Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Παραοικονομία και οικονομική πολιτική: Αλληλοεξαρτήσεις Γιάννης Βαβούρας

Transcript

1 Παραοικονομία και Οικονομική Πολιτικής. Αλληλοεξαρτήσειςτου Γιάννη Βαβούρα Το φαινόμενο της παραοικονομίας δεν είναι βέβαια πρόσφατο. Μέχρις όμως το μέσον της περασμένης δεκαετίας δεν εθεωρείτο σημαντικό, γιατί επικρατούσε η αντίληψη ότι η έκταση του ήταν περιορισμένη. Δεν είναι, λοιπόν, περίεργο που μέχρι τότε δεν είχε αναπτυχθεί και καμία ευρύτερα αποδεκτή μέθοδος μέτρησης του μεγέθους της παραοικονομίας. Τα τελευταία χρόνια η κατάσταση αυτή έχει μεταβληθεί ριζικά. Το θέμα της παραοικονομίας (ή σκιώδους, αθέατης, κρυφής, υπόγειας, δυαδικής, ανεπίσημης κ.ά. οικονομίας) απασχολεί ένα μεγάλο αριθμό ερευνητών διαφόρων επιστημονικών κλάδων και η σχετική με αυτό βιβλιογραφία αναπτύσσεται ταχύτατα, ιδιαίτερα την τελευταία πενταετία. Ήδη έχουν διαμορφωθεί πολλές μέθοδοι μέτρησης της και το πρόβλημα τείνει πια να επικεντρωθεί στη θεωρητική θεμελίωση του φαινομένου και την αξιολόγηση της αξιοπιστίας των διαφόρων μεθόδων μέτρησης του. Η παραοικονομία δεν ενδιαφέρει σήμερα μόνον τους απασχολούμενους με αυτήν ερευνητές. Άρχισε ήδη να ενδιαφέρει ολοένα και περισσότερο τόσο το ευρύ κοινό όσο και τους φορείς της κρατικής πολιτικής, εξαιτίας των σημαντικών επιπτώσεων με τις οποίες γίνεται ευρύτερα αποδεκτό ότι συνδέεται. Οι οικονομικού χαρακτήρα επιπτώσεις της μπορεί να υποστηριχθεί ότι αναφέρονται κυρίως στο σχεδιασμό και την αποτελεσματικότητα της δημοσιονομικής πολιτικής, της νομισματοπιστωτικής πολιτικής, της πολιτικής απασχόλησης, της πολιτικής διανομής του εισοδήματος και της κλαδικής πολιτικής. Αυτό συμβαίνει, γιατί η λειτουργία της παραοικονομίας σημαίνει ότι τα 'επίσημα' στατιστικά στοιχεία και οι επίσημοι οικονομικοί δείκτες, όπου στηρίζεται ο σχεδιασμός της οικονομικής πολιτικής, παραποιούν την οικονομική πραγματικότητα. Δεν παρέχουν δηλαδή μια σωστή απεικόνιση των σημαντικότερων τουλάχιστον μακροοικονομικών προβλημάτων. Σημειώνεται ότι αυτό ακριβώς το ενδιαφέρον για τη σωστή αντίληψη των οικονομικών προβλημάτων ήταν το σημαντικότερο κίνητρο για τις πρώτες έρευνες σχετικά με τη σημασία της παραοικονομίας. Το γενικότερο ενδιαφέρον για την παραοικονομία έχει καταστεί πρόσφατα εντονότερο, εξαιτίας της άποψης η οποία έχει διαμορφωθεί από τους περισσότερους ερευνητές που απασχολούνται με την ανάλυση του φαινομένου ότι η παραοικονομία αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα της συνολικής οικονομικής δραστηριότητας, τα οποίο μάλιστα αυξάνεται με υψηλότερους ρυθμούς από ό,τι η επίσημη οικονομία 1 πράγμα που συμβάλλει στην αύξηση της σοβαρότητας των επιπτώσεων της, δεδομένου ότι, όπως κατά κανόνα συμβαίνει με τα οικονομικά μεγέθη, ο ρυθμός της μεταβολής τους είναι μεγάλης σημασίας στην άσκηση της οικονομικής πολιτικής,) ίσως μάλιστα μεγαλύτερης από ό,τι το απόλυτο τους μέγεθος. Προκειμένου να διερευνηθούν οι σχέσεις παραοικονομίας και οικονομικής πολιτικής, είναι ανάγκη να διευκρινισθεί το περιεχόμενο του όρου 'παραοικονομία',! και για τον πρόσθετο λόγο ότι ο όρος αυτός δεν χρησιμοποιείται με το ίδιο περιεχόμενο από όλους τους ερευνητές, αλλά το περιεχόμενο του ποικίλλει ανάλογα με το βαθμό κάλυψης του φαινομένου και τους σκοπούς της ανάλυσης. Με τον όρο, ι λοιπόν, 'παραοικονομία' εννοούμε το σύνολο των οικονομικών εκείνων δραστήριοτήτων, οι οποίες, ενώ δημιουργούν εισοδήματα συντελεστών παραγωγής και έπομένως θα έπρεπε να καταγράφονται στις (επίσημες) στατιστικές εκτιμήσεις της! συνολικής οικονομικής δραστηριότητας, όπως είναι το ακαθάριστο εγχώριο ή το ακαθάριστο εθνικό προϊόν, εξαιτίας της μερικής ή ολικής απόκρυψης τους από τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες, είναι δυνατό τα δημιουργούμενα από αυτές εισοδήματα να μην περιλαμβάνονται στις επίσημες εκτιμήσεις της. Στον ορισμό αυτό λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι τμήμα της συνολικής προστιθέμενης αξίας στον τομέα της παραοικονομίας δεν διαφεύγει τελικά την εθνικολογιστική στατιστική σύλληψη, εξαιτίας των προσαρμογών των σχετικών στοιχείων. Το μέγεθος της παραοικονομίας δίνεται από το άθροισμα των αποκρυπτόμενων εισοδημάτων των συντελεστών παραγωγής. Επομένως, η παραοικονομία δεν ταυτίζεται με το σύνολο των εισοδημάτων τα οποία διαφεύγουν τη φορολογία, δεδομένου ότι στο φορολογητέο εισόδημα περιλαμβάνονται συνήθως και οι μεταβιβαστικές πληρωμές, όπως είναι οι συντάξεις, οι δωρεές και οι τόκοι του δημόσιου χρέους, Σελίδα 1 / 10

2 οι οποίες δεν αυξάνουν αλλά απλώς ανακατανέμουν το συνολικό προϊόν ή εισόδημα μιας οικονομίας. Για την πληρέστερη κατανόηση της παραοικονομίας και των σχέσεων της με την οικονομική πολιτική, είναι αναγκαία η διάκριση των συστατικών της στοιχείων. Η παραοικονομία, λοιπόν, αποτελείται, πρώτον, από την αδήλωτη νόμιμη παραγωγή, ήτοι την παραγωγή εκείνη που είναι μεν νόμιμη καθ' εαυτή, αλλά αποκρύπτεται από τα αρμόδια όργανα του κράτους για να μην υπαχθεί σε φορολογία ή άλλες κρατικές ρυθμίσεις, δεύτερον, από τα αποκρυπτόμενα εισοδήματα σε είδος, ήτοι την χωρίς έγκριση χρησιμοποίηση εκ μέρους των εργαζομένων του εξοπλισμού ή των υπηρεσιών των επιχειρήσεων για ατομικούς σκοπούς καθώς και τις εκ μέρους των εργαζομένων τακτικές και περιορισμένης έκτασης κλοπές από τους χώρους εργασίας τους αγαθών προορισμένων για ενδιάμεση κατανάλωση και, τρίτον, από την παράνομη παραγωγή, ήτοι ορισμένες παράνομες καθ' εαυτές δραστηριότητες, οι οποίες δημιουργούν προστιθέμενη αξία και οι οποίες διεξάγονται χωρίς εξαναγκασμό, όπως είναι η παραγωγή και η διακίνηση ναρκωτικών, η παράνομη χαρτοπαιξία, η πορνεία κ.ά. 1 Ο τομέας, λοιπόν, της παραοικονομίας μπορεί να θεωρηθεί ότι περιλαμβάνει το σύνολο εκείνων των οικονομικών δραστηριοτήτων που δημιουργούν εισοδήματα και βρίσκονται έξω από τις σύγχρονες συμβατικές αφέσεις παραγωγής. Η μεγέθυνση της παραοικονομίας ασκεί σημαντικές επιδράσεις τόσο στο σχεδιασμό όσο και στην αποτελεσματικότητα της οικονομικής πολιτικής, δεδομένου ότι επηρεάζει, πρώτον, τον καθορισμό και την ιεράρχιση των στόχων της οικονομικής πολιτικής, δεύτερον, την επιλογή των τιμών, ήτοι του μεγέθους, μερικές μάλιστα φορές και την κατεύθυνση, των μέσων της οικονομικής πολιτικής, και τρίτον, τον καθορισμό των περιορισμών του οικονομικού συστήματος. Αναλυτικότερα, όσον αφορά την οικονομική πολιτική, η παραοικονομία κυρίως επιδράς ι) Στην αξιοπιστία των επίσημων στατιστικών στοιχείων στα οποία στηρίζεται ο σχεδιασμός της οικονομικής πολιτικής. Όσο περισσότερο εκτεταμένη είναι η παραοικονομία τόσο περισσότερο περιορίζει την αξιοπιστία των επίσημων στατιστικών στοιχείων, αφού αυτά πλέον καλύπτουν τμήμα μόνον της συνολικής οικονομικής δραστηριότητας. Εξαιτίας της παραοικονομίας, σημαντικά οικονομικά μακροοικονομικά μεγέθη όπως το πραγματικό ακαθάριστο εθνικό προϊόν, η πραγματική κατανάλωση, η πραγματική αποταμίευση, οι πραγματικές επενδύσεις και η πραγματική απασχόληση είναι κατά κανόνα υψηλότερα από τα επίσημα εκτιμούμενα, αν και συχνά ένα τμήμα του συνόλου της προστιθέμενης αξίας στον τομέα της παραοικονομίας δεν διαφεύγει τελικά την εθνικολογιστική στατιστική σύλληψη, εξαιτίας των προσαρμογών των πρωτογενών σχετικών στατιστικών στοιχείων, θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι εφόσον η σχέση μεταξύ μετρούμενου και αποκρυπτόμενου μέρους των μεγεθών αυτών παραμένει διαχρονικά σταθερή, η παραοικονομία παραποιεί μεν το μέγεθος, δεν παραποιεί όμως το ρυθμό μεταβολής των μακροοικονομικών αυτών μεγεθών, όπως, για παράδειγμα, το ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης ή το ποσοστό ανεργίας. Στο μέτρο όμως που η σχέση μεταξύ μετρούμενου και αποκρυπτόμενου μέρους των μεγεθών αυτών αυξάνει υπέρ του αποκρυπτόμενου μέρους, ήτοι αν η παραοικονομία αυξάνει ταχύτερα από την επίσημη οικονομία, όχι μόνον οι εκτιμήσεις του μεγέθους αλλά και του ρυθμού μεταβολής των οικονομικών μεγεθών θα είναι μη αξιόπιστες. Στην περίπτωση, λοιπόν, αυτή, ο πραγματικός ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης θα είναι υψηλότερος από τον επίσημο και το πραγματικό ποσοστό ανεργίας χαμηλότερο από το επίσημο. Έτσι, αν τυχόν, σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, υπερεκτιμούνται η μείωση του παραγόμενού προϊόντος και η αύξηση της ανεργίας, η επεκτατική πολιτική που υπαγορεύεται από τα επίσημα στοιχεία ίσως είναι πληθωριστική. Αλλά και το επίπεδο των τιμών στον τομέα της παραοικονομίας είναι γενικά χαμηλότερο από το αντίστοιχο του τομέα της επίσημης οικονομίας, εξαιτίας του ότι η μη καταβολή φόρων και εισφορών κοινωνικής ασφάλισης παρέχουν τη δυνατότητα στους παραγωγούς που δρουν στα πλαίσια της παραοικονομίας να προσφέρουν τα προϊόντα τους σε χαμηλότερες τιμές. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι κατ' ανάγκην τα επίσημα στατιστικά στοιχεία υπερεκτιμούν πάντοτε το ρυθμό μεταβολής του πραγματικού γενικού επιπέδου των τιμών, ήτοι τον πραγματικό ρυθμό πληθωρισμού. Γενικά, τα ανακριβή επίσημα στατιστικά στοιχεία που αναφέρονται στα βασικά οικονομικά μεγέθη περιορίζουν την αξιοπιστία και των δεικτών παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας που εκτιμούνται από αυτά και οι οποίοι, όπως και τα μακροοικονομικά μεγέθη, είναι μεγάλης σημασίας στην οικονομική ανάλυση Σελίδα 2 / 10

3 και το σχεδιασμό της οικονομικής πολιτικής. Όπως είναι γνωστό, τα επίσημα στατιστικά στοιχεία χρησιμεύουν για την αξιολόγηση της υφιστάμενης οικονομικής κατάστασης. Κυρίως όμως χρησιμεύουν στον οικονομικό προγραμματισμό, ο οποίος αποτελεί το όργανο εφαρμογής τόσο της ποσοτικής όσο και της ποιοτικής οικονομικής πολιτικής, και ο οποίος προϋποθέτει ότι οι φορείς της οικονομικής πολιτικής, πρώτον, έχουν ρητά εκφρασμένους στόχους με καθορισμένες τις μεταξύ τους προτεραιότητες, και δεύτερον, ότι στηρίζουν την άσκηση της σε εκτιμήσεις της μελλοντικής κατάστασης της οικονομίας. Τα μη αξιόπιστα στατιστικά στοιχεία ασκούν αρνητικές επιδράσεις στη διαδικασία του οικονομικού προγραμματισμού, κυρίως γιατί δεν επιτρέπουν τόσο την ορθή σύλληψη της υφιστάμενης κατάστασης της οικονομίας όσο και τις ορθές εκτιμήσεις ως προς τη μελλοντική της εξέλιξη, καθώς και τις ορθές εκτιμήσεις ως προς τις δυνατότητες του οικονομικού συστήματος, οδηγώντας έτσι τους οικονομολόγους σε εσφαλμένα συμπεράσματα και εσφαλμένες προτάσεις πολιτικής και τους φορείς της οικονομικής πολιτικής στην επιλογή διαφορετικών μέσων από ό,τι υπαγορεύει η πραγματική κατάσταση της οικονομίας. Τα ανεπαρκή, λοιπόν, στατιστικά στοιχεία οδηγούν σε ανεπαρκή ανάλυση και εσφαλμένες προβλέψεις της κατάστασης της οικονομίας και παρασύρουν τους φορείς άσκησης της οικονομικής πολιτικής στη διαμόρφωση μιας οικονομικής πολιτικής, η οποία δεν ανταποκρίνεται στις πραγματικές οικονομικές συνθήκες και στην επιλογή οικονομικών προγραμμάτων περιορισμένης αποτελεσματικότητας, τα οποία μάλιστα ίσως συνδέονται με αποτελέσματα αντίθετα από τα προσδοκώμενα. Ο Feige, αναφερόμενος στην περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου, υποστηρίζει χαρακτηριστικά ότι στη δεκαετία του 1970, εξαιτίας της ανάπτυξης της παραοικονομίας, τα επίσημα στατιστικά στοιχεία χαρακτηρίζονταν από συστηματική μεροληψία, η οποία παρείχε μια στρεβλή εικόνα της οικονομικής πραγματικότητας. Όμως ένα στρεβλό σύστημα πληροφόρησης οδηγεί τα ορθολογικά άτομα και τους, με καλές έστω προθέσεις, φορείς της κρατικής πολιτικής στη λήψη αποφάσεων που μετασχηματίζουν τις αρχικές στατιστικές αυταπάτες σε πραγματικά οικονομικά κακά. 1 Υποστηρίζεται μάλιστα από πολλούς 2 ότι αρκετές από τις αποτυχίες ή ανακρίβειες της σύγχρονης μακροοικονομικής ανάλυσης οφείλονται κυρίως σε σφάλματα μέτρησης των οικονομικών μεγεθών, εξαιτίας της επίδρασης της παραοικονομίας, παρά στις αδυναμίες ή ατέλειες της οικονομικής θεωρίας. Ίσως, λοιπόν, η παραοικονομία να αποτελεί ένα βασικό ερμηνευτικό παράγοντα στη διερεύνηση πολλών μακροοικονομικών προβλημάτων. Πιθανόν μάλιστα η παραοικονομία να συμβάλλει και προς την αντίθετη κατεύθυνση. Δηλαδή στη μη εμφάνιση των οικονομικών προβλημάτων που υποδηλώνουν τα επίσημα στατιστικά στοιχεία. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ιταλίας, όπου η παραοικονομία ανθεί, γεγονός που εν μέρει εξηγεί γιατί στη χώρα αυτή το βιοτικό επίπεδο είναι υψηλό, παρά το ό,τι τα επίσημα στατιστικά στοιχεία δεν είναι ικανοποιητικά. 3 Οι δυσμενείς επιπτώσεις της παραοικονομίας στην αποτελεσματικότητα της οικονομικής πολιτικής είναι σημαντικότερες στην περίπτωση της περιοριστικής οικονομικής πολιτικής, οπότε η λειτουργία ενός τομέα της οικονομίας, του οποίου το μέγεθος δεν είναι γνωστό και ο οποίος δεν ελέγχεται άμεσα από το κράτος, περιορίζει σοβαρά την αποτελεσματικότητα μιας τέτοιας πολιτικής. ιι) Στη νομισματοπιστωτική πολιτική. Αν γίνει αποδεκτό ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των συναλλαγών στον τομέα της παραοικονομίας διενεργείται με μετρητά, η πραγματική ζήτηση χρήματος είναι μεγαλύτερη από την επίσημη. Επιπλέον, δεδομένου ότι η ζήτηση χρήματος για συναλλακτικούς σκοπούς είναι ανεξάρτητη από τις μεταβολές του επιτοκίου, η ύπαρξη, αλλά ιδιαίτερα η σχετική αύξηση της παραοικονομίας, έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της ελαστικότητας της ζήτησης χρήματος ως προς το επιτόκιο 4 και επομένως η νομισματική πολιτική θα έχει μικρότερη από την προσδοκώμενη αποτελεσματικότητα στην αντιμετώπιση των κυκλικών διακυμάνσεων της οικονομικής δραστηριότητας. Η παραοικονομία, εξάλλου, ασκεί άμεσα σημαντικές επιδράσεις στο νομισματοπιστωτικό σύστημα, δεδομένου ότι παράλληλα με την ανεπίσημη αγορά προϊόντων και υπηρεσιών αναπτύσσεται και ανεπίσημη αγορά χρήματος, η έκταση της οποίας ενισχύεται από τις ατέλειες ή ακαμψίες της επίσημης πιστωτικής αγοράς. Στα πλαίσια της ανεπίσημης αγοράς χρήματος διενεργούνται διάφορες δραστηριότητες, όπως είναι κυρίως η τοκογλυφία, οι παράνομες πωλήσεις συναλλάγματος, η προεξόφληση μεταχρονολογημένων επιταγών και συναλλαγματικών, η κυκλοφορία πλαστών νομισμάτων κ.ά. Είναι ευνόητο ότι η λειτουργία της ανεπίσημης Σελίδα 3 / 10

4 αγοράς χρήματος περιορίζει την αποτελεσματικότητα της νομισματοπιστωτικής πολιτικής. Οι επιπτώσεις, βέβαια, της ανεπίσημης αγοράς χρήματος δεν εξαντλούνται εδώ. Η σημαντικότερη, ίσως, λειτουργία της είναι ότι συντηρεί και αναπαράγει την ανεπίσημη αγορά προϊόντων, γιατί τα άτομα και οι επιχειρήσεις που δρουν στη δεύτερη, δεν έχουν συνήθως τη δυνατότητα πρόσβασης στο επίσημο πιστωτικό σύστημα. ιιι) Στη δημοσιονομική πολιτική. Η παραοικονομία επιδρά τόσο στα δημόσια έσοδα όσο και στις δημόσιες δαπάνες. Ένα από τα σημαντικότερα αίτια ύπαρξης και μεγέθυνσης της παραοικονομίας είναι η φοροδιαφυγή, η έκταση της οποίας προσδιορίζεται από δύο παράγοντες, τη ροπή των φορολογουμένων για φοροδιαφυγή και την ικανότητα της φορολογούσας αρχής να περιορίζει τη ροπή αυτή. Η επέκταση της φοροδιαφυγής, ως συνέπειας της ανάπτυξης της παραοικονομίας, αυξάνει το φορολογικό βάρος της επίσημης οικονομίας, με αποτέλεσμα την αύξηση της ροπής των φορολογουμένων για φοροδιαφυγή, αφού αυτή καθορίζεται μεταξύ άλλων και από το μέγεθος της φορολογικής επιβάρυνσης, και την παραπέρα μεγέθυνση της παραοικονομίας. Έτσι, όπως επισημαίνει ο Carter,' οι φορείς της κρατικής πολιτικής εμπλέκονται σε ένα 'φαύλο κύκλο', αφού όσο περιορίζεται η φορολογική βάση, εξαιτίας της σχετικής μεγέθυνσης της παραοικονομίας, τόσο καθίσταται αναγκαία η αύξηση των φορολογικών συντελεστών προκειμένου να συλλεχθεί ένα ορισμένο μέγεθος δημοσίων εσόδων και ως γνωστόν, το μέγεθος των φορολογικών εσόδων, μακροχρόνια, αποτελεί το σημαντικότερο περιοριστικό παράγοντα του μεγέθους των δημοσίων δαπανών. Η παραοικονομία, λοιπόν, επηρεάζει και τα όρια των διαθέσιμων μέσων της πολιτικής δημοσίων δαπανών, ενώ παράλληλα, αν το επίπεδο της επίσημης οικονομικής δραστηριότητας είναι χαμηλό, εντείνονται οι πιέσεις για αύξηση των μεταβιβαστικών πληρωμών και για άσκηση επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής. Η λειτουργία της παραοικονομίας ασκεί δυσμενείς επιδράσεις και στην πολιτική αντιμετώπισης του δημοσίου χρέους, κυρίως δια μέσου των επιπτώσεων της στα δημόσια έσοδα, αλλά και των πιέσεων που δημιουργεί για αύξηση των μεταβιβαστικών πληρωμών. Σημειώνεται εδώ ότι η εκτίμηση του ακριβούς μεγέθους των επιπτώσεων της παραοικονομίας στα δημόσια έσοδα είναι πολύ δύσκολη. Ένα παράδειγμα των διαστάσεων του προβλήματος αποτελούν οι εκτιμήσεις των επιπτώσεων της παραοικονομίας στα δημόσια έσοδα στην περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου, 2 όπου για το έτος 1979, ενώ ο Feige εκτιμά ότι η παραοικονομία έφθανε στο ύψος των 28 δισεκατομμυρίων λιρών, με συνέπεια την απώλεια φορολογικών εσόδων της τάξεως των 3 δισεκατομμυρίων λιρών περίπου, δεδομένου ότι ο μέσος φορολογικός συντελεστής ήταν 33% 3, οι Peacock και Shaw υποστηρίζουν ότι ο Feige υπερεκτιμά την απώλεια φορολογικών εσόδων και ότι η ικανοποιητική εκτίμηση του ύψους της απώλειας φορολογικών εσόδων είναι δυνατή μόνο στα πλαίσια ενός κατάλληλου μακροοικονομικού υποδείγματος 1, ενώ οι Feige και McGee υποστηρίζουν μεταγενέστερα ότι ο παραπάνω αρχικός υπολογισμός της απώλειας φορολογικών εσόδων ίσως έχει υποεκτιμηθεί και επανεκτιμούν ότι, για το 1979, το μέγεθος της ήταν 11,1 δισεκατομμύρια λίρες και όχι 9 δισεκατομμύρια λίρες 2. t ίν) Στην πολιτική απασχόλησης. Βασικό συντελεστή της παραοικονομίας αποτελεί η αδήλωτη εργασία, ήτοι η κύρια ή δευτερεύουσα επικερδής μη ευκαιριακή απασχόληση που διενεργείται είτε στα όρια των νόμων και των άλλων ρυθμίσεων που αφορούν την απασχόληση είτε και εξολοκλήρου έξω από αυτά. Όπως έχει σημειωθεί, αν η σχέση μεταξύ επίσημης και αδήλωτης απασχόλησης, στην οποία περιλαμβάνεται και η αυτοαπασχόληση, παραμένει διαχρονικά σταθερή, η παραοικονομία έχει ως συνέπεια την υπερεκτίμηση του απόλυτου μεγέθους της ανεργίας, ενώ στην περίπτωση της ταχύτερης μεγέθυνσης της παραοικονομίας σε σχέση με την επιστήμη οικονομία, η παραοικονομία οδηγεί στην υπερεκτίμηση και του ποσοστού ανεργίας. Αυτά συμβαίνουν στο μέτρο που η παραοικονομία προκαλεί μια 'συγκαλυμμένη απασχόληση', ήτοι έχει ως αποτέλεσμα την απασχόληση ατόμων που θεωρούνται επίσημα άνεργοι. Συνήθως όμως η απασχόληση στην παραοικονομία παίρνει τη μορφή της 'διπλής απασχόλησης', με την έννοια ότι υπάρχουν άτομα που πέραν από την επίσημη απασχόληση τους, αναπτύσσουν και κάποια αδήλωτη μερική απασχόληση. Τόσο η 'συγκαλυμμένη απασχόληση' όσο και η 'διπλή απασχόληση', συντελούν ώστε η συμμετοχή του εργατικού δυναμικού στον πληθυσμό να εμφανίζεται περιορισμένη και η ανεργία κατά κανόνα διογκωμένη, οδηγώντας έτσι τους φορείς της οικονομικής πολιτικής στην επιλογή στρατηγικών απασχόλησης διαφορετικών από εκείνες που απαιτεί η πραγματική κατάσταση της οικονομίας. 3 Σελίδα 4 / 10

5 ν) Στην πολιτική διανομής του εισοδήματος. Το μέγεθος της παραοικονομίας δίνεται εξ ορισμού από το σύνολο των αποκρυπτόμενων εισοδημάτων των συντελεστών παραγωγής. Επομένως, η με βάση τα επίσημα στατιστικά στοιχεία εκτιμούμενη κατανομή του εισοδήματος, παρέχει κατά κανόνα μια στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας, τουλάχιστον ως προς το απόλυτο ύψος των εισοδημάτων των διαφόρων εισοδηματικών κατηγοριών του πληθυσμού. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η παραοικονομία επιδρά ως τυχαία, μερική ή ολική, φορολογική απαλλαγή και ότι αποτελεί ένα μη ομοιογενή τομέα, ο οποίος δημιουργεί εισοδήματα σε τρεις κατηγορίες παραγόντων, ήτοι μισθωτούς, εργοδότες και εργαζόμενους για δικό τους λογαριασμό. Ο συνδυασμός των τριών αυτών κατηγοριών παραγόντων προκειμένου να εκτιμηθούν οι συνολικές επιπτώσεις της παραοικονομίας στη διανομή του εισοδήματος, οι οποίες είναι ευνόητο ότι χαρακτηρίζονται από μεγάλες εισοδηματικές διαφορές μεταξύ τους, οδηγεί κατ' ανάγκη στη διαπίστωση ότι υπάρχουν μεγάλες διακυμάνσεις ως προς τα εισοδήματα που δημιουργούνται από παραοικονομική δραστηριότητα. 1 Αλλά, ακόμη και ως προς την διανομή του εισοδήματος από εργασία, δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι, γενικά, η ανεπίσημη αγορά εργασίας βελτιώνει την εισοδηματική θέση εκείνων των μελών του εργατικού δυναμικού που βρίσκονται σε μη πλεονεκτική θέση όσον αφορά την επίσημη αγορά εργασίας. Ορισμένοι μάλιστα ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η ανεπίσημη αγορά εργασίας ευνοεί περισσότερο τα άτομα που ήδη έχουν τις δυνατότητες να πραγματοποιούν εισοδήματα στα πλαίσια της επίσημης αγοράς εργασίας. 2 Ήτοι, η επιτυχία στα πλαίσια της επίσημης αγοράς εργασίας δημιουργεί ευκαιρίες απασχόλησης στην παραοικονομία. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει και μια σχετικά πρόσφατη μελέτη του ΟΟΣΑ, στην οποία αναφέρεται ότι οι ανισότητες ως προς την επίσημη απασχόληση συχνά αναπαράγονται στην αδήλωτη. Οι άνεργοι και ιδιαίτερα οι μακροχρόνια άνεργοι, έχουν σχετικά χαμηλά επίπεδα ικανοτήτων, εξειδίκευσης και κοινωνικών σχέσεων, παράγοντες που περιορίζουν τις δυνατότητες τους να βρουν κάποια αδήλωτη απασχόληση. 3 Έτσι, ενώ δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι η παραοικονομία συμβάλλει στη σημαντική βελτίωση ή χειροτέρευση της διανομής του εισοδήματος (ίσως σε ορισμένες περιπτώσεις συμβάλλει στη μικρή βελτίωση της), μπορεί όμως να υποστηριχθεί ότι οδηγεί τους φορείς της οικονομικής πολιτικής στην επιλογή στρατηγικών βελτίωσης της διανομής του εισοδήματος, διαφορετικών από εκείνες που υπαγορεύει η οικονομική πραγματικότητα ή και ότι μπορεί να περιορίζει την αποτελεσματικότητα τους, εξαιτίας των κινήτρων που προκαλεί η για το σκοπό αυτό αύξηση της φορολογίας στην ανάπτυξη παραοικονομικών δραστηριοτήτων. νί) Στην κλαδική πολιτική. Η παραοικονομία επηρεάζει τις εκτιμήσεις του όγκου και της διάρθρωσης της παραγωγής, καθώς και των κλαδικών δεικτών παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας, δεδομένου ότι δεν ασκεί τις ίδιες επιδράσεις σε όλους τους τομείς της οικονομίας, αλλά αναπτύσσεται περισσότερο σε ορισμένους κλάδους του δευτερογενή και τριτογενή τομέα. Η παραοικονομία κατά κανόνα δεν αναπτύσσεται σε τομείς όπου απαιτούνται μεγάλες επενδύσεις, πρώτον, γιατί οι επενδύσεις αυτές είναι δύσκολο να χρηματοδοτηθούν χωρίς την προσφυγή σε επίσημες πηγές δανεισμού, οι οποίες εκθέτουν τις επιχειρήσεις στον κίνδυνο του εντοπισμού, και δεύτερον, γιατί εξαιτίας του μεγέθους τους είναι δύσκολη η απόκρυψη τους. 4 Στο μέτρο, λοιπόν, που οι επίσημες εκτιμήσεις της διάρθρωσης της παραγωγής καθώς και των κλαδικών δεικτών παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας παραποιούν την οικονομική πραγματικότητα, είναι δυνατό να οδηγήσουν στην επιλογή και εφαρμογή στρατηγικών κλαδικής πολιτικής που δεν ανταποκρίνονται στις πραγματικές οικονομικές συνθήκες. Οι σχέσεις μεταξύ οικονομικής πολιτικής και παραοικονομίας είναι σχέσεις αλληλεξάρτησης. Η παραοικονομία δεν ασκεί μόνο σημαντικές επιδράσεις στην οικονομική πολιτική. Και η οικονομική πολιτική επιδρά σημαντικά στα κίνητρα και τις ευκαιρίες ανάπτυξης της παραοικονομίας. Για παράδειγμα, οι μεταβολές του φορολογικού συστήματος ή του καθεστώτος κοινωνικής ασφάλισης και των κρητικών ρυθμίσεων που αφορούν την αγορά εργασίας και το νομισματοπιστωτικό σύστημα, ως αποτέλεσμα των μεταβολών της οικονομικής πολιτικής, είναι δυνατόν να ασκούν σημαντικές επιδράσεις στο μέγεθος της παραοικονομίας, ιδιαίτερα όταν η δημόσια διοίκηση δεν λειτουργεί αποτελεσματικά. Εξάλλου, δεν θα πρέπει να αγνοείται ότι συχνά η παραοικονομία γίνεται ανεκτή και μερικές μάλιστα φορές ενισχύεται άμεσα από την κρατική πολιτική, είτε γιατί εξυπηρετεί τα συμφέροντα ορισμένων κοινωνικών ομάδων, οι οποίες δύνανται να επηρεάζουν τις αποφάσεις των φορέων της κρατικής πολιτικής, είτε γιατί θεωρείται ότι συμβάλλει, τουλάχιστον βραχυχρόνια, στην εξυπηρέτηση ορισμένων σκοπών της οικονομικής πολιτικής, όπως είναι ο έλεγχος της ανεργίας, η οικονομική μεγέθυνση και η ενίσχυση Σελίδα 5 / 10

6 των εξαγωγών για τον περιορισμό των ελλειμμάτων του ισοζυγίου πληρωμών. Αυτό συμβαίνει συνήθως, γιατί, στα πλαίσια της επίσημης οικονομίας, η αύξηση του πραγματικού κόστους της εργασίας, εξαιτίας της αύξησης των πραγματικών μισθών ή και των εργοδοτικών εισφορών κοινωνικής ασφάλισης ή η αύξηση του φορολογικού βάρους, είτε εξαιτίας της αύξησης των φορολογικών συντελεστών είτε της εισαγωγής νέων φόρων, για την εξυπηρέτηση άλλων σκοπών της κρατικής πολιτικής, δημιουργούν συχνά σοβαρά προβλήματα ανταγωνιστικότητας τόσο στη διεθνή όσο και στην εσωτερική αγορά και ωθούν τις επιχειρήσεις, ιδιαίτερα τις λιγότερο ανταγωνιστικές, στην ανάπτυξη παραοικονομικών δραστηριοτήτων, οι οποίες, εξαιτίας της φοροδιαφυγής και της αποφυγής των διαφόρων κρατικών ρυθμίσεων της οικονομικής δραστηριότητας που απολαμβάνουν, αποκτούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, το οποίο επιτρέπει την επιβίωση τους. Η παραοικονομική δραστηριότητα αποτελεί δηλαδή ένα οικονομικό σωσίβιο. Βέβαια, παραοικονομική δραστηριότητα δεν αναπτύσσουν μόνον οι οριακά κερδοφόρες επιχειρήσεις, αλλά συχνά και οι οικονομικά ανταγωνιστικές, προκειμένου να βελτιώσουν την οικονομική τους θέση. Το πρόβλημα είναι εντονότερο στις επιχειρήσεις μικρού μεγέθους, οι οποίες είναι συνήθως οικογενειακού χαρακτήρα, σχετικής έντασης εργασίας και η ζήτηση των προϊόντων τους υπόκειται σε μεγαλύτερες διακυμάνσεις, παράγοντες που δεν ευνοούν υψηλούς ρυθμούς τεχνικής προόδου, του σημαντικότερου παράγοντα αύξησης της παραγωγικότητας και βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας. Στις επιχειρήσεις μικρού μεγέθους, η συμπίεση του κόστους παραγωγής, δια μέσου της χρησιμοποίησης αδήλωτης εργασίας, καθώς και η φοροδιαφυγή, αποτελούν σημαντικά μέσα αύξησης της ανταγωνιστικότητας τους. Γι αυτό το λόγο, η έκταση της συμμετοχής μικρών επιχειρήσεων στη συνολική οικονομική δραστηριότητα πρέπει να θεωρείται σημαντικός διαρθρωτικός παράγων της σχετικής σημασίας της παραοικονομίας. Ενδείξεις της ανοχής ή και της άμεσης ενίσχυσης της παραοικονομίας από το κράτος, αποτελούν η χαλάρωση του ελέγχου της τήρησης των όρων εργασίας αναφορικά με το ύψος των μισθών και των λοιπών απολαβών των εργαζομένων, της καταβολής των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης, των ωρών απασχόλησης και των όρων ασφάλειας και υγιεινής στους χώρους εργασίας, καθώς και η ανοχή των χωρίς άδεια εργασίας απασχολούμενων αλλοδαπών. Η μεγέθυνση της παραοικονομίας οφείλεται σε τελευταία ανάλυση στη χειροτέρευση των συνθηκών των συναλλαγών στα πλαίσια της επίσημης οικονομίας, εξαιτίας της επέκτασης των ελέγχων της οικονομικής δραστηριότητας κυρίως από τους κρατικούς αλλά και από ορισμένους μη κρατικούς φορείς, όπως είναι για παράδειγμα τα εργατικά συνδικάτα. Υποστηρίζεται, λοιπόν, συχνά ότι η παραοικονομία λειτουργεί ως βαλβίδα ασφαλείας με σημαντικές δυνατότητες εξουδετέρωσης των οικονομικών διαταραχών που προκαλεί κυρίως η επέκταση του δημόσιου τομέα. 1 Τόσο περισσότερο σημαντική είναι η ρυθμιστική αυτή λειτουργία της, όσο περισσότερο δύσκαμπτες είναι οι δομές της επίσημης οικονομίας. Σε περιόδους, λοιπόν, προσαρμογών, λόγω μεταβολής των συνθηκών λειτουργίας της οικονομίας, δεν μπορεί να αγνοηθεί η ρυθμιστική λειτουργία της. 2 Ο ρυθμιστικός όμως ρόλος της παραοικονομίας δεν πρέπει να υπερεκτιμάται, γιατί δεν εκτείνεται σε ολόκληρη την οικονομία αλλά σε ένα μόνον τμήμα της, πράγμα που μπορεί να έχει αρνητικές επιδράσεις στην κατανομή των πόρων. Εξάλλου, ο περιορισμός της, παρ' όλο που δεν συμβάλλει κατ' ανάγκη στην επίλυση των βασικών οικονομικών προβλημάτων, είναι κατ' αρχήν ζήτημα (οριζόντιας και κάθετης) φορολογικής ισότητας, και, επιπλέον, αυξάνει τόσο τις δυνατότητες μείωσης των φορολογικών επιβαρύνσεων των οικονομικών δραστηριοτήτων, που διενεργούνται στα πλαίσια της επίσημης οικονομίας, ενθαρρύνοντας έτσι την ανάπτυξη τους, όσο και τις δυνατότητες αποτελεσματικότερου σχεδιασμού της οικονομικής πολιτικής. Για τους λόγους αυτούς θεωρούμε ότι πρέπει να επιδιώκεται ο έλεγχος της παραοικονομίας, ο οποίος όμως για να είναι αποτελεσματικός πρέπει να είναι το αντικείμενο μιας μακροχρόνιας πολιτικής, η οποία να στηρίζεται στη συστηματική διερεύνηση της δομής και της λειτουργίας ολόκληρης της οικονομίας και ιδιαίτερα των σχέσεων μεταξύ παραοικονομίας και επίσημης οικονομίας. 3 Εξαιτίας των ποικίλων μορφών των οικονομικών δραστηριοτήτων οι οποίες αναπτύσσονται στα πλαίσια της παραοικονομίας και των διαφορετικών χαρακτηριστικών των ατόμων που απασχολούνται σ'αυτή, δεν είναι δυνατό ο αποτελεσματικός της έλεγχος να στηρίζεται σε μέτρα γενικής εφαρμογής. Αντίθετα, απαιτεί τη χρησιμοποίηση ενός συστήματος επιτακτικών μέτρων, αλλά και κινήτρων - αντικινήτρων, εξειδικευμένων κατά Σελίδα 6 / 10

7 βάση ανάλογα με τα δημογραφικά, κοινωνικά, εργασιακά και οικονομικά χαρακτηριστικά των ατόμων που δυνάμει εμπλέκονται σε παραοικονομικές δραστηριότητες. Ειδικότερα, ως προς τα εργασιακά τους χαρακτηριστικά, τα οποία είναι μεγάλης σημασίας στη διαμόρφωση μιας αποτελεσματικής πολιτικής ελέγχου της παραοικονομίας, τα άτομα που απασχολούνται σε παραοικονομικές δραστηριότητες αποκομίζοντας εισόδημα από αυτές είναι δυνατό να διακριθούν σε τέσσερις κατηγορίες: ί) Τους εργοδότες. Οι επικρατούσες συνθήκες στην αγορά προϊόντων και υπηρεσιών αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους προσδιοριστικούς παράγοντες της ανάπτυξης παραοικονομικών δραστηριοτήτων. Συγκεκριμένα, η αύξηση του ανταγωνισμού συμβάλλει συχνά στη στροφή από την επίσημη οικονομία στην παραοικονομία, αφού ο περιορισμός του κόστους που ακολουθεί τη στροφή αυτή, δια μέσου της μη καταβολής φόρων και εισφορών κοινωνικής ασφάλισης καθώς και της παράβασης άλλων κρατικών ρυθμίσεων της οικονομικής δραστηριότητας, όπως για παράδειγμα των κατώτατων μισθών και ημερομισθίων, συμβάλλει στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων. Η προσπάθεια περιορισμού του κόστους των προϊόντων παρακινεί τους επιχειρηματίες για εξεύρεση φθηνότερων πηγών εργασίας, γεγονός που τους στρέφει προς το τμήμα εκείνο του εργατικού δυναμικού που είναι λιγότερο ή καθόλου συνδικαλισμένο και δύναται να απολυθεί ευκολότερα, δηλαδή προς την ανεπίσημη ή αδήλωτη απασχόληση. Το κίνητρο αυτό είναι εντονότερο στις επιχειρήσεις που χαρακτηρίζονται από χαμηλό επίπεδο τεχνολογίας και οργάνωσης. Για τις επιχειρήσεις αυτές, η στροφή στην παραοικονομία αποτελεί το μόνο διαθέσιμο μέσο επιβίωσης, εφ' όσον βέβαια ο ρυθμός της τεχνολογικής τους προόδου είναι ανεπαρκής για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας που απαιτούν οι συγκεκριμένες οικονομικές συνθήκες. Βέβαια, η στροφή αυτή μάλλον αναβάλλει παρά αίρει την ανάγκη των επιχειρήσεων για τεχνολογικές βελτιώσεις, δεδομένου ότι η συμπίεση του κόστους τους, και ιδιαίτερα του κόστους εργασίας, δεν μπορεί να συνεχίζεται επ' άπειρον, ενώ οι απαιτήσεις για αύξηση της ανταγωνιστικότητας είναι συνεχείς. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι, για τους λόγους που αναφέραμε, παραοικονομική δραστηριότητα αναπτύσσεται συχνά από επιχειρήσεις μικρού μεγέθους. Όχι σπάνια όμως και μεγάλες επιχειρήσεις αναπτύσσουν άμεσα ή συμβάλλουν έμμεσα στην ανάπτυξη της παραοικονομίας, δια μέσου της υπεργολαβίας, την οποία συχνά καθιστά δυνατή η τεχνική πρόοδος 1, αναθέτοντας μέρος των οικονομικών δραστηριο τ ήτων τους σε μικρότερες επιχειρήσεις, είτε για να περιορίσουν το κόστος τους, είτε για να αποκτήσουν περισσότερη προσαρμοστικότητα στις μεταβολές της ζήτησης των προϊόντων τους, είτε για να εξασφαλίσουν περισσότερο εύκαμπτη εργασία. ii) Τους μισθωτούς και αυτοαπασχολούμενους σχετικά υψηλού επιπέδου εξειδίκευσης και ικανοτήτων. Στην κατηγορία αυτή υπάγονται οι εργαζόμενοι που έχουν σχετικά υψηλό επίπεδο εξειδίκευσης και ικανοτήτων, τις οποίες και χρησιμοποιούν είτε στην επίσημη ή δηλωμένη εργασία τους, όπου απασχολούνται αποκλειστικά, αποκρύπτοντας όμως μέρος του εισοδήματος που αποκομίζουν από αυτή, είτε και στην αποκρυπτόμενη εν όλω ή εν μέρει δεύτερη απασχόληση τους, η οποία είναι ως επί το πλείστον συναφής προς την επίσημη ή δηλωμένη πρώτη απασχόληση τους. Τα άτομα της κατηγορίας αυτής αποκομίζουν συνήθως σχετικά υψηλά εισοδήματα και η ανάπτυξη από αυτά παραοικονομικής δραστηριότητας γίνεται για οικονομικούς λόγους, αλλά και για λόγους επαγγελματικής ικανοποίησης, θα ' πρέπει να σημειωθεί ότι ως αυτοαπασχολούμενοι θεωρούνται οι ιδιοκτήτες των μη ανωνύμων εταιριών. Οι ιδιοκτήτες των ανωνύμων εταιρειών που απασχολούνται σ' αυτές χαρακτηρίζονται από στατιστική άποψη συνήθως ως μισθωτοί, δεδομένου ότι από νομικής πλευράς θεωρούνται υπάλληλοι των εταιρειών τους 1. iii) Τους μισθωτούς και αυτοαπασχολούμενους σχετικά χαμηλού επιπέδου εξειδίκευσης και ικανοτήτων. Τα άτομα της κατηγορίας αυτής συχνά αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην εξεύρεση κάποιας απασχόλησης στα πλαίσια της επίσημης οικονομίας ή και δεν ενδιαφέρονται για επίσημη ή φανερή απασχόληση, επειδή δεν είναι σε θέση να αναλάβουν τις πρόσθετες υποχρεώσεις (χρόνος, τόπος εργασίας κλπ.) με τις οποίες αυτή συνδέεται. Επίσημα, τα άτομα αυτά συχνά θεωρούνται άνεργοι ή αποθαρρυμένοι για εργασία και στρέφονται στην παραοικονομία για οικονομικούς λόγους. Ως προς τους μισθωτούς, τονίζεται ότι η περιορισμένη εξειδίκευση καθιστά την εργασία τον μεταβλητό συντελεστή παραγωγής, ενώ αντίθετα η αυξημένη οιωνεί σταθερό Σελίδα 7 / 10

8 συντελεστή παραγωγής, ή οιωνεί κεφάλαιο. Οι μη ανταγωνιστικοί, λοιπόν, παραγωγοί και ιδιαίτερα όσοι αντιμετωπίζουν σοβαρές διακυμάνσεις ως προς τη ζήτηση των προϊόντων τους, έχουν σημαντικά κίνητρα να απασχολούν κρυφή ή αδήλωτη εργασία χαμηλού επιπέδου εξειδίκευσης και ικανοτήτων, αφού και η αμοιβή της είναι σχετικά χαμηλή και είναι σε θέση να μεταβάλλουν ευκολότερα τη χρησιμοποιούμενη ποσότητα της. ίν) Τα άτομα που είναι αναγκασμένα να δρουν έξω από τα πλαίσια της επίσημης αγοράς εργασίας. Στην κατηγορία αυτή υπάγονται τα άτομα που δεν μπορούν να εργασθούν επίσημα ή φανερά και έτσι καταφεύγουν στην ανεπίσημη ή κρυφή απασχόληση. Σ' αυτήν την κατηγορία, η οποία είναι σημαντική από άποψη αριθμού απασχολουμένων, υπάγονται οι παράνομοι μετανάστες, οι συνταξιούχοι (λόγω γήρατος ή αναπηρίας) και οι ανήλικοι, ήτοι άτομα που εξ ορισμού δεν ανήκουν στο εργατικό δυναμικό. Τα άτομα αυτά, όχι μόνο δεν έχουν κάποιο οικονομικό κίνητρο να αποκαλύψουν την κρυφή απασχόληση τους, αλλά αν το κάνουν κινδυνεύουν να τιμωρηθούν. Και αυτή η κατηγορία αποτελεί σημαντική πηγή άντλησης αδήλωτης εργασίας από τους επιχειρηματίες, και για τον πρόσθετο λόγο ότι τα άτομα που ανήκουν σ' αυτήν δεν είναι συνδικαλισμένα, γεγονός που διευκολύνει τις άτυπες προσλήψεις και απολύσεις, τις χαμηλές αμοιβές και τη μη τήρηση των όρων ασφάλειας και υγιεινής στους χώρους δουλειάς. Ι Από την ανάλυση που προηγήθηκε φαίνεται που επικεντρώνεται ο ρόλος της παραοικονομίας ως δικλίδας ασφαλείας για την απορρόφηση των αποσταθεροποιητικών τάσεων της οικονομίας σε περιόδους διαρθρωτικών μεταβολών και για την αποφυγή των κοινωνικών εντάσεων σε περιόδους οικονομικής στασιμότητας. Ως όρος δε την κοινωνικοοικονομική θέση των πράγματι και δυνάμει απασχολουμένων τα πλαίσια της παραοικονομίας, έχει καταστεί φανερό ότι αυτοί ανήκουν σε όλα ι κοινωνικά στρώματα και σε όλες τις επαγγελματικές κατηγορίες. Η διαφοροποίηση τους είναι δυνατό να γίνει ως προς τα κίνητρα που τους παρακινούν στην παραοικονομική δραστηριότητα και ως προς τις δυνατότητες που τους παρέχονται δια ανάπτυξη παραοικονομικής δραστηριότητας. Οι εργοδότες στρέφονται στην [παραοικονομία για οικονομικούς λόγους. Οι εργαζόμενοι που ήδη κατέχουν μια εργασία στα πλαίσια της επίσημης οικονομίας, στρέφονται στην παραοικονομία είτε γιατί η επίσημη απασχόληση τους δεν μπορεί να τους εξασφαλίσει τα οικονομικά μέσα που θεωρούν απαραίτητα για την ικανοποίηση των τρεχουσών αναγκών τους ή εκείνων που θέλουν να δημιουργήσουν, είτε γιατί το περιεχόμενο της επίσημης απασχόλησης τους δεν τους ικανοποιεί, πράγμα που επιδιώκουν στα πλαίσια της παραοικονομίας. Η κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική για όσους παραμένουν ακούσια άνεργοι στα πλαίσια της επίσημης οικονομίας. Ακόμη και όταν ανεπίσημη ή κρυφή εργασία προσπορίζει κάποια εισοδήματα στα άτομα της κατηγορίας αυτής και δεν χρησιμοποιούνται ως συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειας, η κρυφή εργασία δεν αποτελεί παρά μια λύση 'σωσίβιο' από οικονομική και κοινωνική άποψη, δεδομένου ότι ένα άτομο πραγματώνεται ως μέλος της κοινωνίας μέσα από κάποια απασχόληση επίσημη ή φανερή και κοινωνικά αποδεκτή, που του εξασφαλίζει κάποια σιγουριά και ασφάλεια. Σ' αυτές, λοιπόν, τις περιπτώσεις η κρυφή ή ανεπίσημη εργασία είναι μια ανεπαρκής και εμβαλωματική λύση Για επισκοπήσεις των σημαντικότερων σχετικών μελετών βλ. ιδιαίτερα σε C.S. Carson, 'The Underground Economyς An Introduction', Survey of Current Business, τόμ. 64, No 5, 1984, σς. 2137, B.S. Frey and W.W. Pommerehne, The Hidden Economyς State and Prospects of Measurement', Review of Income and Wealth, τόμ. 30, No 1, 1984, σς. 123, Π. Παυλόπουλος, Η Παραοικονομία στην Ελλάδας Μια Πρώτη Ποσοτική Οριοθέτηση, ΙΟΒΕ, Αθήνα, 1987, P. Barthelemy, The Macroeconomic Estimates of the Hidden Economyς A Critical Analysis', Review of Income and Wealth, τόμ. 34, No 2, 1988, σς και Γ. Βαβούρας και Α. Κούτρης, 'Παραοικονομίας θεωρητική και Μεθοδολογική Προσέγγιση. Μέρος Β Επέκταση, Επίδραση και Έλεγχος της Παραοικονομίας', Τεύχη Πολιτικής Οικονομίας, No 4, σς Η διάκριση αυτή της παραοικονομίας οφείλεται στον Blades. Βλ. D. Blades, The Hidden Economy and the Σελίδα 8 / 10

9 National Accounts, OECD, Occasional Studies, Paris. 1982, σς. 2844, ενώ για εκτενέστερη ανάλυση της βλ. σε Π. Δερμενάκης, 'Παραοικονομίας Μέγεθος και Μορφές Εμφάνισης στην Ελλάδα', Εμπορική Τράπεζα, Οικονομικό Δελτίο, No 134, Οκτ Δεκ 1987, σς και Γ. Βαβούρας και Α. Κούτρης, 'Παραοικονομίας θεωρητική και Μεθοδολογική Προσέγγιση, Μέρος Ας Έννοια, Αίτια και Μέθοδοι Μέτρησης της Παραοικονομίας', Τεύχη Πολιτικής Οικονομίας, No 3,1988, σς E.L. Feige, The UK's Unobserved Economyς A Preliminary Assessment', Journal of Economic Affairs, τόμ. 1, No 4, 1981, σ Βλ. A. Smith, A Review of the Informal Economy in the European Community, Commission of the European Communities, Economic Papers, No 3, Brussels, 1981, σ. 21, A. Smith, 'The Informal Economy,' Lloyds Bank Review, τόμ. 141, 1981, σ. 50, P. Reuter 'The Irregular Economy and the Quality of the Macroeconomic Statistics', σε V. Tanzi(ed.), The Underground Economy in the United States and Abroad, Lexington Books, Lexington, Mass., 1982, σς και 140 M. Carter, 'Issues in the Hidden Economy - A Survey', The Economic Record, τόμ. 60, No 170, 1984, σ. 218 και Ρ. Barthelemy, ο.π., σς The Shadow Economy: Grossly Deceptive Product', The Economist, 1925 Σεπτ. 1987, σ P.M. Gutmann, The Subterranean Economy Redux', σε W. Gaertner and A. Wenig (eds), The Economics of the Shadow Economy, Springer Verlag.Berlin, 1985, σ Βλ. Μ. Carter, ο.π,.σς Γ. Βαβούρας και Α. Κούτρης, 1989, ο.π., σ Ε. L.Feige, ο.π., σ A. Peacock and O.K. Shaw, 'Is Tax Revenue Loss Overstated?', Journal of Economic Affairs, τόμ. 2, No 3, 1982, σ E.L. Feige and R.T. McGee, Tax Revenue Losses and the Unobserved Economy in the UK', Journal of Economic Affairs, τόμ. 2, No 3, 1982, σ Γ. Βαβούρας και Α. Κούτρης, 1989, ο.π., σς Βλ. σχετικές αναφορές σε μελέτες που έγιναν σε λατινοαμερικανικές χώρες σε A. Portes, S. Blitzer and J. Curtis, 'The Urban Informal Sector in Uruguay Its Internal Structure, Characteristics and Effects', World Development, τόμ. 14, No , σς Βλ., για παράδειγμα, σε R. van Eck and B. Kazemier, 'Features of the Hidden Economy in the Netherlands', Review of Income and Wealth, τόμ. 34, No 3, 1988, σς OECD, 'Concealed Employment', Employment Outlook, Σεπτ. 1986, σ Στο ίδιο, σ Βλ. για παράδειγμα, σε J.I. Gershuny. 'The Informal Economy Its Role in PostIndustrial Society', Futures, τόμ. 11. No σς M. Carter, ο.π., σς και D. Cassel and E.U. Cichy. 'Explaining the Growing Shadow Economy in East and West A Comparative Systems Approach', Comparative Economic Studies, τόμ. 28, No 1, 1986, σς Σελίδα 9 / 10

10 2. Γ. Βαβούρας και Α. Κούτρης ο.π., σ Στο ίδιο, σς Οι Gershuny και Pahl υποστηρίζουν σχετικά ότι με τη νέα τεχνολογία η παραγωγή μπορεί να καταστεί φθηνότερη, αποτελεσματικότερη και να γίνεται με περισσότερη άνεση, όταν διενεργείται σε μικρή κλίμακα. Επιπλέον, η παραγωγή μπορεί να γίνεται στα πλαίσια του νοικοκυριού ή της παραοικονομίας, ενώ προηγουμένως ήταν δυνατή μόνο στα πλαίσια της επίσημης οικονομίας. Βλ. J.I. Gershuny and R. Pahl, 'Britain in the Decade of the Three Economies', New Society. Jan. 1980, σ OECD, 'Self Employment in OECD Countries', Employment Outlook, Σεπτ. 1986, σ Βλ. V. Ginsburgh, S. Pelerman και P. Pestieau, Ή Μαύρη Εργασία στο Βέλγιος Εκτιμήσεις και Επιδράσεις', μετάφραση Ξ. Πετρινιώτη, Παραοικονομία, επιμέλεια Γ. Βαδούρας, ειδική έκδοση των Τευχών Ι Πολιτικής Οικονομίας, Αθήνα, 1989, (υπό έκδοση). Σελίδα 10 / 10