Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη, Η αρχαιοβοτανική έρευνα της διατροφής στην προϊστορική Ελλάδα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2009 (224 σελίδες).

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη, Η αρχαιοβοτανική έρευνα της διατροφής στην προϊστορική Ελλάδα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2009 (224 σελίδες)."

Transcript

1 Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη, Η αρχαιοβοτανική έρευνα της διατροφής στην προϊστορική Ελλάδα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2009 (224 σελίδες). Η μονογραφία της Σ.-Μ. Βαλαμώτη για την αρχαιοβοτανική έρευνα της διατροφής στην προϊστορική Ελλάδα, καρπός εργασίας 20 χρόνων, αναπτύσσεται σε 12 κεφάλαια. Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης «Ευχαριστίες» (σσ 11-13), εκτενή βιβλιογραφία ξενόγλωσση και ελληνόγλωσση (σσ ) καθώς και τρία παραρτήματα με ιστογράμματα (σσ ), πίνακες (σσ ) και κατάλογο εικόνων (σσ ). Στο εισαγωγικό κεφάλαιο (σσ 15-22) τονίζεται ότι το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα παράθυρο στην καθημερινή ζωή των προϊστορικών κατοίκων της Ελλάδας, μέσα από το οποίο θα μελετηθεί η «κουζίνα» τους και τα φυτικά συστατικά της. Ως «κουζίνα» ορίζεται η τροφή και τα συστατικά της καθώς και οι ανθρώπινες-κοινωνικές σχέσεις που κρύβονται πίσω από ένα γεύμα. Η ανασύνθεση της διατροφής γίνεται με βάση τα απανθρακωμένα κατάλοιπα φυτών (αρχαιοβοτανικά) που ήρθαν στο φως με την επίπλευση χώματος από προϊστορικούς οικισμούς του ελλαδικού χώρου, κατά τη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού (βλ. χάρτη σ. 18). Στο δεύτερο κεφάλαιο (σσ 23-31) με τίτλο «Η συλλογή των δεδομένων», παρουσιάζεται συνοπτικά ο τρόπος συλλογής του αρχαιοβοτανικού υλικού. Η αρχαιοβοτανική εργασία, που είναι εξαιρετικά χρονοβόρα, ξεκινά με τη δειγματοληψία, τη λήψη δηλαδή δειγμάτων ανασκαφικού χώματος. Τα δείγματα πρέπει να είναι όσο πιο αντιπροσωπευτικά γίνεται, με βασικές προϋποθέσεις α) τη γνώση της ακριβούς θέσης του δείγματος και β) τον όγκο του δείγματος (όχι μικρότερο των δέκα λίτρων, με κάποιες εξαιρέσεις). Στη συνέχεια αρχίζει η ειδική επεξεργασία του δείγματος που γίνεται με δύο τρόπους: α) με «ξέπλυμα» ( Wash-over), αν πρόκειται για λιμναίο ή 1

2 παραλίμνιο οικισμό όπως η ανασκαφή των Αναργύρων στη Χειμαδίτιδα λίμνη στο νομό Φλώρινας, β) με επίπλευση, με τη χρήση δηλαδή ενός βαρελιού, γνωστό ως «νεροκόσκινο». Στη συνέχεια γίνεται η περιγραφή αυτής της μεθόδου, την οποία ακολούθησε για τα δείγματα της η συγγραφέας (δίκ τυο σωληνώσεων, πλαστική σήτα, ειδικά κόσκινα, παροχή νερού με βάνα, στέγνωμα του περιεχομένου της σήτας με άπλωμα σε νάιλον και του περιεχομένου των κόσκινων σε χαρτί κουζίνας, εξέταση με στερεοσκόπιο, διαλογή και τέλος ο προσδιορισμός του αρχαιοβοτανικού υλικού με τη χρήση συλλογής αναφοράς). Την περιγραφή συμπληρώνουν εικόνες που παρουσιάζουν τα διάφορα στάδια των δύο μεθόδων. Το τρίτο κεφάλαιο (σσ 33-46) αναφέρεται στην αρχή της γεωργίας στη Ελλάδα. Η εκμετάλλευση των φυτών για την παραγωγή τροφής είναι το κυριότερο στοιχείο της Νεολιθικής Εποχής. Η αρχαιοβοτανική έρευνα αποτελεί συμβολή στη μελέτη της διερεύνησης του θέματος της εμφάνισης της γεωργίας στον ελλαδικό χώρο. Η σχέση ανθρώπων και φυτών συνοψίζεται στα εξής: α) συλλογή άγριων φυτών, β) καλλιέργεια άγριων φυτών, γ) καλλιέργεια εξημερωμένων φυτών, δηλαδή τη γεωργία. Η γεωργία είναι η κατάληξη μιας μακρόχρονης σχέσης μεταξύ ανθρώπων και φυτών που αφορά τη μετάβαση από τη εξάρτηση από τα άγρια φυτά στον έλεγχο της αναπαραγωγής τους, στη διαφύλαξη των σπόρων και την σπορά σε περιοχές όπου αυτά δεν είναι αυτοφυή. Τα εξημερωμένα χαρακτηριστικά ενός είδους φυτού ήταν ένα απρόβλεπτο αποτέλεσμα και η μεταβατική φάση από τα άγρια στα εξημερωμένα φυτά δεν μπορεί να προσδιοριστεί στο αρχαιοβοτανικό υλικό. Μπορούμε μόνο να την προσεγγίσουμε μέσα από τη συνύπαρξη άγριων και εξημερωμένων φυτών στις ίδιες ανασκαφικές ενότητες και μέσω της παρουσίας ζιζανίων καλλιέργειας. Για τη Μεσολιθική Εποχή (στην αρχή της Ολόκαινου, πριν χρόνια περίπου) τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα είναι πενιχρά και δεν επαρκούν για να φωτίσουν τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες πραγματοποιήθηκε η μετάβαση από τη συλλογή άγριων φυτών στην καλλιέργεια εξημερωμένων. Ασφαλή συμπεράσματα μας δίνουν μόνο τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα από το Φράγχθι της Αργολίδας όπου μαρτυρείται χρήση άγριου κριθαριού, άγριας φακής και άγριας βρώμης 2

3 που υποδηλώνει ότι η τροφοσυλλογή περιελάμβανε και συλλογή άγριων φυτών, γεγονός που μας οδηγεί στην σκέψη ότι υπήρχε μια μορφή σχέσης ανθρώπων και φυτών κοντά στην Μεσολιθική περίοδο χωρίς να μπορούμε να πούμε ποια ήταν αυτή, αν υπήρξε δηλαδή καλλιέργεια. Σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία η γεωργία (καλλιέργεια) πρωτοεμφανίστηκε κατά την αρχαιότερη Νεολιθική Εποχή (6.700 π.χ.) στη Μέση Ανατολή στη λεγόμενη περιοχή της «Εύφορης Ημισελήνου» (σ. 41, εικόνα 3.12) όπου θεωρείται ότι συντελέστηκε η εξημέρωση των φυτών. Όμως η πρόσφατη αρχαιοβοτανική έρευνα δίνει μία πιο σύνθετη εικόνα, έχουμε δηλαδή διαφορετικά επεισόδια εξημέρωσης και άλλων φυτικών ειδών (εκτός του νεολιθικού πακέτου 1 ). Στον ελλαδικό χώρο για παράδειγμα απουσιάζει το ρεβίθι αλλά είναι συχνό το λαθούρι. Μπορούμε ακόμη να μιλήσουμε για το ενδεχόμενο πολλαπλών εξημερώσεων σε πολλές διαφορετικές περιοχές, όχι μόνο δηλαδή στην περιοχή της «Εύφορης Ημισελήνου» αλλά και πέρα από αυτή. Άλλωστε τα άγρια και τα εξημερωμένα φυτά βρίσκονται αποθηκευμένα πλάι-πλάι, όπως δείχνουν τα δεδομένα από τη θέση Çatal Hüyük, και έχουν συντελεστεί ποικίλες διαδρομές στη διάχυση των εξημερωμένων ειδών από τη Μέση Ανατολή στην Ευρώπη. Κάποια από τα είδη που σήμερα, και πιθανότατα στην προϊστορική περίοδο, είναι αυτοφυή σε περιοχές της μεσογειακής λεκάνης, μπορεί να εξημερώθηκαν επί τόπου, μέσα από την καθημερινή διαδικασία πειραματισμού και φροντίδας των φυτών, και να ενσωματώθηκαν στο νέο τρόπο ζωής που περιγράφουμε με τον όρο «Νεολιθική» περίοδο, μεταμορφώνοντας και εμπλουτίζοντας τη γεωργία και τα προϊόντα της, στο ταξίδι από την Ασία στην Ευρώπη. Σπόρος μονόκοκκου σιταριού από το Αρχοντικό Γιαννιτσών (τέλος 3ης χιλιετίας π.χ.) Στο τέταρτο κεφάλαιο με τίτλο «Ο προϊστορικός άρτος» (σσ 47-70) η συγγραφέας ασχολείται με τα δημητριακά, το βασικότερο είδος διατροφής στον ελλαδικό χώρο. Τα είδη των δημητριακών που έχουν προσδιοριστεί στη Νεολιθική Εποχή μέσα από συγκεντρώσεις σπόρων και λεπύρων, είναι τα «ντυμένα» σιτάρια: το μονόκοκκο, το δίκοκκο και το σιτάρι νέου τύπου που μοιάζει με το σιτάρι Triticum timopheevi, τα γυμνά σιτάρια: το 1 Το «νεολιθικό πακέτο» περιλαμβάνει το μονόκοκκο, το δίκοκκο σιτάρι, το κριθάρι, το μπιζέλι, τη φακή, το ρεβίθι, τη ρόβη και το λινάρι. 3

4 κοινό ή και το σκληρό σιτάρι, επίσης το κριθάρι (δίστοιχο και εξ άστοιχο), ντυμένο και γυμνό, ενώ στην Εποχή του Χαλκού προστίθενται το σιτάρι σπέλτα (ντυμένο) και το κεχρί. Μεταξύ των ντυμένων σιτηρών κυριαρχεί το μονόκοκκο σιτάρι κυρίως σε νεολιθικές θέσεις της Βορείου Ελλάδας. Αυτή η επικράτηση των ντυμένων σιταριών, και ιδιαίτερα του μονόκοκκου, συνεχίζεται και κατά την Εποχή του Χαλκού. Το γεγονός αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το μονόκοκκο σιτάρι ήταν από τα κατεξοχήν δημητριακά της διατροφής των κατοίκων της Ελλάδας, κυρίως δε της Βορείου Ελλάδας. Αυτό είναι αποτέλεσμα πολιτισμικών διατροφικών προτιμήσεων που συνδέονταν με την ταυτότητα των κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι κατάγονταν από προγόνους που εξημέρωσαν ή και έφεραν το μονόκοκκο σιτάρι στην Ελλάδα. Το δίκοκκο σιτάρι απαντάται και αυτό σε πολλές νεολιθικές θέσεις της Ελλάδας. Το μονόκοκκο και το δίκοκκο σιτάρι ως ντυμένα είναι πολύ ανθεκτικά στις συνθήκες του εδάφους όσο και του κλίματος της Ελλάδας. Το δίκοκκο σιτάρι ίσως αποτελούσε μέρος μιας πολιτισμικής διαφοροποίησης που χαρακτήριζε τις διατροφικές συνήθειες ορισμένων οικισμών της Ελλάδας. Ίσως πάλι, ενώ το μονόκοκκο σιτάρι ήταν το «παραδοσιακό» σιτάρι της Βορείου Ελλάδας, το δίκοκκο ήταν το σιτάρι των «άλλων», ένα «εξωτικό» είδος που η συσσώρευση του εξασφάλιζε κοινωνικό γόητρο ή το κατανάλωναν σε ειδικές περιπτώσεις και μόνο ορισμένα μέλη της κοινότητας. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι τα σύγχρονα δείγματα μονόκοκκου σιταριού από την Ελλάδα εμφανίζουν υψηλότερη περιεκτικότητα σε καροτίνη και τοκόλες (αντιοξειδωτικές ουσίες) σε σχέση με άλλες περιοχές της Μεσογείου. Τα γυμνά σιτάρια (το σκληρό ή και το κοινό) είναι παρόντα αλλά δεν κυριαρχούν στη διάρκεια της Νεολιθικής (πλούσια συγκέντρωση αναφέρεται μόνο στην Κνωσό της Κρήτης και τη Μάκρη του Έβρου), ενώ την Εποχή του Χαλκού απαντώνται σε πιο πλούσιες συγκεντρώσεις. Το κριθάρι στη Νεολιθική έχει σχετικά περιορισμένη παρουσία, ενώ κατά την Εποχή του Χαλκού αποτελεί ιδιαίτερα συχνό εύρημα. Την Εποχή του Χαλκού εμφανίζονται επίσης το σιτάρι σπέλτα (ντυμένο), η καλλιέργεια του οποίου ξεκίνησε από τις χώρες της κεντρικής Ευρώπης, και το κεχρί. Το κεχρί χρησιμοποιείται κυρίως στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού και γεωγραφικά εντοπίζεται στην Βόρειο Ελλάδα (παρουσία κεχριού στη Νεολιθική έχουμε μόνο στην Όλυνθο). Στη συνέχεια η συγγραφέας ασχολείται με την επεξεργασία και το μαγείρεμα των ντυμένων σιτηρών. Τα σιτάρια αυτά μετά τον αλωνισμό και το λίχνισμα παραμένουν μέσα στο σκληρό περίβλημα τους, τα «λέπυρα». Με βάση σύγχρονα εθνογραφικά δεδομένα, η αφαίρεση των λεπύρων απαιτεί κοπάνισμα σε ξύλινα γουδιά (στο Μαρόκο σε επιδαπέδιο γουδί) και στη συνέχεια λίχνισμα και κοσκίνισμα. Αλλού η απομάκρυνση 4

5 των λεπύρων γίνεται με άλεσμα σε μυλόπετρες, όμως το κοπάνισμα σε γουδί είναι πιο αποτελεσματικό. Επίσης την απομάκρυνση διευκολύνει το καβούρδισμα των σταχιδίων ή το ελαφρύ βρέξιμο τους. Τα λέπυρα αποτελούν ένδειξη ότι τα σιτηρά χρησιμοποιήθηκαν κυρίως ως τροφή και λιγότερο ως ζωοτροφή, άλλωστε η απομάκρυνση των λεπύρων είναι μια πολύ κοπιαστική εργασία. Τα στοιχεία που διαθέτουμε ως προς τους τρόπους μαγειρέματος του μονόκοκκου σιταριού στην εποχή μας είναι πολύ περιορισμένα. Σήμερα χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή. Παρά ταύτα το ψωμί από μονόκοκκο σιτάρι, που έχει σκούρο χρώμα και η ζύμη του δεν «ανεβαίνει», είναι πλούσιο σε πρωτεΐνη και καροτίνη, η οποία δίνει στο αλεύρι ένα έντονο κίτρινο χρώμα, και υπερέχει όλων των άλλων ως προς την διατροφική του αξία και την περιεκτικότητά του σε αντιοξειδωτικά. Το ψωμί από δίκοκκο σιτάρι είναι σκούρο και επίπεδο. Σήμερα στην περιοχή της Τοσκάνης της Ιταλίας πωλείται ως «faro», ενώ στη Τουρκία από δίκοκκο παρασκευαζόταν κατά κανόνα το πλιγούρι. Δεν αποκλείεται οι σπόροι του δίκοκκου σιταριού να καταναλώνονταν βρασμένοι, όπως σήμερα γίνεται με τους σπόρους του σκληρού σιταριού (κόλλυβα, κολλυβόζουμο, aşure). Στην εποχή του Χαλκού εμφανίζονται νέες συνταγές. Το σιτάρι σπέλτα πωλείται σήμερα στις Γερμανικές χώρες ως Dinkel(ώριμος καρπός) και Grünkern(ανώριμος καρπός). Μαγειρεύεται παραδοσιακά ως σούπα («ο χιδρίας» του Αριστοφάνη). Το σκληρό και το κοινό σιτάρι είχαν ανάλογες χρήσεις με το δίκοκκο. Το κοινό σιτάρι μάλιστα, επειδή περιέχει γλουτένη, έχει την ικανότητα να φουσκώνει. Ενδέχεται λοιπόν κατά την προϊστορική περίοδο να χρησιμοποιούνταν για την προετοιμασία ιδιαίτερων τροφίμων. Το κριθάρι είχε πιο έντονη παρουσία στην προϊστορική διατροφή των κατοίκων του ελληνικού χώρου απ ότι σήμερα (κριθαρένια παξιμάδια). Από κριθάρι άλλωστε παρασκευαζόταν η «μάζα», τροφή των αρχαίων Ελλήνων. Επίσης το κριθάρι είναι βασικό συστατικό παρασκευής μπίρας, ωστόσο δε διασώζονται αρχαιοβοτανικές ενδείξεις από την Ελλάδα για ανάλογη χρήση. Το κεχρί θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την παρασκευή ψωμιού χωρίς γλουτένη ή χυλού. Σήμερα, εκτός από τροφή για πουλιά, γνωστό είναι το ποτό «μπόζα», προϊόν ζύμωσης κεχριού. Σε ειδικό υποκεφάλαιο μελετάται το «πλιγούρι», το οποίο είναι ένα συστατικό μαγειρικής που αντιστοιχεί σε μια συνταγή. Για την προετοιμασία του απαιτείται ο βρασμός σπόρων σιταριού, συνήθως δίκοκκου ή σκληρού, η αποξήρανση των σπόρων στον ήλιο, η αφαίρεση του περικάρπιου και τέλος η άλεση του σπόρου. Διατηρείται σε ξηρή μορφή και με μούλιασμα ή βράσιμο χρησιμοποιείται ως συστατικό σε διάφορα γεύματα. 5

6 Η μελέτη απανθρακωμένων θραυσμάτων δημητριακών από δύο θέσεις της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην κεντρική Μακεδονία, τη Μεσημεριανή Τούμπα και το Αρχοντικό Γιαννιτσών απέδειξε ότι, όταν ο σπόρος έχει βράσει, αλεστεί (διόγκωση ενδοσπερμίου) και μετά απανθρακωθεί, παρουσιάζει μια χαρακτηριστική γυαλάδα. Με βάση το γεγονός αυτό τα θραύσματα της Μεσημεριανής Τούμπας ερμηνεύτηκαν ως κατάλοιπα μιας μορφής πλιγουριού μονόκοκκου σιταριού, ενώ τα θραύσματα κριθαριού από το Αρχοντικό, που έχουν εντοπιστεί και ως ομάδες θραυσμάτων, δεν παρουσίαζαν γυαλάδα αλλά μόνο διόγκωση του ενδοσπερμίου (άλεσμα), ίσως παραπέμπουν στον σύγχρονο τρ αχανά ή τον κρητικό ξινόχονδρο. Τα σχετικά με την Μεσημεριανή Τούμπα επιβεβαίωσε και η ανάλυση του αμύλου με τη χρήση του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης (SEM). Πάντως τα κατάλοιπα των δύο αυτών θέσεων αντιστοιχούν σε τρόφιμα που παρασκευάστηκαν για ανθρώπινη κατανάλωση και υποδηλώνουν μία ποικιλία στον τρόπο προετοιμασίας των δημητριακών. Τέλος την πρωτιά στο νεολιθικό πλιγούρι έχουν προς το παρόν οι οικισμοί της Βουλγαρίας (θέση Kapitan Dimitrievo) πράγμα που φανερώνει μία διάδοση κοινών μαγειρικών πρακτικών στη Βαλκανική. Σπόροι λαθουριού από το Αρκαδικό Δράμας (5η χιλιετία π.χ.) Το πέμπτο κεφάλαιο (σσ 71-80) αναφέρεται στα όσπρια και τη «φάβα». Τα είδη των οσπρίων που καλλιεργήθηκαν στον ελλαδικό χώρο σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής Εποχής και την Εποχή του Χαλκού είναι πολλά, κατείχαν σημαντική θέση και προσέθεταν ποικιλία στα γεύματα, συνέβαλαν με τις φυτικής προέλευσης πρωτεΐνες τους στη διατροφή των κατοίκων της Ανατολικής Μεσογείου και η καλλιέργεια τους εμπλούτιζε το έδαφος με άζωτο. Το πιο συχνό και πολυάριθμο ως εύρημα όσπριο είναι η φακή. Άλλα είδη με συχνή παρουσία είναι το μπιζέλι (Pisum sativum), το λαθούρι (Lathyrus sitivus/ Lathyrus cicera) και η ρόβη ( Vicia ervilia). Το ρεβίθι ( Cicer arietinum), αν και ανήκει στο «νεολιθικό πακέτο»,είναι εξαιρετικά σπάνιο στην Ελλάδα (δείγματα με 48 σπόρους σε διάρκεια χρόνων) και 6

7 γενικότερα δεν προτιμάται από τους κατοίκους της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Το κουκί εμφανίζεται ως καλλιεργούμενο είδος στην Ελλάδα μόνο κατά την Εποχή του Χαλκού. Επίσης κατά την Εποχή του Χαλκού καλλιεργούνται στο νησιώτικό χώρο του Αιγαίου δύο ακόμη είδη λαθουριού: α) το Lathyrus clymenum (φάβα Σαντορίνης) και β) το Lathyrus ochrus (λαθούρι ή σπίκα που βρέθηκε στην Κνωσό αποθηκευμένο στην «ανεξερεύνητη οικία»). Οι πινακίδες της Γραμμικής Β (Ύστερη Εποχή του Χαλκού) οι οποίες, αν και περιέχουν στοιχεία που αφορούν τα δημητριακά, δεν αναφέρονται καθόλου σε όσπρια, τα οποία ωστόσο έχουν βρεθεί στην «ανεξερεύνητη οικία» που δεν εντάσσεται σε ανακτορικά συγκροτήματα. Αυτή η διαφοροποίηση μεταξύ γραπτών πηγών και αρχαιοβοτανικού υλικού δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, διότι η αγροτική καθημερινότητα των ανθρώπων της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα μάλλον δεν αποτελούσε αντικείμενο αρχειοθέτησης των Μυκηναϊκών κέντρων. Η συλλογή των οσπρίων προϋπέθετε αλώνισμα, λίχνισμα, κοσκίνισμα και καθάρισμα με το χέρι. Στη συνέχεια μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα μούσκευαν ή τα έβραζαν και τα έτρωγαν ως σούπα ή παχύρευστο χυλό. Από αρχαιοελληνικές πηγές αναφέρεται ότι τα καβούρδιζαν και τα άλεθαν σε αλεύρι (π.χ. συστατικό εφτάζυμου ψωμιού). Μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν και για τη δημιουργία μαγιάς. Το περίβλημα ορισμένων ειδών οσπρίων περιέχει συστατικά που τα καθιστούν δύσπεπτα ή τοξικά. Μάλιστα το λαθούρι και η ρόβη είναι τα πιο τοξικά. Απαιτείται λοιπόν η αφαίρεση του περιβλήματος, επιπλέον μούλιασμα ή βράσιμο των σπόρων και στη συνέχεια απόρριψη του νερού. Δυστυχώς στο αρχαιοβοτανικό υλικό δεν είναι δυνατή η διαπίστωση της απουσίας του περιβλήματος λόγω επεξεργασίας ή απανθράκωσης. Επίσης και η κατανάλωση των κουκιών προκαλεί διάφορες παρενέργειες στον άνθρωπο, μπορεί όμως να είναι επωφελής κατά της ελονοσίας. Τέλος διατυπώθηκε η άποψη ότι, λόγω της αύξησης της σημασίας των οσπρίων στη διατροφή κατά τη Νεολιθική Εποχή και την Εποχή του Χαλκού, τα κεραμικά μαγειρικά σκεύη που φέρουν ίχνη φωτιάς συσχετίζονται με το μαγείρεμα οσπρίων. Παρά ταύτα δεν έχει βρεθεί ακόμη απανθρακωμένος χυλός οσπρίων ή σπόροι οσπρίων που να φέρουν διαγνωστικά του βρασμού τους ή του μουλιάσματος, όπως το απανθρακωμένο πλιγούρι. Η έρευνα είναι σε εξέλιξη και αναμένονται συμπεράσματα. Το έκτο κεφάλαιο με τίτλο «Το λάδι» (σσ 81-89) εξετάζει τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα που αφορούν τα ελαιοδοτικά φυτά που ήταν γνωστά στους προϊστορικούς κατοίκους του ελλαδικού χώρου. Η εξέταση των ελαιοδοτικών φυτών παρουσιάζει ποικιλία, ιδιαίτερα κατά την Εποχή του Χαλκού. Τα φυτά αυτά έχουν και άλλες χρήσεις, αλλά παράλληλα παράγουν σπόρους ή καρπούς πλούσιους σε λάδι και θα μπορούσαν 7

8 κάλλιστα να είχαν χρησιμοποιηθεί για το σκοπό αυτό. Τα είδη με τις ιδιότητες αυτές είναι η κοκκορεβιθιά και το λινάρι για τη Νεολιθική, ενώ για την Εποχή του Χαλκού προστίθενται η μήκων η υπνοφόρος (παπαρουνόσπορος), η Lallemantia, το σινάπι και το χαμαιλίνο. Η κοκκορεβυθιά (περιορισμένη εμφάνιση με εξαίρεση το Μακρύγιαλο) παράγει καρπούς πλούσιους σε λάδι που είναι βρώσιμο, αρωματικό και φαρμακευτικό. Το λινάρι ( Linum usitatissimum, «το χρησιμότατο» με πρωιμότερη παρουσία στην Οτζάκι Μαγούλα, το Μακρύγιαλο και το Αρκαδικό Δράμας) είναι σήμερα γνωστό για τις ίνες του. Το λάδι του λιναριού που εξάγεται με την «εν ψυχρώ» μέθοδο είναι πλούσιο σε λινολενικό οξύ και ω-3 λιπαρά που αποτελούν πολύτιμα αντιοξειδωτικά στη διατροφή των ανθρώπων. Την Εποχή του Χαλκού έχουμε ένα εντυπωσιακό εύρος ελαιοδοτικών φυτών. Σ αυτά προστίθεται ένα είδος του γένους Lallemamtia που βρέθηκε στο Μάνδαλο, στο Αρχοντικό Γιαννιτσών και στην Άσσηρο Τούμπα (Υ.Ε.Χ.). Το λάδι της Lallemantia μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως συστατικό διατροφής. Στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού προστίθενται η μήκων η υπνοφόρος (Καστανάς, Τούμπα Ασσήρου), το σινάπι (Τούμπα Ασσήρου) και το χαμαιλίνο (Καστανάς). Όλα παράγουν σπόρους πλούσιους σε βρώσιμο λάδι. Δυστυχώς, από την παρουσία των πλούσιων συγκεντρώσεων των απανθρακωμένων σπόρων των παραπάνω φυτών δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθούν τυχόν εξειδικευμένες χρήσεις τους, αν και το πιθανότερο είναι να χρησιμοποιούνταν για όλες τις ιδιότητες τους (βρώσιμο λάδι, φαρμακευτικές, αρωματικές και ψυχοτρόπες χρήσεις). Η ελιά ( Olea europaea), με βάση ενδείξεις από κατάλοιπα ξύλου και γύρης, δεν αποτελούσε μέρος της αυτοφυούς βλάστησης του προϊστορικού Αιγαίου. Αρχίζει να χρησιμοποιείται κατά το τέλος της Νεολιθικής (4 η χιλιετία π.χ.) στη Νότια Ελλάδα και απουσιάζει τόσο από τη Νεολιθική όσο και από την Εποχή του Χαλκού της Βόρειας Ελλάδας (με εξαίρεση τα διαγράμματα γύρης από τα Τενάγη των Φιλλίπων Καβάλας, π.χ.). Με βάση τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα διαπιστώνεται ότι η παρουσία του φυτού της ελιάς (άγρια ή εξημερωμένη) είναι πολύ περιορισμένη σε όλο τον ελλαδικό χώρο (με εξαίρεση τις παλαιότερες αρχαιοβοτανικές ενδείξεις από το Χαμαλεύρι της Κρήτης, π.χ.). Από τις πινακίδες της Γραμμικής Β μαθαίνουμε ότι στην αρωματοποιία προτιμούσαν να χρησιμοποιούν το λάδι της άγριας ελιάς. Συνάγεται λοιπόν το συμπέρασμα ότι το λάδι της ελιάς στην προϊστορική εποχή ήταν ένα είδος πολυτελείας και όχι τροφή ή καύσιμη ύλη. Η κατανάλωση ελαίου γινόταν υπό τη μορφή τελετουργικής επάλειψης και γενικά σε ειδικά πλαίσια κατανάλωσης που συνδέονται με τη διατήρηση και επιβολή της εξουσίας των ελίτ της περιόδου (Υ.Ε.Χ.). 8

9 Καταλήγοντας η συγγραφέας τονίζει ότι τόσο η ελιά όσο και τα υπόλοιπα ελαιοδοτικά φυτά είχαν μία ιδιαίτερη θέση στις προϊστορικές κοινωνίες ως είδη πολυτελείας και καταναλώνονταν σε συγκεκριμένο τελετουργικό πλαίσιο και όχι ως είδη γενικής χρήσης στη διατροφή και το φωτισμό. Το έβδομο κεφάλαιο αναφέρεται στον προϊστορικό «οίνο» (σσ ). Ο ελλαδικός χώρος εμπίπτει στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή (βλ. εικόνα 7.1, σελ.92) στην οποία η άγρια άμπελος ( Vitis vinifera sylvestris) είναι αυτοφυής. Με βάση παλυνολογικές αναλύσεις (γυρεόκοκκοι σε διαγράμματα γύρης από τα Τενάγη των Φιλλίπων σε ζώνες που χρονολογούνται μεταξύ του και πριν από σήμερα) συμπεραίνεται ότι η άμπελος φύονταν σε καταφύγια ( refugia) κατά τη διάρκεια των παγετωδών περιόδων του Πλειστόκαινου. Σημαντική αύξηση της παρουσίας της γύρης του φυτού της αμπέλου έχουμε γύρω στα χρόνια πριν από σήμερα. Η αρχαιοβοτανική έρευνα μπορεί να μας δώσει πληροφορίες για τη χρήση της αμπέλου από ανθρώπους που έζησαν σ αυτή τη γεωγραφική περιοχή και τη καλλιέργεια της. Τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα της αμπέλου είναι α) τα γίγαρτα, τα κουκούτσια δηλαδή των σταφυλιών, β) τα στέμφυλα, δηλαδή η πεπιεσμένη φλούδα-ρώγα ελεύθερη ή προσκολημένη στο γίγαρτο,γ) οι ποδίσκοι, δηλαδή οι μίσχοι που συνδέουν τις ρώγες μεταξύ τους για να σχηματισθεί το τσαμπί ( για την Ελλάδα βλ. τους πίνακες 9 και 10, σσ , και χάρτη σελ. 95). Επίσης έχει βρεθεί και ξύλο προϊστορικής αμπέλου. Από το πρώτο μισό της 5 ης χιλιετίας εντοπίζονται σε μικρές συγκεντρώσεις γίγαρτα (Μακρύγιαλος). Από το δεύτερο μισό της 5 ης χιλιετίας οι θέσεις με πλούσια ευρήματα της αμπέλου αυξάνονται (Δήμητρα, Ντικιλί Τας). Πολυάριθμα είναι τα απανθρακωμένα γίγαρτα και κατά την Εποχή του Χαλκού. Το βασικότερο ερώτημα που τίθεται είναι αν τα γίγαρτα των ανασκαφών ανήκουν σε φυτά της άγριας ή της εξημερωμένης αμπέλου (Vitis vinifera vinifera), διότι η αναγνώριση της εξημέρωσης θα παρείχε ένα αξιόπιστο κριτήριο για την αναγνώριση της σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και το φυτό, μια σχέση που αντιστοιχεί στην καλλιέργεια. 9

10 Η προσπάθεια για την διάκριση των γιγάρτων άγριας και εξημερωμένης αμπέλου γίνεται με δύο τρόπους: α) τη χρήση των δεικτών του Stummer (1911) και β) τη φόρμουλα των Μαγκαφά και Κωτσάκη (1996). Επειδή όμως ο τρόπος πολλαπλασιασμού της αμπέλου βασίζεται στη χρήση μοσχευμάτων, κυρίως από φυτά με μεγάλα τσαμπιά και γλυκά σταφύλια, για ένα άγνωστο για την ώρα χρονικό διάστημα τα γίγαρτα που περιγράφονται ως μορφολογικά άγρια ενδέχεται να ανήκουν σε εξημερωμένα φυτά. Από τα απανθρακωμένα κατάλοιπα προϊστορικών γιγάρτων φαίνεται ότι τουλάχιστον από την 5 η χιλιετία π.χ. η άμπελος καλλιεργούνταν στην Ελλάδα σε οικισμούς όπως η Δήμητρα και η Μάκρη του Έβρου. Πιθανόν η αμπελουργία προέκυψε μέσα από την επιλογή και αναπαραγωγή φυτών με γλυκούς καρπούς, γεγονός που ενισχύει και η παρουσία ξύλου αμπέλου που βρέθηκε στον προϊστορικό οικισμό της Μάκρης, το οποίο υποδηλώνει την καλλιέργεια του φυτού. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι τρόποι κατανάλωσης των καρπών της αμπέλου, άγριας ή εξημερωμένης. Κατά αρχάς υπάρχει το ενδεχόμενο της χρήσης αποξηραμένων καρπών με τη μορφή σταφίδας. Ευρήματα σταφίδας στον ελλαδικό χώρο κατά την Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού δεν αναφέρονται με εξαίρεση ένα εύρημα από το Μακρύγιαλο. Το κρασί είναι ο χυμός των σταφυλιών που έχει υποστεί ζύμωση και μπορεί να παραχθεί, είτε από εξημερωμένα είτε από άγρια σταφύλια. Αν η ζύμωση παραταθεί μετατρέπεται σε ξύδι. Τα στέμφυλα αντιστοιχούν σε πεπιεσμένες ρώγες σταφυλιού (στο Ντικιλί Τας της Δράμας έχουν εντοπισθεί στέμφυλα που ανήκουν στο δεύτερο μισό της 5 ης χιλιετίας). Αυτά πιστοποιούν την εξαγωγή χυμού από σταφύλια που θα μπορούσε να είναι ένα είδος σιροπιού (πετιμέζι), μούστος ή κρασί. Η οινοποίηση δεν πρέπει να συνδέεται απαραίτητα με μορφολογικά εξημερωμένα γίγαρτα. Στο Ντεκιλί Τας έχουν βρεθεί στα ίδια στρώματα όπου βρέθηκαν και τα κατάλοιπα της αμπέλου, σκεύη που παραπέμπουν στη διαδικασία της μετάγγισης και κατανάλωσης υγρών. Έχουμε επομένως ισχυρές ενδείξεις για παραγωγή κρασιού. Οι ενδείξεις αυτές συμφωνούν και με την παράδοση που θέλει τη Θράκη ως μία από τις πατρίδες του Διόνυσου. Εν κατακλείδι, με βάση τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα, φαίνεται ότι από την αρχή της Νεολιθικής οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τους καρπούς της αμπέλου, προχωρώντας στη χρήση χυμού και πιθανότατα στην οινοποίηση ήδη από το τέλος της 5ης χιλιετίας στη Βόρεια Ελλάδα και κατά την Εποχή του Χαλκού σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Η αμπελοκαλλιέργεια θεωρείται καθοριστικής σημασίας για την εμφάνιση της κοινωνικής ελίτ της Εποχής του Χαλκού. Το κρασί ως ένα «ενισχυτικό της διατροφής» χρησιμοποιήθηκε σε οινοποσίες, ιδίως με τη μορφή εορταστικών γευμάτων, και αποτέλεσε συστατικό ιδιαίτερης σημασίας 10

11 στη διαπραγμάτευση της δύναμης και στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής στις κοινωνίες του Αιγαίου. Στο όγδοο κεφάλαιο (σσ ) εξετάζονται τα φρούτα και οι άλλοι καρποί που έχουν αποκαλυφθεί μέσα από το αρχαιοβοτανικό υλικό της Νεολιθικής και της Εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα (πίνακες 11 και 12, σσ ). Έχουν βρεθεί είτε σε πλούσιες συγκεντρώσεις, καμένα μέσα σε σπίτια ή λάκκους απορριμμάτων είτε σε πολύ μικρά ποσοστά μέσα σε πλήθος λεπύρων σιταριού. Η συσσώρευση υποδηλώνει τη συγκομιδή καρπών και την αποθήκευση, ενώ στη δεύτερη περίπτωση υποδηλώνει ότι υπολείμματα λίγων φρούτων καταναλώθηκαν από ανθρώπους ή ζώα και κατέληξαν σε κοπριά ή στάχτες. Πιο συγκεκριμένα έχουν βρεθεί σύκα ( Ficus carica), κατά πάσα πιθανότητα αποξηραμένα, σε πολλές προϊστορικές θέσεις του ελληνικού χώρου. Η διάκριση μεταξύ άγριων και εξημερωμένων σύκων είναι προβληματική. Η «εξημέρωση»της συκιάς είναι η επιλογή από τον άνθρωπο μοσχευμάτων για πολλαπλασιασμό από φυτά που παρήγαγαν γλυκούς καρπούς και δεν υπάρχει τρόπος να διακρίνει κανείς τους σπόρους από άγρια θηλυκά φυτά και από καλλιεργημένα. Η συκιά μάλλον είναι από τα φυτά που εξημερώθηκαν πολύ νωρίς. Τα αποξηραμένα σύκα αποθηκεύονταν ολόκληρα ή,πιθανότατα, ζημωμένα σε ένα είδος «ψωμιού» (συκομαγίδα) και λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε σάκχαρα ίσως χρησιμοποιούνταν ως γλυκαντική ύλη. Επίσης σπόροι από βατόμουρα ( Rubus fruticosus) και φράουλες του δάσους (Fragaria vesca) είναι συχνά παρόντες σε δείγματα της Νεολιθικής και της Εποχής του Χαλκού, ενώ τα σμέουρα (Rudus idaeus) εντοπίζονται πολύ σπάνια. Στην περίπτωση των σπόρων όμως δημιουργούνται προβλήματα όσον αφορά τη διάκριση μεταξύ τροφής και ζωοτροφής. Και αυτά τα φρούτα θα μπορούσαν να αποξηραθούν και να αποθηκευθούν. Άλλοι καρποί που μαρτυρούνται μέσα από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα, ήδη από την Νεολιθική Εποχή, είναι τα κράνα ( Cornus mas). Μάλιστα στους Σιταγρούς βρέθηκαν 40 απανθρακωμένα κουκούτσια που χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Ο σαμπούκος 11

12 (Sambucus nigra, κουφοξυλιά) απαντάται σε μεγάλο αριθμό θέσεων αλλά σε πολύ χαμηλά ποσοστά. Τίθεται πάλι όμως το ίδιο πρόβλημα, αν οι καρποί που βρέθηκαν απανθρακωμένοι καταναλώθηκαν από ζώα ή ανθρώπους. Η παρουσία άγριων αχλαδιών ( Pyrus amygdaliformis, γκόρτζια ή αγκόρνιτζα) τεκμηριώνεται από τους ολόκληρους καρπούς που βρέθηκαν απανθρακωμένοι μέσα στις οικίες του τέλους της 5 ης χιλιετίας στο Ντικιλί Τας. Τα αγκόρνιτζα που είναι στυφά αποξηραίνονταν ή αλέθονταν, μάλιστα αποτελούν συστατικό ενός ψωμιού στην Κρήτη. Το λιγότερο συχνό εύρημα στις προϊστορικές αποθέσεις του ελλαδικού χώρου είναι το αμύγδαλο ( Prinus dulcis), ενώ για τα κάστανα και τα καρύδια δεν διαθέτουμε αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα (έχουν εν τοπισθεί μόνο στα διαγράμματα γύρης από τον ελληνικό χώρο που τοποθετούνται στο τέλος της Εποχής του Χαλκού). Αντίθετα στις προϊστορικές αποθέσεις του ελληνικού χώρου κυριαρχούν τα βελανίδια. Οι πλούσιες συγκεντρώσεις υποδηλώνουν τη σκόπιμη συλλογή τους. Εντοπίζονται μάλιστα ως κοτυληδόνες, χωρίς τις θήκες τους. Τα βελανίδια χρησιμοποιούνται ως ζωοτροφή αλλά είναι κατάλληλα για κατανάλωση και από ανθρώπους μετά από ειδική προετοιμασία για την απομάκρυνση των επικίνδυνων τανινών: καβούρδισμα, μούλιασμα και απόρριψη του νερού. Στην εποχή μας παρασκευάζεται ψωμί από αλεύρι βελανιδιών στην Κρήτη. Ίσως η άλεση για παρασκευή ψωμιού να ήταν και ο προορισμός των σπόρων μονόκοκκου σιταριού και κριθαριού που μαζί με κοτυληδόνες βελανιδιών βρέθηκαν πάνω σε μια μυλόπετρα στην προϊστορική θέση Raskopanitza στη Βουλγαρία. Ανάλογο εύρημα δεν έχει εντοπιστεί στις θέσεις του ελλαδικού χώρου. Τέλος οι τρυφεροί βλαστοί και οι καρποί της κοκκορεβιθιάς ή φιστικιάς της τερέβινθου, εκτός από λάδι, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως τροφή. Στο ένατο κεφάλαιο (σσ ) γίνεται προσπάθεια για μία διερεύνηση των φυτών με αρωματικές και φαρμακευτικές ιδιότητες. Το αρχαιοβοτανικό υλικό από τις προϊστορικές θέσεις της Ελλάδας μας πληροφορεί για μια μεγάλη ποικιλία ειδών που θα μπορούσαν να τρέφουν, να θεραπεύουν, να ικανοποιούν αισθήσεις όπως η όσφρηση και 12

13 η γεύση ή να μεταβάλλουν την ψυχική και συνειδησιακή κατάσταση των ανθρώπων. Στον πίνακα 9.1 (σσ ) δημοσιεύεται ο κατάλογος των ειδών με φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες που εντοπίσθηκαν σε προϊστορικές θέσεις της Μακεδονίας και της Θράκης. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τη χρήση όλων των ειδών στην προϊστορική περίοδο για τις παραπάνω ιδιότητες τους, ωστόσο ορισμένα εντοπίζονται σε πλούσιες, αμιγείς συγκεντρώσεις (σπόροι φυτών), υποδηλώνοντας τη σκόπιμη συλλογή είτε από την άγρια βλάστηση είτε από καλλιεργημένες εκτάσεις. Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται επιλεκτικά τα είδη με φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες που έχουν προσδιοριστεί στο αρχαιοβοτανικό υλικό, κυρίως από οικισμούς του βορειοελλαδικού χώρου. Τα είδη αυτά είναι η φιστικιά η τερέβινθος, ο κορίανδρος, η μήκων η υπνοφόρος, η Lallemantia, το σινάπι και το χαμαιλίνο. Βασικοί τομείς όπου χρησιμοποιούνται τα αρωματικά φυτά είναι η μαγειρική, η αρωματοποιία, η παρασκευή θυμιαμάτων και συντηρητικών μέσων για τη διατήρηση αποξηραμένων καρπών. Η φιστικιά η τερέβινθος ή κοκκορεβιθιά ή αγριοτσικουδιά δίνει καρπούς βρώσιμους, χρησιμοποιούνται για την παραγωγή λαδιού και η ρητίνη που περιέχεται στα ξυλώδη μέρη του φυτού έχει φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες (θυμίαμα) γνωστές από την αρχαιότητα (ναυάγιο Ulu Burum το 14 ο αιώνα π.χ., επιγραφές Γραμμικής Β). Στον οικισμό του Μακρύγιαλου βρέθηκε αμιγής συγκέντρωση πολλών σπόρων κοκκορεβιθιάς στο εσωτερικό ενός λάκκου δίπλα σε σπίτι της Νεότερης Νεολιθικής Εποχής (αρχές 5 ης χιλιετίας π.χ.). Στον ίδιο λάκκο εντοπίσθηκαν και σπόροι φυτών (Anagalis arvensis, λιναρόπσορος, σινάπι, υπερικόν κ.α.) που έχουν φαρμακευτικές ιδιότητες ευρύτατα χρησιμοποιούμενες σε παραδοσιακές θεραπευτικές μεθόδους. Δεν αποκλείεται λοιπόν ο συγκεκριμένος λάκκος να έχει δεχθεί τα υπολείμματα συστατικών θεραπευτικών συνταγών και η κοκκορεβιθιά να ήταν ένα από τα συστατικά τους. Ο κορίανδρος αποτέλεσε σημαντικό συστατικό στην αρωματοποιία των ανακτόρων της Πύλου (επιγραφές Γραμμικής Β και κατάλοιπα ουσιών στο εσωτερικό αγγείων). Στη βόρεια Ελλάδα μεγάλες συγκεντρώσεις σπόρων κορίανδρου έχουν βρεθεί στους Σιταγρούς της ανατολικής Μακεδονίας και το Μάνδαλο (τέλος 4 ης και αρχές 3 ης χιλιετίας π.χ.) Η μήκων η υπνοφόρος, με βάση τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα από το βορειοελλαδικό χώρο, απαντάται στο Μάνδαλο της Μακεδονίας σε πολύ χαμηλά ποσοστά ήδη από το β μισό της 5 ης χιλιετίας π.χ., ενώ στον Καστανά της Μακεδονίας τα κατάλοιπα της παπαρούνας είναι πλούσια και μαρτυρούν την κατανάλωση του φυτού κατά τη 2 η χιλιετία π.χ. Εδώ πρέπει να τονισθεί ότι οι σπόροι της μήκωνος της υπνοφόρου είναι εξαιρετικά ευάλωτοι στην επαφή με τη φωτιά/θερμότητα. Το φυτό αυτό, 13

14 αυτοφυές στη δυτική Μεσόγειο, λόγω των αλκαλοειδών που περιέχει (μορφίνη, κωδεΐνη, παπαβερίνη), διαθέτει παυσίπονες και παραισθησιογόνες ιδιότητες. Συνδέεται με την τελετουργική κατανάλωση οπίου (ειδικά αγγεία, οι πύραυνοι όπου γινόταν καύση οπίου) από τις προϊστορικές κοινωνίες της Ευρώπης πριν από την έλευση των αλκοολούχων ποτών, του κρασιού και της μπίρας. Επίσης συνδέεται με την κρητομινωική θρησκεία, ενώ ως παυσίπονο ήταν εξαιρετικά διαδεδομένο. Η εξωτική Lallemantia αναφέρεται ως φαρμακευτικό φυτό με αρωματικές ιδιότητες. Το σινάπι (Άσσηρος) και το χαμαιλίνο (Καστανάς) έχουν επίσης φαρμακευτικές ιδιότητες. Από το αρχαιοβοτανικό υλικό δεν μπορεί να αποδειχτεί άμεσα ότι οι φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες των φυτών αυτών ήταν γνωστές στους προϊστορικούς ανθρώπους, το πιο πιθανό είναι ότι τις γνώριζαν και τις χρησιμοποιούσαν. Το οστεοαρχαιολογικό υλικό άλλωστε αποκαλύπτει την παρουσία τραυμάτων που επουλώθηκαν ή υπήρξαν μοιραία (Φράγχθι, Αλεπότρυπα στο Διρό Μάνης). Στις περιπτώσεις αυτές θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν φυτά με αντισηπτικές και επουλωτικές ιδιότητες, όπως το υπερικόν, ή φυτά με παυσίπονες ιδιότητες, όπως η μήκων η υπνοφόρος. Το δέκατο κεφάλαιο (σσ ) έχει ως τίτλο: Τρόφιμα που ταξιδεύουν: οι γευστικές συνήθειες της Νεολιθικής Εποχής και ο διατροφικές καινοτομίες της Εποχής του Χαλκού. Η έναρξη της Νεολιθικής στην Ελλάδα μας εισάγει στην καλλιέργεια και προφανώς στην κατανάλωση δημητριακών και οσπρίων (ντυμένα σιτάρια: μονόκοκκο και δίκοκκο, σιτάρι νέου τύπου, γυμνό σιτάρι: κοινό ή σκληρό, κριθάρι, φακή, μπιζέλι, λαθούρι). Αυτά τα διατροφικά είδη αποτελούν συστατικά ενός νέου τρόπου ζωής, οι άνθρωποι από κυνηγοί και συλλέκτες γίνονται καλλιεργητές εξημερωμένων ειδών και κτηνοτρόφοι. Με βάση τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα φαίνεται πως τα δημητριακά και ιδιαίτερα το μονόκοκκο σιτάρι παρείχαν τη βάση της διατροφής κατά τη Νεότερη Νεολιθική κυρίως στη βόρεια Ελλάδα, ενώ το δίκοκκο ίσως κυριαρχούσε στο νότο. Επίσης την ίδια εποχή χρησιμοποιείται μία ποικιλία οσπρίων (φακή, λαθούρι, μπιζέλι, ρόβη) αλλά και άλλα φυτά όπως το λινάρι, η κοκκορεβιθιά, τα βελανίδια, τα σταφύλια, τα 14

15 βατόμουρα, τα κράνα, τα αχλάδια (άγρια), τρόφιμα που θα εμπλούτιζαν το νεολιθικό διαιτολόγιο. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι τα φυτά θα πρέπει μάλλον να αποτελούσαν τη βάση της διατροφής του νεολιθικού ανθρώπου. Τα παραπάνω φυτά συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται και στην Εποχή του Χαλκού, ενώ την εποχή αυτή (3 η και 2 η χιλιετία π.χ.) κάνουν την εμφάνιση τους νέα είδη δημητριακών: το σιτάρι σπέλτα και το κεχρί. Επίσης προστίθενται τρία νέα είδη οσπρίων: το κουκί, το Lathyrus clymenum και το Lathyrus ochrus. Ακόμη εμφανίζονται ελαιοδοτικά φυτά με φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες. Τα είδη αυτά είναι η Lallemantia, η μήκων η υπνοφόρος, το σινάπι, το χαμαιλίνο, η ελιά και κόλιαντρος. Τα διαθέσιμα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα δείχνουν ότι τα νέα αυτά είδη δεν εισάγονται ταυτόχρονα με τη μορφή «πακέτου». Το κουκί και ο κόλιαντρος φτάνουν από τη Μεσόγειο και την Εγγύς Ανατολή αντίστοιχα στην κεντρική Ευρώπη. Το σιτάρι σπέλτα έχει πιθανή προέλευση την κεντρική Ευρώπη, ενώ η μήκων η υπνοφόρος προέρχεται από τη δυτική Μεσόγειο (μετακίνηση προς νότο). Η Lallemantia έλκει την καταγωγή της από την Υπερκαυκασία και τη Μέση Ανατολή, έφτασε στον ελλαδικό χώρο (3 η χιλιετία π.χ.) μέσω της Μαύρης Θάλασσας και πιθανόν συνδέεται με τα δίκτυα μετακίνησης του κασσίτερου, διότι οι περιοχές κοιτασμάτων κασσίτερου συμπίπτουν με τις περιοχές κατανομής της Lallemantia. Το κεχρί, που έχει σύντομο τρίμηνο κύκλο ανάπτυξης και αντέχει στην ξηρασία, πιθανότατα εξημερώθηκε στις στέπες της κεντρικής Ασίας. Τα παλαιότερα ευρήματα του φυτού εντοπίζονται στη Γεωργία και την Κίνα και χρονολογούνται στην 5 η χιλιετία π.χ. Η πρωιμότερη παρουσία του φυτού σε ευρωπαϊκό έδαφος εντοπίζεται στην ανατολική Γερμανία και την Τσεχοσλοβακία, γεγονός που αποδεικνύει ότι πρώτα καθιερώθηκε στην Ευρώπη και στη συνέχεια στην Ανατολία και την Εγγύς Ανατολή (μετακίνηση προς νότο). Στην Όλυνθο βρέθηκε σε μικρογραφικό αγγείο μία συγκέντρωση σπόρων κεχριού που χρονολογείται στο τέλος της 5 ης χιλιετίας π.χ. Οι σπόροι όμως αυτοί ίσως αντιστοιχούσαν σε κάποιο πολύτιμο συστατικό που έφερε μαζί της μια νύφη από το βορρά ή ένας ταξιδιώτης που επέστρεφε από τα μακρινά του ταξίδια φέρνοντας μαζί του «θησαυρούς» που αντάλλαξε με προϊόντα της Μεσογείου. Τέλος θα πρέπει να συσχετίσουμε την εισαγωγή και την καλλιέργεια του κεχριού στον βορειοελλαδικό χώρο τη 2 η χιλιετία π.χ. με την εισαγωγή του αλόγου την ίδια περίπου χρονική περίοδο. Η είσοδος του αλόγου στην Ελλάδα πιθανολογείται ότι έγινε με μία προς νότο μετακίνηση από την περιοχή καταγωγής του, τη νότια Ουκρανία, γεγονός που παραπέμπει σε επαφές, άμεσες ή έμμεσες με νομαδικούς λαούς που κατοικούσαν σε περιοχές βόρεια και βορειοανατολικά της Ελλάδας. 15

16 Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι η διακίνηση των ειδών διατροφής δεν είναι μονόδρομη. Η εισαγωγή φυτών σε μια περιοχή είναι το αποτέλεσμα σύνθετης διαδικασίας αλληλεπίδρασης μεταξύ των κοινωνιών μέσα από δίκτυα σχέσεων και ανταλλαγών. Στη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού ο Βορράς συμβάλλει στη διακίνηση αυτή με ένα ευρύ φάσμα νέων καλλιεργειών και τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι την ίδια εποχή οι γεύσεις εμπλουτίζονται μέσα από μια ποικιλία συστατικών, προσβάσιμη στο σύνολο ή σε τμήματα των κατοίκων του ελλαδικού χώρου. Το ενδέκατο κεφάλαιο (σσ ) ασχολείται με τα προϊστορικά μαγειρέματα, επιγράφεται: από τους σπόρους στην προϊστορική «κουζίνα». Συστατικά και συνταγές. Η τροφή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ενώσει ή να χωρίσει τους ανθρώπους. Ο δυναμικός ρόλος της τροφής έγκειται στη διαμόρφωση πολιτισμικής ταυτότητας, κοινωνικής διαφοροποίησης και αλληλεγγύης. Δεν μπορούμε να ανασυνθέσουμε με βεβαιότητα τις προϊστορικές συνταγές, διότι γνωρίζουμε μόνο κάποια από τα συστατικά και όχι τη διαδικασία προετοιμασίας ενός φαγητού. Έτσι περιοριζόμαστε σε υποθέσεις που ενισχύονται από εθνογραφικές πληροφορίες, τη γνώση για τις ιδιότητες ενός φυτού, αρκετή φαντασία και ελάχιστα κατάλοιπα ειδικής διατήρησης ενός προϊστορικού τροφίμου. Τα ντυμένα σιτάρια απαιτούν ιδιαίτερη κοπιαστική επεξεργασία, ενώ άλλα είδη όπως το λαθούρι, η ρόβη και τα βελανίδια απαιτούν ειδική μεταχείριση πριν την κατανάλωση ως τροφή. Τα δημητριακά αποτελούσαν τη βάση της διατροφής όμως τα όσπρια προσέθεταν ποικιλία και εξασφάλιζαν έναν συνδυασμό υδατανθράκων και πρωτεϊνών φυτικής προέλευσης. Οι ελαιοδοτικοί καρποί, τα φρούτα, τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά διεύρυναν το φάσμα των διαθέσιμων συστατικών. Επίσης τα δημητριακά και τα φρούτα μπορούσαν να μετατραπούν σε αλκοολούχα ποτά. Τα κατάλοιπα του πλιγουριού από μονόκοκκο στάρι της Μεσημεριανής τούμπας, του αλεσμένου κριθαριού από το Αρχοντικό και των στεμφύλων από το Ντικιλί Τας αποτελούν στην ουσία άμεσες μαρτυρίες προϊστορικών συνταγών. Εκτός από τα φυτικά συστατικά των συνταγών καταναλώνονταν και ποικίλα συστατικά ζωικής προέλευσης, χερσαίας και θαλάσσιας: το κρέας και το λίπος των αιγοπροβάτων, των βοοειδών και των χοίρων, γαλακτοκομικά προϊόντα, ψάρια και μαλάκια. 16

17 Η ανάμιξη των συστατικών και οι συγκεκριμένοι τρόποι μαγειρέματος είναι αδύνατον να διαπιστωθούν προς το παρόν ακόμη και μέσα από τη χημική ανάλυση των προϊστορικών αγγείων. Με βάση την κεραμική της Νεολιθικής Εποχής συμπεραίνουμε ότι μπορούσαν να βράσουν τα όσπρια και τα δημητριακά τους (πλιγούρι). Επίσης από τη Νεολιθική Εποχή πιθανότατα ήταν γνωστή η συνταγή του «σταχτοκυλισμένου» ψωμιού (ψήσιμο της ζύμης κατευθείαν πάνω στη στάχτη) λόγω των απλούστατων υποδομών που απαιτούνται. Η ποικιλία θερμικών κατασκευών και η ταυτόχρονη παρουσία στον ίδιο χώρο φούρνων και εστιών υποδηλώνει διαφορετικούς και πιο σύνθετους τρόπους μαγειρέματος. Πήλινα ταψιά που βρέθηκαν στο Μακρύγιαλο θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για το ψήσιμο του ψωμιού, ενώ στον ίδιο οικισμό η συγκέντρωση θερμικών κατασκευών παραπέμπει σε συλλογική δραστηριότητα προετοιμασίας και ειδικές περιστάσεις κατανάλωσης τροφής και κρασιού ( ενδείξεις από τα μέσα 5 ης χιλιετίας π.χ.), γεγονός που ίσως υποδηλώνει προσφορά τροφής σε ένδειξη φιλοξενίας. Η «κουζίνα»της Εποχής του Χαλκού εμφανίζεται πιο πλούσια τόσο ως προς τα συστατικά ( Lallemantia, μήκων η υπνοφόρος, κόλιαντρος, χαμαιλίνο), όσο και τον εξοπλισμό της και υποδηλώνει ποικιλία εδεσμάτων και σύνθετες μαγειρικές πρακτικές. Τα φυτικά αυτά είδη, που θα εμπλούτιζαν και θα ενίσχυαν τις γεύσεις, χαρακτηρίζονται ως είδη πολυτελείας με περιορισμένη πρόσβαση σ αυτά (κοινωνική ελίτ). Τα κύρια χαρακτηριστικά των ειδών αυτών είναι η εξωτική προέλευση, η δυσκολία στην επεξεργασία τους, η πρόσθετη εργασία και η τεχνογνωσία για την εξαγωγή λαδιού. Για την Εποχή του Χαλκού τα διαθέσιμα δεδομένα για τις μαγειρικές κατασκευές, ιδιαίτερα επιμελημένες και σύνθετες στην κατασκευή τους (Αρχοντικό Γιαννιτσών), και τα αγγεία προετοιμασίας, προσφοράς και κατανάλωσης τροφής είναι αφθονότερα ίσως αλλά παραμένουν αινιγματικά όσον αφορά την προσέγγιση των προϊστορικών συνταγών. Ως προς την προετοιμασία και κατανάλωση της τροφής τα δεδομένα από την κεραμική της Εποχής του Χαλκού φανερώνουν, μεταξύ άλλων, την κυριαρχία των μαγειρικών σκευών σε αντίθεση με τη Νεολιθική κατά την οποία κυριαρχούν τα επιμελημένα κεραμικά αγγεία σερβιρίσματος τροφής. Χαρακτηριστική επίσης για την Εποχή του Χαλκού είναι και η έντονη παρουσία αγγείων πόσης που εμφανίζονται θα έλεγε κανείς ως «σετ» με τα αγγεία σερβιρίσματος (π.χ. Τούμπα Θεσσαλονίκης) και αποκαλύπτουν το κοινωνικό πλαίσιο κατανάλωσης αλκοολούχων ποτών (πιθανότατα κρασιού) σε σχέση με την ανάδυση ιεραρχιών στη βόρειο Ελλάδα. Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα της Εποχής του Χαλκού, τουλάχιστον για τη βόρεια Ελλάδα, υποδηλώνουν μια «κουζίνα» που συμπεριλάμβανε βασικά είδη διατροφής, συστατικά 17

18 εξωτικής προέλευσης, ιδιαίτερα σερβίτσια κατανάλωσης υγρών και σύνθετες μαγειρικές κατασκευές. Η κατανάλωση τροφών εξωτικής προέλευσης και ψυχοτρόπων ουσιών, όπως το όπιο και το κρασί, θα μπορούσε να συμβάλει στη διαμόρφωση ενδοκοινοτικών διακρίσεων. Πρόκειται για μια «κοσμοπολίτικη» κουζίνα τόσο στη βόρεια όσο και στη νότια Ελλάδα η οποία σχετίζεται ενδεχομένως με την προετοιμασία γευμάτων ιδιαίτερης επιμέλειας στο πλαίσιο εορταστικής κατανάλωσης τροφής και την ύπαρξη «πρωτοκόλλου» και κανόνων συμμετοχής με βάση ιεραρχικές δομές. Πίσω από την προετοιμασία των προϊστορικών εδεσμάτων, των ποτών και των θεραπευτικών σκευασμάτων, αν στηριχθούμε στα εθνογραφικά δεδομένα, βρίσκονται πιθανόν οι γυναίκες και άνθρωποι που κατείχαν τη γνώση των ιδιοτήτων των θεραπευτικών και ψυχοτρόπων φυτών, άνθρωποι που θα κατείχαν μια ιδιαίτερη θέση στην κοινωνική ομάδα. Στο δωδέκατο επιλογικό κεφάλαιο (σσ ) με τίτλο: Αναζητώντας το συλλογικό διατροφικό μας παρελθόν μέσα από τα προϊστορικά φυτά η συγγραφέας αναφέρεται στην επικοινωνιακή διάχυση της επιστημονικής έρευνας πάνω στην προϊστορική διατροφή. Τόσο οι φοιτητές όσο και το ευρύ κοινό έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα. Το φροντιστηριακό μάθημα και τα αποτελέσματα της ενασχόλησης με το θέμα της προϊστορικής διατροφής εντάχθηκαν στον κύκλο Colloquia του τομέα Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. για το έτος 2004/5 και «η γευστική αναπαράσταση του προϊστορικού τραπεζιού» επαναλήφθηκε στο πλαίσιο του επιστημονικού συνεδρίου «Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη» για το ίδιο έτος. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης αγκάλιασαν την προσπάθεια αποδεικνύοντας ότι το προϊστορικό φαγητό ενδιαφέρει το ευρύ κοινό. Η συγγραφέας τονίζει ότι ο ερευνητής συχνά βρίσκεται προ του κινδύνου της παρερμηνείας του έργου του τόσο από τους δημοσιογράφους όσο και από το ευρύ κοινό. Παραθέτει την εμπειρία της από τη δημοσίευση των καταλοίπων εξαγωγής χυμού σταφυλιού του Ντικιλί Τας, πιθανή ένδειξη οινοποσίας και τονίζει ότι το εύρημα των στεμφύλων αυτών δεν είναι το παλαιότερο ούτε αποτελεί απόδειξη οινοποίησης αλλά ένδειξη που απέχει χιλιάδες χρόνια από τα συμπόσια των αρχαίων 18

19 Ελλήνων. Η συγγραφέας επίσης θεωρεί άκομψη και ανεδαφική την προσπάθεια δημοσιογράφων και δη βορείων γειτόνων μας να συνδέσουν τα προϊστορικά κατάλοιπα διατροφής με στοιχεία που συνθέτουν τη σύγχρονη εθνική ταυτότητα. Επισημαίνεται ότι το ενδιαφέρον για το τι έτρωγαν οι προϊστορικοί άνθρωποι συνεχίζει να αυξάνεται, ίσως διότι προκαλεί μια αίσθηση συνέχειας στο χρόνο που έπεται και στο χρόνο που προηγήθηκε, το παρελθόν που, κατά τον S. Freud, μπορεί να διαιωνίζεται μέσα στην ψυχή. Από πρακτικής απόψεως βέβαια πολλά είδη φυτών που έχει εντοπίσει η αρχαιοβοτανική έρευνα επανέρχονται στο διαιτολόγιο εξαιτίας των ευεργετικών διατροφικών τους αξιών και η καλλιέργεια τους προστατεύεται. Τα απομεινάρια μιας μέρας με χρόνια πριν από σήμερα που αποκαλύπτουν όψεις μιας καθημερινότητας, της μικροϊστορίας του τόπου μας, γοητεύουν και αποτελούν μια ένδειξη συνέχειας της ζωής έστω και αν οι ρυθμοί της έχουν αλλάξει. Δημήτρης Φ. Κουρμπέτης Η κυρία Σουλτάνα Μαρία Βαλαμώτη είναι επίκουρη καθηγήτρια στον τομέα Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. (για το βιογραφικό της και τις έρευνές της βλέπε: Βαλαμώτη) 19

προϊστορικά και πρωτοϊστορικά χρόνια: τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα

προϊστορικά και πρωτοϊστορικά χρόνια: τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα Η καλλιέργεια των φυτών στην Ελλάδα στα προϊστορικά και πρωτοϊστορικά χρόνια: τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα Τάνια Βαλαμώτη, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιοβοτανικές µελέτες στο Νεολιθικό Οικισµό Αυγής Καστοριάς 2005-2007

Αρχαιοβοτανικές µελέτες στο Νεολιθικό Οικισµό Αυγής Καστοριάς 2005-2007 Αρχαιοβοτανικές µελέτες στο Νεολιθικό Οικισµό Αυγής Καστοριάς 2005-2007 Εύη Μαργαρίτη Εισαγωγή Οι αρχαιοβοτανικές µελέτες αποτελούν βασική και καίρια πρακτική στις αρχαιολογικές ανασκαφές, µιας και αντιπροσωπεύουν

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Αρσάκειο Γενικό Λύκειο Ψυχικού Ερευνητική Εργασία Β Λυκείου Σχολικό έτος: 2013-2014 Από την αρχαία Ελλάδα στη σύγχρονη εποχή, ο αθλητισμός και τα φαινόμενα της βίας και του ντόπινγκ

Διαβάστε περισσότερα

Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα

Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα Προϊστορικές Κοινωνίες Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου durem@hist.auth.gr Νεολιθική εποχή μόνιμη εγκατάσταση Νεολιθική εποχή Αρχή της παραγωγής της τροφής. Νεολιθική εποχή Αρχή της καλλιέργειας

Διαβάστε περισσότερα

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σ. Μ. Βαλαμώτη. Ημερομηνία έγκρισης:

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σ. Μ. Βαλαμώτη. Ημερομηνία έγκρισης: Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σ. Μ. Βαλαμώτη Ημερομηνία έγκρισης: «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής εργασίας από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το τμήμα τις

Διαβάστε περισσότερα

Ο Πλίνιος μάλιστα γράφει ότι η Κρήτη ήταν η πατρίδα δύο δένδρων με μεγάλη ιατρική χρησιμότητα του κρητικού πεύκου και του κρητικού κυπαρισσιού, από

Ο Πλίνιος μάλιστα γράφει ότι η Κρήτη ήταν η πατρίδα δύο δένδρων με μεγάλη ιατρική χρησιμότητα του κρητικού πεύκου και του κρητικού κυπαρισσιού, από ΤΑ ΒΟΤΑΝΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ Ο Ιπποκράτης υποστηρίζει πως η τροφή μπορεί να γίνει και φάρμακο. Τα βότανα χρησιμοποιήθηκαν σε θεραπευτικές πρακτικές ως φαρμακευτικά είδη αλλά και ως φορείς της θεϊκής ευλογίας. Οι

Διαβάστε περισσότερα

Εύη Μαργαρίτη Δρ. Παλαιοβοτανολογίας

Εύη Μαργαρίτη Δρ. Παλαιοβοτανολογίας Γεωργία: Oι καλλιέργειες, οι γεωργικές πρακτικές και η παραγωγή της τροφής στη Μακεδονία από την Νεολιθική ως την Ελληνιστική περίοδο. Πληροφορίες με βάση την αρχαιοβοτανολογία και τους Σπόρους της Ιστορίας

Διαβάστε περισσότερα

Διατροφικές συνήθειες στον αρχαίο πολιτισμό της Ελλάδας

Διατροφικές συνήθειες στον αρχαίο πολιτισμό της Ελλάδας Διατροφικές συνήθειες στον αρχαίο πολιτισμό της Ελλάδας Επιμέλεια, παρουσίαση : Παντελάκη Μαργαρίτα (ΠΕ08, καλλιτεχνικών μαθημάτων, 3ο Δημοτικό Σχολείο Σερρών ) Δευτέρα, 12 Νοεμβρίου 12 Τι σχέση μπορούν

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23 ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΩΝ ΕΙΔΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ. ΤΡΟΦΕΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣΜΕΝΕΣ ΓΙΑ ΖΩΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23 ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΩΝ ΕΙΔΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ. ΤΡΟΦΕΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣΜΕΝΕΣ ΓΙΑ ΖΩΑ 30.10.2015 EL Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης L 285/187 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23 ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΩΝ ΕΙΔΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ. ΤΡΟΦΕΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣΜΕΝΕΣ ΓΙΑ ΖΩΑ Σημείωση 1. Περιλαμβάνονται στην

Διαβάστε περισσότερα

Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα

Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα Προϊστορικές Κοινωνίες Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου durem@hist.auth.gr «Νεολιθική επανάσταση» και η καταγωγή της Νεολιθικής στην Ελλάδα Στο θέμα της προέλευσης του παραγωγικού τρόπου

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΝΗΣΙΑ ΚΡΗΤΗ ΤΕΛΟΣ ΣΤΑΣΗ 1 Η... ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ... ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Η κουζίνα της Μακεδονίας αντανακλά την πολιτισμική και γαστρονομική

Διαβάστε περισσότερα

Στα συμπόσιά τους τα τραπέζια ήταν βαρυφορτωμένα και το κρασί έρεε άφθονο.

Στα συμπόσιά τους τα τραπέζια ήταν βαρυφορτωμένα και το κρασί έρεε άφθονο. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν καλοφαγάδες. Γενικά όμως ήταν λιτοδίαιτοι, σκοπό είχαν να ερεθίσουν και όχι να βαρύνουν το στομάχι, γι αυτό άλλωστε ήταν πλούσιες σε καρυκεύματα και αρωματικά βότανα Στα συμπόσιά

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ Η Κρήτη έχει μια από τις αρχαιότερες και πιο εύγευστες γαστριμαργικές παραδόσεις στον κόσμο, μια παράδοση γεύσεων, αρωμάτων, υλικών και τεχνοτροπιών που ξεκινά

Διαβάστε περισσότερα

Γκότζι Μπέρι (Goji Berry): Ιστορία

Γκότζι Μπέρι (Goji Berry): Ιστορία : Ιστορία Τα Ιμαλάια εκτός από τις ομορφιές των επιβλητικών ορεινών όγκων του Θιβέτ παράγουν πολύ σημαντικά φρούτα για την υγεία του ανθρώπου. Ένα από αυτά είναι το φρούτο το οποίο σε μετάφραση λέγεται

Διαβάστε περισσότερα

Η ιστορία του φουντουκιού:

Η ιστορία του φουντουκιού: ΤΟ ΦΟΥΝΤΟΥΚΙ : Η ιστορία του φουντουκιού: Σύμφωνα με ιστορικά ευρήματα, τα φουντούκια πρωτοεμφανίστηκαν στις περιοχές της Σουηδίας, Δανίας και Γερμανίας κατά τη Μεσολιθική και Νεολιθική εποχή. Η καλλιέργεια

Διαβάστε περισσότερα

ΠΛΑΣΤΗΡΙ, ΤΑΨΙ. Έβαζαν πάνω τα καρβέλια να φουσκώσουν.

ΠΛΑΣΤΗΡΙ, ΤΑΨΙ. Έβαζαν πάνω τα καρβέλια να φουσκώσουν. ΣΚΑΦΙΔΙ Το χρησιμοποιούσαν για να κάνουν το ζυμάρι. Έπρεπε εκεί να ετοιμάσουν το αλεύρι, να αναπιαστεί το προζύμι και να γίνει ο ζυμωτός, δηλαδή το ζυμάρι. Μετά το τέλος του ζυμωτού η σκάφη πλενόταν και

Διαβάστε περισσότερα

Μεσογειακή Διατροφή Τι γνωρίζουμε για αυτή;

Μεσογειακή Διατροφή Τι γνωρίζουμε για αυτή; Μεσογειακή Διατροφή Τι γνωρίζουμε για αυτή; Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ξεκίνησε μία μεγάλη έρευνα, γνωστή ως η μελέτη των 7 χωρών, όπου μελετήθηκαν οι διατροφικές συνήθειες ανθρώπων από τις εξής

Διαβάστε περισσότερα

Ημερομηνία Έγκρισης : 14 Φεβρουαρίου 2011

Ημερομηνία Έγκρισης : 14 Φεβρουαρίου 2011 Επιβλέπουσα καθηγήτρια : Σ.Μ Βαλαμώτη Ημερομηνία Έγκρισης : 14 Φεβρουαρίου 2011

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ 2 ο. Πρόγραμμα ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ. Εκπαίδευση στην πυραμίδα της υγιεινής διατροφής ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΜΑΘΗΜΑ 2 ο. Πρόγραμμα ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ. Εκπαίδευση στην πυραμίδα της υγιεινής διατροφής ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Πρόγραμμα ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΕ ΕΥΠΑΘΕΙΣ ΟΜΑΔΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΤA ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΖΩΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΜΕ 4 ΕΙΔΙΚΟΥΣ ΜΑΘΗΜΑ

Διαβάστε περισσότερα

Βιομηχανία μπισκότων. Εργασία στο μάθημα της τεχνολογίας Διαμαντοπούλου Μαρία Ιωάννου Βασιλική- Νεκταρία Ιωάννου Μαρία-Φανουρία σχολικό έτος

Βιομηχανία μπισκότων. Εργασία στο μάθημα της τεχνολογίας Διαμαντοπούλου Μαρία Ιωάννου Βασιλική- Νεκταρία Ιωάννου Μαρία-Φανουρία σχολικό έτος Βιομηχανία μπισκότων Εργασία στο μάθημα της τεχνολογίας Διαμαντοπούλου Μαρία Ιωάννου Βασιλική- Νεκταρία Ιωάννου Μαρία-Φανουρία σχολικό έτος 2017-18 Μπισκότο Το μπισκότο είναι γλύκισμα από ζύμη διαμορφωμένη

Διαβάστε περισσότερα

Η Κύπρος έχει μεγάλη ποικιλία εδεσμάτων

Η Κύπρος έχει μεγάλη ποικιλία εδεσμάτων Μεσογειακή Κουζίνα Η μεσογειακή διατροφή πρωτοεμφανίστηκε στις χώρες της Μεσογείου από όπου πήρε το όνομά της. Έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο της άυλης κληρονομιάς της UNESCO. Eίναι η πιο διαδεδομένη

Διαβάστε περισσότερα

Ινστιτούτο ασικών Ερευνών. πολύτιµες ιδιότητες»

Ινστιτούτο ασικών Ερευνών. πολύτιµες ιδιότητες» ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Ινστιτούτο ασικών Ερευνών (Βασιλικά, Λουτρά Θέρµης) ρ. Ιωάννης Σπανός Τακτικός Ερευνητής «Κρανιά: Μία νέα καλλιέργεια µε πολύτιµες ιδιότητες» Λαµία, 16Μαϊου 2012 Τοποθέτηση

Διαβάστε περισσότερα

Διδακτική Ενότητα 1: Εισαγωγή στα τρόφιμα

Διδακτική Ενότητα 1: Εισαγωγή στα τρόφιμα Διδακτική Ενότητα 1: Εισαγωγή στα τρόφιμα 15 ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: ΧΩΡΑ: CARDET Κύπρος ΤΙΤΛΟΣ: ΗΛΙΚΙΑ ΜΑΘΗΤΩΝ: Εισαγωγή στα Τρόφιμα 9-12 χρονών [Γ - Στ Δημοτικού] ΜΑΘΗΜΑ/ΘΕΜΑ: Αγωγή Υγείας, Νέα Ελληνικά / Αειφόρος

Διαβάστε περισσότερα

Tα ιδιαίτερα οφέλη το καλοκαίρι. Μεσογειακή διατροφή: Ο γευστικός θησαυρός του καλοκαιριού

Tα ιδιαίτερα οφέλη το καλοκαίρι. Μεσογειακή διατροφή: Ο γευστικός θησαυρός του καλοκαιριού Οι καλοκαιρινοί μήνες αποτελούν ιδανική περίοδο για την υιοθέτηση της αποκαλούμενης «μεσογειακής διατροφής». Η μεσογειακή διατροφή, η οποία πήρε το όνομά της από τον τρόπο διατροφής των λαών της Μεσογείου,

Διαβάστε περισσότερα

ΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Μαθητές: Σαγιόγλου Σάββας,Ορφανίδου Μαρία, Πλατής Βασίλης, Μπορμπόκη Αγγελική, Νουλίκα Μαρία, Τριανταφυλλίδης Ιωσήφ

ΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Μαθητές: Σαγιόγλου Σάββας,Ορφανίδου Μαρία, Πλατής Βασίλης, Μπορμπόκη Αγγελική, Νουλίκα Μαρία, Τριανταφυλλίδης Ιωσήφ ΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Μαθητές: Σαγιόγλου Σάββας,Ορφανίδου Μαρία, Πλατής Βασίλης, Μπορμπόκη Αγγελική, Νουλίκα Μαρία, Τριανταφυλλίδης Ιωσήφ Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Κ. Ελένη Κοκκίνου Σχολικό Έτος: 2012-2013

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΡΩΤΕΙΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΧΟΙΡΟΥΣ. Ιωάννης Μαυρομιχάλης, PhD

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΡΩΤΕΙΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΧΟΙΡΟΥΣ. Ιωάννης Μαυρομιχάλης, PhD ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΡΩΤΕΙΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΧΟΙΡΟΥΣ Ιωάννης Μαυρομιχάλης, PhD Οι τιμές του σογιαλεύρου και των κρυσταλλικών αμινοξέων παραμένουν ασταθείς. Κατά καιρούς, υπάρχει ενδιαφέρον για λιγότερο γνωστές

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΙΣΟΡΡΟΠΗΜΕΝΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΜΙΚΡΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΧΤΙΖΟΥΝ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΜΙΑΣ ΖΩΗΣ..

ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΙΣΟΡΡΟΠΗΜΕΝΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΜΙΚΡΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΧΤΙΖΟΥΝ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΜΙΑΣ ΖΩΗΣ.. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΙΣΟΡΡΟΠΗΜΕΝΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΜΙΚΡΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΧΤΙΖΟΥΝ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΜΙΑΣ ΖΩΗΣ.. Γνωρίζοντας τις ομάδες τροφίμων μέσω της πυραμίδας... Τα τρόφιμα τα οποία καταναλώνουμε και κυρίως

Διαβάστε περισσότερα

Μεσογειακής Διατροφής

Μεσογειακής Διατροφής mini Οδηγός Μεσογειακής Διατροφής Γιατί Μεσογειακή Διατροφή; Η μεσογειακή διατροφή αναφέρεται στον τρόπο διατροφής των λαών που ζουν σε περιοχές που αναπτύσσονται γύρω από τη Μεσόγειο. Οι επιστημονικές

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ Στατιστική επεξεργασία και ανάλυση: Λεωνίδας Σπανέλλης

Διαβάστε περισσότερα

Μεσογειακή διατροφή ονομάζουμε τον τρόπο διατροφής ο οποίος αποτελείται από τροφές με ακόρεστα ή χαμηλά λιπαρά.αυτός ο τρόπος διατροφής είναι

Μεσογειακή διατροφή ονομάζουμε τον τρόπο διατροφής ο οποίος αποτελείται από τροφές με ακόρεστα ή χαμηλά λιπαρά.αυτός ο τρόπος διατροφής είναι ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Μεσογειακή διατροφή ονομάζουμε τον τρόπο διατροφής ο οποίος αποτελείται από τροφές με ακόρεστα ή χαμηλά λιπαρά.αυτός ο τρόπος διατροφής είναι εμπλουτισμένος με βιταμίνες τις οποίες

Διαβάστε περισσότερα

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τα δημητριακά ήταν μια από τις πολλές πηγές τροφίμων, καθώς η δίαιτα των Ευρωπαίων βασιζόταν κυρίως σε τρόφιμα

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τα δημητριακά ήταν μια από τις πολλές πηγές τροφίμων, καθώς η δίαιτα των Ευρωπαίων βασιζόταν κυρίως σε τρόφιμα Τo ψωμί στην Ελλάδα μέσα από σπάνιο φωτογραφικό υλικό. Σπάνια φωτογραφικό υλικό της Ελλάδας σε σχέση με το ψωμί. Η ιστορία του ψωμιού ξεκινάει πριν από 30.000 χρόνια στην Ευρώπη. Το πρώτο ψωμί που φτιάχτηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ Οι τροφές αυτές βρίσκονται στη βάση της διατροφικής πυραμίδας, είναι πλούσιες σε σύνθετους υδατάνθρακες, βιταμίνες της ομάδας Β, πρωτεΐνες,

ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ Οι τροφές αυτές βρίσκονται στη βάση της διατροφικής πυραμίδας, είναι πλούσιες σε σύνθετους υδατάνθρακες, βιταμίνες της ομάδας Β, πρωτεΐνες, ΟΜΑΔΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ Οι τροφές αυτές βρίσκονται στη βάση της διατροφικής πυραμίδας, είναι πλούσιες σε σύνθετους υδατάνθρακες, βιταμίνες της ομάδας Β, πρωτεΐνες, άπεπτες φυτικές ίνες, σίδηρο και άλλα

Διαβάστε περισσότερα

Η χρήση της ελιάς στο Αιγαίο κατά την αρχαιότητα

Η χρήση της ελιάς στο Αιγαίο κατά την αρχαιότητα Η χρήση της ελιάς στο Αιγαίο κατά την αρχαιότητα Μ. Ρούμπου 1, Β. Κυλίκογλου 2, N. Müeller 2 & Ν. Καλογερόπουλος 1 1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Επιστήμης Διατολογίας-Διατροφής, Αθήνα 2 Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. Δημόκριτος,Τομέας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΗ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΦΑΒΑΣ ΣΚΥΡΟΥ

ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΗ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΦΑΒΑΣ ΣΚΥΡΟΥ ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΗ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΦΑΒΑΣ ΣΚΥΡΟΥ Αικατερίνη Ροβίθη, Ροίκος Θανόπουλος, Πηνελόπη Μπεμπέλη Εργαστήριο Βελτίωσης Φυτών και Γεωργικού Πειραματισμού Τμήμα Επιστήμης

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΑΥΓΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΡΑΣΕΙΣ 2014

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΑΥΓΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΡΑΣΕΙΣ 2014 ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΑΥΓΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΡΑΣΕΙΣ 2014 Η ΚΘ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων και η Επιστημονική Ομάδα των Ανασκαφών Αυγής οργανώνουν για πέμπτη χρονιά εκπαιδευτικές δράσεις με αφορμή

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΟΛΕΙΟ: 2 ο Λύκειο Κομοτηνής ΜΑΘΗΜΑ: Ερευνητική Εργασία ΤΑΞΗ: Α2 ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ:

ΣΧΟΛΕΙΟ: 2 ο Λύκειο Κομοτηνής ΜΑΘΗΜΑ: Ερευνητική Εργασία ΤΑΞΗ: Α2 ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ: ΣΧΟΛΕΙΟ: 2 ο Λύκειο Κομοτηνής ΜΑΘΗΜΑ: Ερευνητική Εργασία ΤΑΞΗ: Α2 ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2011-2012 a. Υδατάνθρακες : i. μονοσακχαρίτες (π.χ. γλυκόζη, φρουκτόζη κ.α.) ii. iii. δισακχαρίτες ( π.χ. λακτόζη (γάλα),

Διαβάστε περισσότερα

των Τοπικών Ποικιλιών Οσπρίων στην Ελλάδα Πηνελόπη Μπεμπέλη, Ροίκος Θανόπουλος

των Τοπικών Ποικιλιών Οσπρίων στην Ελλάδα Πηνελόπη Μπεμπέλη, Ροίκος Θανόπουλος Ποικιλότητα των Τοπικών Ποικιλιών Οσπρίων στην Ελλάδα Πηνελόπη Μπεμπέλη, Ροίκος Θανόπουλος Όσπρια στην Ελλάδα Μπιζέλι (Pisum sativum) Φακή (Lens culinaris) Ρεβίθι (Cicer arientinum) Λαθούρια (Lathyrus

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ Πληροφοριακά σας λέμε.. Η διατροφή του σύγχρονου ανθρώπου έχει αλλάξει θεαματικά τις τελευταίες 3-4 δεκαετίες με αποτέλεσμα να εγκαταλειφτεί η παραδοσιακή Μεσογειακή

Διαβάστε περισσότερα

Ι. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ( π.Χ.) 3. Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. - Η Κρήτη κατοικήθηκε για πρώτη φορά τη... εποχή.

Ι. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ( π.Χ.) 3. Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. - Η Κρήτη κατοικήθηκε για πρώτη φορά τη... εποχή. Ι. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3000-1100π.Χ.) 3. Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ - Η Κρήτη κατοικήθηκε για πρώτη φορά τη... εποχή. - Ο σημαντικότερος οικισμός ήταν η... - Κατά τη 2 η και 3 η χιλιετία

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

ΟΙ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΟΙ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ Ο σύγχρονος ΟΔΗΓΟΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ συμπεριλαμβάνει τα ακόλουθα στοιχεία: Ψωμιά, Δημητριακά, Ρύζι και Μακαρόνια (6 με 11 μερίδες): Οι υδατάνθρακες παίζουν βασικό ρόλο σε όλα τα διαιτολόγια.

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα: Γ (Αγροτικής Στατιστικής)

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα: Γ (Αγροτικής Στατιστικής) ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα: Γ (Αγροτικής Στατιστικής) ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ-ΡΟΥΜΑΝΙΑΣ 2005-2008 Στατιστική επεξεργασία

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΡΟΦΗ _ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ

ΔΙΑΤΡΟΦΗ _ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗ _ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ 6 Ο Γ Ε. Λ. Α Γ Ρ Ι Ν Ι Ο Υ Τ Μ Η Μ Α : Β 1 Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η Σ : Γ. Α Σ Η Μ Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Σ Χ. Ε Τ Ο Σ : 2 0 1 6 2 0 1 7 ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΘΕΜΑΤΟΣ Η ιδιαίτερη σημασία

Διαβάστε περισσότερα

Γενική περιγραφή: Ετήσιο C3 ύψους ως 100 εκ. Φύλλα επίπεδα, σχετικά πλατειά. Η ταξιανθία είναι χαλαρή φόβη.

Γενική περιγραφή: Ετήσιο C3 ύψους ως 100 εκ. Φύλλα επίπεδα, σχετικά πλατειά. Η ταξιανθία είναι χαλαρή φόβη. Γενική περιγραφή: Ετήσιο C3 ύψους ως 100 εκ. Φύλλα επίπεδα, σχετικά πλατειά. Η ταξιανθία είναι χαλαρή φόβη. Σταχύδια 2-2,5εκ. Που φέρουν 2-3 ανθύλλια. Χιτώνας τριχωτός στο κάτω μισό του με κορυφή βαθιά

Διαβάστε περισσότερα

ΟΜΑΔΑ 1 Η ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΟΙ - ΔΙΑΤΡΟΦΟΛΟΓΟΙ

ΟΜΑΔΑ 1 Η ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΟΙ - ΔΙΑΤΡΟΦΟΛΟΓΟΙ ΟΜΑΔΑ 1 Η ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΟΙ - ΔΙΑΤΡΟΦΟΛΟΓΟΙ Είναι γεγονός ότι μια από τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου είναι η πρόσληψη τροφής, η ποιότητα και η ποσότητα της οποίας καθορίζουν την ανάπτυξή του και επηρεάζουν

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής Στατιστική επεξεργασία και ανάλυση: Λεωνίδας Σπανέλλης, Στατιστικολόγος

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΤΥΡΝΑΒΟΥ ΤΜΗΜΑ : B3 B ΤΕΤΡΑΜΗΝΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ : 2012 2013 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (PROJECT) ΠΑΡΑ ΟΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ.

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΤΥΡΝΑΒΟΥ ΤΜΗΜΑ : B3 B ΤΕΤΡΑΜΗΝΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ : 2012 2013 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (PROJECT) ΠΑΡΑ ΟΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ. ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΤΥΡΝΑΒΟΥ ΤΜΗΜΑ : B3 B ΤΕΤΡΑΜΗΝΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ : 2012 2013 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (PROJECT) ΤΟΠΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ. ΠΑΡΑ ΟΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ Στην Ελλάδα άρχισε η

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΡΟΣ Δ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ

ΜΕΡΟΣ Δ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΜΕΡΟΣ Δ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Αριθμός Όνομα 0. Όλες οι κατηγορίες τροφίμων 01. Γαλακτοκομικά προϊόντα και ανάλογα 01.1 Μη αρωματισμένο παστεριωμένο και αποστειρωμένο γάλα (συμπεριλαμβανομένου του αποστειρωμένου

Διαβάστε περισσότερα

ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ Π. ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΕΦΕΤ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΕΚΕΦΕ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΔΙΑΤΡΟΦΟΛΟΓΙΑΣ NEW YORK COLLEGE

ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ Π. ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΕΦΕΤ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΕΚΕΦΕ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΔΙΑΤΡΟΦΟΛΟΓΙΑΣ NEW YORK COLLEGE ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ Π. ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΕΦΕΤ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΕΚΕΦΕ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΔΙΑΤΡΟΦΟΛΟΓΙΑΣ NEW YORK COLLEGE ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στις 10/10/2009 εγκρίθηκε στην Nairobi της Κένυα η Μεσογειακή Διατροφή

Διαβάστε περισσότερα

Πηγές πληροφόρησης για τη χρήση της ελιάς:

Πηγές πληροφόρησης για τη χρήση της ελιάς: Η χρήση της ελιάς σο στο Αιγαίο κατά την αρχαιότητα Μ. Ρούμπου 1, Β. Κυλίκογλου 2, N. Müeller 2 & Ν. Καλογερόπουλος 1 1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας-Διατροφής, Διατροφής, Αθήνα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η μεσογειακή διατροφή είναι επίσης πλούσια σε βιταμίνες, ενώ η κύρια μορφή λίπους που χρησιμοποιείται είναι το ελαιόλαδο.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η μεσογειακή διατροφή είναι επίσης πλούσια σε βιταμίνες, ενώ η κύρια μορφή λίπους που χρησιμοποιείται είναι το ελαιόλαδο. Μεσογειακή Διατροφή ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μεσογειακή Διατροφή είναι ένα είδος διατροφής που χαρακτηρίζεται από χαμηλή κατανάλωση λίπους και ιδιαίτερα κορεσμένων λιπαρών οξέων, ενώ αντίθετα από υψηλή κατανάλωση υδατανθράκων,

Διαβάστε περισσότερα

Πριν το Σάββατο του Λαζάρου, ζυμώσαμε και πλάσαμε τους <<Λαζάρηδες>> για την ψυχή του Λάζαρου.

Πριν το Σάββατο του Λαζάρου, ζυμώσαμε και πλάσαμε τους <<Λαζάρηδες>> για την ψυχή του Λάζαρου. Πριν το Σάββατο του Λαζάρου, ζυμώσαμε και πλάσαμε τους για την ψυχή του Λάζαρου. Επιστρέψαμε για λίγο στο παρελθόν, και αλέσαμε σιτάρι με το χειρόμυλο. Καταλάβαμε πόσο επίπονη εργασία ήταν

Διαβάστε περισσότερα

Η Ιστορία της μεσογειακής διατροφής

Η Ιστορία της μεσογειακής διατροφής Η Ιστορία της μεσογειακής διατροφής Η μεσογειακή διατροφή όπως έχει γίνει σήμερα γνωστό από πολλά άρθρα και δημοσιεύματα αποτελεί την βάση μιας υγιεινής διατροφής. Το πρότυπο αυτό διατροφής συναντάται

Διαβάστε περισσότερα

ΤΡΟΦΟΓΝΩΣΙΑ. Υπεύθυνος Καθηγητής: Παπαμιχάλης Αναστάσιος

ΤΡΟΦΟΓΝΩΣΙΑ. Υπεύθυνος Καθηγητής: Παπαμιχάλης Αναστάσιος ΤΡΟΦΟΓΝΩΣΙΑ Υπεύθυνος Καθηγητής: Παπαμιχάλης Αναστάσιος ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ ΥΛΩΝ Υδατάνθρακες Λίπη Πρωτεΐνες Νερό Ανόργανα συστατικά Βιταμίνες Υπευθ. Καθηγητής: Παπαμιχάλης Αναστάσιος ΥΔΑΤΑΝΘΡΑΚΕΣ Οι

Διαβάστε περισσότερα

Τάξεις Μάθημα Εκτιμώμενος χρόνος διδασκαλίας

Τάξεις Μάθημα Εκτιμώμενος χρόνος διδασκαλίας Τάξεις Δ, Ε, ΣΤ Μάθημα Αγωγή Υγείας και Φυσικές Επιστήμες (π.χ. Μελέτη Περιβάλλοντος, Φυσική, Γεωγραφία, κ.α. ) Εκτιμώμενος χρόνος διδασκαλίας 50 λεπτά Ενότητα 1.2. Η ενότητα Χρήσιμοι Μικροοργανισμοί,

Διαβάστε περισσότερα

Διακρίνονται σε: λίπη (είναι στερεά σε συνήθεις θερμοκρασίες) έλαια (είναι υγρά)

Διακρίνονται σε: λίπη (είναι στερεά σε συνήθεις θερμοκρασίες) έλαια (είναι υγρά) ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ & ΔΙΑΤΡΟΦΗ Λίπη και έλαια: Βασική κατηγορία θρεπτικών υλών που αποτελούν σημαντική πηγή ενέργειας. Είναι ενώσεις που προκύπτουν από την αντίδραση οργανικών οξέων με γλυκερίνη και λέγονται γλυκερίδια

Διαβάστε περισσότερα

Γνωρίστε τα νηστίσιμα - Ο Δρόμος για την Θεραπεία Τρίτη, 14 Φεβρουάριος :44

Γνωρίστε τα νηστίσιμα - Ο Δρόμος για την Θεραπεία Τρίτη, 14 Φεβρουάριος :44 Γράφει: Κωνσταντίνου Κρήνη, Κλινικός Διαιτολόγος Διατροφολόγος Τα λαχανικά, τα όσπρια, οι πατάτες, τα δημητριακά, τα ζυμαρικά, οι ξηροί καρποί, οι ελιές, τα φρούτα, τα θαλασσινά, ο ταραμάς, τα τουρσί ανήκουν

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΡΙΑ ΒΕΝΕΤΟΥΛΙΑ, Α1 ΜΑΡΙΑ ΒΟΥΓΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Α1 2015-2016 ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΦΟΡΤΣΕΡΑ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΌΣ ΠΟΥ ΈΜΕΙΝΕ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΊΑ Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Mάθημα:Oικιακή Οικονομία

Mάθημα:Oικιακή Οικονομία Mάθημα:Oικιακή Οικονομία Ώρα για δράση... ΟΜΑΔΑ ΓΑΛΑΚΤΟΚΟΜΙΚΩΝ Να συμπληρώσετε τα κενά στις παρακάτω προτάσεις: 1. Το...γάλα υπερέχει από όλα τα είδη γάλακτος. 2. Το... γάλα περιέχει κακάο,το οποίο εμποδίζει

Διαβάστε περισσότερα

«Οι Top Τροφές για απώλεια βάρους!», από την Μαργαρίτα Μυρισκλάβου Τελειοφ. Διαιτολόγο Διατροφολόγο και το logodiatrofis.gr!

«Οι Top Τροφές για απώλεια βάρους!», από την Μαργαρίτα Μυρισκλάβου Τελειοφ. Διαιτολόγο Διατροφολόγο και το logodiatrofis.gr! «Οι Top Τροφές για απώλεια βάρους!», από την Μαργαρίτα Μυρισκλάβου Τελειοφ. Διαιτολόγο Διατροφολόγο και το logodiatrofis.gr! Γνωρίζεις ποιες είναι οι τροφές που θα σε βοηθήσουν στην απώλεια βάρους; Δεν

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ Στατιστική επεξεργασία και ανάλυση: Λεωνίδας Σπανέλλης

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ

ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ Διατροφή στην εφηβεία και στις εξετάσεις: ποια τρόφιµα βελτιώνουν τη µνήµη, τη συγκέντρωση και την πνευµατική απόδοση Δρ. Αρετή Τσόγκα Επιστηµονική Συνεργάτιδα Τοµέα Διατροφής

Διαβάστε περισσότερα

Μενού 1 ης εβδομάδας. Δευτέρα. Διατροφική ανάλυση

Μενού 1 ης εβδομάδας. Δευτέρα. Διατροφική ανάλυση Μενού 1 ης εβδομάδας Δευτέρα Κυρίως πιάτο : κοτόπουλο (φιλέτο μπούτι, χωρίς πέτσα και κόκαλο) με πατάτες στο φούρνο : αγγούρι και ντομάτα Τυρί : φέτα 497 θερμίδες 28,5 γρ. 39 γρ. 2 4,45 γρ. 14,2 γρ. 3,28

Διαβάστε περισσότερα

2. Ποιον θεωρείτε ιδανικότερο αριθμό γευμάτων στη διάρκεια της ημέρας; 3 (2 μεγάλα και 1 μικρό) 4 (2 μεγάλα και 2 μικρά) 5 (3 μεγάλα και 2 μικρά)

2. Ποιον θεωρείτε ιδανικότερο αριθμό γευμάτων στη διάρκεια της ημέρας; 3 (2 μεγάλα και 1 μικρό) 4 (2 μεγάλα και 2 μικρά) 5 (3 μεγάλα και 2 μικρά) 1. Ποιον θεωρείτε καλύτερο τρόπο, ώστε ένας αθλητής μειώσει το βάρος του; Να κάνει πιο έντονη προπόνηση Να κάνει περισσότερα μικρά γεύματα 2. Ποιον θεωρείτε ιδανικότερο αριθμό γευμάτων στη διάρκεια της

Διαβάστε περισσότερα

Πατάτες Ποιότητα 3 Να έχουν χαμηλό ποσοστό νιτρικών αλάτων (που ως γνωστό είναι βλαβερά για την υγεία των νεαρών ατόμων) και να μην έχουν υπολείμματα

Πατάτες Ποιότητα 3 Να έχουν χαμηλό ποσοστό νιτρικών αλάτων (που ως γνωστό είναι βλαβερά για την υγεία των νεαρών ατόμων) και να μην έχουν υπολείμματα Πατάτες Πατάτες Ποιότητα 3 Να έχουν χαμηλό ποσοστό νιτρικών αλάτων (που ως γνωστό είναι βλαβερά για την υγεία των νεαρών ατόμων) και να μην έχουν υπολείμματα φυτοφαρμάκων πέραν των επιτρεπτών ορίων, σύμφωνα

Διαβάστε περισσότερα

ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟΥ

ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟΥ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟΥ ΩΣ ΦΩΤΙΣΤΙΚΟ Από την 4η χιλιετία π.χ. και μέχρι πριν από λίγα χρόνια συστηματικά και στις μέρες μας σποραδικά χρησιμοποιείται ως φωτιστική ύλη. Αυτό επιβεβαιώνεται από τους περίφημους

Διαβάστε περισσότερα

μεσογειακή διατροφή και τα πλεονεκτήματα που αυτή έχει έναντι διατροφής άλλων λαών (π.χ. διατροφή άλλων λαών πλούσια σε λίπη).

μεσογειακή διατροφή και τα πλεονεκτήματα που αυτή έχει έναντι διατροφής άλλων λαών (π.χ. διατροφή άλλων λαών πλούσια σε λίπη). ΑΣΚΗΣΗ 1 Στην άσκηση αυτή ο υπεύθυνος εκπαιδευτικός κάνει μια εισαγωγή στα παιδιά σχετικά με το πόσο απαραίτητη είναι η ισορροπημένη διατροφή στον οργανισμό μας. Προτείνεται να υπάρξει μια σύντομη αναφορά

Διαβάστε περισσότερα

«Υπάρχουν τρόφιμα που καίνε το λίπος;», από την Τσαμπίκα Κοντόγιαννου, Διαιτολόγο Διατροφολόγο, BSc και το logodiatrofis.gr!

«Υπάρχουν τρόφιμα που καίνε το λίπος;», από την Τσαμπίκα Κοντόγιαννου, Διαιτολόγο Διατροφολόγο, BSc και το logodiatrofis.gr! «Υπάρχουν τρόφιμα που καίνε το λίπος;», από την Τσαμπίκα Κοντόγιαννου, Διαιτολόγο Διατροφολόγο, BSc και το logodiatrofis.gr! Πολλές φορές κατά τη διάρκεια μίας δίαιτας αναρωτιόμαστε αν υπάρχουν τρόφιμα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΑΙΟΛΑΙΟ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΑ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΑ

ΕΛΑΙΟΛΑΙΟ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΑ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΑ 3 η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΛ ΚΑΤΩ ΑΧΑΪΑΣ ΕΛΑΙΟΛΑΙΟ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΑ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΑ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2013-2014 Η ΟΜΑ Α ΜΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΙΑΜΑΝΤΗΣ ΑΡΡΙΚΟΥ ΠΕΤΡΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Σηµαντική αύξηση στη παραγωγή σιτηρών και γάλακτος το 2008 σε σχέση µε το έτος 2007

ΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Σηµαντική αύξηση στη παραγωγή σιτηρών και γάλακτος το 2008 σε σχέση µε το έτος 2007 ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Πειραιάς, 1/9/29 ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ OΣ ΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Σηµαντική αύξηση στη παραγωγή σιτηρών και γάλακτος το 28 σε σχέση µε το έτος 27 ΠΡΟΣΩΡΙΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ «ΣΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΥΖΙΝΑΣ» ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ «ΣΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΥΖΙΝΑΣ» ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ «ΣΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΥΖΙΝΑΣ» ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ «ΣΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΥΖΙΝΑΣ» ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΓΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

1 ο Καλοκαιρινό CAMP Ποδοσφαίρου για παιδιά ηλικίας 6-14 ετών. Φρέσκα Φρούτα. Μπανάνα, νεκταρίνια κ.α. Παστέλι. Μπάρες Δημητριακών

1 ο Καλοκαιρινό CAMP Ποδοσφαίρου για παιδιά ηλικίας 6-14 ετών. Φρέσκα Φρούτα. Μπανάνα, νεκταρίνια κ.α. Παστέλι. Μπάρες Δημητριακών Menu 16-Ιουνίου έως 4-Ιουλίου 2014 1 ο Καλοκαιρινό CAMP Ποδοσφαίρου για παιδιά ηλικίας 6-14 ετών Συσκευασμένο κοκτέιλ Φρούτων σε χυμό. Ροδάκινο, Αχλάδι, Σταφύλι, Ανανάς,Κεράσι, Παπάγια σε χυμό φρούτων.

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ Το θέμα της εργασίας μας είναι η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ. Ασχοληθήκαμε με τις διατροφικές συνήθειες των αθλητών από την αρχαία Ελλάδα έως και σήμερα. Βρέθηκαν

Διαβάστε περισσότερα

Γράφει: Πρεβέντη Φανή, Κλινική Διαιτολόγος - Διατροφολόγος

Γράφει: Πρεβέντη Φανή, Κλινική Διαιτολόγος - Διατροφολόγος Γράφει: Πρεβέντη Φανή, Κλινική Διαιτολόγος - Διατροφολόγος Τα κάστανα αποτελούν εποχιακό καρπό του φθινοπώρου και του χειμώνα αφού συλλέγονται από τα μέσα Οκτώβρη έως τα τέλη Δεκεμβρίου. Κατά τη φύλαξη

Διαβάστε περισσότερα

Project Α Τετραμήνου Διατροφή και Εφηβεία

Project Α Τετραμήνου Διατροφή και Εφηβεία Project Α Τετραμήνου Διατροφή και Εφηβεία Ομάδα Α Δαληδάνου Δήμητρα Κουτσιλιανίδης Γιώργος Λύρατζη Ανθή Ομάδα Β Ράπτης Χρήστος Κουσίδης Παναγιώτης Δούκας Θανάσης Μιχαηλίδου Μάγδα Μπαλάση Ελευθερία Ομάδα

Διαβάστε περισσότερα

Πιο συγκεκριμένα, επιτρεπόμενα προς πώληση είδη στα σχολικά κυλικεία είναι: - Φρέσκα φρούτα-λαχανικά ανάλογα µε την εποχή (π.χ.

Πιο συγκεκριμένα, επιτρεπόμενα προς πώληση είδη στα σχολικά κυλικεία είναι: - Φρέσκα φρούτα-λαχανικά ανάλογα µε την εποχή (π.χ. Σε ισχύ τίθεται η νέα υπουργική απόφαση, η οποία αφορά, μεταξύ άλλων, τον καθορισμό των ειδών που διατίθενται στα κυλικεία των δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Διαβάστε περισσότερα

10 Healthy Lifestyle Tips for Adults

10 Healthy Lifestyle Tips for Adults 10 Healthy Lifestyle Tips for Adults 07 June 2017 1. Καταναλώνετε ποικιλία τροφίμων 2. Βασίστε τη δίαιτά σας σε άφθονα τρόφιμα που είναι πλούσια σε υδατάνθρακες 3. Αντικαταστήστε τα κορεσμένα με τα ακόρεστα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2018 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2018 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2018 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΘΕΜΑ Α Α1 α) Λάθος β) Σωστό γ) Σωστό δ) Λάθος ε) Σωστό Α2 1- ε 2- δ 3- στ 4- α 5- γ ΘΕΜΑ Β Β1 Η χλωρή λίπανση

Διαβάστε περισσότερα

Όσπρια στην Ελλάδα Ποικιλίες, Σποροπαραγωγή.

Όσπρια στην Ελλάδα Ποικιλίες, Σποροπαραγωγή. Όσπρια στην Ελλάδα Ποικιλίες, Σποροπαραγωγή. Η καλλιέργεια των οσπρίων στη χώρα μας είναι εξαιρετικά περιορισμένη σε περίπου 140.000 στρέμματα. Η παραγόμενη ποσότητα οσπρίων δεν επαρκεί για την κάλυψη

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΤΡΟΦΙΜΑ βιολογικά τρόφιμα Ως προς τη θρεπτική αξία των τροφίμων

ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΤΡΟΦΙΜΑ βιολογικά τρόφιμα Ως προς τη θρεπτική αξία των τροφίμων ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΤΡΟΦΙΜΑ Ως βιολογικά τρόφιμα χαρακτηρίζονται τα τρόφιμα που προκύπτουν από ένα ειδικό είδος παραγωγής, τη βιολογική παραγωγή. Η βιολογική παραγωγή αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης

Διαβάστε περισσότερα

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Στάφυλος ήταν γιος του Διονύσου και τηςαριάδνης. Σε άλλο μύθο ο Στάφυλος ήταν βοσκός του βασιλεία της

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Στάφυλος ήταν γιος του Διονύσου και τηςαριάδνης. Σε άλλο μύθο ο Στάφυλος ήταν βοσκός του βασιλεία της Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Στάφυλος ήταν γιος του Διονύσου και τηςαριάδνης. Σε άλλο μύθο ο Στάφυλος ήταν βοσκός του βασιλεία της ΑιτωλίαςΟινέα. Καθώς έβοσκε τις κατσίκες του, παρατήρησε ότι μια

Διαβάστε περισσότερα

Η διατροφή των εφήβων

Η διατροφή των εφήβων ΕΣΠΕΡΙΝΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΔΡΑΜΑΣ Σχολικό έτος 2014-15 Ερευνητική εργασία Η διατροφή των εφήβων Α τάξη Α Τρίμηνο Συμμετέχοντες Μαθητές: ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΚΑΜΙΝΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ, ΠΕΤΚΟΒ ΜΑΡΙΑΝ, ΠΡΑΣΑΤΖΗ ΕΛΕΝΗ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Άλευρα Αρτοποιίας. Από το 1928 στο πλευρό του αρτοποιού µε εξειδικευµένα άλευρα για κάθε χρήση.

Άλευρα Αρτοποιίας. Από το 1928 στο πλευρό του αρτοποιού µε εξειδικευµένα άλευρα για κάθε χρήση. Άλευρα Αρτοποιίας Από το 1928 στο πλευρό του αρτοποιού µε εξειδικευµένα άλευρα για κάθε χρήση. Άλευρα Αρτοποιίας Τ.70 & Τ.55 T.70 " ΥΝΑΤΟ": αλεύρι Τ.70 για κυλινδρισµένο και χειροποίητο ψωµί. T.70 "ΑΠΑΛΟ":

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. ΕΤΗΣΙΑ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΡΟΣΩΡΙΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ Ετη 2009, 2010 και 2011

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. ΕΤΗΣΙΑ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΡΟΣΩΡΙΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ Ετη 2009, 2010 και 2011 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Πειραιάς, 02 / 04 / 2014 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΕΤΗΣΙΑ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΡΟΣΩΡΙΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ Ετη 2009, 2010

Διαβάστε περισσότερα

1ΤΓ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΠΑΞΙΜΑΔΙΟΥ Γ. ΠΑΞΙΜΑΔΙ ΣΙΤΑΡΕΝΙΟ

1ΤΓ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΠΑΞΙΜΑΔΙΟΥ Γ. ΠΑΞΙΜΑΔΙ ΣΙΤΑΡΕΝΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η Κρήτη είναι νησί, ορεινό νησί, με οικονομία που εξηρτάτο στο μεγαλύτερο βαθμό της από την γεωργία και την κτηνοτροφία. Και ήταν ο τρόπος ζωής των Κρητών, μαζί με τα προϊόντα του νησιού

Διαβάστε περισσότερα

Αντιοξειδωτικά στην διατροφή μας

Αντιοξειδωτικά στην διατροφή μας Χάρις Μαραθεύτη Κλινική Διαιτολόγος Διατροφολόγος τηλ: 99-720235 email: harismaratheftis@hotmail.com Αντιοξειδωτικά στην διατροφή μας Τα τελευταία 50 χρόνια οι διατροφικές μας συνήθειες άλλαξαν δραστικά.

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ-ΠΟΛΩΝΙΑΣ 2005-2008 Στατιστική επεξεργασία

Διαβάστε περισσότερα

Η αποτοξίνωση είναι μια από τις δημοφιλέστερες λέξεις στο χώρο της διατροφής.

Η αποτοξίνωση είναι μια από τις δημοφιλέστερες λέξεις στο χώρο της διατροφής. Η αποτοξίνωση είναι μια από τις δημοφιλέστερες λέξεις στο χώρο της διατροφής Η ιδέα πίσω από αυτή είναι ότι σε τακτά χρονικά διαστήματα πρέπει να «καθαρίζουμε τα τοξικά απόβλητα» από το σώμα μας, ώστε

Διαβάστε περισσότερα

1-2 μερίδες/ημέρα για παιδιά από 1-8 ετών και 2-3 μερίδες/ημέρα για παιδιά από 9-18 ετών

1-2 μερίδες/ημέρα για παιδιά από 1-8 ετών και 2-3 μερίδες/ημέρα για παιδιά από 9-18 ετών Πριν ξεκινήσουμε να αναφέρουμε μία προς μία τις παρακάτω συστάσεις, να διευκρινίσουμε πως στόχο έχουν την επαρκή κάλυψη τόσο των θρεπτικών όσο και των θερμιδικών αναγκών των παιδιών που βρίσκονται σε ανάπτυξη.

Διαβάστε περισσότερα

Από: Ελληνικό Ινστιτούτο Διατροφής ΑΛΛΑΞΤΕ ΤΗ ΖΩΗ ΣΑΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΨΤΕ ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΣΑΣ

Από: Ελληνικό Ινστιτούτο Διατροφής ΑΛΛΑΞΤΕ ΤΗ ΖΩΗ ΣΑΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΨΤΕ ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΣΑΣ Από: Ελληνικό Ινστιτούτο Διατροφής ΑΛΛΑΞΤΕ ΤΗ ΖΩΗ ΣΑΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΨΤΕ ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΣΑΣ Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πραγματοποιηθεί στη χώρα μας μια σειρά από σημαντικές κοινωνικές μεταβολές, οι οποίες έχουν

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ Στατιστική επεξεργασία και ανάλυση: Λεωνίδας Σπανέλλης,

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος [IA11] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (1100-480 π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος Πρώιμοι και Γεωμετρικοί χρόνοι (1100-700 π.χ.) Οι περίοδοι της αρχαίας ελληνικής τέχνης:

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ Στατιστική επεξεργασία και ανάλυση: Λεωνίδας Σπανέλλης

Διαβάστε περισσότερα

Μπισκότα Γλυκές και Αλμυρές μικρολιχουδιές που συνεχώς αυξάνεται η κατανάλωση τους

Μπισκότα Γλυκές και Αλμυρές μικρολιχουδιές που συνεχώς αυξάνεται η κατανάλωση τους Μπισκότα Γλυκές και Αλμυρές μικρολιχουδιές που συνεχώς αυξάνεται η κατανάλωση τους Ανάλυση της κατηγορίας των Μπισκότων στο οργανωμένο λιανεμπόριο των Super/Hyper Market. Ιανουάριος 2015 ΜΠΙΣΚΟΤΟ μια γλυκιά

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙ ΓΡΑΦΕΣ ΣΤΟ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ Όταν οι μαθητές δημιουργούν

ΟΙ ΓΡΑΦΕΣ ΣΤΟ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ Όταν οι μαθητές δημιουργούν ΟΙ ΓΡΑΦΕΣ ΣΤΟ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ Όταν οι μαθητές δημιουργούν ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Στο πλαίσιο του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στην Α τάξη Γυμνασίου, οι μαθητές μας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ «ΣΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΥΖΙΝΑΣ» ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ «ΣΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΥΖΙΝΑΣ» ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ «ΣΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΥΖΙΝΑΣ» ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ Κρητικό Σύμφωνο Ποιότητας Κριτοβουλίδου 15-17 Ρέθυμνο Τ.Κ 74100 Τ. 28310 51401 F. 2831030401 symfono_gram@nar.gr

Διαβάστε περισσότερα

Πρακτική άσκηση στη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων Πολιτικής Υγείας

Πρακτική άσκηση στη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων Πολιτικής Υγείας DEPARTMENT OF HYGIENE AND EPIDEMIOLOGY Πρακτική άσκηση στη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων Πολιτικής Υγείας Κώστας Τσιλίδης, ktsilidi@cc.uoi.gr http://users.uoi.gr/ktsilidi/teaching Προβλήματα 1. Κυκλοφορία

Διαβάστε περισσότερα

Μενού Μεγάλης Εβδομάδας

Μενού Μεγάλης Εβδομάδας Μενού Μεγάλης Εβδομάδας Μ. Δευτέρα Κυρίως πιάτο : κοτόπουλο (φιλέτο μπούτι, χωρίς πέτσα και κόκαλο) με πατάτες στο φούρνο : αγγούρι και ντομάτα Τυρί : φέτα 497 θερμίδες 28,5 γρ. 39 γρ. 3 γρ. 23 γρ. 4,45

Διαβάστε περισσότερα

Εργασια στον Τεχνολογικό & Ποιοτικό Έλεγχο Πρόσθετων & Γλυκαντικών Υλών

Εργασια στον Τεχνολογικό & Ποιοτικό Έλεγχο Πρόσθετων & Γλυκαντικών Υλών Εργασια στον Τεχνολογικό & Ποιοτικό Έλεγχο Πρόσθετων & Γλυκαντικών Υλών Θέμα: Το Παστέλι Γιαννάκος Θανάσης Τσελέντης Αντρέας Καντερές Κων/νος Τσιούλης Θανάσης Το Παστέλι Το παστέλι είναι ένα ελληνικό παραδοσιακό

Διαβάστε περισσότερα

Μέχρι πριν λίγα χρόνια καλλιεργούνταν σε αρκετή έκταση βίκος για σποροπαραγωγή, που σήμερα όμως περιορίστηκε πάρα πολύ.

Μέχρι πριν λίγα χρόνια καλλιεργούνταν σε αρκετή έκταση βίκος για σποροπαραγωγή, που σήμερα όμως περιορίστηκε πάρα πολύ. Του Δημήτρη Λώλη, Γεωπόνου Όπως είναι γνωστό στη ζώνη του σκληρού σταριού, στο Θεσσαλικό κάμπο και ειδικά όπου τα σιτηρά δεν εναλλάσσονται με ποτιστικές καλλιέργειες, είναι απαραίτητη η 4ετης τουλάχιστον

Διαβάστε περισσότερα

Βότανα και Αρχαιότητα

Βότανα και Αρχαιότητα Θεραπευτικά Βότανα Γενικά για τα Βότανα «Βότανα είναι όλα τα χρήσιμα φυτά και αφορά τα φυτά των οποίων, οι ρίζες, τα άνθη χρησιμεύουν ως τροφή ή θεραπεία, χάρη στο άρωμά τους ή με κάποιον άλλο τρόπο» Τους

Διαβάστε περισσότερα