάρχει για όλους να επιδίδονται σ αυτήν, καθένας ανάλογα με τις δυνάμεις του. Αλλά αυτή η χειρωνακτική εργασία διακόπτεται από τόσες θρησκευτικές ασκήσεις, ώστε δεν θα υπάρξει ποτέ κίνδυνος απώλειας του πνεύματος της προσευχής για εκείνους που επιδίδονται στην εργασία σύμφωνα με τον κανόνα 30. Η άσκηση του μοναχού δεν είναι κατά το Βασίλειο αυτοσκοπός. Το μοναστήρι είναι ο οίκος του Θεού, όπου όλα ανήκουν στο Θεό και όπου ζει ο μοναχός για το Θεό. Ιδιαίτερα εξαίρει ο Βασίλειος την «σε ένα σώμα» ενότητα των μοναχών, ενώ η υπακοή και υποταγή στο κοινόβιο είναι πραγμάτωση του ιδανικού των μαρτύρων31. Ο Καππαδόκης ιεράρχης εκφράζει ελεύθερα την προτίμησή του για την κοινοβιακή ζωή στους Ὅρους κατὰ πλάτος, στο κεφάλαιο Ζ, όπου παραθέτει τους κινδύνους του αναχωρητισμού και την ωφέλεια και σιγουριά του κοινοβίου 32. Μεταξύ άλλων υ- πογραμμίζει τα παρακάτω: - Κανείς δεν αρκείται στον εαυτό του σε ό,τι αφορά τις υλικές και σωματικές ανάγκες. - Η ερημιτική ζωή βρίσκεται σε έκδηλη αντίθεση με το νόμο της αδελφικής φιλευσπλαγχνίας. - Στη μοναχική ζωή δεν υπάρχει αδελφική διόρθωση. - Ο μοναχός δεν μπορεί να ακολουθεί όλες τις εντολές του Κυρίου 30. Ό.π. Περισσότερα για την εργασία και την προσευχή βλ. Δ. Σαβράμη, «Ἡ ἀρχὴ Ora et labora κατὰ τὸν Μέγαν Βασίλειον (μετάφραση Ἀν. Μπουγᾶς)», Θεολογία 37 (1966) (1967) Σάβ. Ἀγουρίδη, μν. έργ., σ Ὅροι κατὰ πλάτος Ζ, PG 31, 928B-933C. Επίσης, αναλυτικά βλ. Ἀρχιμ. Ἱερωνύμου Κοτσώνη, «Αἱ περὶ κοινοβιακῆς ζωῆς ἀντιλήψεις τοῦ Μ. Βασιλείου», Ἡ Ἀθωνικὴ Πολιτεία. Ἐπὶ τῇ χιλιετηρίδι τοῦ Ἁγίου Ὄρους, Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1963, σσ Ἀρχιμ. Συμεὼν Κραγιόπουλου, «Τὸ μοναχικὸ ἰδεῶδες στὸ Μ. Βασίλειο», Βασιλειάς. Ἑόρτιος τόμος ἐπὶ τῇ συμπληρώσει 1600 ἐτῶν ἀπὸ τοῦ θανάτου τοῦ Μ. Βασιλείου, Ἱερὰ Μητρόπολις Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1979, σσ

26 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού (για παράδειγμα να επισκέπτεται τους ασθενείς, να δέχεται φολοξενούμενους), ενώ μία κοινότητα μπορεί να το κάνει. - Είμαστε όλοι μέλη οι μεν των δε και ο Κύριος είναι η κεφαλή μας. Εάν χωριστούμε από τους αδελφούς μας, πώς θα μπορέσουμε να διατηρήσουμε ανέπαφη τη σχέση μας με το Χριστό; - Δεχόμαστε διάφορες πνευματικές δωρεές ή χαρίσματα. Ο ερημίτης θάβει τα χαρίσματά του και τα καθιστά άχρηστα, ενώ σε μια κοινότητα ο καθένας συμμετέχει στα χαρίσματα των αδελφών του και κάνει τα δικά του να καρποφορήσουν. - Ο αναχωρητής θα δυσκολευτεί περισσότερο από τον κοινοβιάτη να αντισταθεί στην αμαρτία και να ακολουθήσει την αρετή, αφού στερείται αδελφικής και κοινωνικής ενθάρρυνσης. - Ένα μεγάλο μειονέκτημα της αναχωρητικής ζωής είναι ότι τελικά γινόμαστε ματαιόδοξοι. - Ο ερημίτης δεν θα μπορέσει να ακολουθήσει κάποιες σημαντικές θεϊκές εντολές. Για παράδειγμα δεν θα ασκήσει καθόλου την ταπεινοφροσύνη, τη φιλευσπλαγχνία, τη συγχώρεση, την αληθινή αγαθοεργία. Η προσφορά του Μεγάλου Βασιλείου στο μοναχισμό είναι τεράστια, αφού συνέβαλε τα μέγιστα στην εξέλιξή του. Επί δεκαετίες ολόκληρες οι μοναχοί δεν είχαν μεγάλη επαφή με την επίσημη Εκκλησία και κατά πολύ αραιά διαστήματα συμμετείχαν στα μυστήρια της Εκκλησίας. Ο Βασίλειος μεταφέρει το μοναχικό βίο από την έρημο στις πόλεις, τον θεμελιώνει αγιογραφικά και δογματικά, τον θέτει υπό την εποπτεία των εκκλησιαστικών αρχών και του αναθέτει φιλανθρωπικά καθήκοντα. Παραλαμβάνει το μοναχισμό από το περιθώριο της Εκκλησίας και τον καθιστά ζωτικό τμήμα της. Η σημασία της προσφοράς του Μεγάλου Βασιλείου καθίσταται περισσότερο αισθητή, όταν ερευνάται από άποψη μορφής και καθηκόντων. Ο Μέγας Βασίλειος πιστεύει ότι η άσκηση πρέπει να κινείται μέσα στα όρια που θέτει η Καινή Διαθήκη και η διδασκαλία της Εκκλησίας. Προστάτεψε έτσι το μοναχισμό από πολλές ασκητικές ακρότητες, όπως 25

27 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού ο πλήρης χωρισμός μοναχικής πολιτείας και κόσμου. Ο Μέγας Βασίλειος επαναφέρει το μοναχισμό στις πόλεις. Τα περίφημα φιλανθρωπικά του ιδρύματα, τα περιλαμβανόμενα στο συγκρότημα της Βασιλειάδας, διευθύνονταν και λειτουργούσαν με τη βοήθεια μοναχών, οι οποίοι ονομάζονταν «ὀρφανῶν πατέρες» 33. Μετά το Μέγα Βασίλειο η ανατολική αντίληψη της κοινοβιακής ζωής δεν παρουσιάζει σημαντική εξέλιξη. Δεδομένης της επιρροής που είχαν οι μοναχικοί του κανόνες δημιουργείται η εντύπωση ότι η μοναστική Ανατολή είπε με το Βασίλειο την τελευταία της λέξη σε ό,τι αφορά την κοινοβιακή πειθαρχία. Σε αυτό δεν συνέβαλε λίγο και η νομοθεσία του Ιουστινιανού, που καταδίκασε πρακτικά τον αναχωρητισμό, προκειμένου να ενοποιήσει το μοναχισμό. Για να εκτιμήσουμε, όμως, στη σωστή τους διάσταση τους διαφορετικούς κοινοβιακούς κανόνες που διαθέτει η Ανατολή, δεν θα πρέπει απλά να τους αξιολογήσουμε από την πλευρά των πειθαρχικών διδαχών που περιλαμβάνουν, ούτε να δεχθούμε άκριτα τις διακηρύξεις των ιδρυτών που υποστηρίζουν ότι πρέπει να παραμείνουμε πιστοί στο πνεύμα του Βασιλείου. Η ατομική συμπεριφορά μπορεί, πράγματι, να αλλάξει πολύ ορισμένες πτυχές του ίδιου ιδανικού, πράγμα που διακρίνουμε σαφώς στα κείμενα του Θεοδώρου του Στουδίτη 34. γ. Το ιδιόρρυθμο σύστημα Το κοινόβιο δεν υπήρξε η τελική μορφή της ανάπτυξης και εξέλιξης του μοναχισμού. Από νωρίς παρουσιάστηκαν τάσεις αποδέσμευσης των μοναχών από το σύστημα του κοινοβίου, το οποίο, ενώ αρχικά ελάφρυνε το ζυγό των μοναχών από την αναχωρητική και λαυρεωτική ζωή, αργότερα έγινε αυστηρότερο με περισσότερες απαιτήσεις από τους μοναχούς. Από τον 9ο αιώνα ειδικά παρατηρείται χαλάρωση του μοναχικού βίου, που ο- 33. Ἀθαν. Γερομίχαλου, μν. έργ., σ Βλ. και Παν. Χρήστου, μν. έργ., σσ Τ. Spidlik - M. Tenace - R. Cemus, μν. έργ., σ

28 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού δηγεί τελικά στη διαμόρφωση ενός καινούργιου συστήματος μοναχικού βίου, του ιδιόρρυθμου. Το ιδιόρρυθμο σύστημα αποτελεί από τη μια μεριά εκτροπή από το κοινοβιακό και επιστροφή εν μέρει στο κοινοτικό σύστημα των λαυρών 35. Στις ιδιόρρυθμες μονές παραμένει κοινή η διοίκηση, η προσευχή τις Κυριακές και τις μεγάλες γιορτές και εν μέρει η εργασία και η ενδυμασία, ενώ ο καθένας ρυθμίζει μόνος του τα της διατροφής του 36. Η ανεξαρτησία αυτή των μοναχών τούς αναγκάζει να αποκτήσουν στοιχειώδη ατομική περιουσία για την αντιμετώπιση των αναγκών της διαβίωσής τους. Το ιδιόρρυθμο σύστημα εισήχθη επί Λέοντος Σοφού λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν τότε 37. Με το ιδιόρρυθμο σύστημα αρχίζει να καταργείται η διάταξη του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, που όριζε ότι οι μοναχοί έπρεπε να κοιμούνται και να ντύνονται σε μεγάλους κοιτώνες και κάθε μοναχός να έχει δικό του δωμάτιο. Στο ιδιόρρυθμο μοναστήρι ο μοναχός δεν υπόκειται στους κανόνες της κοινής μοναστικής ζωής, αλλά ζει όπως επιθυμεί. Υπάρχει ελευθερία ως προς τη διάρκεια του ύπνου, την προσέλευση στις ακολουθίες, την έξοδο από τη μονή και την επιλογή της ποιότητας και ποσότητας της τροφής, την οποία λαμβάνει από τη μονή εφ άπαξ ή κατά τακτά χρονικά διαστήματα. Η προμήθεια της διατροφής και θέρμανσης των μοναχών γίνεται συνήθως σε είδος εφ άπαξ κατ έτος κατά την εποχή της συγκομιδής. Οι προμήθειες αυτές καταγράφονται στο βιβλίο της αποθήκης, που φυλάσσεται από τον εκάστοτε οικονόμο της μονής. Για τις υπόλοιπες βιοτικές α- νάγκες των μοναχών χορηγείται ορισμένο χρηματικό ποσό κάθε μήνα, που εξαρτάται από τις οικονομικές δυνατότητες της μονής Το ιδιόρρυθμο σύστημα παρουσίασε πολλά προβλήματα κατά την ε Ἀθαν. Γερομίχαλου, μν. έργ., σ Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ Κων. Πολυζωΐδη, μν. έργ., σ Βλ. και Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ Ἀθαν. Γερομίχαλου, μν. έργ., σσ. 45, 47. Βλ. και Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ. 27

29 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού φαρμογή του. Για παράδειγμα, καθώς εξέλιπε η βουλή του ενός, εμφανίζονταν συχνά προστριβές μεταξύ των μοναχών, που για την επίλυσή τους ήταν αναγκαία η προσφυγή στον οικείο επίσκοπο ανεκκλήτως Η εξέλιξη του Ανατολικού μοναχισμού α. Παλαιστίνη και Συρία Γνωρίζουμε δύο Παλαιστίνιους που μετέφεραν τον οργανωμένο μοναχικό βίο στην Παλαιστίνη: ο Ιλαρίων, μαθητής του Μεγάλου Αντωνίου, μετέφερε το σύστημα της λαύρας, ενώ ο Επιφάνιος εισήγαγε το κοινοβιακό σύστημα. Όπως στην Αίγυπτο έτσι και στην Παλαιστίνη οι εξέχοντες α- ναχωρητές και μοναχοί υποβάλλονταν σε μεγάλες στερήσεις και γι αυτό θεωρούνταν ως έχοντες θείο πνεύμα και θεία γνώση. Η γνώμη και συμβουλή τους ήταν πολύτιμες. Θεωρούνταν ακόμη κάτοχοι ανώτερων δυνάμεων, οράσεων, προφητειών και ικανοί να θεραπεύουν ασθένειες και να νικούν τα πονηρά πνεύματα. Είχαν, δηλαδή, όπως και οι εγκρατείς, από τους οποίους προήλθαν, τα χαρακτηριστικά των εξαφανισθέντων χαρισματούχων. Έτσι συναντούμε και στην Παλαιστίνη αναβίωση των ενθουσιαστικών τάσεων, κάποιες φορές όμως με δυσάρεστα αποτελέσματα -όπως η εμφάνιση διαφόρων αιρετικών ομάδων, σημαντικότεροι από τους οποίους ήταν οι Μεσσαλιανοί 40. Κύριος οργανωτής του κοινοβίου στην Παλαιστίνη θεωρείται ο όσιος Θεοδόσιος. Ακολουθεί τις διατάξεις του Παχωμίου και του Μεγάλου Βασιλείου, αλλά διατηρεί και τοπικά γνωρίσματα. Ο παλαιστινιακός μοναχισμός, δηλαδή, δεν εγκαταλείπει παντελώς το λαυρεωτικό σύστημα, αλλά συνδυάζει το κοινοβιακό σύστημα και στοιχεία της λαυρεωτικής ζωής. Σε πολλά κοινόβια, για παράδειγμα, ο ηγούμενος αλλά και οι μοναχοί 39. Ἀθαν. Γερομίχαλου, μν. έργ., σ Βλ. Βασ. Στεφανίδη, μν. έργ., σσ Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ. 33. Περισσότερα για τους Μεσσαλιανούς ή Ευχίτες βλ. John Meyendorff, «St. Basil, Messalianism and Byzantine Christianity», SVTQ 24 (1980)

30 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού ασκούνταν σε μεγαλύτερη εγκράτεια από τη συνήθη κοινοβιακή, μένοντας σε σπήλαια μέσα στο κοινόβιο ή κοντά σε αυτό. Αναφέρεται ότι ο όσιος Θεοδόσιος, για παράδειγμα, ζούσε κρυμμένος σε σπήλαιο τρώγοντας βότανα μόνο, «μηδόλως ἐψητὸν βουλόμενος ἐσθίειν, σκληροτέραν ἔχων δι α- γωγήν» 41. Παράλληλα, αυτό που παρατηρείται στην Παλαιστίνη δεν είναι μόνο η επίδραση της λαύρας στο κοινόβιο, αλλά και η επίδραση του κοινοβίου στο λαυρεωτικό σύστημα. Έτσι στην Παλαιστίνη βρίσκουμε λαύρες που έχουν εντός τους ή κοντά τους το κοινόβιο, το οποίο χρησίμευε για τους αρχάριους μοναχούς. Για παράδειγμα, κοντά στη λαύρα του οσίου Ευθυμίου βρίσκουμε το κοινόβιο του οσίου Θεοδοσίου. Το ίδιο και στις λαύρες του αββά Γερασίμου, του οσίου Σάββα και σε άλλες. Πάντως, το κοινοβιακό σύστημα διαδόθηκε σε όλη την Παλαιστίνη σε τέτοιο βαθμό, ώστε μεγάλες και σπουδαίες λαύρες να μεταβληθούν σε κοινόβια. Σπουδαία ασκητική μορφή της Παλαιστίνης είναι ο αββάς Δωρόθεος. Γεννήθηκε μετά το 500 μ.χ. κοντά στη Γάζα της Παλαιστίνης από πλούσιους γονείς. Αφοσιώθηκε με πολύ ζήλο στην εγκύκλιο παιδεία μέχρι να γίνει μοναχός στη μονή του Σερίδου, αφού έδωσε τη μισή περιουσία του στο μοναστήρι και στους φτωχούς. Χειραγωγηθείς από τους Βαρσανούφιο και Ιωάννη έγινε υποτακτικός του Ιωάννη και ο μόνος, μαζί με το Σέριδο, που επισκέπτονταν τον Ιωάννη στο απομονωμένο κελλί του μέχρι το θάνατό του. Ο Δωρόθεος είχε αναλάβει τη διεύθυνση του ξενώνα και του νοσοκομείου της μονής και εκτελούσε τα καθήκοντά του με μεγάλη ευσυνειδησία. Επειδή, όμως, χλευαζόταν από μερικούς μοναχούς, έφτασε στο σημείο να θέλει να εγκαταλείψει τη μονή. Μετά το θάνατο του Σερίδου δέχθηκε πιέσεις να αναλάβει την ηγουμενία της μονής και γι αυτό κατέφυγε στην έρημο. Τέλος ίδρυσε δική του μονή κοντά στη Γάζα. Το συγγραφικό έργο του αββά Δωροθέου αποτελείται από 24 διδασ- 41. Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ

31 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού καλίες και 8 μικρές επιστολές. Οι διδασκαλίες του αναφέρονται στις αρχές του κοινοβίου, όπως την αποταγή, την ταπεινοφροσύνη και το φόβο του Θεού. Γράφει σε απλό αλλά πλήρους χάριτος ύφος. Συχνά δίνει παραδείγματα από την προσωπική του εμπειρία για να υποστηρίξει καλύτερα την ανάγκη ενάρετου βίου και αρμονικής ζωής στο μοναστήρι. Οι διδασκαλίες του αββά Δωροθέου υπήρξαν από τα προσφιλέστερα αναγνώσματα των μοναχών του Βυζαντίου και συνέβαλαν σημαντικά στην καλή οργάνωση των κοινοβίων 42. Στη Συρία ο μοναχισμός μεταφέρεται από την Αίγυπτο, αλλά δεν φαίνεται να ισχύουν οι μοναχικές διατάξεις ούτε του οσίου Παχωμίου ούτε του Μεγάλου Βασιλείου. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του συριακού μοναχισμού είναι το αυστηρό ασκητικό πνεύμα, ενώ ο κοινοβιακός βίος θεωρείται στάδιο προπαρασκευαστικό για την αναχωρητική ζωή43. Ο συριακός μοναχισμός χαρακτηρίζεται από υπερβολικό ενθουσιασμό που φτάνει κάποτε σε απάνθρωπες μορφές άσκησης, από ερημίτες που ακολουθούν υπερβολικές ασκητικές μεθόδους (όπως π.χ. οι «στυλίτες») και επισκόπους που προσπαθούν να περιορίσουν τις ακρότητες αυτές. Οι μοναχοί που δεν ακολουθούν τον αναχωρητικό τρόπο ζωής διαβιούν και ασκούνται σε μέρη που ονομάζονται ἰκίσκοι», «ο «καλύβαι» και «σκηναί». Οι μοναχοί αυτοί είναι ανυπόδητοι, τρώνε λιτά, έχουν κοινή προσευχή και συμμετοχή στη θεία Λειτουργία και υπακούουν στον ηγούμενο. Γενικά η ζωή στο κοινόβιο μοιάζει με αυτήν στην Αίγυπτο, ενώ οι ακρότητες περιορίζονται στους ερημίτες44. Οι λεγόμενοι «στυλίτες» στη Συρία και στη Μεσοποταμία κατοικούσαν στην κορυφή στύλων προς συμβολική παράσταση της έξαρσής τους από τη γη στον ουρανό. Επινοητής αυτού του είδους άσκησης ήταν ο όσιος Συ- 42. Παν. Χρήστου, «Δωρόθεος. Ὁ ἀρχιμανδρίτης», ΘΗΕ, τ. 5, Ἀθῆναι 1964, στ Βλ. και Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ Σάβ. Ἀγουρίδη, μν. έργ., σσ Βλ. και Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ

32 Α. Ιστορία του Χριστιανικού Μοναχισμού μεών ο Στυλίτης, ο οποίος έζησε 30 χρόνια στην κορυφή ημιερειπωμένου στύλου κοντά στην Αντιόχεια. Οι «βοσκοί» περιπλανούνταν στις ερήμους και στα όρη της Συρίας, ζούσαν με προσευχές και ύμνους προς το Θεό και τρέφονταν με ρίζες και βότανα. Γι αυτούς γράφει με θαυμασμό ο όσιος Εφραίμ ο Σύρος. Οι «έγκλειστοι» περιόριζαν τους εαυτούς τους σε μικρά κελλιά, όπου με δυσκολία μπορούσαν να κινηθούν (=εγκλείστρες) για πολλά χρόνια και έτσι ασκήτευαν. Επίσης, όπως στην Αίγυπτο, έτσι και εδώ εμφανίστηκαν οι δια Χριστόν σαλοί, οι οποίοι περιόδευαν για να επιδείξουν χάριν ταπεινώσεως επιτηδευμένη παραφροσύνη 45. Άλλες ακραίες μορφές άσκησης είναι οι «ἄστεγοι», οι «σιωπῶντες», οι «ἡσυχαστὲς» και οι «ἄγρυπνοι». Οι πιο ιδιόρρυθμοι, πάντως, είναι οι Μεσσαλιανοί του 4ου αιώνα, που συνεχώς προσεύχονταν, έψαλλαν και χόρευαν. Δεν εργάζονταν, αλλά ζητιάνευαν για να εξοικονομήσουν την τροφή τους 46. Γραπτές μοναχικές διατάξεις, που να ρυθμίζουν το συριακό μοναχικό βίο, είναι σπάνιες (όπως αυτές που παρατίθενται στη συνέχεια). Οι ασκούμενοι ακολουθούσαν κυρίως άγραφες διατάξεις που προέρχονταν από το παράδειγμα των επιφανέστερων μοναχών και κυρίως του οσίου Εφραίμ του Σύρου. Μοναστικοί κανόνες που διασώζονται στα συριακά είναι: i. Οι κανόνες του Ραβουλά της Εδέσσης Αυτοί οι κανόνες είναι το αρχαιότερο δείγμα μοναστικών κανόνων που γράφτηκαν στα συριακά. Αποδίδονται στον Rabbula, επίσκοπο Εδέσσης, και χρονολογούνται στις αρχές του 5ου αιώνα (την ίδια εποχή που μετέφρασε και ο Ιερώνυμος τους κανόνες του Παχωμίου). Υπάρχουν 26 κανόνες στην κύρια συλλογή, που αφορούν κυρίως προβλήματα άμεσου ενδιαφέροντος (και λιγότερο λειτουργικά και διοικητικά θέματα). Παρά τη διαφορά τους με τους πιο ανεπτυγμένους βυζαντινούς κανόνες, υπάρχουν και αρκετά κοινά θέματα, όπως οι κανόνες που αφορούν τους εορτασμούς, τους περιορισμούς σε ό,τι αφορά την ιδιοκτησία, τα εμπόδια γι αυτούς που θέ- 45. Χαρ. Τζώγα, μν. έργ., στ. 24. Βλ. και Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ Βλ. Σάβ. Ἀγουρίδη, μν. έργ., σ. 45. Παν. Υφαντή, μν. έργ., σ