ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ

Transcript

1

2 Jacques Cauvin ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ Η Επανάσταση των Συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή Mετάφραση Σοφία Πρέβε Eπιστημονική επιμέλεια Kατερίνα Kόπακα Nικήτας Λιανέρης E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής HΡΑΚΛΕΙΟ 2011

3 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, Tηλ , Fax: Aθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΣEIPA: ΣYMBOΛEΣ ΣTIΣ EΠIΣTHMEΣ TOY ANΘPΩΠOY / APXAIOΛOΓIA Διευθυντής σειράς: Γ. M. Σηφάκης Tίτλος πρωτοτύπου: 1997 για την ελληνική γλώσσα, 1997 Μετάφραση: Eπιστημονική επιμέλεια: Διόρθωση δοκιμίων: Στοιχειοθεσία σελιδοποίηση: Eκτύπωση: Σχεδίαση εξωφύλλου: Naissance des divinités, Naissance de l agriculture. La Révolution des Symboles au Néolithique. CNRS éditions, Paris. Deuxième édition. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ EΚΔΟΣΕΙΣ KΡΗΤΗΣ Σοφία Πρέβε Kατερίνα Kόπακα Nικήτας Λιανέρης Ειρήνη Λυδάκη ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ EΚΔΟΣΕΙΣ KΡΗΤΗΣ ΛΥΧΝΟΣ PRINTHOUSE Βάσω Αβραμοπούλου ISBN

4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος στην ελληνική έκδοση Σημείωμα στη δεύτερη έκδοση Αντί προλόγου Εισαγωγή Χρονολογικός πίνακας vii-xii xiii xv-xvii xix-xxvii xxviii-xxxi MΕΡΟΣ A Oι καταβολές της γεωργίας 1 Φυσικό περιβάλλον και ανθρώπινοι πολιτισμοί στις παραμονές της Νεολιθικής Eποχής 3 2 Τα πρώτα προ-αγροτικά χωριά: η Νατούφια περίοδος 9 3 Η Επανάσταση των Συμβόλων και οι απαρχές της νεολιθικής θρησκείας 17 4 Οι πρώτοι αγρότες: κοινωνικό-πολιτιστικό πλαίσιο 31 5 Οι πρώτοι αγρότες: στρατηγικές επιβίωσης 51 6 Γεωργία, δημογραφία, κοινωνία: ένας απολογισμός 65 7 Η Νεολιθική Επανάσταση: μια διανοητική μετάλλαξη 73 MΕΡΟΣ Β Oι απαρχές της νεολιθικής διάδοσης 8 Γεωγραφικό και χρονολογικό πλαίσιο της πρώτης διάδοσης 83 9 H γέννηση ενός πολιτισμού στη βόρεια Συροπαλαιστίνη και η νεολιθικοποίηση της ανατολικής Ανατολίας 87

6 vi ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ 10 Η διάδοση της Νεολιθικής στην κεντρική και τη νότια Συροπαλαιστίνη Τα συμβολικά δεδομένα της νότιας Συροπαλαιστίνης H δυναμική ενός επεκτατικού πολιτισμού 143 MΕΡΟΣ Γ H μεγάλη έξοδος 13 H σύγχρονη προβληματική της νεολιθικής διάδοσης Η ολοκλήρωση της νεολιθικοποίησης στον «πυρήνα της Συροπαλαιστίνης» H άφιξη των γεωργών στα παράλια και στην Κύπρο Η προώθηση προς ανατολάς των μόνιμα εγκατεστημένων γεωργών: η ανατολική Τζαζίρα και η Συριακή Έρημος Ο ποιμενικός νομαδισμός Υποθέσεις για τη διάδοση της Νεολιθικής 251 Συμπεράσματα 261 Yστερόγραφο 267 Σημειώσεις 279 Βιβλιογραφία 303 Ευρετήριο Α. Πολιτισμοί, επώνυμες αρχαιολογικές θέσεις 325 Β. Εγκαταστάσεις 326 Γ. Ήπειροι, χώρες, περιοχές, γεωγραφικές θέσεις 328

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Ένα από τα συνταρακτικότερα ερωτήματα της ανθρώπινης ιστορίας αφορά το πέρασμα των κοινωνικών ομάδων από το «άγριο» θηρευτικό-τροφοσυλλεκτικό στάδιο σε εκείνο της παραγωγής της «εξημερωμένης» τροφής. H «Νεολιθική Επανάσταση», όπως χαρακτήρισε το θαυμαστό αυτό φαινόμενο ο V. G. Childe, άρχισε να αλλάζει τις μέχρι τότε κοινωνικές και οικονομικές δομές, επιφέροντας ριζικές αναδιαρθρώσεις στον συνολικό τρόπο ζωής των ανθρώπων σε εκτεταμένες γεωγραφικές περιοχές της γης. H αφετηρία της διαμόρφωσης των σύγχρονων κοινωνιών βρίσκεται, ακριβώς, στη μεγάλη εκείνη «επαναστατική» αλλαγή, που σηματοδότησε τη «μετάβαση στον πολιτισμό». Oι προϊστοριολόγοι και ιδιαίτερα όσοι ασχολούνται με τη Nεολιθική Εποχή επιχειρούν, με τρόπο συστηματικό από τις αρχές σχεδόν του 20ού αιώνα, να εξηγήσουν το εξαιρετικό αυτό γεγονός. Προσπαθούν, δηλαδή, να απαντήσουν στο ερώτημα «γιατί γεωργός»; Γιατί ορισμένες ανθρώπινες ομάδες, σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή αποφάσισαν να αλλάξουν τον πατροπαράδοτο τρόπο απόκτησης της τροφής τους και να επιλέξουν έναν άλλο, ο οποίος είναι από τη φύση του πιο πολύπλοκος, πιο επίπονος και, κυρίως, περισσότερο αβέβαιος; Γιατί εγκατέλειψαν τον «αρπακτικό» τρόπο επιβίωσης για χάρη του «παραγωγικού» και από «ανέμελοι» κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες μετατράπηκαν σε υπεύθυνους γεωργούς; Eφόσον μάλιστα, σύμφωνα με τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα, η γεωργία και η κτηνοτροφία δεν ήταν «απαραίτητες», δεν προσέφεραν επιπλέον διατροφικά πλεονεκτήματα; H επιστημολογική προσέγγιση των ανθρωπιστικών επιστημών δείχνει ότι η αναζήτηση της αιτίας των πολιτισμικών φαινομένων είναι συχνά συνυφασμένη με αδιέξοδες δυσκολίες. Στην προσπάθεια ερμηνείας των διαφορών που παρατηρούνται στις κοινωνίες και των μεταβολών που επισυμβαίνουν στην πορεία των πολιτισμών υπεισέρχονται, αναγκαστικά, πολύπλοκα και δυσπροσάρμοστα σύνολα αιτιών, τα οποία γίνονται ακόμη πολυπλοκότερα από την

8 viii ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ αναπόφευκτη σύγχυση που προκαλούν οι εκάστοτε τεχνικές και οι τρόποι παρατήρησής μας. Kαταλήγουμε σήμερα να πιστεύουμε ότι, σε πολλές περιπτώσεις, η έννοια της αιτιότητας δεν είναι κατάλληλη για τα κοινωνικά φαινόμενα. Γιατί η έρευνα της αιτίας προϋποθέτει τη θεώρηση του φαινομένου από το οποίο πηγάζει η αλλαγή ως ανεξάρτητης αν και μη αποδείξιμης μεταβλητής. Eφόσον μελετούμε την ανθρώπινη ζωή, υποθέτουμε ότι η πιο διακριτή μεταβλητή που την χαρακτηρίζει μπορεί να είναι το φυσικό περιβάλλον. Xωρίς αυτό να σημαίνει, σε καμιά περίπτωση, ότι το περιβάλλον προκαθορίζει, και μάλιστα με γραμμικό τρόπο, όλες τις πλευρές του τρόπου ζωής (culture). Δεν είναι, επομένως, τυχαίο ότι η πρώτη και για πολλά χρόνια επικρατέστερη υπόθεση για τη νεολιθική αλλαγή υπήρξε φύσης κλιματικής η περίφημη «θεωρία των οάσεων» του Childe, την οποία εμπνεύστηκε ο ίδιος από τις εργασίες του R. Pumbelly στην όαση του Aνώ στο Tουρκεστάν. Oύτε ηχεί παράδοξο ότι, στο μετέπειτα θεωρητικό πλαίσιο μιας προϊούσας «διαδικαστικής» αρχαιολογικής σκέψης, η ιδεολογική στην πραγματικότητα διάσταση της εμφάνισης του νεολιθικού τρόπου ζωής συνέχισε να μεταφράζεται με, περισσότερο ελέγξιμους επιστημονικά, «τεχνο-οικονομικούς όρους», βεβαίως, «αιτίου-αιτιατού». Mέσα από αυτήν τη θεώρηση, επαναπροσδιορίσθηκαν μεν οι κλιματικές αλλαγές του ChildeØ στην πρώτη ωστόσο γραμμή των ερμηνευτικών προσεγγίσεων για αυτό το πέρασμα-ορόσημο στην ιστορία της ανθρωπότητας, εξακολούθησαν, και ώς έναν βαθμό εξακολουθούν ακόμη, να βρίσκονται «ωφελιμιστικές» μεταβλητές που στηρίζονται στις έννοιες της ανάγκης και των φυσικών πιέσεων δημογραφικών, διατροφικών και άλλων. O θόρυβος των ερμηνευτικών προτάσεων της Nέας Aρχαιολογίας δεν κατόρθωσε να εμποδίσει να ακουσθούν και να επιβιώσουν δύο διαφορετικές απόψεις, εκείνες του R. Braidwood και του J. Cauvin, οι οποίες αγνοήθηκαν προκλητικά ή αποδοκιμάστηκαν ειρωνικά από τους «μοντερνιστές» της εποχής. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Braidwood υποστήριξε ότι η επανάσταση της παραγωγής της τροφής φαίνεται να είναι το αβίαστο αποτέλεσμα της συνεχούς ανάπτυξης της πολιτιστικής διαφοροποίησης και της εξειδίκευσης των ανθρώπινων κοινοτήτων. Oι κάτοικοι, δηλαδή, των λόφων της Eύφορης Hμισελήνου, αφού απέκτησαν μια βαθιά γνώση του περιβάλλοντός τους, άρχισαν απλά, γύρω στο 8000 π.x., να εξημερώνουν φυτά και ζώα. Στο δε ερώτημα, γιατί αυτή η εξημέρωση δεν συνέβη πρωτύτερα, ο ίδιος έδωσε την περίφημη απάντηση: «Culture was not ready to achieve it». Mια δεκαετία αργότερα, ο Cauvin διατύπωνε την υπόθεση ότι η κινητήρια δύναμη της πολυσυζητημένης μεταβολής που οδήγησε από την τροφοσυλλογή στην τροφοπαραγωγή θα έπρεπε να αναζητηθεί, κυρίως, στο επίπεδο των συμβολισμών και του ψυχισμού των ανθρώπινων ομάδων που συνδέθηκαν με την εμφάνισή της, στον χώρο της Eγγύς Aνατολής. H πρότασή του είναι σα-

9 ΠPOΛOΓOΣ ΣTHN EΛΛHNIKH EKΔOΣH ix φής. H νεολιθική αλλαγή δεν χάνει διόλου τον επαναστατικό της χαρακτήρα. H επανάσταση, όμως, αυτή δεν αφορά κατ αρχήν την οικονομική δομή αλλά τη συμβολική σκέψη. Eίναι δηλαδή, πρώτα από όλα, μία επανάσταση στο σύμπαν των ανθρώπινων νοητικών αναπαραστάσεων. Στη φαντασιακή παραγωγή των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της 10ης χιλιετίας εντοπίζει ήδη ο Cauvin την «ανθρωπολογική θεμελίωση» μιας επιθυμίας αλλαγής του παραδοσιακού τρόπου ζωής. H δυναμική της νέας ιδεολογίας τροποποίησε, καθώς φαίνεται, ριζικά τις αναπαραστάσεις του ανθρώπινου νου, προκαλώντας πρωτόφαντες πρωτοβουλίες. Oι κυνηγοί, ακούσιοι μέχρι τότε θεατές των κύκλων της αναπαραγωγής του κόσμου, αποτόλμησαν πλέον να παρέμβουν ως ενεργοί παραγωγοί του. Θα μπορούσε αυτό να είχε συμβεί ενωρίτερα. Aπλώς δεν είχε έλθει η ιδέα ούτε και η βούληση. Mε αυτήν την έννοια και μόνο, μπορεί να επανεξετασθεί η διατύπωση «Culture was not ready» του Braidwood. H μακρόχρονη και όσο το δυνατόν εξαντλητική μελέτη και λογική ανάλυση των αρχαιολογικών και παλαιοπεριβαλλοντικών δεδομένων καταδεικνύουν ότι η εμφάνιση της γεωργίας δεν ανταποκρινόταν άμεσα σε κάποια βιολογική ή φυσική ανάγκη: «O σημερινός υπερπληθής κόσμος δεν θα μπορούσε βέβαια να επιβιώσει μέσα από το κυνήγι και την τροφοσυλλογή. Δεν ίσχυε όμως το ίδιο και πριν από ένδεκα χιλιάδες χρόνια... όπου μπορούμε να διακρίνουμε όχι μόνο μια ισορροπία μεταξύ αναγκών και πόρων, αλλά και ένα πλεόνασμα των τελευταίων σε σχέση με τις βασικές ανάγκες». Για τον Cauvin είναι ξεκάθαρο: η εξήγηση της νεολιθικής αλλαγής θα πρέπει να αναζητηθεί στον μη υλικό κόσμο. Έτσι, αφού διαπιστώσει στρωματογραφικά μια συμβολική μετάλλαξη πριν από την εμφάνιση της γεωργικής οικονομίας, και αφού αποβάλει τις μαρξιστικές ή τις υλιστικές του ενοχές «αυτό αρκεί για να μας αποτρέψει από το να θεωρήσουμε, όπως έκανε ο Gordon Childe, ότι τα πάντα απορρέουν από τη μεταβολή της υποδομής» θα επιχειρήσει στη συνέχεια να βρει τη σχέση που συνδέει τα δύο αυτά φαινόμενα. H απαρχή της συμβολικής μετάλλαξης ανιχνεύεται αρχαιολογικά στον χρονολογικό ορίζοντα της Mεσολιθικής: σε περιβάλλον δηλαδή ακόμη σαφώς «μη γεωργικό». H μεταβολή είναι αρχικά έκδηλη στον, ευαίσθητο, τομέα της τέχνης των κατοίκων του Mουρεϋμπέτ, με την εμφάνιση των συμβόλων της γυναίκας και του ταύρου, που προεικονίζουν «τις ιδέες της γονιμότητας, της μητρότητας, της βασιλείας και της κυριαρχίας επί των άγριων ζώων». Oι ιδέες αυτές, που θα συγκεκριμενοποιηθούν πολύ αργότερα στο Tσατάλ Xουγιούκ, βρίσκονται, σύμφωνα με τον Cauvin, στη βάση της νέας θρησκείας όσο και της αγροτικής οικονομίας. Aυτές είναι που θα αποτελέσουν επίσης, κατά τον συγγραφέα, τον βασικό προωθητικό μοχλό της επεκτατικής διάδοσης του νεολιθικού τρόπου ζωής της νεολιθικοποίησης από τη Συροπαλαιστίνη στην υπόλοιπη Aσία και την Eυρώπη, με όλη την ορμή που μπορεί να ενέχει μια καινούργια ιδεο-

10 x ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ λογία. Έτσι, στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει το φαινόμενο της νεολιθικοποίησης με όρους επίσης ψυχοπολιτιστικούς, ο Cauvin δεν απέφυγε την πρόκληση να την εξαρτήσει από ένα πνεύμα θρησκευτικής σταυροφορίας, φθάνοντας έτσι, πιστεύουμε, στο συγκεκριμένο σημείο, στα όρια της αντικειμενικής αναζήτησης της ιστορικής γνώσης. O αρχαιολόγος, υποστηρίζει σωστά ο συγγραφέας, διαπιστώνει τα τεκμήρια των μεταβολών ως επιφαινόμενα. Mόνο, δηλαδή, αφού οι κοινωνίες φθάνουν οι ίδιες στο σημείο να «τεκμηριώσουν» τις μεταβολές μέσα στην υλική τους παραγωγήø και όχι πριν, όχι κατά τη μακρά περίοδο των ζυμώσεων που προηγούνται και τις προετοιμάζουν. H ανακάλυψη της γεωργίας, που σηματοδότησε μια νέα συμπεριφορά, φορτισμένη με σημασία αλλά δίχως ταχεία και άμεση επίπτωση στο διαιτολόγιο, πραγματοποιήθηκε αναμφίβολα πολύ ενωρίτερα από τη στιγμή που ανιχνεύεται αρχαιολογικά η ύπαρξη της αγροτικής οικονομίας. Θα μπορούσε να είναι λίγο-πολύ σύγχρονη με τη συμβολική μετάλλαξη που διαπιστώνεται ήδη στη μεσολιθική τέχνη. Δεν είναι, επομένως, απαραίτητο να αναζητηθεί μια καθαρά αιτιοκρατική σχέση ανάμεσα στα δύο φαινόμενα, τη γέννηση της γεωργίας και τη γέννηση των θεοτήτωνø αλλά, μάλλον, μια «αντιστοιχία» μεταξύ δύο όψεων της μιας εσωτερικής και της άλλης εξωτερικής της ίδιας μοναδικής μετάλλαξης, η οποία υπήρξε συγχρόνως ιδεολογική και πρακτική. H συμβολική τάξη και η πολιτισμική αντίληψη δεν κανονίζουν την υλική δραστηριότητα, δεν κυριαρχούν της πράξης. Συνυπάρχουν, αντίθετα, και συνεργούν με αυτήν. Έτσι ξεκαθαρίζει μεθοδολογικά ο Cauvin τη θέση του σε σχέση με τον στρουκτουραλισμό, ο οποίος, στον αντίποδα της μαρξιστικής θεωρίας, υποστήριξε ότι κάθε τεχνο-οικονομική αλλαγή εκπορεύεται από τις διεργασίες του συμβολικού κόσμου. O J. Cauvin είναι ένας από τους τελευταίους εκπροσώπους της ουμανιστικής Προϊστορίας: ενός ολόκληρου τρόπου σκέψης και προσέγγισης για την αποκατάσταση του παρελθόντος, ο οποίος απειλείται σοβαρά στη σύγχρονη εποχή, με την ανάπτυξη της ακραίας τεχνικής εξειδίκευσης και την εισβολή της τεχνο-επιστημονικής θεώρησης στις ιστορικές επιστήμες. Στο πλαίσιο της Iστορίας, η Προϊστορία αποτελεί την κατεξοχήν ανθρωπιστική επιστήμη, διότι «αρμολογείται» από όλες τις άλλες επιστημονικές προσεγγίσεις και θέτει ως στόχο της τον άνθρωπο, την ιδεολογία του, την πράξη του, την εξέλιξή του, σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Tο εγχείρημα της ανασύστασης του προϊστορικού παρελθόντος, της έρευνας «των αιτίων και των μηχανισμών των κοινωνικών μεταλλάξεων», που έθεσε ως στόχο του ο Cauvin, προϋποθέτει την κατοχή συστηματικών θεωρητικών και πρακτικών γνώσεων, την ικανότητα κριτικής φιλοσοφικής και ιστορικής σκέψης και την εμπεριστατωμένη θεώρηση του αρχαιολογικού αντικει-

11 ΠPOΛOΓOΣ ΣTHN EΛΛHNIKH EKΔOΣH xi μένου. Πράγματι, ο ίδιος δεν υπήρξε μόνο ο μεγάλος ανασκαφέας του Λιβάνου, της Συρίας, της Aνατολίας (Bύβλος, Mουρεϋμπέτ, Eλ Kομ, Tζάφερ Xογιούκ...) και ο δεινός γνώστης των λιθοτεχνιών και της υπόλοιπης νεολιθικής υλικής παραγωγής της Eγγύς Aνατολής. Ήταν, επίσης, ο ένθερμος υποστηρικτής της «αυθεντικής πολυεπιστημονικής προσέγγισης», ο ερευνητής που διείσδυε με ιδιαίτερη επιδεξιότητα και γνώση στους ποικίλους τομείς της ανθρωπιστικής επιστήμης, της θρησκειολογίας, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας, της επιστημολογίας... Ήταν, πάνω απ όλα, ένας κοινωνικός φιλόσοφος. Tο βιβλίο Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας: H επανάσταση των συμβόλων στη Nεολιθική Εποχή αποτελεί, ακριβώς, το καταστάλαγμα της αρχαιολογικής του γνώσης και της φιλοσοφικής του σκέψης. Aνταποκρίνεται στη θεμελιώδη ανάγκη του συγγραφέα να δώσει, στη δύση της επιστημονικής του διαδρομής, μια ολοκληρωμένη απάντηση στο μεγάλο ερώτημα της εμφάνισης και της διάδοσης της καλλιέργειας, που τον απασχόλησε περισσότερο από σαράντα χρόνια. Στο έργο του αυτό έχει συμπεριλάβει, προσεκτικά διασταυρωμένα, τα πιο σύγχρονα πολυεπιστημονικά δεδομένα για τον χώρο της Eγγύς Aνατολής, από το έως το 6300 περίπου π.x. Στη διαμόρφωση των συγκεκριμένων δεδομένων έχει συμβάλει με αποτελεσματικότητα και συνέπεια ο ίδιος, με την ουσιαστική βοήθεια της μεγάλης ομάδας των συνεργατών του, που επανδρώνουν τις τελευταίες δεκαετίες το δημιούργημά του, την Eρευνητική Mονάδα του CNRS στο Jalès της Nότιας Γαλλίας. Στην κλίμακα της επιστημολογικής αξιολόγησης, η συμβολή του Cauvin κατέχει μια ιδιαίτερη θέση. H ιδιαιτερότητά της οφείλεται, κατά τη γνώμη μας, στη φιλοσοφική της συνέπεια, στη λογική της διατύπωση και στην επιστημονική της τεκμηρίωση. H προσπάθεια ερμηνείας της γέννησης και της διάδοσης της γεωργίας με έξεργο τον ρόλο του φαντασιακού στη Νεολιθική Επανάσταση ξεπέρασε, ενωρίς, το θεωρητικό πλαίσιο της αυστηρά μετρήσιμης, εκλογικευτικής ανάλυσης και τεκμηρίωσης στην Προϊστορία. H συγκεκριμένη άποψη ήχησε στο παρελθόν «παρωχημένη», «διαισθητική» και μεθοδολογικά «μη αποδείξιμη». Kατόρθωσε, ωστόσο, όπως κάθε κλασική ερμηνευτική προσέγγιση, με τα ισχυρά και με τα οριακά της επιχειρήματα, να διαπεράσει τα ενδιάμεσα στάδια του αρχαιολογικού προβληματισμού. Ξαναβρίσκεται, έτσι, να επιδρά ουσιαστικά στον σημερινό «μεταδιαδικαστικό» τρόπο σκέψης και θεώρησης. H ελληνική μετάφραση του βιβλίου του Jacques Cauvin εκπληρώνει μια επιστημονική και ανθρώπινη «οφειλή» μας προς έναν ιδιαίτερο δάσκαλο και φίλο. Tο κείμενο του βιβλίου, αντάξιο της αφηρημένης και πρωτότυπης επιστημονικής σκέψης του συγγραφέα, δεν υπήρξε εύκολη μεταφραστική υπόθεση. H Σοφία Πρέβε, νεότερη μαθήτρια του Cauvin, επένδυσε ζεστά και ειλικρινά

12 xii ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ στη μετάφραση. Oυσιαστική βοήθεια προσέφεραν επίσης πολλοί συνάδελφοι, κυρίως στον δύσκολο τομέα της απόδοσης στα ελληνικά των ειδικών τεχνικών, περιβαλλοντικών και άλλων όρων. Στο κεφάλαιο των νεολιθικών εργαλειοτεχνιών, πολύτιμη υπήρξε η συμβολή της Aντίκλειας Mουνδρέα-Aγραφιώτη, συνεργάτιδας και φίλης του Cauvin. H Aνάγια Σαρπάκη και ο George Willcox συνέβαλαν αποτελεσματικά στην ενότητα της ΑρχαιοβοτανικήςØ και η Δήμητρα Mυλωνά σε εκείνη της Ζωοαρχαιολογίας. Eνώ οι Danielle Stordeur και Nur Balkan-Atli βοήθησαν στην κάθε άλλο παρά απλή μεταγραφή των ανατολικών τοπωνυμίων. Θα θέλαμε να τους ευχαριστήσουμε όλους θερμά, υπογραμμίζοντας ότι η τελική ευθύνη της έκδοσης ανήκει στους υπογράφοντες. Tο επιτελείο, τέλος, των Πανεπιστημιακών Eκδόσεων Kρήτης περιέβαλε με μεγάλη «κατανόηση» και επάρκεια την πολυετή και «πολύτροπη» αυτή προσπάθεια όλων μας να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις της αρχαιολογικής και φιλοσοφικής σκέψης του συγγραφέα για τη γέννηση των θεοτήτων και τη γέννηση της γεωργίας στον υλικό και τον συμβολικό χώρο της ιστορικής τους κοιτίδας, της Eγγύς Aνατολής. O Jacques Cauvin, βαριά άρρωστος τα τελευταία χρόνια, περίμενε με ανυπομονησία την έκδοση του βιβλίου του στα ελληνικά και παρακολουθούσε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τις διαδικασίες μετάφρασής του. Δυστυχώς, στις 26 Δεκεμβρίου 2001 έχασε τη μάχη με τον θάνατο. H απώλειά του αφήνει αναμφισβήτητα ένα μεγάλο, δυσαναπλήρωτο κενό στην επιστήμη της Προϊστορικής Αρχαιολογίας. Kατερίνα Kόπακα Nικήτας Λιανέρης Νοέμβριος 2003

13 ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ H παρούσα έκδοση εμφανίζεται τρία μόλις χρόνια μετά την πρώτη. H πλοκή και τα γενικά συμπεράσματα του βιβλίου δεν έχουν μεταβληθεί. Eπειδή, ωστόσο, «τα πράγματα προχωρούν πολύ γρήγορα» στην Προϊστορία της Aνατολής και ανασκαφές και ανακαλύψεις εξακολουθούν να συσσωρεύονται με μεγάλη ταχύτητα, ήταν ήδη απαραίτητο να δει το φως της ημέρας η έκδοση αυτή. Aπό το 1994, τα ιδιαίτερα σημαντικά γεγονότα που αφορούν τη Nεολιθική της Eγγύς Aνατολής είναι τα εξής: αφενός η συνέχιση, λόγω της κατασκευής ενός νέου φράγματος, των σωστικών ανασκαφών της Προκεραμεικής Nεολιθικής στον Mέσο Eυφράτη, στις οποίες συμμετέχουν και συνεργάζονται μια ισπανική, μια γαλλική και μια γαλλο-συριακή αποστολήø αφετέρου η πολύ σημαντική για την κατανόηση της νεολιθικής διάδοσης ανακάλυψη μιας φάσης κατοίκησης της Kύπρου κατά πολλούς αιώνες πρωιμότερης από τον πολιτισμό της Xοιροκοιτίας, που υπήρξε ώς τώρα γνωστός σε όλους ως ο αρχαιότερος πολιτισμός του νησιούø και τέλος, η θεαματική πρόοδος των ερευνών στην Aνατολία, με τη συμβολή τουρκικών και γερμανικών αποστολών. Tα νέα αυτά δεδομένα μάς οδήγησαν σε μια σχετικά βαθιά τροποποίηση μερικών κεφαλαίων, ειδικότερα των κεφαλαίων 4, 5 και, κυρίως, του 15, ενώ οι υπόλοιπες παρεμβάσεις αποτελούν διορθώσεις σε λεπτομέρειες και απαντούν σε ορισμένες αντιρρήσεις που μας απευθύνθηκαν εν τω μεταξύ. Eυχαριστώ τον Thomas Mourier, των Eκδόσεων του CNRS, για την κατανόηση και την υπομονή του απέναντι σε όλες αυτές τις διορθώσεις, και την Jacqueline Trincat που επιμελήθηκε την πρώτη τους ενσωμάτωση στο κείμενο, στο Iνστιτούτο Προϊστορίας της Aνατολής. Eυχαριστώ, επίσης, τους συναδέλφους μου Jean Guilaine, Miguel Molist, Eric Coqueugniot, Danielle Stordeur, Harold Hauptmann και Paul Sanlaville, οι οποίοι με ενημέρωναν τακτικά για την πρόοδο των ερευνών τους και για τα, ακόμη αδημοσίευτα, αποτελέσματά τους. Jacques Cauvin Jalès, Δεκέμβριος 1996

14 AΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Mια από τις καθοριστικότερες καμπές της ανθρώπινης ιστορίας υπήρξε εκείνη που ονομάστηκε Nεολιθική Eπανάσταση: για πρώτη φορά το είδος μας άρχισε να επεμβαίνει στο φυσικό του περιβάλλον σηματοδοτώντας άμεσα τις καταβολές της σημερινής του δύναμης. Για όποιον, λοιπόν, ενδιαφέρεται για το πολιτισμικό γίγνεσθαι είναι απαραίτητη η προσπάθεια ανάλυσης των συνθηκών και των αιτίων αυτής της μεταμόρφωσης. Tο συγκεκριμένο γεγονός συνέβη πρώτα στην Eγγύς Aνατολή για να εξαπλωθεί, στη συνέχεια, σε άλλες περιοχές του κόσμου ή να γεννήσει, αλλού, οψιμότερες απομιμήσεις του. Tο παρόν βιβλίο αποτελεί κατ αρχάς τη σύνθεση των πρόσφατων ερευνών για τη Nεολιθική της Eγγύς Aνατολής. Ως «Eγγύς Aνατολή», μια περιοχή της οποίας τα όρια κυμαίνονται ανάλογα με τους συγγραφείς, εννοώ τα εδάφη που ορίζει με το όνομα αυτό η Oυνέσκο, δηλαδή τη Συροπαλαιστίνη * (Συρία, Λίβανο, Iσραήλ, Iορδανία) και τη χερσόνησο της Aνατολίας (τη σύγχρονη Tουρκία). H χρονική περίοδος που καλύπτει η μελέτη, από το ώς το 6300 π.χ. περίπου, είναι εκείνη κατά την οποία πραγματοποιήθηκε σταδιακά, στο συγκεκριμένο μέρος του κόσμου ενωρίτερα από οπουδήποτε αλλού, το πέρασμα από τις προϊστορικές κοινότητες των κυνηγών και τροφοσυλλεκτών στους πρώτους γεωργούς και τους πρώτους κτηνοτρόφους, με τις τεχνικές και ιδεολογικές αλλαγές που το συνόδευσαν και που, κάποτε, προηγήθηκαν του περάσματος αυτού. * Σ.τ.M.: Mε τον όρο «Συροπαλαιστίνη» αποδίδουμε το «Levant» που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας.

15 xvi ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ Oι αναγνώστες που είναι ήδη κάπως εξοικειωμένοι με το θέμα θα απορήσουν με τις συγκεκριμένες χρονολογίες: θα τους φανούν υψηλότερες από εκείνες που έχουν τυχόν διαβάσει αλλού, ακόμη και στο δικό μου το πρώτο βιβλίο, που εκδόθηκε το 1978, με τίτλο Les premiers villages de Syrie-Palestine («Tα πρώτα χωριά της Συροπαλαιστίνης»). Αυτό γιατί η προϊστορική χρονολογία στηρίζεται σε ραδιοχρονολογήσεις που, όπως ξέρουμε σήμερα, πρέπει να διαβαθμίζονται, δηλαδή να διορθώνονται σε συνάρτηση με την ιστορία της κοσμικής ακτινοβολίας και των μεταβολών της (βλ. πίν. σελ. xxx-xxxi). Oι μέθοδοι, όμως, διαβάθμισης μόλις πρόσφατα έγινε δυνατόν να εφαρμοστούν σε περιόδους τόσο πρώιμες όσο η Nεολιθική της Eγγύς Aνατολής: η παρούσα σύνθεση είναι επομένως η πρώτη που τις έλαβε υπ όψιν. Eυχαριστώ τον Jacques Evin, διευθυντή του εργαστηρίου ραδιοάνθρακα στο Πανεπιστήμιο Lyon I, που έκανε όλες τις απαραίτητες διορθώσεις στο κείμενό μου. Όπως κάθε ιστορία, έτσι και η ιστορία της Nεολιθικής αποτελεί κατ αρχάς μιαν αφήγησηø στην αφήγηση αυτή θέλησα να στηρίξω έναν θεωρητικό συλλογισμό, εφόσον τα γεγονότα που περιγράφονται επέδρασαν σημαντικά στη συνέχεια της ανθρώπινης εξέλιξης και στη σημασία της, έως τη σημερινή κατάσταση του πολιτισμού μας. O Goëry Delacôte, τέως διευθυντής επιστημονικής και τεχνικής πληροφόρησης στο CNRS, με ενθάρρυνε, το 1989, να ξεκινήσω αυτήν την εργασία. Tου είμαι ευγνώμων για την εμπιστοσύνη και το ενδιαφέρον του: χωρίς εκείνον, η παρούσα μελέτη δεν θα είχε δει το φως της ημέρας. H Marie-Claire Cauvin και η Danielle Stordeur με βοήθησαν σταθερά με τις επανειλημμένες αναγνώσεις, τις διορθώσεις και τις συμβουλές τους. Στον φίλο μου Raymond Vogel και στην ευρεία επιστημολογική και φιλοσοφική του καλλιέργεια οφείλω το γεγονός ότι κατόρθωσα να αποσαφηνίσω το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο κατέληγαν κάθε φορά οι αναλύσεις μου ως αρχαιολόγου. Στους Patricia Anderson, Olivier Aurenche, Nur Balkan-Atli, Claude Boisson, Daniel Helmer, Jacobus Roodenberg, Paul Sanlaville και George Willcox, τους οποίους συμβουλεύθηκα για το ένα ή το άλλο τμήμα του βιβλίου, οφείλω, επίσης, τον περιορισμό των λαθών του. Eκφράζω την ευγνωμοσύνη μου σε όλους και σε όλες. Aπό την Claudine Maréchal ζήτησα την πλέον συστηματική και αναντικατάστατη εργασία: να επεξεργαστεί το κείμενο σε υπολογιστή επισημαίνοντάς μου παράλληλα τα λάθη μορφής και ουσίας που είχαν τυχόν διαφύγει. Oι απαιτήσεις της ως προς την τελική μορφή του κειμένου καθώς και οι γνώσεις της για την Προϊστορία της Aνατολής έκαναν θαύματα. Oφείλω στην Christine Chataigner την ηλεκτρονική χαρτογράφηση και στον Gérard Deraprahamian την υπόλοιπη γραφική εικονογράφηση, πρωτότυπη και μη. Aς δεχθούν την έκφραση της ευγνωμοσύνης μου.

16 ANTI ΠPOΛOΓOY xvii Eυχαριστώ, τέλος, τους συναδέλφους μου Ofer Bar Yosef, Harold Hauptmann, Alain Le Brun, Jean Perrot, Gary Rollefson, Maurits van Loon και François Valla, οι οποίοι ευγενώς μου παραχώρησαν την άδεια αναπαραγωγής των φωτογραφικών τους τεκμηρίων. Jacques Cauvin Jalès, Iούλιος 1993

17 EΙΣΑΓΩΓΗ Ο άνθρωπος, «βασιλιάς της δημιουργίας» την οποία χειρίζεται προς όφελός του, προχωρημένη αιχμή της βιολογικής εξέλιξης, έγινε «κύριος και κτήτορας» της προϋπάρχουσας τάξης: πολλαπλασίασε τα ζωντανά είδη που εξημέρωσε και εξολόθρευσε εκείνα που παρέμειναν άγριαø άντλησε την ενέργειά του από την ίδια την άψυχη ύλη, ανέτρεψε τα φυσικά τοπία και μεταμόρφωσε τον πλανήτη. Aυτή η προσωπογραφία είναι αποκλειστικά η δική μας σε τούτο το τέλος του 20ού αιώνα, όταν η κατάχρηση των ανθρώπινων προνομίων αρχίζει να μας εμπνέει ανησυχία. H εμφάνιση όμως του ανθρώπινου είδους ανάγεται στα τρία εκατομμύρια χρόνια πριν. Η πηγή της υπεροχής του μπορεί, βέβαια, να εντοπιστεί στις μακρινές εποχές της διαμόρφωσης των ιδιαίτερων εκείνων ικανοτήτων που την κατέστησαν δυνατή: από την κατάκτηση της όρθιας στάσης, που απελευθέρωνε το χέρι και ευνοούσε την ανάπτυξη του εγκεφάλου, ώς τα πρώτα εργαλεία, με τα οποία η ιδιοφυΐα του είδους μας θα ισοστάθμιζε σταδιακά τις φυσικές μας αναπηρίες του «γυμνού πιθήκου». Παραμένει, ωστόσο, ένα τεράστιο χρονικό διάστημα άδηλης πορείας, ολόκληρη δηλαδή η Παλαιολιθική Εποχή με τις εκατοντάδες χιλιετίες της, που παρεμβάλλεται ανάμεσα στην εμφάνιση του ανθρώπου και στην ανάληψη εκ μέρους του της ευθύνης για τη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος. Η διαχείριση αυτή, η οποία μας φαίνεται σήμερα αυτονόητη, υπήρξε εντούτοις καρπός μιας διαδικασίας «της τελευταίας στιγμής», ένας καρπός που «έδεσε» στην Εγγύς Ανατολή μόλις δώδεκα χιλιάδες χρόνια πριν, όταν πραγματοποιήθηκε εκείνο που ονομάζουμε, μετά τον Gordon Childe, «Νεολιθική Eπανάσταση». Πράγματι, στην Παλαιολιθική, όσο σημαντική και αν είναι η διάρκεια που χωρίζει τα χονδροειδή εργαλεία από βότσαλα του αφρικανικού πολιτισμού των κροκαλών (pebble culture), ηλικίας δύο εκατομμυρίων χρόνων, από την πολύ περισσότερο εκλεπτυσμένη λίθινη και οστέινη εργαλειοτεχνία και από

18 xx ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ την καλλιτεχνική παραγωγή της Μαγδαλένιας περιόδου, ηλικίας δεκαοκτώ χιλιάδων χρόνων, τα δυο αυτά άκρα συνδέει ένα κοινό χαρακτηριστικό: οι ανθρώπινες ομάδες κυνηγούν, ψαρεύουν, συλλέγουν καρπούς, απομυζούν δηλαδή στο μέτρο των αναγκών τους, όπως κάθε άλλο θηρευτικό είδος, τη διατροφική βάση της επιβίωσής τους. Οι οικογενειακές «μικροομάδες» αντισταθμίζουν με την κινητικότητά τους την παροδική εξάντληση των άγριων πόρων σε έναν τόπο: εκτός και αν τα αποθέματα είναι τόσο άφθονα και τόσο καλά κατανεμημένα στη διάρκεια του έτους ώστε να επιτρέπουν ήδη τις σταθερές εγκαταστάσεις, όπου εναλλάσσονται, ανάλογα με τις εποχές, ποικίλες στρατηγικές πρόσκτησης. Δεν είναι όμως σε θέση να αποκτήσουν οι ομάδες αυτές παρά μόνον ό,τι τους παρέχει έτοιμο η φύση. Η αφθονία και η έλλειψη αποτελούν φαινόμενα ανέλεγκτα από τον άνθρωποø οι πηγές τους κρίνονται απρόσβλητες και οι συνέπειές τους απρόβλεπτες. Παρ όλη την πρόοδο των νοητικών του δομών και της τεχνολογίας του, και παρ όλες τις παρατηρήσεις που θα πρέπει να έκανε γύρω από τη φυσική διαδικασία της αναπαραγωγής, ο άνθρωπος της Παλαιολιθικής δεν επιχείρησε ποτέ να συμβάλει ο ίδιος στον πολλαπλασιασμό των ζώων και των φυτών που κατανάλωνε. Η συνειδητή υπεροχή του πάνω στο ζωικό βασίλειο είναι, ωστόσο, έκδηλη από καιρό. Eδώ και περισσότερο από εκατό χιλιετίες, ο άνθρωπος θάβει τους νεκρούς του. Eίτε πρόκειται ήδη για μια πίστη στην επιβίωση πέρα από τη φυσική του εξαφάνιση είτε για την απλή επιθυμία να διατηρήσει για λίγο την ανάμνηση του εκλιπόντος, γίνεται πάντως αισθητή η ικανότητα της ανθρώπινης σκέψης να αποσπάται από το φυσικό παιχνίδι των γενεών, να διαλογίζεται την κατάστασή της και να μαρτυρεί, με ασυνήθιστες πρακτικές, ότι ο άνθρωπος δεν είναι ένα ζώο όπως τα άλλα. Eπιπλέον, ο άνθρωπος της Ανώτερης Παλαιολιθικής αποδεικνύει με την τέχνη του ότι η ίδια η φύση έχει γίνει για αυτόν ένα θέαμα: ότι βίσονες, άλογα και μαμούθ δεν αποτελούν μόνο ενδεχόμενα θηράματα, αλλά και «μορφές» που αναπαράγει το χέρι του στα τοιχώματα των σπηλαίωνø και ότι, εντέλει, η εικονοπλασία αυτή έχει κάποιο νόημα. Mια σύλληψη του κόσμου διαφαίνεται πίσω από τις συγκεκριμένες παραθέσεις εικόνων που δεν ενέχουν τίποτε το τυχαίο, μια πράξη γνώσης βάζει σε τάξη τη φυσική αφθονία των ζωντανών μορφών. Με λίγα λόγια, ο άνθρωπος υπήρξε ικανός χωρίς αμφιβολία από παλιότερα να «δίνει νόημα» στο σύμπαν, μόνο που η ικανότητά του αυτή δεν έχει αφήσει πρωιμότερα ορατά ίχνη. Αν επανέλθουμε, όμως, από τη νοητική του υπεροχή στην καθημερινή ζωή, ο κυνηγός για να επιβιώσει είναι υποχρεωμένος να αναζητήσει το ζώο και το φυτό εκεί όπου αυτά υπάρχουνø να ακολουθήσει ενδεχομένως τα κοπάδια με τους βίσονες ακριβώς όπως έκαναν, μέχρι πρόσφατα ακόμη, στις αυθόρμητες μετακινήσεις τους οι Ινδιάνοι της Αμερικής. Εκτός και αν, για να αρπάξει τη

19 EIΣAΓΩΓH xxi λεία του, παραφυλάξει κοντά στον βράχο του Σολυτρέ τα άγρια άλογα που διέρχονται από το υποχρεωτικό εκείνο πέρασμα. H αν, ως ψαράς, περιμένει, όπως κάθε χρόνο την ίδια εποχή, στη βραχοσκεπή της κοιλάδας του Bεζέρ, να ανέβει ο σολωμός το ποτάμι. Με λίγα λόγια, ενώ εκμεταλλεύεται με μεγάλη εμπειρία τα φυσικά φαινόμενα, δεν έχει τη δύναμη να τα μεταβάλει, ούτε καν να παρέμβει στην πορεία τους. Η υπεροχή του στη φύση υφίσταται ως απλός τιμητικός τίτλος. Ο άνθρωπος παραμένει ουσιαστικά χωρίς εξουσία επάνω της. Έχουμε αντίθετα αντιληφθεί από καιρό την εκπληκτική επανάσταση που αποτέλεσε, από την άποψη αυτή, η νεολιθική επινόηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Mια επανάσταση, πρώτα από όλα, μέσα από τα αποτελέσματά της, η ανάλυση των οποίων έχει πια γίνει κοινότοπη: Bιοτικοί πόροι που πλέον «παράγονται», αποσπώνται δηλαδή σε μεγάλο βαθμό από το τυχαίο της αυθόρμητης παρουσίας τους στο περιβάλλον (ώς έναν βαθμό πάντοτε, καθώς ποτέ κανείς δεν μπόρεσε να ελέγξει το κλίμα ούτε και τις φυσικές καταστροφές...). Ένα διατροφικό απόθεμα από «ήμερα» φυτικά και ζωικά είδη, το οποίο μπορεί, κατά συνέπεια, να επαυξηθεί και να ανανεωθεί με την απλή ανθρώπινη πρωτοβουλία, ανάλογα με τις ανάγκες και τις τεχνικές δυνατότητες των ολοένα πολυπληθέστερων κοινοτήτων. Μια πρωτοφανής κατάκτηση της διάρκειας, που αντικατοπτρίζεται στην κατά προτίμηση επιλογή όσων από τα εξημερωμένα φυτικά είδη μπορούν να αποθηκευθούν, όπως π.χ. τα δημητριακά, και να διασφαλίσουν έτσι τον ανεφοδιασμό από τη μια εποχή στην άλλη. H δυνατότητα που παρέχουν ορισμένα ζωικά είδη, από τη φύση τους αγελαία και μετακινούμενα, να συμβάλλουν, όταν η κτηνοτροφία επιτρέπει τον έλεγχο και την κατεύθυνση των κινήσεων του κοπαδιού, σε μια μεγαλύτερη αύξηση του χώρου, την οποία θα εκμεταλλευθεί ο ποιμενικός νομαδισμός. Οι νέες ευκαιρίες που παρείχε η παραγωγή των μέσων επιβίωσης μπορούσαν να βελτιώνονται ολοένα και περισσότερο: πρόκειται, με δυο λόγια, για μια αξιοσημείωτη και γρήγορη καθιέρωση της ισχύος της ανθρωπότητας απέναντι στους οικολογικούς εξαναγκασμούς, από τους οποίους θα αποδεσμεύεται πλέον σταδιακά. Σιγά-σιγά, στην άγρια φύση θα αντιταχθεί ένα κομμάτι γης, ελάχιστο στην αρχή, αλλά διαρκώς αυξανόμενο, δουλεμένο, «εκπολιτισμένο» και αναμορφωμένο από την ανθρώπινη δράση και εκμετάλλευση. Έχει ξεκινήσει μια διαδικασία κατάκτησης, που κάνει τους σημερινούς γεωγράφους να υποστηρίζουν ότι τίποτα πια στον κόσμο μας δεν μοιάζει με αυτό που θα πρέπει να υπήρξε άλλοτε η άγρια φύση. Η καταστροφή του δάσους του Αμαζονίου, που βρίσκεται σε εξέλιξη, αποτελεί αναμφίβολα την πιο πρόσφατη ανησυχητική μεταμόρφωση, στο πλαίσιο της συγκεκριμένης διαδικασίας. Tο διάστημα που χωρίζει, στη χρονολογική κλίμακα του είδους μας, τα

20 xxii ΓENNHΣH TΩN ΘEOTHTΩN ΓENNHΣH THΣ ΓEΩPΓIAΣ πρώτα αγροτικά χωριά από τους πρώτους αστικούς και κατόπιν βιομηχανικούς πολιτισμούς είναι, πράγματι, πολύ μικρό. Αν δεχθούμε ότι, στην πορεία της κυριαρχίας μας πάνω στη Γη, η αποφασιστική καμπή πραγματοποιήθηκε στη Νεολιθική και ότι εμείς είμαστε οι κληρονόμοι αλλά και το άμεσο αποτέλεσμά της, τότε σε αυτήν την περίοδο θα πρέπει να αναγάγουμε τις απαρχές της «ιστορίας» μας. Αποτελεί μια αναμφίβολα τρέχουσα πρακτική να αντιπαρατίθενται οι «ιστορικοί» πολιτισμοί, εκείνοι δηλαδή που γνώρισαν τη γραφή, στους λεγόμενους «λαούς χωρίς ιστορία», που προηγήθηκαν της γραφής ή και την αγνοούν ακόμη. Γι αυτό, όπως πιστεύουμε όλοι, «η Iστορία αρχίζει στη Σουμερία». Πρόκειται ωστόσο εδώ για μια προκατάληψη των επιγραφολόγων και των έμπειρων στην ερμηνεία των κειμένων ιστορικών, οι οποίοι εφαρμόζουν στη μελέτη του παρελθόντος διαχωρισμούς των δικών μας ακαδημαϊκών επιστημονικών κλάδων. Στην πραγματικότητα, οι δικές μας ερευνητικές μέθοδοι είναι εκείνες που διαφέρουν για τις περιόδους πριν και για εκείνες μετά τη γραφή. Χωρίς τη συνδρομή των γραπτών κειμένων, η Προϊστορική Αρχαιολογία στρέφεται σε άλλες γνωστικές προσεγγίσεις, των φυσικών ή φυσικοχημικών επιστημών, για να βοηθηθεί στη χρονολόγηση και την ανάλυση των μεταβολών. Ωστόσο, οι μεταβολές αυτές είναι σημαντικές και ταχείες στη Νεολιθική. Ένας πρωταρχικός στόχος του παρόντος βιβλίου είναι να καταδείξει ότι από τη Νεολιθική, ακριβώς, Επανάσταση έλκει τις ρίζες της η παρούσα κατάσταση του ανθρώπινου είδους: όχι μόνο στον τομέα της εκμετάλλευσης του περιβάλλοντος, όπως προτείναμε ήδη, αλλά και ως προς τον ίδιο τον πολιτισμό και τις νοητικές του δομές. Για τον λόγο αυτό, η εξέταση του παρελθόντος, στην Προϊστορία όσο και αλλού, δεν είναι ουδέτερη. Κάθε πολιτισμός, σε κρίσιμες ιδιαίτερα περιόδους, αναζητά τις πηγές του στα βάθη του παρελθόντος, με σκοπό να κατανοήσει τον εαυτό του. Η κλασική Αρχαιότητα έπαιξε πολύ καιρό για τη Δύση τον ρόλο της καταξίωσης, του στηρίγματος και της γοητευτικής καταγωγής. Γνωρίζουμε σε ποιον βαθμό η φαντασιακή παραγωγή των Γάλλων επαναστατών του 1789 άντλησε τα πρότυπά της από την Aρχαιότητα, όπως ακριβώς και η ανθρωπιστική παιδεία που έχει τόσο διαποτίσει την εκπαίδευσή μας. Υπάρχει, άραγε, στον σύγχρονο συρμό της Προϊστορίας, κάτι περισσότερο από ένα φαινόμενο μόδας, το οποίο θα μπορούσε να κατευνάσει τους βαθύτερους φόβους και τις αμφιβολίες του τέλους της χιλιετίας μας; Μήπως χρειάζεται να πάμε «πιο μακριά», για να κατανοήσουμε πού βρισκόμαστε, πού ακριβώς επισυνέβη η μετάλλαξη εκείνη από την οποία πηγάζει η δύναμή μας; Ο προϊστοριολόγος θα γινόταν, στην περίπτωση αυτή, όργανο μιας «ανάμνησης», με την ψυχαναλυτική σχεδόν έννοια του όρου. H αντιπαραβολή της αρχαιολογίας και της ψυχανάλυσης δεν είναι και-