ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Έρευνα για την απασχόληση των νέων μηχανικών σε αντικείμενα οικονομίας και διοίκησης. Η περίπτωση του Τμήματος Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης του Πολυτεχνείου Κρήτης Συγγραφέας: Βλάχου Μαρία (Α.Μ ) Επιβλέπων Καθηγητής: Λιάγκουρας Γιώργος

2 Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου Λιάγκουρα Γεώργιο για την πολύτιμη βοήθειά του

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ο ΜΕΡΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ 1. Η σχέση του μηχανικού με την οικονομία και τη διοίκηση Ανασκόπηση της διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας 1.1. Οι σύγχρονες εξελίξεις στην οικονομία και στην εκπαίδευση μηχανικών Έρευνα για την απασχόληση του μηχανικού σε τομείς μη παραδοσιακούς Διεθνής Βιβλιογραφία Έρευνα για την απασχόληση του μηχανικού σε τομείς μη παραδοσιακούς Ελληνική Βιβλιογραφία Το Τμήμα Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης Μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση 2.1. Φιλοσοφία ίδρυσης Πρόγραμμα σπουδών βασικές αλλαγές Επαγγελματικά δικαιώματα Υποθέσεις εργασίας 29 2 ο ΜΕΡΟΣ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΔΙΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ- Η ταυτότητα της έρευνας Δημογραφικά Εκπαιδευτικά Χαρακτηριστικά Των νέων Διπλωματούχων ΜΠΔ Αξιολόγηση του προγράμματος σπουδών Συνθήκες και διαδικασίες ένταξης στην αγορά εργασίας Ανεργία Εισόδημα Μέθοδος ελαχίστων τετραγώνων OLS 42 Τρόποι ανεύρεσης εργασίας 45 Ζητούμενα προσόντα Το επαγγελματικό προφίλ του Μηχανικού Παραγωγής & Διοίκησης Κλάδοι Οικονομικής Δραστηριότητας 49 Σχέση εργασίας (τύπος απασχόλησης) 50 Τομείς αρμοδιοτήτων (αντικείμενο απασχόλησης) α. Εισόδημα, ώρες εργασίας και ικανοποίηση από την εργασία των διαφορετικών τομέων αρμοδιοτήτων Αλλαγή της πρώτης απασχόλησης Η διάσταση μεταξύ επαγγελματικού προφίλ και επαγγελματικής ταυτότητας Επαγγελματικά δικαιώματα ΜΠΔ.. 61 Επαγγελματικά δικαιώματα Μηχανολόγου Μηχανικού. 61 Επαγγελματικός ανταγωνισμός 63 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 69 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 1

4 Εισαγωγή Οι σύγχρονες εξελίξεις στην οικονομία και ειδικότερα η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας τις τελευταίες δύο δεκαετίες επέφερε θεμελιώδεις μετασχηματισμούς στην αγορά εργασίας. Οι εξελίξεις αυτές δεν επηρέασαν απλά, αλλά φαίνεται να αλλάζουν ριζικά το προφίλ του μηχανικού και να ανοίγουν νέους τομείς απασχόλησης μηχανικών, όπως αυτούς της οικονομίας και διοίκησης. Οι απόφοιτοι των σχολών διοίκησης επιχειρήσεων που έχουν οικονομική-διοικητική παιδεία, δυσκολεύονται να κατανοήσουν τα αντικείμενα των τεχνολογικών μεταβολών και να πάρουν τις ανάλογες αποφάσεις. Από την άλλη, έχει παρατηρηθεί μείωση της ζήτησης για νέους μηχανικούς από επιχειρήσεις των παραδοσιακών-τεχνικών κλάδων (κατασκευές-βιομηχανία). Ακολουθώντας επομένως τις νέες τάσεις και απαιτήσεις της αγοράς εργασίας, οι μηχανικοί λόγω της κατανόησης των τεχνολογικών θεμάτων, αλλά και λόγω των ικανοτήτων τους (πρακτική σκέψη, problem solving) διεισδύουν ολοένα και περισσότερο στους τομείς της οικονομίας και της διοίκησης όπου εξελίσσονται, βάσει εμπειρίας ή αποκομίζοντας νέες γνώσεις. Μέχρι ποιο σημείο όμως η παραδοσιακή παιδεία στην Ελλάδα προετοιμάζει τον μηχανικό για να αναλάβει την οικονομική διαχείριση ή τις διοικητικές ευθύνες μιας επιχείρησης ή οργανισμού; Το κενό αυτό ανάμεσα στις παραδοσιακές σπουδές του μηχανικού και στην αγορά εργασίας καλούνται να καλύψουν στελέχη που έχουν αποκτήσει από την εκπαίδευσή τους ένα ισχυρό υπόβαθρο της επιστήμης του παραδοσιακού μηχανικού αλλά επιπλέον κατέχουν γνώσεις και δεξιότητες που δεν αποτελούσαν μέχρι τώρα μέρος της εκπαίδευσης των παραδοσιακών σπουδών του μηχανικού. Με στόχο να καλύψουν τις ανάγκες της νέας οικονομίας σε διπλωματούχους μηχανικούς, ιδρύθηκαν στην Ελλάδα τρία τμήματα: Μηχανικοί Παραγωγής & Διοίκησης (Χανιά, Πολυτεχνείο Κρήτης, έτος ίδρυσης 1984) Μηχανικοί Παραγωγής & Διοίκησης (Ξάνθη, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, έτος ίδρυσης 2000) Μηχανικοί Οικονομίας & Διοίκησης (Χίος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, έτος ίδρυσης 2000) Τα ερωτήματα όμως που προκύπτουν είναι πολλά: Μήπως δεν είναι ρεαλιστικό ένα πρόγραμμα που προετοιμάζει τους φοιτητές τόσο για την επιστήμη του μηχανικού όσο και για άλλους τομείς; Τι συμβαίνει σε διεθνές επίπεδο; Μήπως η εκπαίδευση μηχανικών στα αντικείμενα της οικονομίας και της διοίκησης οδηγεί σε υπερεξειδίκευση σε προπτυχιακό επίπεδο και το κενό θα μπορούσε να καλυφθεί με μεταπτυχιακή εξειδίκευση; Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 2

5 Η εισαγωγή των αποφοίτων, αυτών των νέων ειδικοτήτων στην αγορά εργασίας χαρακτηρίζεται από ευνοϊκές συνθήκες; Οι απόφοιτοι απασχολούνται πράγματι στους τομείς της οικονομίας και της διοίκησης; Ποιες είναι οι προοπτικές αυτών των νέων ειδικοτήτων; Τα παραπάνω ερωτήματα μπορούν να αναχθούν σε ένα κεντρικό ερώτημα: Η παραγωγή Μηχανικών Διοίκησης ή Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης μπορεί να ευδοκιμήσει στην ελληνική πραγματικότητα; Σύμφωνα με την παραπάνω προβληματική που θα αναλυθεί εκτενέστερα στη συνέχεια, διαμορφώνονται οι καθορισμένοι στόχοι της παρούσας έρευνας. Κεντρικός στόχος της έρευνας είναι η καταγραφή, μελέτη και ανάλυση των χαρακτηριστικών της εκπαίδευσης και της απασχόλησης διπλωματούχων μηχανικών στα γνωστικά αντικείμενα αιχμής: στην οικονομία και τη διοίκηση. Συγκεκριμένα, η έρευνα απευθύνεται στην ειδικότητα του Μηχανικού Παραγωγής και Διοίκησης του Πολυτεχνείου Κρήτης, για δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι γιατί το τμήμα ΜΠΔ είναι αυτόνομο, διακριτό τμήμα νέας ειδικότητας μηχανικών στα πλαίσια του οποίου οι φοιτητές εφοδιάζονται κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών σπουδών τους, πέρα από το ισχυρό τεχνικό υπόβαθρο της επιστήμης του μηχανικού, με τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες πάνω σε θέματα οργάνωσης και διοίκησης και προετοιμάζονται επαρκώς για την άσκηση τέτοιου τύπου δραστηριοτήτων στην καριέρα τους. Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο η έρευνα απευθύνεται σε αυτό το τμήμα είναι επειδή τα άλλα δύο τμήματα, οι Μηχανικοί Παραγωγής και Διοίκησης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και οι Μηχανικοί Οικονομίας και Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αιγαίου δεν έχουν βγάλει ακόμη αποφοίτους στην αγορά εργασίας. Η συμβολή όμως της παρούσας έρευνας θα ήταν περιορισμένη αν μελετούσε ένα χώρο που είχε ήδη διερευνηθεί. Η έρευνα που πραγματοποίησε το Γραφείο Διασύνδεσης του τμήματος ΜΠΔ για την απασχόληση των αποφοίτων του (2003) 1 παρέχει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με την απασχόληση αυτής της ειδικότητας. Για αυτόν τον λόγο, οι διακριτοί στόχοι και παράλληλα η «προστιθέμενη αξία» της παρούσας έρευνας εντοπίζεται στα παρακάτω θέματα: Δεν περιορίζεται η ανάλυση στην περιγραφική στατιστική. Τα θέματα της έρευνας αναλύονται σε βάθος, συμπεριλαμβάνονται στατιστικοί έλεγχοι υποθέσεων και σχολιάζεται η σημασία των αποτελεσμάτων. Οι στατιστικές επεξεργασίες των δεδομένων της έρευνας πραγματοποιήθηκαν με το στατιστικό πρόγραμμα SPSS for Windows (version 12). 1 Περισσότερα για την έρευνα του Γραφείου Διασύνδεσης βλ. στο Desk Research, ενότητα 1.3. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 3

6 Η έρευνα απευθύνεται σε νέους ΜΠΔ και όχι στο σύνολο των αποφοίτων του τμήματος. Συγκρίνονται τα αποτελέσματα της εκπαίδευσης και απασχόλησης των νέων ΜΠΔ με τα αποτελέσματα των πρόσφατων ερευνών του ΤΕΕ (2004) και του ΕΜΠ (2000) σε διπλωματούχους μηχανικούς άλλων ειδικοτήτων. Συγκρίνεται η πρώτη απασχόληση με τη σημερινή απασχόληση των νέων ΜΠΔ (δυναμική προσέγγιση), προκειμένου να μελετηθεί η εξέλιξη των συνθηκών και των γενικότερων χαρακτηριστικών ένταξης στην αγορά εργασίας. Η έρευνα συμπεριλαμβάνει την αξιολόγηση από τους ΜΠΔ των προγραμμάτων σπουδών τους καθώς και προτάσεις για αλλαγές στο σύστημα εκπαίδευσης. Πάνω απ όλα όμως, ο βασικός στόχος της παρούσας μελέτης είναι να διερευνηθεί και ένα άλλο ζήτημα που σχετίζεται άμεσα με τις προοπτικές της ειδικότητας των Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης. Σε μια προσπάθεια πρώτης γνωριμίας με το τμήμα ΜΠΔ του Πολυτεχνείου Κρήτης διενεργήθηκαν εις βάθος συνεντεύξεις σε άτομα επιλεγμένα εξαιτίας της σημαντικής τους εμπειρίας, πληροφόρησης και επιρροής πάνω στο αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Στο πλαίσιο αυτών των συνεντεύξεων εκτός των άλλων, γνωστοποιήθηκε ότι τα τελευταία εφτά περίπου χρόνια οι ΜΠΔ του Πολυτεχνείου Κρήτης διεκδικούν τα δικαιώματα του Μηχανολόγου Μηχανικού 2. Με απόφαση του ΤΕΕ (2003) απέκτησαν τελικά τα δικαιώματα αυτά, αλλά δεν μπορούν προς το παρόν να τα χρησιμοποιήσουν επειδή δεν έχει δημοσιευτεί το αντίστοιχο ΦΕΚ. Η στροφή αυτή δεν φαίνεται να συμβαδίζει με τους αρχικούς στόχους ίδρυσης του τμήματος 3 και τις ανάγκες της αγοράς εργασίας σύμφωνα με τη βιβλιογραφική ανασκόπηση που ακολουθεί και θεωρήθηκε απαραίτητο να μελετηθεί η γνώμη των ίδιων των αποφοίτων του τμήματος πάνω στο θέμα. Για αυτόν τον λόγο η έρευνα απευθύνεται σε νέους αποφοίτους που βρίσκονται στο επίκεντρο των αλλαγών αυτών. Πληθυσμός-στόχος επομένως είναι οι Μηχανικοί Παραγωγής και Διοίκησης που απέκτησαν άδεια άσκησης επαγγέλματος από το ΤΕΕ τα έτη 2000, 2001, 2002 και Η μελέτη που ακολουθεί χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος έχει πιο γενικό χαρακτήρα (desk research) και αφορά στην κριτική παρουσίαση της διεθνούς και ελληνικής εμπειρίας γύρω από το θέμα της σχέσης του μηχανικού με την οικονομία και τη διοίκηση. Το πρώτο κεφάλαιο χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα αναλύονται οι σύγχρονες εξελίξεις στην οικονομία και στην εκπαίδευση μηχανικών. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες στην παγκόσμια οικονομία δεν επηρέασαν απλά, αλλά φαίνεται να αλλάζουν ριζικά το προφίλ του μηχανικού και να ανοίγουν νέους τομείς απασχόλησης μηχανικών πέρα από τους παραδοσιακούς τομείς. Στη συνέχεια καταγράφονται οι τρόποι με τους οποίους τα διεθνούς φήμης πολυτεχνεία διεθνώς, προκειμένου να παρακολουθήσουν τον ανταγωνισμό στο σύγχρονο 2 Για περισσότερα βλ. Desk Research, ενότητα 2.3: Επαγγελματικά δικαιώματα. 3 Για περισσότερα βλ Desk Research, ενότητα 2.1: Φιλοσοφία ίδρυσης του τμήματος. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 4

7 διεθνοποιημένο περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από ραγδαίες εξελίξεις, προσαρμόζουν και ανανεώνουν τα προγράμματα σπουδών τους. Στη συνέχεια, στη δεύτερη και τρίτη ενότητα παρουσιάζονται οι κυριότερες έρευνες της διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας γύρω από το θέμα της απασχόλησης του μηχανικού σε τομείς μη παραδοσιακούς. Συνολικά, τα στοιχεία των ερευνών προδιαγράφουν το μέλλον και τις προοπτικές απασχόλησης της ειδικότητας του Μηχανικού Παραγωγής και Διοίκησης. Το δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους αποτελεί μια σύντομη ανασκόπηση στην ιστορία του Τμήματος Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης (ΤΜΠΔ) του Πολυτεχνείου Κρήτης, σύμφωνα με όλους τους οδηγούς σπουδών του τμήματος από το 1987 έως και σήμερα. Αναλύεται η φιλοσοφία και το σκεπτικό ίδρυσης, παρουσιάζεται το πρόγραμμα σπουδών και εντοπίζονται οι βασικότερες αλλαγές που έχει υποστεί μέχρι σήμερα και τέλος παρουσιάζονται τα επαγγελματικά δικαιώματα των αποφοίτων του τμήματος καθώς και η διαδικασία διεκδίκησης των δικαιωμάτων του μηχανολόγου μηχανικού. Στη συνέχεια, στο τέλος του πρώτου μέρους της μελέτης διατυπώνονται οι βασικές υποθέσεις εργασίας που διαμορφώθηκαν μέσα από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση και τις εις βάθος συνεντεύξεις. Το δεύτερο μέρος της μελέτης επικεντρώνεται στην παρουσίαση, ανάλυση και σχολιασμό των βασικών ευρημάτων της έρευνας πεδίου. Στην εισαγωγή παρουσιάζεται η μέθοδος και οι διαδικασίες συγκρότησης του δείγματος. Το πρώτο κεφάλαιο εστιάζει στα δημογραφικά και εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά των ΜΠΔ του δείγματος και το δεύτερο κεφάλαιο στις συνθήκες και διαδικασίες ένταξης στην αγορά εργασίας (ανεργία, εισόδημα, τρόποι ανεύρεσης εργασίας και ζητούμενα προσόντα). Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται το επαγγελματικό προφίλ του ΜΠΔ. Ειδικότερα, η ανάλυση του επαγγελματικού προφίλ εστιάζει στη μορφολογία της παρούσας απασχόλησης (κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας, σχέση εργασίας και τομείς αρμοδιοτήτων) και στην αλλαγή της πρώτης απασχόλησης. Τέλος, στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο εξετάζεται η διάσταση που επιφέρει η διεκδίκηση δικαιωμάτων μηχανολόγου μηχανικού, ανάμεσα στο επαγγελματικό προφίλ και στην επαγγελματική ταυτότητα του Μηχανικού Παραγωγής και Διοίκησης. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 5

8 1 ο ΜΕΡΟΣ Ανασκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας και εμπειρίας (DESK RESEARCH) Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 6

9 1. Η σχέση του μηχανικού με την οικονομία και τη διοίκηση Ανασκόπηση της διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας Οι σύγχρονες εξελίξεις στην οικονομία και στην εκπαίδευση μηχανικών. Οι ραγδαίες μεταβολές του σύγχρονου οικονομικού περιβάλλοντος επιδρούν άμεσα στις συνθήκες μέσα στις οποίες λειτουργούν οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί, αλλά και στο ανθρώπινο δυναμικό που τις στελεχώνει. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες στην παγκόσμια οικονομία δεν επηρέασαν απλά, αλλά φαίνεται να αλλάζουν ριζικά το προφίλ του μηχανικού και να ανοίγουν νέους τομείς απασχόλησης μηχανικών, όπως αυτούς της οικονομίας και διοίκησης. Τη νέα αυτή οικονομική πραγματικότητα αντανακλά και η διεθνής πρακτική των πιο φημισμένων πολυτεχνείων του κόσμου. Προκειμένου να παρακολουθήσουν τον ανταγωνισμό στο σύγχρονο διεθνοποιημένο περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από ραγδαίες εξελίξεις, τα πανεπιστημιακά ιδρύματα διεθνώς προσαρμόζουν και ανανεώνουν τα προγράμματα σπουδών με ταχύτατους ρυθμούς. Στην ενότητα αυτή αναλύονται οι εξελίξεις στην οικονομία που διαμορφώνουν ανάλογα την απασχόληση και το προφίλ του μηχανικού και στη συνέχεια παρουσιάζονται οι εξελίξεις στην εκπαίδευση μηχανικών στον διεθνή και ελληνικό χώρο. Οι εξελίξεις στην οικονομία Η βασική μεταβολή στην παγκόσμια οικονομία εντοπίζεται στο χαρακτήρα των βιομηχανικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων με τη σταδιακή μετατόπιση από τη «βιομηχανία της καμινάδας» στη «βιομηχανία της πληροφορίας» (Ομάδα εργασίας ΕΜΠ, 1998, σ.5). Από τα μέσα του περασμένου αιώνα, στην ανθρωπότητα έχει δρομολογηθεί μία νέα εποχή, η οποία διαδέχεται τη βιομηχανική κοινωνία. Η μεταβιομηχανική αυτή περίοδος που οι σύγχρονοι ερευνητές ονομάζουν μετα-βιομηχανική κοινωνία, κοινωνία της γνώσης, κοινωνία της πληροφορίας, νέα οικονομία κτλ. (ΤΜΟΔ, 2005, σ.9) έχει δείξει στις ημέρες μας τα χαρακτηριστικά της, με επιπτώσεις στο κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, χωρίς να αφήνει ανεπηρέαστη καμία ανθρώπινη δραστηριότητα. Οι αλλαγές που εντοπίζονται στο προφίλ και την απασχόληση του μηχανικού δεν είναι παρά αποτέλεσμα αυτής της νέας οικονομικής πραγματικότητας. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 7

10 Το πρώτο κύριο χαρακτηριστικό της μεταβιομηχανικής κοινωνίας που διαμορφώνει το νέο προφίλ του μηχανικού και αποτελεί παράλληλα την ειδοποιό διαφορά σε σχέση με τη βιομηχανική εποχή, σύμφωνα με την πλειοψηφία των ερευνητών, είναι ο κυρίαρχος ρόλος των άϋλων προϊόντων και υπηρεσιών. Τα προϊόντα που δίνει η σύγχρονη εργασία δεν έχουν τα χαρακτηριστικά των παραδοσιακών υλικών προϊόντων, αλλά το επίκεντρο πλέον στρέφεται στην παραγωγή άϋλων προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προτιθέμενης αξίας. Γνώρισμα αυτής της πραγματικότητας αποτελεί το φαινόμενο της ανάπτυξης του τομέα των υπηρεσιών τις τελευταίες δεκαετίες εις βάρος εκείνου της δευτερογενούς παραγωγής αγαθών. Η ανάγκη διαχείρισης και σχεδίασης υλικών προϊόντων στον κλάδο των κατασκευών και της βιομηχανίας (π.χ. η σχεδίαση μιας γέφυρας ή διαχείριση της γραμμής παραγωγής) είναι ολοένα και μειούμενη και δεν αποτελεί πλέον το επίκεντρο των αναγκών της νέας οικονομίας. Αντίθετα η αυξανόμενη ανάγκη διαχείρισης και σχεδίασης χρηματο-οικονομικών παραγώγων και στρατηγικών, ασφαλιστικών πακέτων, πολιτικών τιμολόγησης, τεχνολογικών και οργανωτικών καινοτομιών, οικονομικο-τεχνικών και κοινωνικο-τεχνικών μελετών, διοικητικών διεργασιών (business processes), πληροφοριακών συστημάτων διοίκησης, ερευνών αγοράς, ρίσκων οποιασδήποτε μορφής, νέων ηλεκτρονικών αγορών, εξυπηρέτησης πελατών, ουρών αναμονής, πολύπλοκων οργανώσεων σε υπηρεσίες που αφορούν δημόσια αγαθά (εθνικά συστήματα υγείας, εκπαίδευσης, ασφάλειας), κτλ. - απαιτεί μια ριζικά νέα αντίληψη για το τι σημαίνει μηχανικός. (ΤΜΟΔ, 2005,σ.9). Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό, από τα κυριότερα γνωρίσματα της νέας οικονομίας είναι η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας. Η σπουδαιότητα της τεχνολογίας είναι γενικά αποδεκτή τόσο σε εθνικό επίπεδο (κλειδί για την ανταγωνιστικότητα και επιτυχία των εθνικών οικονομιών), όσο και σε επίπεδο επιχείρησης (πηγή καινοτομιών κλειδί για την επιτυχία και επιβίωση των επιχειρήσεων). Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και η διαμόρφωση όλο και περισσότερο ανταγωνιστικών συνθηκών στις αγορές επέφεραν θεμελιώδεις μετασχηματισμούς τόσο σε επίπεδο δημόσιας διοίκησης και επιχειρήσεων όσο και στο επίπεδο των ανθρώπων που καλούνται να διαχειριστούν τις αλλαγές αυτές. Ειδικότερα, ο επιχειρηματικός κόσμος συνειδητοποίησε ότι ο αυστηρός καταμερισμός της εργασίας μεταξύ τεχνικών και διοικητικών ειδικοτήτων αποτελεί σοβαρό εμπόδιο για την αποτελεσματική χρήση της τεχνολογίας. Οι τεχνικές ειδικότητες, πιο συγκεκριμένα οι μηχανικοί, λόγω της εκπαίδευσής τους είναι στο επίκεντρο των τεχνολογικών αλλαγών, έχουν ικανότητες και δεξιότητες που τους επιτρέπουν να χειρίζονται επιτυχώς ποικίλες επαγγελματικές καταστάσεις που σχετίζονται με τεχνικά θέματα αλλά και να προσαρμόζονται γρηγορότερα στις νέες συνθήκες που διαμορφώνουν οι τεχνολογικές αλλαγές, σε σύγκριση με τις άλλες επαγγελματικές ομάδες. Δεν είναι όμως αρμόδιοι για σφαιρική θεώρηση των θεμάτων της επιχείρησης. Από την άλλη πλευρά οι διοικητικές ειδικότητες, οι απόφοιτοι των σχολών διοίκησης επιχειρήσεων που έχουν οικονομική-διοικητική παιδεία, δυσκολεύονται να κατανοήσουν τα αντικείμενα των τεχνολογικών μεταβολών και να πάρουν τις ανάλογες αποφάσεις. Σε περιόδους βαθιάς και παρατεταμένης τεχνολογικής αλλαγής όπως η σημερινή, ακόμη και οι καθαρά διοικητικές θέσεις απαιτούν την ύπαρξη μιας προνομιακής σχέσης με την τεχνολογία (ΤΜΟΔ 2005). Είναι έκδηλη επομένως η ανάγκη των επιχειρήσεων να Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 8

11 στελεχωθούν από μηχανικούς που γνωρίζουν καλά τη φύση της τεχνολογίας αλλά και κατανοούν το πως αυτή σχετίζεται με τη λειτουργία της επιχείρησης σε όλα τα επίπεδα, με τη βιομηχανία και την οικονομία, ώστε να είναι ικανοί να επενδύουν σε νέες τεχνολογίες αλλά και να αξιοποιούν αυτές που ήδη υπάρχουν προς όφελος της επιχείρησης και της οικονομίας γενικότερα. Πέρα όμως από την αποτελεσματικότερη διαχείριση των τεχνολογικών εξελίξεων, οι επιχειρήσεις συνειδητοποίησαν ότι ο καταμερισμός της εργασίας μεταξύ των προβλημάτων (σε τεχνικά, διοικητικά, οικονομικά) είναι επιζήμιος. Η έλλειψη ικανοποιητικής επικοινωνίας μεταξύ των ειδικοτήτων που διαχειρίζονται τα προβλήματα αυτά οδηγεί πολλές φορές σε σπατάλες χρημάτων και ανθρωπίνων πόρων (ΤΜΟΔ 2005). Η σύγχρονη επιχείρηση μετατοπίζει το επίκεντρό της στους δεσμούς του έργου (project) που πρέπει να έρθει εις πέρας, δηλαδή στην αποδοτική λειτουργία ολόκληρου του φάσματος της επιχειρησιακής διαδικασίας. Σε αυτό το πλαίσιο διαμορφώνεται η ανάγκη για μηχανικούς που συνδυάζουν τεχνικές, οικονομικές και διοικητικές γνώσεις ώστε να μπορούν να συντονίζουν αποτελεσματικά και να ελέγχουν την αποδοτικότητα του συνόλου της διαδικασίας ή να χρησιμεύσουν ως διερμηνείς μεταξύ των διαφόρων ειδικοτήτων που συμμετέχουν στο έργο. Τέλος, μια ακόμη σημαντική αλλαγή που παρατηρήθηκε στην παγκόσμια οικονομία τις τελευταίες δεκαετίες είναι η αυξανόμενη αβεβαιότητα και πολυπλοκότητα που παρουσιάζουν τα σύγχρονα (χρηματο)οικονομικά συστήματα 4. Μέσα στο πλαίσιο του σύγχρονου οικονομικού περιβάλλοντος, η αποτελεσματική χρηματοοικονομική διαχείριση κάθε επιχείρησης και οργανισμού, βελτιώνει τις επιδώσεις του και εξασφαλίζει τη βιωσιμότητά του. Για την επιλογή όμως κατάλληλων τρόπων χρηματοδότησης ή επενδυτικών ευκαιριών μέσα από μια ευρεία γκάμα διαθέσιμων αλλά και πολύπλοκων χρηματοοικονομικών προϊόντων, απαιτούνται πλέον ικανότητες που σχετίζονται με τη λύση προβλημάτων (problem solving) και τη λογική σκέψη καθώς και γνώσεις που αφορούν τη χρησιμοποίηση σύγχρονων μεθόδων (γενετικοί αλγόριθμοι, νευρωνικά δίκτυα, μέθοδοι μηχανικής μάθησης, ασαφής λογική κ.α.), τεχνικών και εργαλείων λήψης αποφάσεων (πολυκριτήρια ανάλυση, έμπειρα συστήματα, συστήματα υποστήριξης αποφάσεων), σε συνδυασμό με ισχυρό μαθηματικό υπόβαθρο (θεωρία των πιθανοτήτων, διαφορική δυναμική, στοχαστική ανάλυση), ώστε να γίνονται κατανοητές οι νέες συχνά ασαφείς και απρόβλεπτες καταστάσεις. (Ζοπουνίδης 2003, Λάος 2003, Θωμαϊδης 2004). Το αποτέλεσμα αυτής της τάσης είναι η ανάπτυξη του κλάδου της χρηματοοικονομικής μηχανικής (Financial Engineering) 5, την τελευταία εικοσαετία. Για τη χρηματοοικονομική τους διαχείριση οι επιχειρήσεις προτιμούν και προσλαμβάνουν 4 Για το φαινόμενο αυτό ευθύνεται η επανάσταση των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) και η παγκοσμιοποίηση (ΤΜΟΔ, 2005) 5 Financial Engineering refers to the application of various [...] techniques to solve practical problems in Finance. Such problems include the valuation of derivatives instruments such as options, futures and swaps, the trading of securities, risk management and regulation of financial markets. (International Association of Financial Engineers, www. iafe.org) Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 9

12 απόφοιτους πολυτεχνικών σχολών και αυτό συμβαίνει γιατί οι εργαζόμενοι που έχουν την ικανότητα να σχεδιάσουν πολύπλοκα χρηματοοικονομικά εργαλεία δεν προέρχονται από σχολές διοίκησης επιχειρήσεων 6. Συμπερασματικά, οι αλλαγές και οι σύγχρονες εξελίξεις στην παγκόσμια οικονομία οι οποίες αναλύθηκαν συνοπτικά παραπάνω επηρεάζουν και διαμορφώνουν τις εξελίξεις τόσο στην αγορά εργασίας όσο και στο προφίλ του μηχανικού. Όπως θα δούμε στις επόμενες ενότητες, οι μηχανικοί πράγματι διεισδύουν ολοένα και περισσότερο στους τομείς της οικονομίας και της διοίκησης γιατί οι ικανότητες που τους προσφέρει η εκπαίδευσή, τους προσφέρουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, αξιολογούνται ως εξαιρετικές και ανταμείβονται. Η παραδοσιακή όμως άποψη ότι οι μηχανικοί ως ευφυείς άνθρωποι μπορούν να εξελιχθούν βάση εμπειρίας στο χώρο της διοίκησης και της οικονομίας έχει πλέον ξεπεραστεί. Για να μπορέσουν οι μηχανικοί να επιτύχουν σε τομείς όπως η διοίκηση και η οικονομία, είναι απαραίτητο να τους προετοιμάσει κατάλληλα η εκπαίδευσή τους, να τους προσφέρει γνώσεις και δεξιότητες που δεν αποτελούσαν μέχρι τώρα μέρος της εκπαίδευσης των παραδοσιακών σπουδών του μηχανικού (Spjotvoll , Roren , De Jong , Panitz 1996). Τα πιο φημισμένα πολυτεχνεία του κόσμου αντιμέτωπα με τις νέες προκλήσεις παρέχουν νέα, εξελιγμένα προγράμματα σπουδών με στόχο να καταστήσουν ικανούς τους μελλοντικούς αποφοίτουςμηχανικούς να ανταποκριθούν επιτυχώς στις ανάγκες της αγοράς εργασίας και της οικονομίας γενικότερα. 6 Όπως διατυπώνει ο διευθυντής του προγράμματος Χρηματοοικονομικής Μηχανικής του Michigan University, Stephen Pollock : The engineering perspective is the glue that binds the complex formulas and economic theories together. (Grose, 2005) 7 Οι μελέτες των Spjotvoll, Roren και De Jong παρουσιάστηκαν στο ευρωπαϊκό συνέδριο CESAER (Conference of European Schools for Advance Engineering Education and Research), τον Νοέμβριο του 1994 στο Λονδίνο. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 10

13 Οι εξελίξεις στην εκπαίδευση μηχανικών Η διεθνής εμπειρία είναι πολύμορφη, αλλά η τάση είναι σαφής: είναι ανάγκη να ενισχυθούν, να συγκροτηθούν και να οργανωθούν οι οικονομικές και διοικητικές σπουδές στα πολυτεχνεία, γιατί οι μηχανικοί του μέλλοντος θα είναι πολύ διαφορετικοί από τους μηχανικούς του σήμερα. Στο θέμα της εκπαίδευσης του μηχανικού σε σχέση με τα γνωστικά αντικείμενα της οικονομίας και της διοίκησης, τρεις απόψεις επικρατούν. Μία μερίδα ανθρώπων του εκπαιδευτικού συστήματος υποστηρίζει ότι για να ακολουθήσουν οι προπτυχιακοί φοιτητές-αυριανοί μηχανικοί τις νέες εξελίξεις πρέπει να τους τονίσουν την ανάγκη της δια βίου εκπαίδευσης (lifelong learning). Έτσι ο μηχανικός που θα απασχοληθεί στην οικονομία ή τη διοίκηση θα χρειαστεί να προχωρήσει επιστημονικά, να επιστρέψει ξανά στο πανεπιστήμιο και να συνεχίσει τις σπουδές του σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Πράγματι, διεθνώς αλλά και στη χώρα μας παρατηρήθηκε σημαντική βελτίωση - και αύξηση - των μεταπτυχιακών προγραμμάτων μετεκπαίδευσης (masters ή MBA) που απευθύνονται σε μηχανικούς. Οι περισσότερες όμως επιχειρήσεις δεν παρέχουν το κατάλληλο κλίμα που ενθαρρύνει τους εργαζόμενούς τους να κάνουν προσπάθειες να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους (Hall et all, 1992). Ακόμη όμως και αν υποθέσουμε ότι οι μηχανικοί θα συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της καριέρας τους, θα πρέπει τα προγράμματα σπουδών στο προπτυχιακό επίπεδο να τροποποιηθούν ώστε οι μηχανικοί όταν αποφοιτήσουν να έχουν γνωστικό υπόβαθρο προσανατολισμένο στους τομείς της οικονομίας και της διοίκησης (Panitz, 1996). Μια άλλη μερίδα ανθρώπων υποστηρίζει αυτόν ακριβώς τον τρόπο κάλυψης του κενού ανάμεσα στις παραδοσιακές σπουδές του μηχανικού και τις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας. Την ενίσχυση των προγραμμάτων σπουδών εντός των κλασσικών ειδικοτήτων του μηχανικού με περισσότερα μαθήματα οικονομίας και διοίκησης ή αναβάθμιση αυτών που ήδη υπάρχουν 8. Πολλά διεθνούς φήμης πολυτεχνεία ακολουθούν αυτή την τακτική, όχι μόνο για να προετοιμάσουν καλύτερα τους φοιτητές τους για να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες της αγοράς, αλλά και για να επιβιώσουν τα ίδια τα προγράμματα σπουδών των παραδοσιακών ειδικοτήτων των μηχανικών στο νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιων προγραμμάτων σπουδών στον ελληνικό χώρο, αποτελεί ο τομέας (κατεύθυνση) Βιομηχανικής Διοίκησης και Επιχειρησιακής Έρευνας της σχολής Μηχανολόγων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. που προσφέρει περίπου 10 μαθήματα σχετικά με οικονομία και διοίκηση 8 Το 1995 το Ίδρυμα Εθνικών Επιστημών με τη μελέτη Αναδιοργάνωση της εκπαίδευσης του μηχανικού τονίζει ότι οι προπτυχιακοί φοιτητές-αυριανοί μηχανικοί πρέπει να έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: 1. Να έχουν το κίνητρο να γίνουν μηχανικοί 2. Να επιθυμούν να ακολουθήσουν ένα πρόγραμμα σπουδών που να έχει σημαντικό τεχνικό περιεχόμενο, αλλά να επικεντρώνεται και σε άλλα αντικείμενα που δεν είναι καθαρά τεχνικά, όπως η διοίκηση και η οικονομία. (Panitz, 1996) Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 11

14 (υποχρεωτικά και επιλογής) στο πρόγραμμα σπουδών της σχολής, όπως τεχνολογική οικονομική, οργάνωση παραγωγής και διοίκηση επιχειρήσεων, προγραμματισμός-έλεγχος παραγωγής, προγραμματισμός-διοίκηση έργου κ.α. Γενικά όμως φαίνεται ότι τα ελληνικά πολυτεχνεία δεν έχουν παρακολουθήσει τις εξελίξεις σε αυτόν τον τομέα (ΕΜΠ 2000, Liagouras, Protogerou & Caloghirou 2003). Τέλος, αρκετές πολυτεχνικές σχολές δημιούργησαν αυτόνομα, διακριτά τμήματα μηχανικών νέων ειδικοτήτων σε προπτυχιακό επίπεδο. Η περίπτωση αυτή καλύπτει τη μερίδα εκείνων των ανθρώπων που εξαρχής επιθυμούν να απασχοληθούν ως μηχανικοί στην οικονομία και τη διοίκηση, αλλά λόγω της ανάγκης να αποκτήσουν ισχυρό τεχνικό υπόβαθρο, είναι αναγκασμένοι να παρακολουθήσουν ολόκληρο το πρόγραμμα σπουδών των παραδοσιακών ειδικοτήτων του μηχανικού. Σε αυτές τις νέες ειδικότητες μηχανικών προσφέρεται ένα ισχυρό υπόβαθρο της επιστήμης του παραδοσιακού μηχανικού (το απόλυτο minimum που απαιτείται για να θεωρηθεί κάποιος μηχανικός), αφήνοντας έτσι χώρο για την εκπαίδευση και σε άλλους τομείς. Τέτοια προγράμματα σπουδών γίνονται όλο και περισσότερο δημοφιλή (Panitz, 1996). Λόγω του αντικειμένου της παρούσας έρευνας, θα αναφέρουμε στη συνέχεια συνοπτικά, μερικά προγράμματα σπουδών νέων ειδικοτήτων στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής σε προπτυχιακό επίπεδο σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτουν οι ομάδες εργασίας του ΤΜΟΔ (2005) και του ΕΜΠ (1998). Στον ευρωπαϊκό χώρο και συγκεκριμένα στη Γερμανία, την Ολλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία συναντάμε σε προπτυχιακό επίπεδο της ειδικότητες των Μηχανικών Διοίκησης, των Οικονομολόγων Μηχανικών και των Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης. Η Γερμανία είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη παράδοση στην ίδρυση τμημάτων για οικονομολόγους μηχανικούς. Τη νέα αυτή ειδικότητα μηχανικών συναντάμε σε 25 γερμανικά πολυτεχνεία. Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του μοντέλου εκπαίδευσης οικονομολόγων μηχανικών είναι τα εξής: Η αναλογία μεταξύ των μαθημάτων οικονομίας-διοίκησης και επιστημών του μηχανικού είναι ένα προς ένα. Ο οικονομολόγος μηχανικός ειδικεύεται σε ένα συγκεκριμένο τομέα των επιστημών του μηχανικού. Επομένως οι οικονομολόγοι μηχανικοί αποκτούν συγχρόνως βασικές γνώσεις σε κάποια από τις παραδοσιακές ειδικότητες, όπως αυτές του χημικού, μηχανολόγου, ηλεκτρολόγου, ηλεκτρονικού, κτλ., μηχανικού. O γερμανός οικονομολόγος μηχανικός έχει μεν λιγότερη εξειδίκευση στη βιομηχανική διοίκηση, αλλά πολύ δυνατό υπόβαθρο σε οικονομία, διοίκηση και δίκαιο. Είναι δηλαδή έτοιμος για να εξελιχθεί σε υψηλές διοικητικές θέσεις στην μελλοντική του καριέρα. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 12

15 Στην Ολλανδία τα δύο σημαντικότερα πολυτεχνεία της χώρας (το Delft και το Eindhoven) δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση μηχανικών οικονομίας και διοίκησης. Το πρόγραμμα σπουδών του Πολυτεχνείου του Delft (Faculty of Technology, Policy & Management) για την απόκτηση Bachelor συνδυάζει εκπαίδευση σε οικονομία και διοίκηση με εξειδίκευση σε συγκεκριμένη δέσμη τεχνολογικών μαθημάτων. Στο Πολυτεχνείο του Eindhoven (Department of Technology Management) η εκπαίδευση των μηχανικών οικονομίας και διοίκησης δεν περιλαμβάνει εξειδίκευση σε κάποια δέσμη τεχνολογικών μαθημάτων, ενώ δίνει ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνιολογική και ψυχολογική διάσταση της τεχνολογίας. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το Τμήμα Μηχανικής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σε συνεργασία με τα Τμήματα των Οικονομικών Επιστημών και της Διοίκησης Επιχειρήσεων προσφέρει τετραετούς φοίτησης Bachelor με τίτλο Engineering, Economics and Management Course. Η δομή του προγράμματος σπουδών συνδυάζει εμβάθυνση σε κάποια βασική ειδικότητα μηχανικού, με γνώσεις και δεξιότητες στα οικονομικά και στη διοίκηση επιχειρήσεων. Τέλος, το Πολυτεχνείο του Μιλάνου στην Ιταλία έχει συγκροτήσει προπτυχιακό 5ετές τμήμα Μηχανικών Διοίκησης. Ο κύκλος σπουδών περιλαμβάνει πέρα από τις βασικές σπουδές μηχανικού, ένα ευρύ πεδίο μαθημάτων και προσεγγίσεων που αποβλέπουν στην ανάπτυξη δεξιοτήτων για ένα ευρύ φάσμα επιχειρηματικών λειτουργιών και ρόλων. Παρέχει δύο κατευθύνσεις: Παραγωγικών Συστημάτων, που επικεντρώνεται στη μελέτη παραγωγικών συστημάτων με έμφαση στις τεχνολογικές και σχεδιαστικές επιλογές. Οικονομίας και Διοίκησης, που επικεντρώνεται στην ανάλυση των προβλημάτων της επιχείρησης. Σε θέματα εκπαίδευσης μηχανικών νέων ειδικοτήτων στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, υπάρχουν δύο πρόσφατα παραδείγματα ίδρυσης καινοτόμων τμημάτων σε διεθνούς φήμης Πανεπιστήμια, στο Stanford και στο Princeton. Τα αμερικάνικα Πανεπιστήμια και Τεχνικά Ινστιτούτα σε αντίθεση με τα ευρωπαϊκά δεν δίνουν ιδιαίτερη σημασία σε καθαρά τεχνολογικά μαθήματα. Στις νέες αυτές ειδικότητες το εκπαιδευτικό σύστημα προσφέρει μία γενική εικόνα περί τεχνολογίας και στη συνέχεια εμβαθύνει σε θέματα διοικητικής επιστήμης, επιχειρησιακής έρευνας, οικονομικής μηχανικής, δημόσιας πολιτικής, κτλ. Στο Πανεπιστήμιο του Stanford ιδρύθηκε το 1999 το Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Μηχανικής (Management Science & Engineering Department) και αποτελεί πόλο αριστείας στα θέματα που σχετίζονται με τη μηχανική, τη διοίκηση επιχειρήσεων και τη δημόσια πολιτική. Τα μαθήματα κορμού του Bachelor περιλαμβάνουν πληροφορική, οικονομική μηχανική, επιχειρησιακή έρευνα και διοίκηση επιχειρήσεων. Στο τέλος των σπουδών τους οι φοιτητές του Τμήματος επιλέγουν μία από τις παρακάτω πέντε κατευθύνσεις: Χρηματοοικονομική Μηχανική Μηχανική των αποφάσεων Επιχειρησιακή Έρευνα Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 13

16 Οργάνωση, Τεχνολογία & Επιχειρηματικότητα Διοίκηση Παραγωγής και Λειτουργιών και Τεχνολογία και Δημόσια Πολιτική Το Τμήμα Επιχειρησιακής Έρευνας και Χρηματοοικονομικής Μηχανικής (Operations Research and Financial Engineering Department) του Πανεπιστημίου του Princeton στοχεύει να παράγει μηχανικούς οι οποίοι θα αξιοποιούν το δυνατό τους υπόβαθρο σε πληροφορική και μαθηματικά (στατιστική, στοχαστικά μοντέλα, βελτιστοποίηση) στην επίλυση πολύπλοκων προβλημάτων στη διοίκηση των επιχειρήσεων. Ο κορμός των μαθημάτων αλλά και τα μαθήματα επιλογής-εμβάθυνσης κινούνται στο χώρο της επιχειρησιακής έρευνας και χρηματοοικονομικής μηχανικής, χωρίς να προτείνονται περαιτέρω κατευθύνσεις ή εξειδικεύσεις. Όπως φαίνεται από τη συνοπτική αυτή παρουσίαση, η κατάσταση που έχει σήμερα διαμορφωθεί στην εκπαίδευση μηχανικών σε ειδικότητες αιχμής διεθνώς, επιβάλλει τη δυναμική παρουσία ενός αντίστοιχα ώριμου και ποιοτικού εκπαιδευτικού συστήματος και στη χώρα μας. Θα υποστήριζε κανείς ότι το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, σύμφωνα με τις νέες εξελίξεις, θα όφειλε να δείξει γρήγορη προσαρμοστικότητα. Πράγματι, έχοντας σαν στόχο να καλύψουν τις ανάγκες της νέας οικονομίας σε διπλωματούχους μηχανικούς, ιδρύθηκαν στην Ελλάδα τρία τμήματα: Μηχανικοί Παραγωγής & Διοίκησης (Χανιά, Πολυτεχνείο Κρήτης, έτος ίδρυσης 1984) Μηχανικοί Παραγωγής & Διοίκησης (Ξάνθη, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, έτος ίδρυσης 2000) Μηχανικοί Οικονομίας & Διοίκησης (Χίος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, έτος ίδρυσης 2000) Δημιουργείται επομένως η ανάγκη μιας μελέτης σκοπιμότητας η οποία να αποδεικνύει αν πράγματι οι νέες αυτές ειδικότητες μηχανικών μπορούν ευδοκιμήσουν στην ελληνική πραγματικότητα. Δεδομένου ότι οι ΜΠΔ Ξάνθης και οι ΜΟΔ Χίου, δεν έχουν βγάλει ακόμα αποφοίτους στην αγορά εργασίας, στόχος της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η ανάλυση των χαρακτηριστικών της απασχόλησης των Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης του Πολυτεχνείου Κρήτης. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 14

17 1.2. Έρευνες για την απασχόληση του μηχανικού σε τομείς μη-παραδοσιακούς Διεθνής Βιβλιογραφία Η πλειοψηφία των σύγχρονων ερευνητών εκφράζει έντονες ανησυχίες που αφορούν την ολοένα και αυξανόμενη διαθεσιμότητα και ελκυστικότητα των επαγγελματικών ευκαιριών, έξω από τους παραδοσιακούς τομείς απασχόλησης των μηχανικών - αποφοίτων πολυτεχνικών σχολών και συγκεκριμένα στον τομέα της διοίκησης (Hall et all 1992,Biddle & Roberts 1993, Panitz 1996,Lavoie & Finnie 1998,Evetts 1998,Igbaria et al 1999,Tremblay et al 2002, Mignonac & Herrbach 2003). Οι περισσότερες έρευνες επικεντρώνονται στους λόγους για τους οποίους οι μηχανικοί που απασχολούνται στη διοίκηση επιλέγουν αυτή τη σταδιοδρομία, συγκρίνουν την ελκυστικότητα των επαγγελμάτων του μηχανικού (παραδοσιακοί τομείς) σε σύγκριση με αυτά των μη μηχανικών και εκφράζουν προβληματισμό σχετικά με τις συνέπειες που ενδέχεται να έχει αυτή η στροφή στο επαγγελματικό προφίλ του μηχανικού. Ωστόσο, είναι λίγοι αυτοί που θίγουν τη σημασία του ρόλου της εκπαίδευσης των μηχανικών που αναλαμβάνουν διοικητικές αρμοδιότητες. Οι περισσότεροι ερευνητές τοποθετούνται γύρω από τη διπλή επαγγελματική βαθμίδα επιτυχίας 9 (dual career ladder), τεχνική και διοικητική βαθμίδα, στο επάγγελμα του μηχανικού. Η διπλή επαγγελματική βαθμίδα επιτυχίας ήταν ανέκαθεν η πλέον κοινά αποδεκτή μέθοδος διοίκησης του ανθρώπινου δυναμικού μιας επιχείρησης-οργανισμού, γιατί προσφέρει ελευθερία, πρόκληση, ανάπτυξη και καλύτερες ευκαιρίες σε επαγγελματικό επίπεδο (Biddle & Roberts 1993, Evetts 1998, Igbaria et al 1999). Οι μηχανικοί δηλαδή ξεκινούν την καριέρα τους στον τεχνικό τομέα και στη συνέχεια, σε κάποιο σημείο της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας αποφασίζουν είτε να παραμείνουν στον τεχνικό τομέα, είτε μεταβαίνουν στον τομέα της διοίκησης (transition to engineering management) με τη μορφή της προαγωγής. Οι μηχανικοί στον διοικητικό τομέα αποκτούν αρμοδιότητες που σχετίζονται με την επίβλεψη των άλλων μηχανικών και με τη διαχείριση των πόρων της επιχείρησης-οργανισμού. Η απασχόληση επομένως του μηχανικού στη διοίκηση ήταν πάντοτε το επακόλουθο μιας συνολικότερης και μακροχρόνιας διαδικασίας και λάμβανε χώρα σε κάποιο στάδιο της επαγγελματικής του πορείας, κάτι που συμβαίνει σε κάθε επαγγελματική ομάδα, όχι μόνο στους μηχανικούς. Αυτό που προκαλεί ενδιαφέρον στους ερευνητές και ανησυχίες στο χώρο των μηχανικών είναι ότι την τελευταία εικοσαετία η μετάβαση στον χώρο της διοίκησης αφορά ολοένα και περισσότερους νέους μηχανικούς (Tremblay et al, 2002), συγκεκριμένα μετά από πέντε χρόνια στην αγορά εργασίας (Lavoie & Finnie, 1998). 9 Ή όπως αλλιώς διατυπώνεται από άλλους ερευνητές :{ Βαθμίδες ανέλιξης : τεχνική βαθμίδα VS διοικητική βαθμίδα} Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 15

18 Για την προσέλκυση των μηχανικών στον χώρο της διοίκησης, πέρα από τις ανάγκες της οικονομίας και τις ραγδαίες εξελίξεις της τεχνολογίας που αναλύθηκαν στην προηγούμενη ενότητα, ευθύνονται και μερικοί άλλοι καθοριστικοί παράγοντες, που αυτή τη φορά αφορούν τις ανάγκες των ίδιων των μηχανικών. Φαίνεται ότι οι μηχανικοί που προτιμούν ξεκάθαρα τον διοικητικό τομέα, έχουν σημαντικά μεγάλη επιθυμία για προαγωγή και όσοι απασχολούνται στη διοίκηση οραματίζονται την εξέλιξη της καριέρας τους στον τομέα αυτό (Tremblay et al,2002). Το γεγονός ότι θέλουν να παραμείνουν στο χώρο της διοίκησης μπορεί να ερμηνευτεί ως ένδειξη ότι έχουν πάρει τη σωστή επαγγελματική απόφαση και ότι η επαγγελματική τους κατάσταση αποδίδει τα επιθυμητά γι αυτούς αποτελέσματα, τους ανταμείβει και είναι ικανοποιητική. Πράγματι, η έρευνα των Lavoie & Finnie (1998) σε νέους μηχανικούς, επιχειρώντας να συγκρίνει τους μηχανικούς που αλλάξανε τομέα απασχόλησης με αυτούς που παρέμειναν στον τεχνικό-παραδοσιακό τομέα, αποκαλύπτει ότι ο τομέας της διοίκησης έχει σαφές πλεονέκτημα σε σχέση με τη γενικότερη επαγγελματική ικανοποίηση. Αναφορικά όμως με τις αποδοχές, οι εργαζόμενοι στη διοίκηση φαίνεται να έχουν αρχικά τους υψηλότερους μισθούς (απόφοιτοι του 82 και του 86), φαινόμενο όμως που παύει να ισχύει για τους αποφοίτους του 90. Υπάρχουν όμως μηχανικοί που επέλεξαν να απασχοληθούν στη διοίκηση γιατί δίνουν μεγάλη έμφαση σε άλλες διοικητικές απολαβές μερικές από τις οποίες είναι: οι πρόσθετες παροχές και η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων (Biddle, Roberts 1993,Tremblay et al 2002). Πέρα όμως από τα παραπάνω σημαντικά οφέλη, ο διοικητικός τομέας απαιτεί συγκεκριμένες υποχρεώσεις και ευθύνες, καθώς και κάποιου είδους θυσίες που αφορούν τον ελεύθερο χρόνο και την κοινωνική ζωή (Evetts 1998, Tremblay et al 2002, Mignonac & Herrbach 2003). Έντονες είναι και οι ανησυχίες των ερευνητών σχετικά με την ενδεχόμενη αλλοίωση του επαγγελματικού προφίλ του μηχανικού, λόγω της ολοένα και αυξανόμενης ενασχόλησης με δραστηριότητες που δεν σχετίζονται με τα παραδοσιακά-τεχνικά αντικείμενα. Τα αποτελέσματα των ερευνών όμως είναι καθησυχαστικά. Η σημαντική αναλογία των μηχανικών που διεισδύουν στη διοίκηση συνεχίζουν να εφαρμόζουν τις λειτουργίες του μηχανικού (Lavoie & Finnie 1998). Επομένως οι απόφοιτοι που επέλεξαν μη παραδοσιακά επαγγέλματα δεν έχουν ολοκληρωτικά χαθεί ως μηχανικοί με αποτέλεσμα να παίζουν κεντρικό ρόλο στην λειτουργία της επιχείρησης αλλά και της οικονομίας σε όλα τα επίπεδα. Ωστόσο, οι ειδικότητες μηχανικών που είναι ιδιαίτερα τεχνικά προσανατολισμένες όπως οι μηχανικοί προγραμματισμού Η/Υ, αλλά και η ειδικότητα των μηχανικών έρευνας και ανάπτυξης (R,D & E), όχι μόνο δεν ενδιαφέρονται για το χώρο της διοίκησης, αλλά νιώθουν ότι πρέπει να παραιτηθούν τελείως από το τεχνικό τους επάγγελμα εάν θέλουν να εξελιχθούν σε διοικητικές θέσεις (Igbaria et al 1999, Mignonac & Herrbach 2003). Οι αντιλήψεις που αφορούν την εξέλιξη στη διοίκηση για αυτές τις ειδικότητες μηχανικών είναι ως ένα βαθμό αναμενόμενες λόγω της ιδιαιτερότητας που χαρακτηρίζει την επιστημονική τους εξειδίκευση. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 16

19 Πολλοί είναι επομένως οι σύγχρονοι ερευνητές που εστιάζουν στη σημασία και τη δυσκολία που εμπεριέχεται στη μετάβαση των μηχανικών στον τομέα της διοίκησης. Λίγοι όμως, είναι αυτοί που σχολιάζουν το ζήτημα της απαραίτητης εκπαίδευσης που προϋποθέτει αυτή η μετάβαση. Ενώ οι παραδοσιακοί μηχανικοί πρέπει να είναι ειδικοί στην εργασία τους, οι μηχανικοί-διοίκησης πρέπει να γνωρίζουν καλά ένα πλήθος λειτουργιών μέσα σε μια επιχείρηση, αλλά και να χαρακτηρίζονται από ένα πλήθος ικανοτήτων: επικοινωνία, οργανωτική ευχέρεια, προγραμματισμό, διοίκηση-διαχείριση και έλεγχο. Για την προσφορά αυτών των απαραίτητων γνώσεων και ικανοτήτων που χαρακτηρίζουν μια επιτυχημένη επαγγελματική πορεία, την ευθύνη την έχει η εκπαίδευση (Hall et all 1992, Panitz 1996). Η έρευνα των Hall, Munson & Posner (1992) έγινε σε μηχανικούς που είχαν τα εξής χαρακτηριστικά: Είχαν προπτυχιακό δίπλωμα σε κάποιο τομέα της επιστήμης του μηχανικού Απασχολούνταν εκείνη τη στιγμή ως μηχανικοί Συμμετείχαν παράλληλα σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα ΜΒΑ Για να αποσαφηνίσουν την επιτυχή διαδικασία μετάβασης των μηχανικών στη διοίκηση προτείνουν ένα εννοιολογικό μοντέλο σύμφωνα με το οποίο η διαδικασία μετάβασης εμπλέκει τρεις ομάδες (βλ. το σχήμα 1). Σχήμα 1: Σχέση Μηχανικού-Επιχείρησης-Πανεπιστημιακού ιδρύματος Μηχανικός Επιχείρηση - εργοδότης Πανεπιστημιακό ίδρυμα Η μετάβαση από το επάγγελμα του μηχανικού στο επάγγελμα του μηχανικού διοίκησης αφορά τρεις ομάδες: τον μηχανικό, την επιχείρηση-οργανισμό εργοδότη και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα (τα πολυτεχνεία). Η αποτελεσματική μετάβαση εξαρτάται και επηρεάζει και τις τρεις αυτές ομάδες για δύο λόγους. Πρώτον, η σχέση μεταξύ των τριών ομάδων είναι δυναμική, εξαρτάται από τις διακριτές ανάγκες και απαιτήσεις σε διάφορα χρονικά σημεία. Δεύτερον, το κόστος μιας ενδεχόμενης αναποτελεσματικής μετάβασης στοιχίζει πολύ και στις τρεις ομάδες. Συγκεκριμένα: Το κόστος για τον μηχανικό: η έλλειψη σωστής εκπαίδευσης για την ανάληψη διοικητικών ευθυνών, επιφέρει χαμηλές επιδόσεις στην εργασία, δυσαρέσκεια με τους εργοδότες και αποτυχία στην διεκπεραίωση των καθηκόντων του μηχανικού. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 17

20 Το κόστος για την επιχείρηση-εργοδότη: η αποτυχημένη διεκπεραίωση των καθηκόντων του μηχανικού που έχει αναλάβει διοικητική θέση, επιφέρει σημαντικές απώλειες στην επιχείρηση-εργοδότη (μη αποτελεσματική διοίκηση έργου - μη αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ όλων των επιχειρησιακών λειτουργιών) Το κόστος για το πανεπιστημιακό ίδρυμα: οι δυσαρεστημένοι απόφοιτοι και εργοδότες πλήττουν την εικόνα και τη φήμη του εκπαιδευτικού ιδρύματος. Κάθε ομάδα επομένως πρέπει να έχει ενεργό ρόλο στη συμμετοχή και τη συνέχιση αυτής της σχέσης έτσι ώστε τα οφέλη να υπερέχουν του κόστους (Hall et all, 1992). Τα αποτελέσματα της έρευνας φανερώνουν ότι ο βασικός λόγος συμμετοχής των μηχανικών σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα ΜΒΑ ήταν για να έχει προοπτική η καριέρα τους σε άλλους τομείς πέρα από τον τεχνικό, κάτι που φανερώνει ότι ο τεχνικός τομέας δεν κάλυπτε τις ανάγκες τους. Ωστόσο, δήλωσαν ότι οι εργοδότες τους έδειξαν λίγο, αν όχι καθόλου, ενδιαφέρον στην αναγνώριση του μεταπτυχιακού τίτλου ως ακαδημαϊκό κατόρθωμα. Οι συντάκτες της έρευνας προτείνουν ότι τα πανεπιστημιακά ιδρύματα πρέπει να επιχειρούν διάλογο με τις επιχειρήσεις-εργοδότες ώστε πρώτα απ όλα οι φοιτητές να γνωρίσουν τις προοπτικές και ευκαιρίες απασχόλησης, αλλά και οι επιχειρήσεις να γνωρίσουν τις ικανότητες και τα οφέλη που ο μελλοντικός μηχανικός θα προσφέρει στο εργασιακό περιβάλλον. Συμπερασματικά, η συντριπτική πλειοψηφία των ερευνών που αφορούν την απασχόληση των μηχανικών εστιάζει στο θέμα της μετάβασης από τον τεχνικό, στον διοικητικό τομέα. Σχετικά με το θέμα της απασχόλησης μηχανικών που προορίζονται για την απασχόληση εξαρχής στους τομείς της οικονομίας και της διοίκησης, η μελέτη της Panitz (1996) εξηγεί τους λόγους για τους οποίους οι μηχανικοί είναι ιδανικοί για τέτοιες θέσεις: Όταν ο ρόλος της τεχνολογίας αυξάνεται συνεχώς στη σημερινή κοινωνία, οι μηχανικοί που γνωρίζουν καλά τους τεχνολογικούς τομείς, γίνονται περιουσιακά στοιχεία σχεδόν σε κάθε τομέα. Οι μηχανικοί προσφέρουν πολύ περισσότερα στον εργασιακό χώρο εκτός από την τεχνολογική γνώση. Έχουν ικανότητες που σχετίζονται με τη λύση προβλημάτων και τη λογική σκέψη, ικανότητες που θεωρούνται απαραίτητες για πολλά επαγγέλματα. Οι εργαζόμενοι σε τομείς όπως η οικονομία, που κατέχουν ένα ισχυρό υπόβαθρο στο πώς σκέπτονται οι μηχανικοί, συσχετιζόμενο με την εξοικείωση με μαθηματικά μοντέλα, βάσεις δεδομένων, πληροφορική, λήψη αποφάσεων, είναι αυτοί που είναι ιδανικά προετοιμασμένοι για να απασχοληθούν σε έναν τέτοιο τομέα. Για να μπορέσουν όμως οι μηχανικοί να είναι πραγματικά επιτυχημένοι σε τομείς όπως η διοίκηση και η οικονομία, είναι απαραίτητο να προετοιμαστούν κατάλληλα από την εκπαίδευσή τους (Panitz,1996). Ωστόσο, στη διεθνή βιβλιογραφία δεν υπάρχουν περισσότερες διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με τα χαρακτηριστικά και τις προοπτικές απασχόλησης των μηχανικών που προετοιμάζονται από την εκπαίδευσή τους να απασχοληθούν εξαρχής στον διοικητικό τομέα ή αυτόν της οικονομίας. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 18

21 1.3. Έρευνες για την απασχόληση του μηχανικού σε τομείς μη-παραδοσιακούς Ελληνική Βιβλιογραφία Αν οι μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών επηρέασαν την απασχόληση του μηχανικού και προκάλεσαν το ενδιαφέρον των ερευνητών σε διεθνές επίπεδο, σύμφωνα με την προηγούμενη ενότητα, οι επιπτώσεις τους είναι εξίσου έντονες και στην απασχόληση των μηχανικών στον ελληνικό χώρο. Ειδικότερα, σύμφωνα με τα ευρήματα των πιο πρόσφατων μελετών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ, 2000) και του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος (ΤΕΕ, 2004), το φαινόμενο της αυξανόμενης μετάβασης του μηχανικού σε τομείς μη παραδοσιακούς παρατηρείται και στο χώρο των ελλήνων μηχανικών, αφορά ολοένα και περισσότερο νέους μηχανικούς και αποτελεί αντικείμενο έντονου ενδιαφέροντος. Για την παρουσίαση του θέματος και προκειμένου να είναι δυνατή η καλύτερη αξιολόγηση της κατάστασης, γίνεται μια σύντομη αναφορά στα ευρήματα των δύο αυτών μελετών σχετικά με τις αρμοδιότητες, την κλαδική απασχόληση και την αξιολόγηση των προγραμμάτων σπουδών των ελλήνων διπλωματούχων μηχανικών. Η μελέτη του ΕΜΠ έλαβε χώρα το 1999 και είχε ως βασικό της στόχο να ερευνήσει την επαγγελματική ένταξη (νέοι απόφοιτοι της περιόδου ) και εξέλιξη (παλαιότεροι απόφοιτοι της περιόδου ) των Διπλωματούχων μηχανικών του Ιδρύματος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η κατανομή των αρμοδιοτήτων των νέων αποφοίτων του στις επιχειρήσεις (βλ. πίνακα 1). Πίνακας 1: Οι αρμοδιότητες στην επιχείρηση των νέων αποφοίτων του ΕΜΠ που απέκτησαν άδεια άσκησης επαγγέλματος μεταξύ Ειδικότητες Παραγωγή, επίβλεψη, μελέτες Εμπορικές, διοικητικές, οικονομικές αρμοδ. Άλλες (τεχνικές) αρμοδιότητες Αρχιτέκτονες Μ 94,1% 5,9% 0,0% Πολιτικοί Μ. 82,7% 16,4% 0,9% Μηχανολόγοι Μ. 57,2% 33,9% 8,9% Τοπογράφοι Μ. 87,5% 12,5% 0,0% Ηλεκτρολόγοι Μ. 39,8% 21,4% 38,8% Χημικοί Μ. 21,0% 52,6% 26,4% Μεταλλειολόγοι Μ. 48,0% 36,0% 16,0% Σύνολο ειδικοτήτων 61,6% 24,1% 14,3% Πηγή: ΕΜΠ, 2000, σ.50 Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 19

22 Όπως σχολιάζουν οι συντάκτες της έρευνας: Παρατηρούμε ότι το κλασικό τρίπτυχο αρμοδιοτήτων του μηχανικού, «παραγωγή επίβλεψη μελέτες», παρουσιάζει μειωμένο ειδικό βάρος στις λεγόμενες βιομηχανικές ειδικότητες (χημικοί, ηλεκτρολόγοι, μεταλλειολόγοι, μηχανολόγοι μηχανικοί). Φαίνεται επίσης ότι η αύξουσα σημασία των εμπορικών, διοικητικών και οικονομικών αρμοδιοτήτων δεν αφορά μόνο στις ειδικότητες των χημικών και μεταλλειολόγων μηχανικών, στις οποίες παρατηρείται υπερβάλλουσα προσφορά αποφοίτων. Ακόμη και στους ηλεκτρολόγους μηχανικούς, οι οποίοι αντιμετωπίζουν μεγάλη ζήτηση, ένας στους πέντε (21,4%) δηλώνει ως κύριο αντικείμενο εμπορικές, διοικητικές και οικονομικές αρμοδιότητες. (ΕΜΠ, 2000, σ.50) Συνολικά, από τον Πίνακα 1 γίνεται φανερό ότι η τάση ενασχόλησης με οικονομικές και διοικητικές αρμοδιότητες είναι έντονη στους νέους αποφοίτους του ΕΜΠ από την αρχή της σταδιοδρομίας τους. Με το πέρασμα όμως από την αρχική στη σημερινή απασχόληση (βλ. Πίνακα 2) το φαινόμενο αύξησης των μη τεχνικών, οικονομικών και διοικητικών αρμοδιοτήτων εις βάρος των τεχνικών γίνεται εντονότερο. Τα στοιχεία του πίνακα 1 μαζί με αυτά του πίνακα 2, επιβεβαιώνουν την άποψη ότι ο μηχανικός αρχίζει να περνάει σε μη τεχνικές θέσεις από την αρχή της καριέρας του. Πίνακας 2: Η μεταβολή των αρμοδιοτήτων στις ιδιωτικές και δημόσιες επιχειρήσεις των νέων αποφοίτων του ΕΜΠ Τομέας Αρμοδιοτήτων Πρώτη απασχόληση Σημερινή απασχόληση Επίβλεψη παραγωγής ή εργοτάξιο 35,6% 37,6% Μελέτες 42,9% 44,9% Άλλες τεχνικές αρμοδιότητες 14,2% 12,0% Πωλήσεις, εξυπηρέτηση πελατών, marketing 12,9% 13,6% Οικονομικές και διοικητικές αρμοδιότητες 22,6% 46,5% Έρευνα και Εκπαίδευση 10,1% 10,9% Πηγή: ΕΜΠ, 2000, σ.55 (σημείωση: τα ποσοστά δεν αθροίζουν 100% γιατί οι ερωτώμενοι είχαν τη δυνατότητα δύο απαντήσεων-επιλογών στη σχετική ερώτηση). Αντίστοιχα, τα αποτελέσματα της πανελλαδικής έρευνας του ΤΕΕ 10 σχετικά με τις αρμοδιότητες και τη μεταβολή των αρμοδιοτήτων των διπλωματούχων μηχανικών στις επιχειρήσεις δεν διαφέρουν με τα παραπάνω αποτελέσματα της έρευνας του ΕΜΠ. Ειδικότερα, και σε αυτή τη μελέτη διαπιστώνεται η σημασία των οικονομικο-τεχνικών και διοικητικών αρμοδιοτήτων στις βιομηχανικές ειδικότητες και κυρίως στους χημικούς (53%), μεταλλειολόγους (45,7%) και ναυπηγούς (42,4%) μηχανικούς (ΤΕΕ, 2004, σ.16). Όσον αφορά τη μελέτη της εξέλιξης των τομέων αρμοδιότητας στις επιχειρήσεις, παρατηρείται η τάση υποχώρησης των παραδοσιακών αρμοδιοτήτων προς όφελος των νέων, οικονομικο-τεχνικών και διοικητικών αρμοδιοτήτων (ΤΕΕ, 2004, σ.31). 10 Τα στοιχεία της πανελλαδικής έρευνας του ΤΕΕ προέρχονται από την έρευνα πεδίου που πραγματοποιήθηκε το 2003 και απευθυνόταν σε διπλωματούχους μηχανικούς οι οποίοι απέκτησαν άδεια άσκησης επαγγέλματος από το 1967 μέχρι το Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 20

23 Πίνακας 3: Κλάδος οικονομικής δραστηριότητας στην αρχική απασχόληση των αποφοίτων του ΕΜΠ Κλάδος οικονομικής δραστηριότητας Πρωτογενής τομέας και βιομηχανία 17,6% 14,5% 13,0% 13,2% Οικοδομές, κατασκευές 48,8% 42,1% 46,4% 33,7% Εκπαίδευση, Έρευνα 4,9% 10,9% 9,7% 8,1% Δημόσια Διοίκηση 13,7% 8,2% 4,4% 4,5% Μεταφορές, Επικοινωνίες, Λογισμικό 1,0% 5,7% 8,1% 19,7% Συμβουλευτ. Υπηρεσίες προς τρίτους 5,8% 10,9% 9,6% 14,6% Άλλες υπηρεσίες του ιδιωτικού τομέα 8,4% 7,6% 8,8% 6,1% Σύνολο 100% 100% 100% 100% Πηγή: ΕΜΠ, 2000, σ.104 Παρόμοια εικόνα προκύπτει και κατά την εξέταση του κλάδου οικονομικής δραστηριότητας στην περίπτωση των αποφοίτων του ΕΜΠ. Για τη μελέτη των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας, συγκρίνονται οι τρεις πενταετίες του ερωτηματολογίου της εξέλιξης των παλαιότερων αποφοίτων (άδεια άσκησης επαγγέλματος , , ) και η πενταετία του ερωτηματολογίου της ένταξης των νέων αποφοίτων (άδεια άσκησης επαγγέλματος ). Όπως φαίνεται από τον Πίνακα 3, οι νέοι κλάδοι απασχόλησης του τομέα των υπηρεσιών (μεταφορές, επικοινωνίες, λογισμικό, συμβουλευτικές υπηρεσίες προς τρίτους) αυξάνονται σημαντικά εις βάρος των παραδοσιακών κλάδων απασχόλησης των μηχανικών (πρωτογενής τομέας και βιομηχανία, οικοδομές-κατασκευές, δημόσια διοίκηση). Τέλος, οι ίδιοι οι απασχολούμενοι διπλωματούχοι μηχανικοί φαίνεται να συνειδητοποιούν ότι η παροχή γνώσεων και δεξιοτήτων στα αντικείμενα της οικονομίας και της διοίκησης ίσως να είναι ο αποδοτικότερος τρόπος για «επιβίωση» στις νέες συνθήκες που επιβάλλει η αγορά εργασίας. Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης των προγραμμάτων σπουδών από τους διπλωματούχους μηχανικούς-αποφοίτους του ΕΜΠ σε συνδυασμό με αυτά των διπλωματούχων μηχανικών της πανελλαδικής έρευνας του ΤΕΕ, φανερώνουν την αδυναμία των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στους νέους τομείς γνώσεων και δεξιοτήτων-οικονομία και διοίκηση (ΕΜΠ,2000,σ ΤΕΕ,2004,σ.48-52). Το γεγονός ότι από τους νέους αποφοίτους του ΕΜΠ που συνεχίζουν τις σπουδές τους σε μεταπτυχιακό επίπεδο (1/5 του συνόλου), το 40% επιλέγει πλήρως ή εν μέρει οικονομικές και διοικητικές επιστήμες (ΕΜΠ, 2000,σ.20) είναι ενδεικτικό της παραπάνω τάσης. Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης 21