Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΛΙΟΥΛΙΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ ΛΙΟΥΛΙΑ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Επιβλέπων καθηγητής: Ι. Μ. Ακαμάτης Τριμελής επιτροπή: Ι. Ακαμάτης Ε. Βουτυράς Σ. Πινγιάτογλου Ημερομηνία έγκρισης: «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα». ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

3 Στους δικούς μου ανθρώπους... για την υπομονή και την στήριξη.

4 Η λατρεία του Ασκληπιού στη Μακεδονία

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΜΕΡΟΣ Α...7 Ι. Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Άγιος Παύλος Ν. Καλλικράτειας (αρχαία Αντιγόνεια;) Αιανή Κοζάνης Αμφίπολη Άνω Απόστολοι Κιλκίς (αρχαία Μόρρυλος) Βεργίνα Βέροια Δίον Δίπορο Γρεβενών Θάσος Θεσσαλονίκη Καλαμίτσα ν. Καβάλας (αρχαία Αντισάρα) Καλαμωτό ν. Θεσσαλονίκης (Αρχαία Καλίνδοια) Καλλιθέα ν. Χαλικιδικής Κασσάνδρεια Κοζάνη Λευκάδια Νάουσας Λευκόβρυση ν. Κοζάνης Όλυνθος Πέλλα Ν.Πέλλα (Colonia Pellensis) Πλατανιά Βοΐου ν. Κοζάνης Ποτίδαια Φίλιπποι Μακεδονία Η επιγραφή των θεωροδόκων από την Επίδαυρο...60 ΜΕΡΟΣ Β...61 Ι. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΩΝ...62 Ι.1. Θέση Ασκληπιείων...62 Ι.2. Αρχιτεκτονική διάρθρωση- εξοπλισμός...65 Ι.2.1.Τέμενος...65 Ι.2.2. Ναός...66 Ι.2.3. Εγκοιμητήριο...67 Ι.2.4. Κρήνες-πηγές...69 Ι.2.5. Λουτρά...70 Ι.2.6. Εξέδρα...72 Ι.2.7. Εγκαταστάσεις υγιεινής...72 Ι.2.8. Θησαυροί...73

6 ΙΙ. ΛΑΤΡΕΙΑ...75 ΙΙ.1.1. Λατρευτικές - θεραπευτικές πρακτικές...75 ΙΙ.1.2. Γιορτές...79 ΙΙ.1.3. Παιάνες...81 ΙΙ.1.4. Ιδιωτική λατρεία...81 ΙΙ.2. Αναθήματα...82 ΙΙ.3. Συλλατρεία Ασκληπιού με άλλους θεούς...84 ΙΙ.3.1. Ασκληπιός και Απόλλων...84 ΙΙ.3.2. Ασκληπιός και Υγεία...85 ΙΙ.3.3. Ασκληπιός και Τελεσφόρος...87 ΙΙ.3.4. Ασκληπιός και ανατολικές θεότητες...88 ΙΙ.3.5. Ασκληπιός και Άμμων Δίας...88 ΙΙ.3.6. Ασκληπιός και Δήμητρα...89 ΙΙ.3.7. Ασκληπιός και άλλες θεότητες...91 ΙΙΙ. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ...92 ΙΙΙ.1.ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΓΑΛΜΑΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ...93 ΙΙΙ.1.1. Ασκληπιός Este...93 ΙΙΙ.1.2. Ασκληπιός Giustini...94 ΙΙΙ.1.3. Ασκληπιός τύπου Αθηνών-Macerata...95 ΙΙΙ.1.4. Ασκληπιός του Ακράγαντα ή Ασκληπιός Doria Pamfili ΙΙΙ.1.5. Ασκληπιός τύπου Ελευσίνας...96 ΙΙΙ.1.6. Άλλοι τύποι...97 ΙΙΙ.2. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΥΓΕΙΑΣ...98 ΙΙΙ.3. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΕΛΕΣΦΟΡΟΥ ΙV. ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ ΚΑΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΒΑΣΙΛΕΙΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Νέα Ρόδα Πέλλα Το ιερό του Δάρρωνα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΠΙΝΑΚΕΣ ΧΑΡΤΗΣ

7 i ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλλαμανή Σουρή 1984 Αλλαμανή Σουρή Β., «Απόλλωνι, Ασκληπιώι, Υγιείαι», ΑΔ 39 (1984), Μέρος Α, Μελέτες, Αθήνα 1990, Αλλαμανή 1988 Αλλαμανή Β., «Νομός Ημαθίας», ΑΔ 35 (1980), Χρονικά Β², Αθήνα 1988, Αλλαμανή Β., Αλλαμανή Β., «Επαρχία Νάουσας. Κοπανός. Αγρός Καβαλλάρη», ΑΔ 47 (1992), Χρονικά Β², Αθήνα 1997, Αλλαμανή-Μισαηλίδου 1995 Αλλαμανή Β.-Μισαηλίδου Β., «Ανασκαφικές έρευνες στην αρχαία Μίεζα», ΑΕΜΘ 6 (1992), Θεσσαλονίκη 1995, Αλλαμανή Β.-Μισαηλίδου Β., «Επαρχία Νάουσας. Κοπανός. Αγρός Καβαλλάρη», ΑΔ 48 (1993), Χρονικά Β², Αθήνα 1998, Αλλαμανή Κουκουβού 1998 Αλλαμανή Β. Κουκουβού Αγγ., «Μίεζα 1995: ανασκαφικές έρευνες», ΑΕΜΘ 9 (1995), Θεσσαλονίκη 1998, Αλλαμανή Κουκουβού 2000 Αλλαμανή Β.-Κουκουβού Αγγ., «Μίεζα. Ανασκαφικές έρευνες», ΑΕΜΘ 12 (1998), Θεσσαλονίκη 2000, Αλλαμανή-Σουρή 2000 Αλλαμανή Σουρή Β., «Παραδόσεις Περισυλλογές, Νομός Ημαθίας», ΑΔ 50 (1995), Χρονικά Β², Αθήνα 2000, Αλλαμανή Σουρή 2003 Αλλαμανή Σουρή Β., «Παραδόσεις, Νομός Ημαθίας», ΑΔ 52 (1997), Χρονικά Β², Αθήνα 2003, 746. Αλλαμανή-Κουκουβού-Ψαρρά 2004 Αλλαμανή Β.-Κουκουβού Α.-Ψαρρά Ε., «Το κτιριακό συγκρότημα της Μίεζας: Ερμηνευτικές προσεγγίσεις και προοπτικές της έρευνας», ΑΕΜΘ 16 (2002), Θεσσαλονίκη 2004,

8 ii Αλλαμανή-Κουκουβού-Ψαρρά 2009 Αλλαμανή Β.-Κουκουβού Α.-Ψαρρά Ε., «Μίεζα, πόλη Ημαθίας» στον επετειακό τόμο «Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 20 χρόνια», Θεσσαλονίκη 2009, Ανδρόνικος-Μακαρόνας- Μουτσόπουλος-Μπακαλάκης 1961 Ανδρόνικος Μ.-Μακαρόνας Χ.-Μουτσόπουλος Ν.- Μπακαλάκης Γ., Το ανάκτορο της Βεργίνας, Αθήνα Αρβανιτόπουλος Α. Αρβανιτόπουλος Α., «Ανέκδοτοι επιγραφαί και πλαστικά μνημεία Τεγέας», ΑΕ 1906, Αθήνα 1906, Βελένη 2002 Βελένη Π., Μακεδονικοί βωμοί, Αθήνα Βερσάκης Φ. «Του Αθήνησιν Ασκληπιείου οικήματα», ΑΕ 1913, Βοκοτοπούλου 1986 Βοκοτοπούλου I., «Η επιγραφή των Καλινδοίων», Αρχαία Μακεδονία IV (1983), Θεσσαλονίκη 1986, Βοκοτοπούλου 1989 Βοκοτοπούλου Ι., «Καλαμωτό Ζαγκλιβερίου», ΑΔ 38 (1983), Χρονικά Β², Αθήνα 1989, 271. Βοκοτοπούλου-Τσιγαρίδα 1993 Βοκοτοπούλου Ι. - Τσιγαρίδα Μπ., «Ανασκαφική έρευνα στα Νέα Ρόδα Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 4 (1990), Θεσσαλονίκη 1993, Βοκοτοπούλου 1995 Βοκοτοπούλου, Ι., «Νέα Ρόδα», ΑΔ 45 (1990), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1995, 321. Βοκοτοπούλου Τσιγαρίδα 1995 Βοκοτοπούλου Ι. Τσιγαρίδα Ε.Μπ., «Ανασκαφική έρευνα στα Ν. Ρόδα Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 6 (1992), Θεσσαλονίκη 1995, Βοκοτοπούλου Τσιγαρίδα 1997 Βοκοτοπούλου Ι. Τσιγαρίδα Ε.Μπ., «Ανασκαφική έρευνα στα Ν. Ρόδα Χαλκιδικής 1993», ΑΕΜΘ 7 (1993), Θεσσαλονίκη 1997, Βοκοτοπούλου Τσιγαρίδα 1998α Βοκοτοπούλου, Ι. Τσιγαρίδα, Ε. Μπ., «Νέα Ρόδα», ΑΔ 48 (1993),Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1998, 350.

9 iii Βοκοτοπούλου Τσιγαρίδα 1998β Βοκοτοπούλου, Ι. Τσιγαρίδα, Μπ. Ε., «Ανασκαφική έρευνα στην Ουρανίδων Πόλιν», ΑΕΜΘ 8 (1994), Θεσσαλονίκη 1998, Βοκοτοπούλου Τσιγαρίδα 1999 Βοκοτοπούλου Ι. Τσιγαρίδα Ε. Μπ., «Νέα Ρόδα», ΑΔ 49 (1994), Χρονικά Β², Αθήνα 1999, 461. Βοκοτοπούλου 2002 Βοκοτοπούλου Ι., «Η Χαλκιδική στους αρχαίους χρόνους», Χαλκιδική, Ιερό Κοινόβιο Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, Αθήνα 2002, Βουβουλής Α., Ο Απόλλων στο μακεδονικό χώρο, (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία), Θεσσαλονίκη Βουτυράς 1993 Βουτυράς Ε., «Η λατρεία του Ασκληπιού στην αρχαία Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία V, τόμος 1, (1989), Θεσσαλονίκη 1993, Βουτυράς 2000 Βουτυράς Ε., «Το ιερό του Διονύσου στην Άφυτη», Μύρτος. Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, (επιμ. Π. Αδάμ Βελένη), Θεσσαλονίκη 2000, Γιούρη 1971 Λεβεντοπούλου Γιούρη Ε., «Το ιερόν του Άμμωνος Διός παρά την Άφυτιν», ΑΑΑ 3 (1971), Γιούρη 1976 Jiuri E., «Το εν Αφύτει ιερόν του Διονύσου και το ιερόν του Άμμωνος Διός», Neue Forschunge in Griechieshen Heiligtümern, Συμπόσιο στην Ολυμπία Οκτωβρίου 1974, Tübingen 1976, Γούναρης Γ., Τα τείχη της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Γουναροπούλου Χατζόπουλος Γουναροπούλου Λ. Χατζόπουλος Μ.Β., Επιγραφές 1998 Δημητριάδης Β., Κάτω Μακεδονίας. Τεύχος Α. Επιγραφές Βέροιας, Αθήνα Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας , Θεσσαλονίκη Δήμιτσας 1988α Δήμιτσας Γ., Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, Τόμος 1, Τεύχος Α, Θεσσαλονίκη 1988.

10 iv Δήμιτσας 1988 Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου 2006 Δρούγου Σ., Ζημίαι 1946 Ιγνατιάδου 2004 Ιγνατιάδου Δ., Ιντζεσίλογλου 1993 Ιωάννου Μ.Χ., Καββαδίας Π., Κακριδής 1986 Καλίνδοια 2008 Καλλιπολίτης -Λαζαρίδης 1946 Κανατσούλης 1955 Δήμιτσας Γ., Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, Τόμος 1, Τεύχος Β, Θεσσαλονίκη Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου A., «Το Ασκληπιείο της Πεπαρήθου», Το αρχαιολογικό έργο της Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (2003), Βόλος 2006, «Βεργίνα Το ιερό της Μητέρας των Θεών», ΑΕΜΘ 10Α (1996), Θεσσαλονίκη 1997, Αι Ζημίαι των Αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατευμάτων Κατοχής, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων Ιγνατιάδου Δ., Μακεδονική υαλουργία του 4 ου αι.π.χ. Το άχρωμο γυαλί, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη «Έρευνα για το χαλαστραίο νίτρο», ΑΕΜΘ 16 (2002), Θεσσαλονίκη 2004, Ιντζεσίλογλου Μ., «Άγιοι Θεόδωροι», ΑΔ 43, (1988), Χρονικά Β¹, Αθήνα 1993, Αστυγραφία Θεσσαλονίκης, Εκδόσεις Νέα Πορεία, Θεσσαλονίκη Α Έκδοση «Επιγραφαί εξ Επιδαύρου», ΑΕ 1883, Αθήνα 1884, Κακριδής Ι., Ελληνική Μυθολογία, Τόμος 2, Οι Θεοί, Αθήνα Τα Καλίνδοια. Μια αρχαία πόλη στη Μακεδονία, Κατάλογος Περιοδικής Έκθεσης, επιμ.π. Αδάμ- Βελένη, Θεσσαλονίκη Καλλιπολίτης Β.-Λαζαρίδης Δ., Αρχαίαι επιγραφαί Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Κανατσούλης Δ., Μακεδονική προσωπογραφία. Από του 148π.Χ. μέχρι των χρόνων του Μ. Κωνσταντίνου. Θεσσαλονίκη 1955.

11 v Καραμήτρου Μεντεσίδη 1993 Καραμήτρου Μεντεσίδη Γ., Κοζάνη, Πόλη Ελιμιώτιδος. Αρχαιολογικός οδηγός, Θεσσαλονίκη Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1999 Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ., Βόϊον-Νότια Ορεστίς. Αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία, Θεσσαλονίκη Καραμήτρου-Μεντεσίδη- Μοσχάκης 2008 Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ. - Μοσχάκης Κ. «Η Ιατρική στην Αιανή και την Άνω Μακεδονία κατά την αρχαιότητα», Η Ιατρική στο μεσογειακό χώρο, Διεπιστημονικό Συνέδριο, Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία 2008 (υπό εκτύπωση). Καφταντζής 1967 Καφταντζής Γ.Β., Ιστορία της πόλεως Σερρών και της περιφερείας της, Τόμος 1, Αθήνα ΚΓΜΘ 1997 Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ι, επιμ. Γ. Δεσπίνης Θ.Στεφανίδου - Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Θεσσαλονίκη ΚΓΜΘ 2003 Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ΙΙ, επιμ. Γ. Δεσπίνης Θ. Στεφανίδου - Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Θεσσαλονίκη Κουκουβού Α., «Επαρχία Νάόυσας. Κοπανός. Μπελοβίνα», ΑΔ 50 (1995), Χρονικά Β², Αθήνα 2000, Κουκουβού-Ψαρρά 2004 Κουκουβού Α.-Ψαρρά Ε., «Αρχαία Μίεζα. Η ανασκαφική έρευνα σε μια σημαντική πόλη του μακεδονικού βασιλείου», Πρακτικά Επιστημονικής Διημερίδας, 7-8 Ιουνίου 2003 με τίτλο «Γνωριμία με τη γη του Αλεξάνδρου: η περίπτωση του νομού Ημαθίας», Θεσσαλονίκη 2004, Κουκούλη- Χρυσανθάκη 1972 Κουκούλη- Χρυσανθάκη Χ., «Καλαμίτσα (αρχ. Αντισάρα)», ΑΔ 25 (1970), Χρονικά Β², Αθήνα 1972, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1975 Κουκούλη - Χρυσανθάκη Χ., «Νομός Καβάλας», ΑΔ 26 (1971), Χρονικά Β², Αθήνα 1975,

12 vi Κουκούλη- Χρυσανθάκη 1980 Κουκούλη- Χρυσανθάκη Χ., «Οι αποικίες της Θάσου στο Β. Αιγαίο. Νεώτερα ευρήματα.», Α Τοπικό Συμπόσιο, Η Καβάλα και η περιοχή της, (1977), Θεσσαλονίκη 1980, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1987 Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ., «Οικόπεδο Ε. Βογιατζή. Οικόπεδο Γ. Στίγγα», ΑΔ 34 (1979), Αθήνα 1987, Κρεμμύδη-Σισιλιάνου 1996 Κρεμμύδη-Σισιλιάνου Σ., Η νομισματοκοπία της ρωμαϊκής αποικίας του Δίου, Βιβλιοθήκη της Ελληνικής νομισματικής Εταιρείας 4, Αθήνα Λαζαρίδης 1958 Λαζαρίδης Δ., «Αμφίπολις», Έργον Αρχαιολογικής Εταιρείας 1958, Αθήνα 1959, Λαζαρίδης 1959 Λαζαρίδης Δ., «Αμφίπολις», Έργον Αρχαιολογικής Εταιρείας 1959, Αθήνα 1960, Λαζαρίδης 1966 Λαζαρίδης Δ., «Αμφίπολις», Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρίας 1965, Αθήνα 1966, Λαζαρίδης 1968 Λαζαρίδης Δ., «Τυχαία ευρήματα», ΑΔ 21(1966), Χρονικά Β2, Αθήνα 1968, 365. Λαζαρίδης 1985 Λαζαρίδης Δ., «Αμφίπολη. Γυμνάσιο», Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρίας 1984, Αθήνα 1985, Λαμπρινουδάκης Β.Κ., «Ιερό Απόλλωνος Μαλεάτα Επιδαύρου», ΠΑΕ 1988, Λεβέντη 1999 Λεβέντη Ι., «Οι θεότητες του κύκλου του Ασκληπιού ως κουροτρόφοι. Οι εικονογραφικές μαρτυρίες.», Αρχαιογνωσία, τόμος 10, τεύχος 1-2 ( ), Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1987 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ. «Ένα νέο ψηφιδωτό δάπεδο της Πέλλας», Αμητός, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, Θεσσαλονίκη 1987, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1988 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., «Ανασκαφική έρευνα στη περιοχή του καναλιού της Πέλλας», ΑΕΜΘ 1 (1987), Θεσσαλονίκη 1988,

13 vii Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., «Ανασκαφική έρευνα στην περιοχή του καναλιού της Πέλλας κατά την περίοδο », ΑΕΜΘ 5 (1991), Θεσσαλονίκη 1994, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996 Ακαμάτη Μ., «Πέλλα. Περιοχή καναλιού», ΑΔ 46 (1991), Χρονικά Β², Αθήνα 1996, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1997 Λιλιμπάκη -Ακαμάτη Μ., «Κτιριακά συγκροτήματα στη περιοχή του καναλιού της Πέλλας», ΑΕΜΘ 10Β (1996), Θεσσαλονίκη 1997, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1998 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., «Ένα νέο κτιριακό συγκρότημα στη περιοχή του καναλιού της Πέλλας», ΑΕΜΘ 9 (1995), Θεσσαλονίκη 1998, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2000 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Το ιερό της Μητέρας των θεών και της Αφροδίτης στην Πέλλα, Θεσσαλονίκη Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2000α Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., «Θησαυρός από την περιοχή του καναλιού της Πέλλας», Μύρτος, Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη Λιλιμπάκη - Ακαμάτη - Στεφανή Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ. Στεφανή Ε., «Ωναί εκ της 2003 Ημαθίας ΙΙ», ΑΕ 2003, Αθήνα 2003, Ανάτυπο. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2003α Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., «Η λατρεία των θεών και τα ιερά της Πέλλας», Πέλλα και η περιοχή της, Θεσσαλονίκη 2003, 53-64, (επιμ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ-Ακαμάτης Ι.). Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2003 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., «Πέλλα, η πρωτεύουσα των αρχαίων Μακεδόνων. Η νεότερη ανασκαφική έρευνα», Γνωριμία με τη γη του Αλεξάνδρου: από τα προϊστορικά μέχρι τα νεώτερα χρόνια: Ιστορία-Αρχαιολογία-Τέχνη στο Νομό Πέλλας, Επιστημονική Διημερίδα (2002), Θεσσαλονίκη 2003.

14 viii Μακαρόνας 1937 Μακαρόνας Χ.Ι., «Εκ της Ελιμείας και της Εορδαίας. Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης», ΑΕ 1936, Παράρτημα- Αρχαιολογικά Χρονικά, Αθήνα 1937, Μακαρόνας 1953 Μακαρόνας Χ.Ι., «Χρονικά αρχαιολογικά», Μακεδονικά 2 ( ), Θεσσαλονίκη 1953, Μάλαμα -Σαλονικιός 2004 «Οικιστικά κατάλοιπα από την αρχαία Αμφίπολη. Σωστική ανασκαφή στο οικόπεδο Δ.Κυπριανίδη», ΑΕΜΘ 16 (2002), Θεσσαλονίκη 2004, Μαρκή Ε., Η νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης στους υστερορωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους, Αθήνα Μητροπούλου 1984 Μητροπούλου Ε., Η τυπολογία της θεάς Υγείας με φίδι, Αθήνα Μπακαλάκης 1936 Μπακαλάκης Γ., «Ανασκαφή εν Καλαμίτσα Καβάλας», ΠΑΕ 1935, Αθήνα 1936, Μπακαλάκης 1937 Μπακαλάκης Γ., «Ανασκαφή εν Καλαμίτσα Καβάλας», ΠΑΕ 1936, Αθήνα 1937, Μπέλλας Ι., Ιερά και λατρείες του Διός στην Μακεδονία, (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία), Θεσσαλονίκη Μπίμπη-Παπασπυροπούλου Α., Μπίμπη-Παπασπυροπούλου Α., «Η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η συμβολή της στην ανάπτυξη της αρχαίας ελληνικής ιατρικής», Αρχαία Μακεδονία V (1989), Θεσσαλονίκη 1993, Μπόνιας 1999 Μπόνιας Ζ., «Θάσος. Αρχαία πόλη. Οικόπεδο Ι. Τσούπρα», ΑΔ 49 (1994), Χρονικά Β², Αθήνα 1999, Νίγδελης 2006 Νίγδελης Π., «Ο σύλλογος των Ασκληπιαστών και το βακχείον των Ασιανών (IG X 2,1,480)» στο έργο Επιγραφικά Θεσσαλονίκεια. Συμβολή στην πολιτική και κοινωνική ιστορία της αρχαίας Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη 2006.

15 ix Οικονομίδου 1967 Οικονομίδου Μ., «Νομίσματα εκ της ανασκαφής του Δίου», ΑΔ 19 (1964), Χρονικά Β3, Αθήνα 1966, Οικονόμος 1916 Οικονόμος Γ., Επιγραφαί Μακεδονίας, Αθήνα Ορλάνδος Ορλάνδος Α., Η αρκαδική Αλίφειρα και τα μνημεία της, Αθήνα Ουλκέρογλου 2008 Ουλκέρογλου Τ., Το συγκρότημα των θερμών του κεντρικού δρόμου του Δίου. Ανασκαφή , (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία), Θεσσαλονίκη Παντελεήμων Καλπακίδης 2004 Μητροπολίτου Βεροίας και Ναούσης Παντελεήμονος Καλπακίδη, Ιστορία και προσφορά Ιερού Ναού Αγίου Αντωνίου, Πολιούχου Βεροίας, Βέροια Παντερμαλής 1977 Παντερμαλής Δ. «Λατρείες και ιερά του Δίου Πιερίας», Αρχαία Μακεδονία ΙΙ, (1973), Θεσσαλονίκη 1977, Παντερμαλής 1980 Παντερμαλής Δ., «Ανασκαφικαί έρευναι εις Δίον.1973», ΑΔ 29, ( ), Χρ. Β³, Αθήνα 1980, Παντερμαλής 1981 Παντερμαλής Δ., «Inscriptions from Dion, Addenda et Corrigenda», Ancient Macedonian Studies in Honor of Charles F. Edson, Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1981, Παντερμαλής 1982 Παντερμαλής Δ., «Δίον», Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1981, Αθήνα 1982, Παντερμαλής 1983α Παντερμαλής Δ., «Δίον», Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1982, Αθήνα 1983, Παντερμαλής 1983 Παντερμαλής Δ., Ανασκαφή Δίου», ΠΑΕ 1981, Αθήνα 1983, Παντερμαλής 1984 Παντερμαλής Δ., «Ανασκαφή Δίου», ΠΑΕ 1982, Αθήνα 1984, Παντερμαλής 1985 Παντερμαλής Δ., «Δίον», Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1984, Αθήνα 1985,

16 x Παντερμαλής 1986 Παντερμαλής Δ., «Οι μεγάλες θέρμες του Δίου», Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία, Θεσσαλονίκη 1986, Παντερμαλής 1988 Παντερμαλής Δ., «Αντίγραφα των αυτοκρατορικών χρόνων στη Μακεδονία», στο XII Διεθνές Συνέδριο Κλασικής Αρχαιολογίας, Τόμος Γ, 1983, Αθήνα 1988, Παντερμαλής 1988α Παντερμαλής Δ., «Ανασκαφή Δίου», ΠΑΕ 1984, Τεύχος Α, Θεσσαλονίκη 1988, Παντερμαλής 1989 Παντερμαλής Δ., «Δίον», Αρχαιολογία 33 (1989), Παντερμαλής 1994 Παντερμαλής Δ., «Ανασκαφή Δίου», ΑΕΜΘ 5 (1991), Θεσσαλονίκη 1994, Παντερμαλής 1997 Παντερμαλής Δ., «Η ανασκαφή του Δίου κατά το 1993 και η χάλκινη διόπτρα», ΑΕΜΘ 7 (1993), Θεσσαλονίκη 1997, Παντερμαλής 1998 Παντερμαλής Δ., «Ανασκαφή Δίου 1995», ΑΕΜΘ 9(1995), Θεσσαλονίκη 1998, Παντερμαλής 1999 Παντερμαλής Δ., Δίον, η Ανακάλυψη, Αθήνα Παντερμαλής 2000 Παντερμαλής Δ., «Δίον Εκατόμβες και Σωτήρια 2000», ΑΕΜΘ 12 (1998), Θεσσαλονίκη 2000, Παντερμαλής 2004 Παντερμαλής Δ., «Δίον Η αγορά και άλλα», ΑΕΜΘ 16 (2002), Θεσσαλονίκη 2004, Παντερμαλής 2006 Παντερμαλής Δ., «Οι ανασκαφές στο Δίον το 2004 και τα ευρήματα της εποχής των φιλαλεξάνδρων βασιλέων», ΑΕΜΘ 18 (2004), Θεσσαλονίκη 2006, Παντερμαλής 2007 Παντερμαλής Δ., «Δίον Ανασκαφές, έργα ανάδειξης και disjecta membra», ΑΕΜΘ 19 (2005), Θεσσαλονίκη 2007, Παντερμαλής 2008 Παντερμαλής Δ., «Δίον 2006», ΑΕΜΘ 20 (2006), Θεσσαλονίκη 2008,

17 xi Παπάγγελος 1993 Παπάγγελος Ι., «Ουρανοπόλεως τοπογραφικά», Αρχαία Μακεδονία V (1989), Θεσσαλονίκη 1993, Παπαδοπούλου 1963 Παπαδοπούλου Φ., «Νομός Κιλκίς», ΑΔ 17 ( ), Χρονικά Β, Αθήνα 1963, Παπακωνσταντίνου 2009 Παπακωνσταντίνου Μ.-Φ., «Το Ασκληπιείο του Δαφνούντος. Πρώτη παρουσίαση», 3 ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας , Βόλος 2009, Πρόγραμμα και Περιλήψεις, Παπακωνσταντίνου-Διαμαντούρου Παπακωνσταντίνου - Διαμαντούρου Δ., Πέλλα Ι Ιστορική επισκόπησις και μαρτυρίαι, Αθήνα Παπαχατζής,Παυσανίου Περιήγησις, Αρκαδικά Παπαχατζής Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αχαϊκά και Αρκαδικά, Αθήνα Πετράκος 1968 Πετράκος Β., Ο Ωρωπός και το ιερόν του Αμφιαράου, Αθήνα Πέτσας 1964 Πέτσας Φ., «Ωναί εκ της Ημαθίας», ΑΕ 1961, Αθήνα 1964, Πέτσας 1970 Πέτσας Φ., «Μουσείον Θεσσαλονίκης», ΑΔ 24 (1969), Χρονικά Β², Αθήνα 1970, Πινγιάτογλου 2003 Πινγιάτογλου Σ., «Το ιερό της Δήμητρας στο Δίον. Ανασκαφή , ΑΕΜΘ 15, 2001, Θεσσαλονίκη 2003, Πινγιάτογλου 2005 Πινγιάτογλου Σ. «Το ιερό της Δήμητρος στο Δίον », ΑΕΜΘ 17 (2003), Θεσσαλονίκη 2005, Πινγιάτογλου 2008 Πινγιάτογλου Σ., «Δίον Ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Ασκληπιού και στην πόλη των ελληνιστικών χρόνων», ΑΕΜΘ 20 (2006), Θεσσαλονίκη 2008, Πινγιάτογλου 2009 Πινγιάτογλου Σ., «Δίον: τα ιερά της Δήμητρος και του Ασκληπιού. Οι ανασκαφές των τελευταίων είκοσι χρόνων». στον επετειακό τόμο «Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 20 χρόνια», Θεσσαλονίκη 2009,

18 xii Πλάτων 1957 Πλάτων Ν., «Χρονικά. Η αρχαιολογική κίνησις εν Κρήτη κατά το έτος 1957», Κρητικά Χρονικά ΙΑ (1957), Ηράκλειο 1957, Πλάτων 1958 Πλάτων Ν., «Χρονικά. Η αρχαιολογική κίνησις εν Κρήτη κατά το έτος 1958», Κρητικά Χρονικά ΙΒ (1958), Ηράκλειο 1958, Πλάτων 1959 Πλάτων Ν., «Χρονικά. Η αρχαιολογική κίνησις εν Κρήτη κατά το έτος 1959», Κρητικά Χρονικά ΙΓ (1959), Ηράκλειο 1959, Πουπάκη 2002 Πουπάκη Ε., «Λίθινα λουτήρια, περιρραντήρια και κάρδοποι της κλασικής αρχαιότητος», Αρχαιογνωσία 11, τεύχος 1-2, ( ), Αθήνα 2002, Πρωτονοτάριου- Δεϊλάκη 1963 Πρωτονοτάριου- Δεϊλάκη Ε., «Ανασκαφή Φενεού 1958, 1959, 1961», ΑΔ 17 (1961/62), Χρονικά Β, Αθήνα 1963, Πρωτονοτάριου- Δεϊλάκη 2001 Πρωτονοτάριου- Δεϊλάκη Ε., «Καταστροφές από σεισμούς και πλημμύρες στην αρχαία Φενεό»,στο Καλλίστευμα, Μελέτες προς τιμήν της Όλγας Τζάχου- Αλεξανδρή, Αθήνα 2001, Ριζάκης-Τουράτσογλου 1985 Ριζάκης Θ.-Τουράτσογλου Ι., Επιγραφές Άνω Μακεδονίας (Ελίμεια, Εορδαία, Νότια Λυγκηστίς, Ορεστίς), Τόμος Α, Αθήνα Ρωμιοπούλου 1980 Ρωμιοπούλου Α., «Τυχαία ευρήματα 1974», ΑΔ 29 ( ), Ρωμιοπούλου 1985 Ρωμιοπούλου Α. «Ανασκαφικές εργασίες. Νομός Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη», ΑΔ 33 (1978), Χρονικά, Β ², Αθήνα 1985, Σαββοπούλου 1998 Σαββοπούλου Θ., Αρχαιολογική περιήγηση στο Νομό Κιλκίς, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κιλκίς Σαλωνίδης 1997 Σαλωνίδης Θ., «Ελληνιστικό κτίριο στην αρχαία Θάσο», ΑΕΜΘ 7, (1993), Θεσσαλονίκη 1997, Σαμίου 1992 Σαμίου Χ., «Οικόπεδο Τρικούπη», ΑΔ 42 (1987), Χρονικά Β², Αθήνα 1992,

19 xiii Σιαμπανόπουλος 1974 Σιαμπανόπουλος Κ., Αιανή, Θεσσαλονίκη Σισμάνη-Αδρύμη 1996 Σισμάνη-Αδρύμη Β., «Ναός Ασκληπιού», ΑΔ 46 (1991), Χρονικά Β 2, Αθήνα 1996, Σισμανίδης 1983 Σισμανίδης Κ., «Καλαμωτό Ζαγκλιβερίου», ΑΔ 38 (1983), Χρονικά Β 2, 271. Στεφανή 2000 Στεφανή Ε., «Η ανασκαφή στο προθάλαμο του τάφου της Κρίσεως στα Λευκάδια», ΑΕΜΘ 12(1998), Θεσσαλονίκη 2000, Στεφανή 2003 Στεφανή Ε., «Επαρχία Βέροιας», ΑΔ 52 (1997), Χρονικά Β2, Αθήνα 2003, Στίκας 1978 Στίκας Ε.Γ., «Αμφίπολις (χριστιανική)», Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1977, Αθήνα 1978, Στίκας 1980 Στίκας Ε.Γ., «Ανασκαφή βασιλικών Αμφιπόλεως», ΠΑΕ 1977, Αθήνα 1980, Σωτηριάδης 1916 Σωτηριάδης 1916, «Επιγραφαί Θέρμου», ΑΔ 1 (1915), Αθήνα 1916, Τζαναβάρη 2003 Τζαναβάρη Κ., «Λατρεία θεών και ηρώων στη Θεσσαλονίκη», στο «Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη», Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 2003, Τζιαφάλιας 1988 Τζιαφάλιας Α., «Ασκληπιείο Τρίκκης: μύθος ή πραγματικότητα;», Τρικαλινά 8 (1988), Τρίκαλα 1988, Τζιαφάλιας Α., «Κραννών», ΑΔ 43 (1988), Χρονικά Β 1, Αθήνα 1993, Τουράτσογλου 1975 Τουράτσογλου Ι., «Κοπανός», ΑΔ 26 (1971), Χρονικά Β², Αθήνα 1975, Τουράτσογλου 1977 Τουράτσογλου Ι.Π., «Από την πολιτεία και την κοινωνία της αρχαίας Βέροιας: επιγραφικές σημειώσεις», Αρχαία Μακεδονία ΙΙ, (1973), Θεσσαλονίκη 1977, Τουράτσογλου Ι., «Κοπανός Ναούσης», ΑΔ 24 (1969), Χρονικά Β², Αθήνα 1970,

20 xiv Τουράτσογλου Ι., «Κοπανός», ΑΔ 25 (1970), Χρονικά Β², Αθήνα 1973, Τουράτσογλου Ι., «Κοπανός», ΑΔ 26 (1971), Χρονικά Β², Αθήνα 1975, Τσιβιλίκα 1982 Τσιβιλίκα Ε., «Λατρευτικό ανάγλυφο από την Τήνο», ΑΑΑ XV, Τεύχος 2 (1982), Τσιγαρίδα 1997 Τσιγαρίδα Μπ., «Ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της αρχαίας Σάνης Ουρανούπολης », ΑΕΜΘ 10 Α (1996), Θεσσαλονίκη 1997, Τσιγαρίδα 1998α Τσιγαρίδα Ε. Μπ., «Ανασκαφική έρευνα στην Ουρανίδων Πόλιν», ΑΑΑ XXIII XXVIII ( ), Αθήνα 1998, Τσιγαρίδα 1998β Τσιγαρίδα, Μπ., «Πρώτες ανασκαφικές μαρτυρίες για την αρχαία Σάνη», Άνδρος και Χαλκιδική. Πρακτικά Συμποσίου. Άνδρος 23 Αυγούστου 1997, (επιμ. Μπάλκας, Ν. Αυγ.), Ανδριακά Χρονικά 29 (1998), Άνδρος 1998, Τσιγαρίδα 1999 Τσιγαρίδα, Ε. Μπ., «Στοιχεία για την λατρεία του Ηλίου στην Ουρανίδων Πόλιν», Αρχαία Μακεδονία VI (1996), τόμος 2, Θεσσαλονίκη 1999, Τσιγαρίδα 2001 Τσιγαρίδα, Ε., «Νέα Ρόδα», ΑΔ 51 (1996), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 2001, Τσιγαρίδα-Βασιλείου 2005 Τσιγαρίδα Ε. Μπ. Βασιλείου Σπ., «Καλλιθέα Χαλκιδικής Ανασκαφική έρευνα στα οικόπεδα 145,146,147», ΑΕΜΘ 17 (2003), Θεσσαλονίκη 2005, Τσιγαρίδα-Βασιλείου 2007 Τσιγαρίδα Ε. Μπ. Βασιλείου Σπ., «Ανασκαφικές και άλλες εργασίες στο ιερό του Άμμωνα Δία στην Καλλιθέα Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 19 (2005), Θεσσαλονίκη 2007,

21 xv Τσιμπίδου- Αυλωνίτη Μ., «Δημόσια κτίρια. Ιερά. Το Σαραπείο.» Στο «Θεσσαλονίκη. Από τα προϊστορικά μέχρι τα χριστιανικά χρόνια», Οδηγός Έκθεσης, Αθήνα 1986, Τσώχος 2004 Τσώχος Χ., «Το ιερό των Αιγυπτίων θεών και η λατρεία τους στους Φιλίππους μέσα από το επιγραφικό υλικό», ΑΕΜΘ 16 (2002), Θεσσαλονίκη 2004, Υπουργείο Πολιτισμού 1987 Η στοά του αβάτου στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Πρόταση συντήρησης και μερικής αποκατάστασης. Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα Χατζή 1970 Χατζή, «Κατάλογος νομισμάτων ανασκαφής Δίου», ΑΔ 24 (1969), Χρονικά Β2, Αθήνα 1970, Χατζηνικολάου 2007 Χατζηνικολάου Κ., Οι λατρείες των θεών και των ηρώων στην Άνω Μακεδονία κατά την αρχαιότητα (Ελίμεια, Εορδαία, Ορεστίδα, Λυγκηστίδα), Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη Χρυσοστόμου 1998 Χρυσοστόμου Π., «Ανασκαφή στη ρωμαϊκή και βυζαντινή Πέλλα κατά το1995», ΑΕΜΘ 9 (1995), Θεσσαλονίκη 1998, Χρυσοστόμου 2002 Χρυσοστόμου Π., «Συμβολές στην ιστορία της ιατρικής στην αρχαία Μακεδονία», Ευλίμενη 3 (2002), Ρέθυμνο 2002, Ψαρρά Ε., «Σωστική ανασκαφή στο Τσιφλίκι Νάουσας κατά το 2003», ΑΕΜΘ 17( 2003), Θεσσαλονίκη 2005,

22 xvi ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Aleshire 1989 Aleshire S.,The Athenian Asklepieion, The people, their dedications, and the inventories, Amsterdam Aleshire 1991 Aleshire S. B., Asklepios at Athens: epigraphic and prosopographic essays on the Athenian healing cults, Amsterdam Alexander 1963 Alexander J.A., Potidaea. It s History and Remains, Αθήνα Amandry 1949 Amandry P, «Chronique de fouilles en 1948, BCH 73(1949), Armpis 1998 Armpis Ε.Α., Building types found in the sanctuaries of Asclepios in the Peloponnese and Attica: dining halls, Αρχαιογνωσία 9 ( ), Αθήνα 1998, Baege 1913 Baege, W., De macedonum Sacris, Halle Benedum 1986 Benedum C., Asklepios und Demeter, JdI 101 (1986), Bequignon Y., Etudes Thessaliennes, BCH LIX, 1935, 71-73, αρ. 4, Bergmann 1869 Bergmann R., Über zwei griechische Reliefs und eine griechische Inschrift von Thasos, Hermes 3, (1869), Beschi 1969 Beschi L., «Il monumento di Telemachos, fondatore dell Asklepieion ateniese», ASAtene 45-46, , Blümen 2004 Blümen W., Neue Inschriften aus Karien II: Mylasa und Umgebung, Epigraphica Anatolica 37 (2004), Βόννη 2004, 1-42.

23 xvii Brocas Deflassieux 1999 Brocas Deflassieux L., Αρχαία Βέροια. Μελέτη τοπογραφίας. Βέροια Bruneau 1970 Bruneau P., Recherches sur les cultes de Délos a l époque hellénistique et a l époque impériale, Παρίσι Burkert 1993 Burkert, W., Αρχαία Ελληνική Θρησκεία. Αρχαϊκή και Κλασσική Εποχή, (μτφ. Ν. Π. Μπεζαντάκος Α. Αβαγιανού), Αθήνα Carbon 2005 Carbon J.-M., Δάρρων and Δαίμων: a new inscription from Mylasa, Epigraphica Anatolica 38 (2005), Βόννη 2005, 1-6. Clinton 1994 Clinton K., The Epidauria and the Arrival of Asclepius in Athens, Ancient Greek Cult Practice from the Epigraphical Evidence, Proceedings of the Second International Seminar on Ancient Greek Cult (1991), Στοκχόλμη 1994, Collart 1929 Collart P., Le sanctuaire des dieux égyptiens a Philippes, BCH LIII (1929), Comella 2002 Comella A., I rilievi votive greci di periodo archaico e classico. Diffusione, ideologia, committenza. Μπάρι Croon 1967 Croon J.H., Hot springs and healing gods, Mnemosyne XX, Daux 1959 Daux G., Chronique des fouilles en Crète. Lissos, BCH LXXXIII (1959), Daux 1963 Daux G., Chronique des fouilles Thasos. Sondages à l interieur de la ville antique, BCH LXXXVII (1963), Dechamps-Cousin 1888 Dechamps G.-Cousin G., Inscriptions du temple de Zeus Panamaros, BCH XII (1888), Delorme 1950 Delorme J., Chronique des fouilles en 1949.Thasos, BCH LXXIV (1950),

24 xviii Dentzer J.-M., Le motif du banquet couché dans le proche-orient et le monde grec du VIIe au IVe siècle avant J.-C., Devambez 1944 Devambez P., Sculptures Thasiennes, BCH LXVI- LXVII ( ), Παρίσι 1944, Duchesne 1874 Duchesne M., Mémoire sur une mission au Mont Athos, École française de Rome, Juin Düll 1977 Düll S., Götterkulte Nordmakedoniens, Μόναχο Dunand 1973 Dunand F., Le culte d Isis dans le basin oriental de la Méditerranée, II, Le culte d Isis en Grèce, EPRO 26, Leiden 1973, (Επιμ.E.J. Brill). Edelstein-Edelstein 1945α Edelstein L.-Edelstein E., Asklepius I. Collection of the Testimonies, Βαλτιμόρη Edelstein-Edelstein 1945 Edelstein L.-Edelstein E., Asklepius ΙΙ. Interpretation of the Testimonies, Βαλτιμόρη Edson 1948 Edson C., Macedonica III. Cults of Thessalonika, HThR 41, no.3 (1948), Eickstedt 2001 Eickstedt Κ-V, Το Ασκληπιείον του Πειραιώς, Αθήνα 2001, (Μτφ. Λεβέντη Ι.). Errington 2007 Errington R.M., The Importance of the Capture of Amphipolis for the development of the Macedonian city, Αρχαία Μακεδονία VII (2002), Θεσσαλονίκη 2007, Feissel-Sève 1979 Feissel D.-Sève M., «La Chalcidique vue par Charles Avezou», BCH 103 (1979), Forsen 1996 Forsen B., Griechische Gliederweihungen, Ελσίνκι Gaebler 1935 Gaebler H., Die antiken Münzen Nord Griechenlands, Band III, Makedonia und Paionia, Βερολίνο Garland R Gauthier-Hatzopoulos, Garland R., Introducing new gods, La loi gymnasiarchique de Beroia, Μελετήματα 16, Αθήνα Ginouvès 1962 Ginouvès R., Balaneutikè, Παρίσι 1962.

25 xix Ginouvès 1994 Ginouvès R., L eau dans les sanctuaires médicaux, BCH Suppl. XXVIII, 1994, Giovannini 1977 Giovannini A., «Le statut des cités de Macédoine sous les Antigonides», Αρχαία Μακεδονία ΙΙ (1973), Θεσσαλονίκη 1977, Greenwalt 1986 Greenwalt W., Macedonia s Kings and the Political Usefulness of the Medical Arts, Αρχαία Μακεδονία IV (1983), Θεσσαλονίκη 1986, Gregoire 1950 Gregoire H., Asklepios, Apollon Smintheus et Rudra, Βρυξέλλες Grimm 1988 Grimm G, Alexander the False Prophet and his god Asklepius Glykon, Cyprus and the East Mediterranean in the Iron Age, Proceedings of the seventh British Museum Classical Colloquium (1988), Gruben 2000 Gruben G., Ιερά και ναοί των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 2000, (Μτφ. Ακτσελή Δ.). Guarducci 1974 Guarducci M., Epigrafia Grecca, IIΙ, Ρώμη Guarducci 1978 Guarducci Μ., Epigrafia Graeca IV.Epigrafi sacre pagane e cristiane. Ρώμη Habicht 1969 Habicht C., Die Inschriften des Asklepieions, Altertümer von Pergamon, Band VIII 3, Βερολίνο Hamiaux 1998 Hamiaux M., Les sculptures grecques. II. La période hellénistique (IIIe- Ier siècles avant J.-C.). Musée du Louvre, Παρίσι Hatzopoulos-Loukopoulou 1989 Hatzopoulos M.B. Loukopoulou L. Morrylos. Cité de la Crestonie, Μελετήματα 7, Αθήνα Hatzopoulos 1991 Hatzopoulos M.B., Actes de vente d Amphipolis, Μελετήματα 14, Αθήνα 1991 Hatzopoulos 1996 Hatzopoulos M.B., Macedonian Institutions under the Kings, I, A Historical and Epigraphic Study, Μελετήματα 22, Αθήνα 1996.