Α. ΣΤΑΘΜΙΣΗ Β. Κριτική της στάθµισης Αµφισβήτηση στάθµισης 2.Αποτελέσµατα στάθµισης Γ. Συµπέρασµα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 Α. ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ...3 ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΞΙΕΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ...4 α) Στάθµιση:...4 β) Η Νοµική Στάθµιση: Η ΜΕΘΟ ΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ...6 α) Γενικά για τη στάθµιση:...6 β) Εµφανείς και «νοµιµοφανείς» συγκρούσεις...8 γ) Κριτήρια - σταθµά που εφαρµόζονται από τον δικαστή:...9 δ) Η σχέση της στάθµισης µε την αρχή της αναλογικότητας Β. Κριτική της στάθµισης Αµφισβήτηση στάθµισης α) Έλλειψη θεωρητικού θεµελίου έλλειψη νοµικής σύγκρουσης β) Ασυµβατότητα µε την τυπική ισοδυναµία των συνταγµατικών δικαιωµάτων γ) Έλλειψη κριτηρίων στάθµισης Αποτελέσµατα στάθµισης α) Ανασφάλεια δικαίου β) Παντελής αποκλεισµός εφαρµογής µιας συνταγµατικής διάταξης Γ. Συµπέρασµα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Το πρόβληµα που αντιµετωπίζουµε είναι το ζήτηµα της στάθµισης των συµφερόντων ως τρόπου επίλυσης του νοµικού προβλήµατος της «σύγκρουσης» των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Πρόκειται για µία µέθοδο ιδιαίτερα διαδεδοµένη, ωστόσο παρουσιάζει πολλές ατέλειες και αµφισβητείται η αποτελεσµατικότητά της. Επιπλέον, η βιβλιογραφία για το εν λόγω ζήτηµα είναι ελλιπής. 2. Η στάθµιση των συνταγµατικών αξιών οδηγεί στη συγκρότηση του δικανικού συλλογισµού µε τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται µία ισορροπηµένη σχέση ανάµεσα στους δύο αντιθετικής ροπής προσδιορισµούς του ερµηνευτικού εγχειρήµατος : τις βιοτικές περιστάσεις µέσα από τις οποίες ανακύπτει η συγκεκριµένη αντιδικία και τις 1

2 συνταγµατικές αρχές στις οποίες αναφέρονται τα επιχειρήµατα των διαδίκων. Ακριβώς, η ολοκλήρωση (integration) του ερµηνευτικού διαβήµατος συντίθεται στο πλαίσιο ενός κυκλικής φοράς, επιχειρηµατολογικά διαρθρωµένου συλλογισµού, ο οποίος αξιολογεί την απόκκλιση των συµφερόντων των διαδίκων υπό το φως µίας συνεκτικής θεώρησης των συνταγµατικών ρυθµίσεων που αναφέρονται στην επίδικη περίπτωση. Σε ένα πρώτο στάδιο, λοιπόν, ο δικαστής θα πρέπει να κατανοήσει την αξία των αντιπαρατιθέµενων συµφερόντων. Αυτό µπορεί να το πετύχει αξιολογώντας τα επιχειρήµατα που προβάλλονται από τους διαδίκους. Σε ένα δεύτερο στάδιο, ο δικαστής µπορεί να προχωρήσει στη διατύπωση µιας «µεσαίου βεληνεκούς» κανονιστικής θεωρίας, η οποία θα συνθέτει και θα εξειδικεύει τις προβαλλόµενες συνταγµατικές αρχές, έτσι ώστε να γίνει ακριβής ο καθορισµός της αξίας των εµπλεκοµένων συµφερόντων. Η θεωρία αυτή θα πρέπει να καταλήγει στη διατύπωση ενός ειδικότερου κανόνα, µίας δηλαδή εν δυνάµει γενικεύσιµης νοµικής κρίσης, που να είναι επαρκώς θεµελιωµένη ενόψει των κριτηρίων της ολοκλήρωσης και της εξελιτικής συνοχής. 3. Στην εργασία αυτή θα προσπαθήσουµε να αναλύσουµε βήµα βήµα τη νοµική αυτή µέθοδο, να προσεγγίσουµε καταρχήν τη λογική της και να καταλήξουµε µέσα από τη διαδικασία αυτή στην παραδοχή ή µη της αποτελεσµατικότητάς της. Η στάθµιση, παρά την συχνή εφαρµογή της από τα δικαστήρια, έχει γίνει αντικείµενο κριτικής έντονης κάποιες φορέςαπό τη θεωρία. Η κριτική αυτή θα µπορούσε να συνοψιστεί στην αµφισβήτηση της ύπαρξης αρχικά, αλλά και της νοµιµότητας και εγκυρότητας-αξιοπιστίας των κριτηρίων που λαµβάνονται υπόψιν και εφαρµόζονται από την ελληνική δικαιοσύνη. Η σύγκρουση της στάθµισης µε την θεµελιώδη αρχή της τυπικής ισοδυναµίας των συνταγµατικών διατάξεων δεν φαίνεται να προβληµατίζει τους οπαδούς της θεωρίας αυτής, µε αποτέλεσµα να οδηγούµαστε σε ένα επικίνδυνο παράνοµο σ αυτήν την ίδια την προσπάθεια απονοµής δικαιοσύνης, γεγονός που καταδεικνύει και το παράδοξο του πράγµατος. 2

3 4. Η αβεβαιότητα και το επισφαλές της µεθόδου αυτής, θα παρουσιαστούν µε την βοήθεια συγκεκριµένων χαρακτηριστικών αποφάσεων, όπου παρακολουθώντας κανείς τη λογική διεργασία που ακολουθείται σ αυτές, δε µπορεί παρά τουλάχιστον να προβληµατιστεί για τον τρόπο πάνω στον οποίο στηρίζεται πλειάδα δικαστικών αποφάσεων. Α. ΣΤΑΘΜΙΣΗ 1.ΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 5. Τα ατοµικά δικαιώµατα ως εξουσίες που απονέµονται από το ισχύον δίκαιο, προϋποθέτουν βασικά το κράτος που τα θεσπίζει. Το γεγονός ότι τα ατοµικά δικαιώµατα λειτουργούν σε µία κρατικά οργανωµένη κοινωνία σηµαίνει ότι η ύπαρξη και η άσκησή τους ρυθµίζεται, προσδιορίζεται, περιορίζεται, διευρύνεται, περιστέλλεται, αναστέλλεται ή καταλύεται, δηλαδή εξαρτάται από την εκάστοτε κυρίαρχη µέσα στο κράτος θέληση, που έχει την ικανότητα αποτελεσµατικής επιβολής. 6. Τα ατοµικά δικαιώµατα θεσπίζονται και ρυθµίζονται από το εκάστοτε ισχύον συνταγµατικό δίκαιο, συνήθως δε, κατά βάση, από το Σύνταγµα. ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΞΙΕΣ 1 7. Η έκταση και ο βαθµός της κατοχύρωσης των δικαιωµάτων αυτών εξαρτώνται βέβαια από την ιστορική συγκυρία και τους υφιστάµενους συσχετισµούς κοινωνικών και πολιτικών δυνάµεων, τόσο κατά τη στιγµή της θέσπισης του Συντάγµατος, όσο και αργότερα κατά την εφαρµογή του. Εάν και εφόσον η κατοχύρωσή τους ανταποκρίνεται στα πραγµατικά αυτά δεδοµένα, τότε τα συνταγµατικά δικαιώµατα µπορούν να εκφράσουν µια 1 Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα 3

4 ευρύτερη κοινωνική και πολιτική συναίνεση και να αποτελέσουν µία από τις ιδεολογικές βάσεις πάνω στις οποίες θεµελιώνεται η πολιτική ενότητα του κοινωνικού σχηµατισµού. Με την έννοια αυτή µπορεί να γίνει λόγος για τα συνταγµατικά δικαιώµατα ως «θεµελιώδεις αξίες της κοινωνικής συµβίωσης». Τη διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων του γερµανικού Συντάγµατος ως αξιών υπερτονίζει, προσδίδοντάς της οιονεί µεταφυσική διάσταση, η παλιότερη νοµολογία του Οµοσπονδιακού Συνταγµατικού ικαστηρίου της Γερµανίας σχετικά µε την «αντικειµενική τάξη αξιών» του Θεµελιώδους Νόµου της Βόννης. «Με αυτό εκφράζεται µία επί της αρχής ενίσχυσης της ισχύος των θεµελιωδών δικαιωµάτων», διακήρυξε το δικαστήριο στην απόφαση Lüth. Παρόλο που τα ατοµικά δικαιώµατα εξακολουθούν να έχουν τη σηµασία αµυντικών δικαιωµάτων του ατόµου έναντι του κράτους, αποκτούν ταυτόχρονα και έναν αντικειµενικό χαρακτήρα και ισχύουν, σύµφωνα µε την απόφαση αυτή, για όλους τους κλάδους του δικαίου, Παραπέρα γίνεται δεκτό ότι οι διατάξεις των κοινών νόµων πρέπει να ερµηνεύονται σύµφωνα µε το πνεύµα αυτού του συστήµατος αξιών. Στην πραγµατικότητα η αµφίβολης αντικειµενικότητας «τάξη αξιών» υποκαθιστά την απαραίτητη κανονιστική θεµελίωση της αντικειµενικοποίησης των δικαιωµάτων και ταυτόχρονα δεν αφήνει περιθώρια για τις αναγκαίες, ενόψει των θεµελιωδών συνταγµατικών αρχών, διαβαθµίσεις της αντικειµενικοποίησης αυτής. Η τελευταία είναι έτσι ανέλεγκτη και απεριόριστη. Πάντως και η ίδια η νοµολογία του Συνταγµατικού ικαστηρίου φαίνεται να έχει εγκαταλείψει, από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, τη θεµελίωση των κρίσεών της στην «τάξη αξιών». 2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ α) Στάθµιση: 4

5 8. Η λέξη στάθµιση κατά κυριολεξία σηµαίνει ζύγισµα. Η διαδικασία αυτή, ως µέθοδος µέτρησης του βάρους, προϋποθέτει το ζυγό, τα ζυγιζόµενα µέρη και τη µονάδα µέτρησης, τα σταθµά. Η στάθµιση περιλαµβάνει στη σηµασία της τόσο τη διαδικασία µέτρησης, όσο και το αποτέλεσµα αυτής. β) Η Νοµική Στάθµιση: 9. Όπως ο ζυγός συγκρίνει και µετρά το βάρος δύο αντικειµένων, έτσι και κατά τη νοµική στάθµιση, προσπαθούµε να συγκρίνουµε και να καθορίσουµε το νοµικό βάρος των µερών µιας νοµικής διαφοράς. εν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η πλάστιγγα αποτελεί το έµβληµα της δικαιοσύνης. Ο δικαστής τοποθετεί στον ζυγό της δικαιοσύνης τα αντιτιθέµενα µέρη και τη διαφορά τους, τα πραγµατικά περιστατικά, τα νοµικά επιχειρήµατα και νικητής είναι εκείνος που διαθέτει τελικά το µεγαλύτερο νοµικό βάρος 2. Η νοµική αυτή διαδικασία όµως, προϋποθέτει και εδώ την ύπαρξη συγκεκριµένων σταθµών, εν προκειµένω κριτηρίων, τα οποία θα αποτελέσουν το µέτρο σύγκρισης των εξεταζόµενων αγαθών. Αποτέλεσµα της στάθµισης αυτής είναι η διάκριση του νοµικά βαρύτερου από το νοµικά ελαφρύτερο αγαθό ή αντίστοιχα του νόµιµου από το παράνοµο. Προσδιορίζει ποιο είναι το επιτιθέµενο και ποιο το αµυνόµενο µέρος της διαφοράς. Λαµβάνει συνεπώς η λέξη αυτή µια ιδιάζουσα σηµασία, διαφορετική από αυτήν µε την οποία χρησιµοποιείται συνήθως στην καθηµερινότητα, από την απλή δηλαδή λήψη υπόψιν γεγονότων και καταστάσεων. Αποτελεί εποµένως η στάθµιση έναν τεχνικό νοµικό όρο (terminus technicus), µία νοµική µέθοδο για την επίλυση συγκεκριµένων διαφορών και την άρση αντιθέσεων. Η στάθµιση είναι το νοµικό εργαλείο για τη λύση της σύγκρουσης. Η σύγκρουση συνεπώς, - οι δυσχερείς εκείνες περιπτώσεις όπου είναι δυσδιάκριτη η διακρίβωση του νοµίµου από το παράνοµο- είναι το πραγµατικό και νοµικό υπόβαθρο της 2 Βλ. ηµητρόπουλο Ανδρέα, άρθρο: Προβλήµατα της στάθµισης ως νοµικής µεθόδου 5

6 στάθµισης. Η στάθµιση προϋποθέτει τη σύγκρουση. Στάθµιση γίνεται επειδή προηγείται σύγκρουση. 10 Πρακτική ΓΟΣ : Προς τη λύση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, στο πεδίο των µεταξύ των ιδιωτών σχέσεων, στράφηκε το γερµανικό οµοσπονδιακό συνταγµατικό δικαστήριο (ΓΟΣ ) 3. Αναπτύχθηκε έτσι κυρίως στο πλαίσιο της νοµολογίας του ΓΟΣ η θεωρία της στάθµισης συµφερόντων. Η µέθοδος αυτή συνδέεται άρρηκτα µε την αντίληψη που υπάρχει στη Γερµανία για το «αξιολογικό σύστηµα» και την «αξιολογική φύση» της γερµανικής έννοµης τάξης. Στις περιπτώσεις λοιπόν σύγκρουσης δικαιωµάτων, οι «ανώτερες αξίες υπερτερούν», ενώ οι «κατώτερες αξίες υποχωρούν». Η στάθµιση, αν και είχε ξεκινήσει ως αυτοτελής µέθοδος, αποτελεί µάλλον πλέον το τρίτο στάδιο της αρχής της αναλογικότητας. 3. Η ΜΕΘΟ ΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ α) Γενικά για τη στάθµιση: 11.συγκεκριµένη εφαρµογή: Όπως προαναφέρθηκε, η στάθµιση είναι νοµική µέθοδος άρσης των συγκρούσεων. Η µέθοδος όµως αυτή δεν είναι καθορισµένη in abstracto, αφού δεν τίθεται θέµα αφηρηµένης προτίµησης κάποιας συνταγµατικής διάταξης εις βάρος της άλλης, εκτός βέβαια αν υπάρχει µεταξύ τους σχέση ειδικότητας. Η θεµελιώδης αρχή της τυπικής ισοδυναµίας των συνταγµατικών διατάξεων, όταν δεν προβληµατίζει για την ίδια την εφαρµογή της µεθόδου, επιτάσσει τουλάχιστον την αντιµετώπιση της σύγκρουσης µόνο µε βάση µία ad hoc και in concreto σχέση προτιµήσεως ανάµεσα στις διατάξεις, µε γνώµονα την καλύτερη δυνατή αξιολόγηση των διακυβευόµενων δικαιωµάτων, εννόµων αγαθών 3 Βλ. ηµηρόπουλο, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος 6

7 και συµφερόντων. Σε αλλοδαπές συνταγµατικές τάξεις, όπως πχ η αµερικανική, διαφαίνεται αντίθετα η τάση για a priori αξιολογική ιεράρχηση των ελευθεριών σε «προτιµώµενες» (preferred freedoms) και µη συνεκτίµηση: Η µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων βασίζεται σε συνεκτίµηση όλων των ιδιαίτερων συνθηκών, κάτω από τις οποίες προκύπτει η σύγκρουση. Ο δικαστής επιλέγει ύστερα από προσεκτική εκτίµηση των συγκεκριµένων πραγµατικών περιστατικών ποιο δικαίωµα, συµφέρον, αγαθό είναι άξιο προστασίας στην προκειµένη περίπτωση. Κατά τη διαδικασία της στάθµισης ερευνάται η ένταση του περιορισµού του συγκεκριµένου ατοµικού δικαιώµατος, η σπουδαιότητα του λόγου που τον επιτάσσει καθώς και οι συνέπειές του. Η αξιολόγηση αυτή δεν θα πρέπει να γίνεται αυθαίρετα, κατά την υποκειµενική κρίση του εφαρµοστή του δικαίου, αλλά µε αντικειµενικότητα και αµεροληψία, βάσει του γενικότερου πνεύµατος δικαίου και των κρατουσών κοινωνικών αντιλήψεων. Τον κίνδυνο αυτόν επισηµαίνει ο Μάνεσης, παρατηρώντας ότι: «Η διακριτική ευχέρεια που έχει, σ αυτές τις περιπτώσεις, το αρµόδιο κρατικό όργανο πρέπει να ασκείται µε κριτήρια αντικειµενικά και όχι µε βάση αυθαίρετες κατατάξεις και υποκειµενικές εκτιµήσεις ιδεολογικής ή πολιτικής υφής.» Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι κατά τη διαδικασία της στάθµισης παρέχεται µεγάλη εξουσία στον δικαστή, ο οποίος παρά την τυπική ισοδυναµία των συνταγµατικών διατάξεων- µπορεί κατά την εφαρµογή τους να θεωρήσει ότι υπερτερεί µία και να την επιλέξει εις βάρος της άλλης. Παρατηρείται δηλαδή η υποκατάσταση του συντακτικού νοµοθέτη, ο οποίος δεν προέβη σε ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, από τον δικαστή. Συµπεραίνουµε, εποµένως, πως η µέθοδος της στάθµισης εντοπίζει την αντίθεση τη διαφοράς, δεν προχωρεί όµως στον εντοπισµό της ενότητας, αλλά στρέφεται στον παντελή αποκλεισµό ή διαφορετικά στην πλήρη προτίµηση και επικράτηση του ενός µέρους. 4 Βλ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα 7

8 β) Εµφανείς και «νοµιµοφανείς» συγκρούσεις 5 Στις «δυσχερείς» περιπτώσεις, στις οποίες η διάκριση του νοµίµου από το παράνοµο εµφανίζει µεγάλη δυσκολία, ο κριτής προσφεύγει στην στάθµιση είναι περιπτώσεις συγκρούσεων (Kollision), δηλαδή σε περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν είοναι δυνατή η ταυτόχρονη πραγµατοποίηση του περιεχοµένου δύο ή περισσοτέρων αγαθών ίσης αξίας. Η υπό νοµική έννοια σύγκρουση, «η σύγκρουση των δικαιωµάτων» αποτελεί την θεωρητική βάση της στάθµισης. Το πρόβληµα είναι η σύγκρουση και η στάθµιση είναι η µέθοδος λύσης του προβλήµατος. Η στάθµιση προϋποθέτει την σύγκρουση. Αν δεν υπάρχει (προηγείται) σύγκρουση δεν υπάρχει και στάθµιση. Η σύγκρουση είναι η causa της στάθµισης. Άρα, η στάθµιση θα µπορούσε να οριστεί ως «νοµική µέθοδος άρσης των συγκρούσεων». Στις νοµιµοφανείς συγκρούσεις και τα δύο µέρη της διαφοράς εµφανίζονται ότι ασκούν νοµίµως το δικαίωµα και εντούτοις συγκρούονται. εν φαίνεται δηλαδή η ταυτόχρονη εφαρµογή και των δύο δικαιωµάτων. Ο δικαστής καταφεύγει στην στάθµιση. Η ευκολία της µιας κατηγορίας (εµφανών) περιπτώσεων έγκειται στο ότι ενώ η δράση του ενός µέρους (αµυνοµένου) βρίσκεται εντός του γενικού περιεχοµένου του δικαιώµατος η δράση του άλλου µέρους (επιτιθέµενου) έχει εµφανώς υπερβεί τα όρια και ευρίσκεται σαφώς εκτός γενικού περιεχοµένου. Παράλληλα η δυσχέρεια της δεύτερης κατηγορίας (νοµιµοφανών) περιπτώσεων οφείλεται, στο ότι η δράση και των δύο µερών της διαφοράς εµπίπτει στο γενικό περιεχόµενο των αντίστοιχων δικαιωµάτων, µε αποτέλεσµα και οι δύο συµπεριφορές να φαίνονται νόµιµες (νοµιµοφανής σύγκρουση)., Το πράγµατι δύσκολο πεδίο της νοµιµοφανούς διαφοράς δεν ανάγεται στην εκτός γενικού περιεχοµένου περιοχή, αλλ ευρίσκεται µέσα σε αυτή και η επίλυση προϋποθέτει τον προσδιορισµό του θεσµικού (και όχι απλά του γενικού) περιεχοµένου. Η συµπεριφορά κάποιου από τα δύο µέρη ναι µεν ευρίσκεται εντός του γενικού περιεχοµένου πλην όµως έχει υπερβεί τα όρια, που θέτει το θεσµικό περιεχόµενο. Η συµπεριφορά αυτή εµφανίζεται ως νόµιµη ενώ δεν είναι. 5 Βλ. ηµητρόπουλο Ανδρέα, άρθρο: Προβλήµατα της στάθµισης ως νοµικής µεθόδου 8

9 γ) Κριτήρια - σταθµά που εφαρµόζονται από τον δικαστή: 13.αναγκαιότητα κριτηρίων: Εύκολα θα διαπίστωνε κανείς µπροστά στον κίνδυνο της δικαστικής αυθαιρεσίας, την επιτακτική ανάγκη να διατυπωθούν συγκεκριµένα κριτήρια, στα οποία θα στηρίζει κάθε φορά την κρίση του ο εφαρµοστής του δικαίου. Η ίδια η έννοια της στάθµισης ως ζυγαριά, πλάστιγγα, προϋποθέτει την ύπαρξη συγκεκριµένων και προκαθορισµένων σταθµών τα οποία θα αποτελέσουν το µέτρο, βάσει του οποίου θα µετρηθεί το νοµικό βάρος των µερών της διαφοράς. Μετά όµως από µία προσεκτική επισκόπηση των όσων έχουν γραφτεί στη θεωρία για τη στάθµιση, µε έκπληξη παρατηρούµε την έλλειψη διατύπωσης των κριτηρίων αυτών. Αποκαλύπτοντας συνεπώς την µεθοδολογία της διαδικασίας αυτής, καταλήγουµε σε µία στάθµιση κάθε συγκεκριµένης περίπτωσης, χωρίς να προσφέρονται εκ των προτέρων σαφή, γενικά και άρα ασφαλή κριτήρια για την άρση των συγκρούσεων. 14. Τελευταίος πειρασµός: Στην προσπάθεια µας να κατανοήσουµε τη φύση και το είδος των κριτηρίων που εφαρµόζονται, θα βοηθηθούµε από τη λογική διεργασία που ακολουθείται σε δικαστικές αποφάσεις. ιαπιστώνουµε συµπερασµατικά, την θεµελιώδη συµβολή της νοµολογίας στη διάπλαση της µεθόδου της στάθµισης µέσα από την περιπτωσιολογική επίλυση διαφορών. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα της 17115/1988 ΠρωτΑθ για το έργο «Τελευταίος Πειρασµός» 6.Στην προκειµένη 6 «Ανακύπτει το πρόβληµα της αξιολογήσεως και της σταθµίσεως «αξιών», εκατέρωθεν δικαιωµάτων, συµφερόντων και εννόµων αγαθών, ποια αξία, ποιο δικαίωµα, ποιο συµφέρον, ποιο έννοµο αγαθό είναι στη συγκεκριµένη περίπτωση σπουδαιότερο από το άλλο και µέχρι ποίου σηµείου φθάνει η νοµική σηµασία καθενός απ αυτά στην περιοχή του δικαιώµατος επί της ιδίας προσωπικότητας, επί τη βάση γενικών αρχών, που συνάγονται είτε από το συνολικό πνεύµα της νοµοθεσίας και τις επί µέρους διατάξεις, από το πνεύµα των οποίων µπορεί να αρυσθεί κανείς τις κατά προτίµηση γενικότερες τάσεις και κατευθύνσεις της νοµοθεσίας, είτε από το πολιτιστικό ιδεώδες του οποίου φέρει τη σφραγίδα η έννοµη τάξη και του επί του ιδεώδους τούτου θεµελιουµένου πίνακος αξιών. Με βάση την αξιολόγηση αυτή θα 9

10 περίπτωση συγκρούονται το δικαίωµα στην προσωπικότητα µε την ελευθερία της τέχνης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιχειρηµατολογία των δικαστών που στηρίζουν την κρίση τους στη βάση γενικών αρχών, που συνάγονται είτε από το συνολικό πνεύµα της νοµοθεσίας, είτε από το πολιτιστικό ιδεώδες. ιαµορφώνεται εποµένως ένας «πίνακας αξιών». Επιπλέον, λαµβάνεται υπόψη το αν η άσκηση του δικαιώµατος που προτάσσεται τελικά ως επικρατέστερο, προσκρούει στην καλή πίστη, στα χρηστά ήθη, στον οικονοµικό ή κοινωνικό σκοπό του. Σε άλλο σηµείο της ίδιας απόφασης τονίζεται η σηµασία «των θεµελιωδών πολιτειακών, κοινωνικών, οικονοµικών και ηθικών αρχών και αντιλήψεων που κυριαρχούν στην Ελληνική πολιτεία και αντιπροσωπεύουν την περί του πρέποντος λαϊκή συνείδηση.» Παρατηρούµε τη χρήση αφηρηµένων εκφράσεων και εννοιών, όπως η λαϊκή συνείδηση, το πολιτιστικό ιδεώδες κα, οι οποίες εύλογα αφήνουν περιθώριο ελεύθερης εκτίµησής τους από τον εφαρµοστή του δικαίου κατά την απονοµή της δικαιοσύνης. 15. ικαίωµα προσωπικότητας και ελευθερία του τύπου:συχνή επίσης είναι η σύγκρουση που προκύπτει ανάµεσα στο απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και στο δικαίωµα της προσωπικότητας αφενός, και στην ελευθερία του τύπου αφετέρου 7. Η ευρωπαϊκή σύµβαση της Ρώµης µας παρέχει µια κατευθυντήρια γραµµή που µας υποδεικνύει ότι για την επίλυση της συγκρούσεως της ελευθερίας του τύπου και των πληροφοριών µε το δικαίωµα του ιδιωτικού βίου πρέπει πάντα να στηριζόµαστε στις υπερισχύσει το σπουδαιότερο δικαίωµα και µόνο, αν το δικαίωµα αυτό είναι το δικαίωµα εκείνου που προσβάλλει την προσωπικότητα του άλλου η προσβολή δεν θα είναι παράνοµη, εκτός αν η ενάσκηση του επικρατέστερου δικαιώµατος είναι ανεπίτρεπτη κατά το άρθρο 281 ΑΚ, διότι υπό τις συγκεκριµένες συνθήκες, αντίκειται προφανώς στην καλή πίστη ή στα χρηστά ήθη ή υπερβαίνει προφανώς τα όρια που διαγράφει ο οικονοµικός ή κοινωνικός σκοπός του κατά προτίµηση προστατευοµένου αυτού δικαιώµατος.» 7 Βλ. λχ Εφ. Αθηνών 4054/1992 (τριµ.), Νο Β 1992, σ. 923 επ. (πώληση όπλων στο Ιράν) Όπως αναφέρεται στην απόφαση «Το συµφέρον του κοινού για πληροφόρηση δεν συνιστά απόλυτο δικαιολογητικό λόγο επεµβάσεως στην προσωπικότητα, αλλά η επίκληση του από το δράστη οδηγεί σε στάθµιση συµφερόντων κατά την οποία πρέπει να ληφθούν υπόψη µεταξύ άλλων α) η συνταγµατική αναγνώριση της ελευθερίας εκφράσεως και ειδικότερα µέσω του τύπου, η οποία προσδίδει ιδιαίτερο βάρος στην αποστολή του τύπου, β) τα διεθνή κείµενα που έχουν διατυπωθεί σχετικά µε τη θέση και τις δραστηριότητες του τύπου και τα οποία συντελούν στη διαµόρφωση του περιεχοµένου των συναλλακτικών ηθών και της αντικειµενικής καλής πίστης». 10

11 «αντιλήψεις που επικρατούν σε µια δηµοκρατική κοινωνία» 8, άλλο ένα ασαφές και αόριστο κριτήριο που εµφανίζεται στη διαδικασία της στάθµισης και που κρίνεται κάθε φορά ad hoc. Επιπλέον, έννοιες όπως το «δικαιολογηµένο συµφέρον του κοινωνικού συνόλου προς πληροφόρηση» εκτιµώνται ελεύθερα υπό το πρίσµα των ειδικών συνθηκών κάθε περίπτωσης χωρίς κάποιο σταθερό σηµείο αναφοράς, µε αποτέλεσµα η αξιολόγηση και η ιεράρχηση των συγκρουόµενων αγαθών να κινδυνεύει να γίνει αυθαίρετα. 16. ικαίωµα προσωπικότητας και ελευθερία επιστήµης και έκφρασης:προς την κατεύθυνση ιεράρχησης συνταγµατικών αρχών και δικαιωµάτων φαίνεται να προχωρεί η νοµολογία του Αρείου Πάγου. Απόφαση του 1999 (Απ 13/1999, Ολ., ΤοΣ 1999, 253) δέθηκε ότι η προστασία της ελευθερίας της επιστήµης και της έκφρασης «επειδή αποσκοπεί στη διαφύλαξη ύψιστων κοινωνικών αγαθών, καλύπτει (νοµιµοποιεί) και προσβολές του δικαιώµατος της προσωπικότητας που τυχόν ενυπάρχουν στην ενάσκησή τους, οι οποίες έτσι, εφόσον δεν προσβάλλεται η αξία του ανθρώπου, δεν είναι παράνοµες διότι η προσωπικότητα, κι αν θίγεται, έχει στη συγκεκριµένη περίπτωση υποδεέστερη σηµασία σε σχέση µε το αγαθό των ως άνω ελευθεριών». Προκύπτει έτσι µια ιεράρχηση µε την αξία του ανθρώπου στην κορυφή, ακολουθούν οι ελευθερίες της επιστήµης και της έκφρασης και τέλος, το κατοχυρωµένο επίσης στο Σύνταγµα, µε την ίδια τυπική ισχύ, δικαίωµα της προσωπικότητας. εν δίνεται όµως καµία διευκρίνιση για το που στηρίζεται η αξιολόγηση αυτή Στο σηµείο αυτό αξίζει να αναφερθούµε σε µία σηµαντική στιγµή των νοµολογιακών εξελίξεων στη χώρα µας, στην απόφαση ΣτΕ 10/1988 µε την οποία καθιερώθηκε η έννοια του «πολεοδοµικού κεκτηµένου» 10.Στην απόφαση αυτή ο δικαστής καλείται να σταθµίσει τη συνταγµατική αξία 8 Βλ. Μιχαηλίδη- Νουάρο, Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου, ΤοΣ, Βλ. Χρυσόγονο, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα 10 Στρατηλάτης Κ., Η συγκεκριµένη στάθµιση των συνταγµατικών αξιών κατά τη δικαστική ερµηνεία του Συντάγµατος, Το Σ 2001, σ. 495 επ. 11

12 του περιβάλλοντος ( άρθρο 24 παρ. 1 του Σ ) ενόψει της εξυπηρέτησης της «λειτουργικότητας και ανάπτυξης των οικισµών» και της εξασφάλισης των «καλύτερων δυνατών όρων διαβιώσεως των κατοίκων» ( άρθρο 24 παρ. 2 του Σ ). Ήδη στα πρώτα σηµεία του σκεπτικού της απόφασης ο δικαστής παρουσιάζει τα standards 11 του δικανικού συλλογισµού. τα µέτρα που λαµβάνει ο νοµοθέτης προκειµένου να πραγµατωθεί η χωροταξική αναδιάρθρωση της χώρας και η πολεοδοµική ανάπτυξη των οικιστικών περιοχών θα πρέπει να συντελούν «στην αναβάθµιση του οικιστικού περιβάλλοντος προς τον σκοπό της βελτιώσεως της ποιότητας ζωής». Η δικανική κρίση, λοιπόν, οφείλει να «σταθεροποιηθεί» γύρω από την παραπάνω στοχοθεσία, η οποία στη συνέχεια αποτιµάται αναφορικά µε τις επιπτώσεις της συγκεκριµένης ρύθµισης και οδηγεί στη διατύπωση ενός ειδικότερου κανόνα. η µεταβολή των υφιστάµενων όρων δοµήσεως των σχεδίων πόλεων είναι επιτρεπτή «µόνον - υπό την έννοια ότι δια της εισαγόµενης νέας ρυθµίσεως θα βελτιώνονται ακόµη περισσότερο οι συνθήκες διαβιώσεως των κατοίκων». Ο κανόνας αυτός εξειδικεύεται περαιτέρω, προκειµένου να προσαρµοστεί τελικά στα περιστατικά της επίδικης περίπτωσης : η µείωση των ελεύθερων ( ακάλυπτων ) χώρων συνιστά ανεπίτρεπτη επιδείνωση των όρων διαβιώσεως των κατοίκων. Η απόφαση, βέβαια, αυτή δε συνιστά σε καµία περίπτωση υπόδειγµα συγκεκριµένης στάθµισης των συνταγµατικών αξιών. Στο σκεπτικό της δύσκολα µπορεί κανείς να εντοπίσει µία αποσαφηνισµένη διάγνωση των αντιπαρατιθέµενων συµφερόντων, όπως αυτά προβάλλονται στην αντίθεση καθορισµένων συνταγµατικών αξιών. Αντίθετα, θα λέγαµε ότι προηγείται η διατύπωση µίας προερµηνευτικής θεωρίας, στην οποία ανεπαρκώς θεµελιώνεται η συγκεκριµένη επιλογή, εφόσον ο δικαστής αδυνατεί να κατανοήσει τη διαφορά υπό τους όρους 11 «Η αναζήτηση της εξελικτικά συνεκτικής ανασύνθεσης του ισχύοντος καταλήγει στη διατύπωση ενός ειδικότερου κανόνα δικαίου. Ο δικαστής οφείλει τελικά να περατώσει τη διαλογή και αντιπαραβολή των δικανικών επιχειρηµάτων, και να εξειδικεύσει την αξιολογική αντινοµία σε µία αιτιολογηµένη δικαιϊκή ρύθµιση. Η ρύθµιση αυτή συγκροτεί το θεµέλιο της δικαστικής απόφασης ενόψει της συγκεκριµένης αντιδικίας, και ως εκ τούτου είναι προορισµένη να διατηρήσει µία σχετική στο χρόνο και ανοικτή σε περαιτέρω επιχειρηµατολογική εµβάθυνση κανονιστική ισχύ». Στρατηλάτης Κ., Η συγκεκριµένη στάθµιση των συνταγµατικών αξιών κατά τη δικαστική ερµηνεία του Συντάγµατος, Το Σ 2001, σ. 495 επ. 12

13 µίας αξιακά σηµαντικής αντιπαραβολής βιοτικών δυνατοτήτων. Αυτό που, όµως, ενδιαφέρει στο σηµείο αυτό είναι η µεθοδολογική εκλέπτυνση της υπαγωγικής διαδικασίας. Βλέπουµε, λοιπόν, ότι ο δικαστής δεν αρκείται στην αντιπαραθετική παρουσίαση των εµπλεκόµενων συνταγµατικών διαταράξεων,κάτι τέτοιο θα ήταν, άλλωστε, δύσκολο ενόψει της κρινόµενης περίπτωσης, εφόσον το κανονιστικό υπόβαθρο της διαφοράς εντοπίζεται, σε ένα πρώτο βαθµό τουλάχιστον, αποκλειστικά στο άρθρο 24 του Συντάγµατος. Αντίθετα, έστω και υπό τους όρους µίας αυστηρά κανονιστικής ( γενικεύσιµης ) µείζονας πρότασης, ο δικαστής επιχειρεί να εµβαθύνει τη νοµική του κρίση σε ειδικότερες νοµικές προτάσεις. Οι προτάσεις αυτές «σταθεροποιούν» τον ερµηνευτικό συλλογισµό, και οδηγούν σε πληρέστερη εκπλήρωση του καθήκοντος θεµελιώσεως της δικανικής κρίσης. 18. Στο παράδειγµα της «υπόθεσης Μπαµπινιώτη» 12,στο σκεπτικό της απόφασης του πρωτοβάθµιου δικαστηρίου ο δικαστής διατυπώνει, µεταξύ άλλων, τις εξής σκέψεις : «Ένα καλό λεξικό δεν µεταγράφει µόνο τη γλωσσική πραγµατικότητα, αλλά έχει σαν αποστολή και να διδάσκει Με βάση αυτά, η γλωσσική πραγµατικότητα που περιγράφεται σ αυτό, ήτοι η χρήση µιας συγκεκριµένης λέξης, πρέπει να είναι αυτή που έχει κατά κάποιο τρόπο καθιερωθεί στην Ελληνική κοινωνία, δηλαδή έχει γενικευθεί και έχει κάποια διάρκεια Έτσι η απάλειψη της φράσεως µε το συγκεκριµένο περιεχόµενο ουδόλως θα αναιρούσε την επιστηµονικότητα του συγκεκριµένου λεξικού, η οποία είναι άλλωστε δεδοµένη». Με αυτόν τον τρόπο, ο δικαστής σταθµίζει τα αντικρουόµενα συµφέροντα εις όφελος της συνταγµατικής αξίας της προσωπικότητας των θιγοµένων από τον επίµαχο χαρακτηρισµό. Μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή των πραγµατικών περιστατικών θα µπορούσε να συνιστά η συµπερίληψη του επίµαχου χαρακτηρισµού όχι σε ένα λεξικό, αλλά σε ένα µυθιστόρηµα. Ας υποθέσουµε, λοιπόν, ότι ο βασικός ήρωας ενός λογοτεχνικού δηµιουργήµατος, µε αφορµή µία λογοµαχία, εκτοξεύει τη φράση «όλοι οι παοκτσήδες είστε Βούλγαροι». Με δεδοµένη την απόφαση του παραδείγµατος µας, έστω και εάν αργότερα αναιρέθηκε µε την ΑΠ 13/1999, θα µπορούσε ο δικαστής ης 12 Τσακυράκης, Θρησκεία κατά τέχνης 13

14 υποθετικής αυτής περιπτώσεως να αντλήσει κρίσιµα συµπεράσµατα από τον παραπάνω δικανικό συλλογισµό, και µε ποιόν τρόπο ;Με αφορµή το ερώτηµα αυτό θα µπορούσε κανείς να διατυπώσει τρεις εναλλακτικές εκδοχές δικανικής ορθολογικότητας. Σύµφωνα µε την πρώτη, ο δικαστής να κρίνει εάν οη επίµαχη περίπτωση εµπίπτει στο νόηµα της χρησιµοποιούµενης κανονιστικής «κατηγορίας» ( εδώ η προστασία της προσωπικότητας, όπως εξειδικεύεται στον ειδικότερο κανόνα της ΜονΠρωτΘες 18134/1998 ). Στην περίπτωσή µας, ένας συλλογισµός αυτού του είδους θα κατέληγε στο συµπέρασµα ότι ένα λογοτεχνικό δηµιούργηµα, σε αντίθεση µε ένα λεξικό, δε µπορεί εξ ορισµού να αποτελέσει αφορµή για προσβολή της προσωπικότητας. Η άποψη αυτή στηρίζεται, τελικά, στην εξουσία του ερµηνευτή να αποκλείει εκ των προτέρων κάθε αµφισβήτηση της αξιολογικής συνοχής της νοµικής «κατηγορίας» και, ως εκ τούτου, αδυνατεί να µας παράσχει µία ορθολογικά ελέγξιµη νοµική κρίση. Σύµφωνα µε µία δεύτερη εκδοχή, ο δικαστής θα µπορούσε να δεχθεί ότι η επίδικη περίπτωση εντάσσεται στο κανονιστικό πεδίο της νοµικής «κατηγορίας», αλλά θα κατέληγε στο ίδιο συµπέρασµα, θεωρώντας ότι έχουµε µία εξαίρεση από τον κανόνα ( ενώ η περίπτωση του λεξικού συνιστά επιβεβαίωση του ). Η άποψη αυτή δε συνιστά παρά µία παραλλαγή της πρώτης εκδοχής, εφόσον δεν εξηγεί γιατί στην κρινόµενη περίπτωση θα πρέπει να αποκλίνουµε από την οµοιόµορφη εφαρµογή της κρίσιµης νοµικής επιταγής ενώ υπονοµεύει, µεταξύ άλλων, το «αξιακό» φορτίο του ίδιου του κανόνα. 19Νοµολογία Ε Α: Πλούσια σε παραδείγµατα στάθµισης δικαιωµάτων, αξιών και συµφερόντων είναι και η νοµολογία του Ευρωπαϊκού ικαστηρίου ικαιωµάτων του Ανθρώπου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρόσφατη απόφαση Evans vs. United Kingdom του Ιστορικό: Τον Οκτώβριο του 2000 ανακοινώθηκε στην προσφεύγουσα η ανάγκη να αφαιρέσει τις ωοθήκες της λόγω κακοήθους όγκου. Η ίδια µε τον σύζυγό της απευθύνθηκαν σε µια κλινική ειδικευµένη σε µεθόδους τεχνητής γονιµοποίησης και αναπαραγωγής. Ακολούθησε µια επίπονη διαδικασία κατά την οποία αφαιρέθηκαν ωάρια της συζύγου και γονιµοποιήθηκαν από το γενετικό υλικό του συζύγου. Στην επιθυµία της συζύγου να καταψύξει και µη γονιµοποιηµένα ωάρια της, σε περίπτωση που χωρίσει το ζευγάρι και αποσύρει ο σύζυγος τη συναίνεση του για την εµφύτευση, ο τελευταίος την παρακαλούσε να µην το κάνει και την διαβεβαίωνε ότι δεν θα χωρίσουν και πως θέλει να γίνει πατέρας των παιδιών της. Στη συνέχεια η προσφεύγουσα υπεβλήθη στην επέµβαση αφαίρεσης των ωοθηκών οπότε της γνωστοποιήθηκε ότι για λόγους υγείας έπρεπε να περιµένει τουλάχιστον δύο χρόνια για την εµφύτευση. Τον Μάιο όµως του 2002 το ζευγάρι χώρισε και ο σύζυγος απέσυρε τη συναίνεσή του (δυνατότητα που προβλεπόταν ρητώς από την εγχώρια 14

15 Εν προκειµένω ετίθετο ζήτηµα στάθµισης του δικαιώµατος του άρθρου 8 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης ικαιωµάτων του Ανθρώπου (δικαίωµα σεβασµού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) αναφορικά µε την προστασία που παρέχει και στα δύο πρόσωπα των οποίων τα συµφέροντα των οποίων αντιτίθενται. Το δικαστήριο του Στρασβούργου δεν δέχτηκε το αίτηµα της προσφεύγουσας, τόσο όµως η άποψη της πλειοψηφίας όσο και τα επιχειρήµατα της µειοψηφίας µας προσφέρουν παραδείγµατα εννοιών και κριτηρίων που λαµβάνονται υπόψη κατά τη διαδικασία της στάθµισης (fair balance),όπως η σηµασία του θέµατος και η εξαιρετική φύση της κατάστασης («the importance of the matter and the extreme nature of her situation»), η προστασία της δηµόσιας τάξης, των ηθών και των δικαιωµάτων των άλλων ( «the protection of public order and morals and the rights of others»), η καλή πίστη («the applicant acted in good faith»), η λεπτότητα της κατάστασης («A sensitive case like this»), το περιθώριο εκτίµησης του κάθε κράτους ενόψει ευαίσθητων ζητηµάτων και θεµάτων ηθικής («The margin of appreciation when the case raises sensitive moral or ethical issues»). 20.Νοµολογία Ε Α:Άλλη µία ενδεικτική για τη διαδικασία της στάθµισης απόφαση είναι η Plon c. France του Στη συγκεκριµένη νοµοθεσία) για την εµφύτευση του γονιµοποιηµένου ωαρίου στη µήτρα της πρώην συζύγου του. Το αποτέλεσµα ήταν ότι µε την εξέλιξη αυτή η προσφεύγουσα δεν θα µπορούσε ποτέ να γίνει µητέρα µε βιολογικό τρόπο. Τέθηκε λοιπόν το ζήτηµα στάθµισης του δικαιώµατος σεβασµού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής τόσο της συζύγου όσο και του συζύγου. Η πρώτη δε θα µπορούσε να γίνει µητέρα και ο δεύτερος δεν ήθελε να γίνει πατέρας. Τα αγγλικά δικαστήρια στηριζόµενα στην εγχώρια νοµοθεσία αποφάσισαν πως νοµίµως ο σύζυγος απέσυρε αυτή του την συναίνεση. 14 Ιστορικό: Οι γαλλικές εκδόσεις Plon εξέδωσαν µε τη βοήθεια ενός δηµοσιογράφου και του προσωπικού γιατρού του προέδρου Mitterrand, µετά τον θάνατο του τελευταίου, ένα βιβλίο µε τον τίτλο «Το µεγάλο µυστικό» («Le Grand Secret»). Το βιβλίο αυτό αναφερόταν στο πρόβληµα υγείας του Γάλλου Προέδρου και περιείχε σηµαντικές λεπτοµέρειες και πληροφορίες για την πορεία της ασθένειας του, αλλά και για το αντίκτυπο που είχε στην ψυχολογία και στη συµπεριφορά του. Στη συγκεκριµένη περίπτωση συγκρούεται η ελευθερία της έκφρασης που επικαλείται ο εκδοτικός οίκος µε το δικαίωµα σεβασµού στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή τόσο του ιδίου, όσο και των συγγενών του Προέδρου. Επίσης µεγάλο είναι και το ενδιαφέρον του γαλλικού δηµοσίου, αφενός ως προς τη γενικότερη διαφύλαξη του 15

16 περίπτωση συγκρούεται η ελευθερία της έκφρασης µε το δικαίωµα σεβασµού στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή. Τα αναγκαία µέτρα σε µια δηµοκρατική κοινωνία («mesures nécessaires dans une société démocratique»), το γενικό συµφέρον και η δηµόσια τάξη («un intérêt général et d'ordre public»), τα θέµατα γενικού ενδιαφέροντος («questions d'intérêt général»), τα απαραίτητα θεµέλια µιας δηµοκρατικής κοινωνίας και οι πρωταρχικές προϋποθέσεις για την πρόοδο και την ανάπτυξη του καθενός («La liberté d'expression constitue l'un des fondements essentiels d'une société démocratique et l'une des conditions primordiales de son progrès et de l'épanouissement de chacun»), ο πλουραλισµός, η ανοχή και η διεύρυνση του πνεύµατος («le pluralisme, la tolérance et l'esprit d'ouverture»), η ύπαρξη µίας κυρίαρχης κοινωνικής ανάγκης («l'existence d'un besoin social impérieux») είναι µερικές από τις έννοιες που αποτέλεσαν in concreto τα κριτήρια της στάθµισης. δ) Η σχέση της στάθµισης µε την αρχή της αναλογικότητας 15 Η αρχή της αναλογικότητας εισάγεται «πανηγυρικά» στο νοµικό µας σύστηµα µε την 2112/1984 απόφαση του Συµβουλίου της Επικρατείας, αν και µε έναν τρόπο ελέγξιµο από µεθοδολογική άποψη. Γεγονός αποτελεί ότι η εισαγωγή αυτής της αρχής στο νοµολογιακό πεδίο σηµατοδοτεί µία σηµαντική εξέλιξη της δικανικής κρίσεως. Μέσα από την χρησιµοποίηση αυτού του καινοφανούς µεθοδολογικού «εργαλείου» από τη νοµολογία και µέσα από την εδραίωση της σχετικής προβληµατικής στο χώρο της θεωρίας, η αρχή καθιερώνεται ως αυτοτελές δικανικό µέγεθος, έτσι ώστε να της αντιστοιχεί πλέον ένα καθολικής ευρύτητας πεδίο εφαρµογών. Παράλληλα, αποκρυσταλλώνονται τα βασικά χαρακτηριστικά της έννοιας της αναλογικότητας ως ερµηνευτικής αρχής. Με την δεύτερη αυτή ιατρικού απορρήτου το οποίο συνεχίζεται και µετά το θάνατο, αφετέρου επειδή η υπόθεση αφορά σε ένα πρόσωπο που διατέλεσε Πρόεδρος της Γαλλικής ηµοκρατίας. 15 Στρατηλάτης Κ., Η συγκεκριµένη στάθµιση των συνταγµατικών αξιών κατά τη δικαστική ερµηνεία του Συντάγµατος, Το Σ 2001, σ. 495 επ 16

17 σηµασία της θα µας απασχολήσει στην ενότητα που ακολουθεί. Σύµφωνα µε την κρατούσα άποψη στο χώρο της θεωρίας, η οποία βασίζεται κατά πολύ στη νοµολογία του Γερµανικού Συνταγµατικού ικαστηρίου (BVerfGE), µπορούµε να κάνουµε λόγο για διάκριση µεταξύ lato και stricto sensu αναλογικότητας. Ακριβώς, µε την πρώτη έννοια η θεωρία επιχειρεί να κατανοήσει την αρχή της αναλογικότητας υπό το πρίσµα ενός συστηµατικού ελέγχου ο οποίος θα εκκινεί από την αξιολόγηση της καταλληλότητας του περιοριστικού µέτρου ενόψει του σκοπού του, θα συνεχίζει µε την εκτίµηση, της αναγκαιότητας του περιορισµού ενόψει των συνεπειών του και θα καταλήγει στην ανεύρεση της stricto sensu αναλογίας (εύλογης σχέσης) µεταξύ της επιδίωξης του σκοπού και της εκπλήρωσης των αξιών που µε το κρινόµενο µέτρο προσβάλλονται. Θα πρέπει, λοιπόν, σε ένα πρώτο στάδιο να ελεγχθεί εάν το περιοριστικό µέτρο, τη συνταγµατικότητα του οποίου καλείται να κρίνει ο δικαστής, είναι κατάλληλο (ή πρόσφορο, κατά µία άλλη διατύπωση) για την προώθηση ενός θεµιτού νοµοθετικού σκοπού. Σύµφωνα, µάλιστα µε την κρατούσα γνώµη, ο έλεγχος αυτός θα πρέπει στην πράξη να εννοηθεί ως διάγνωση ακραίων περιπτώσεων πλήρους και πασιφανούς ακαταλληλότητας. Αυτό συµβαίνει γιατί η προσφορότητα συνιστά δυνητικό µέγεθος, καθώς η σχετική εκτίµηση βασίζεται στην πρόγνωση και άρα στη µελλοντική δυνατότητα επίτευξης του σκοπού. Σε δεύτερη φάση προχωράµε µε τον έλεγχο της αναγκαιότητας του περιοριστικού µέτρου. Σύµφωνα µε αυτόν, ο δικαστής καλείται να εξετάσει εάν το περιοριστικό µέτρο συνιστά µία απολύτως αναγκαία προς την επίτευξη του ορισµένου σκοπού επιλογή, ενόψει της σύγκρισης της κρινόµενης πράξης µε άλλα, λιγότερο επαχθή για τα θιγόµενα συµφέροντα, νοµοθετικά µέτρα Η στάθµιση συνιστά την ερµηνευτική εκείνη µέθοδο η οποία προσιδιάζει στην αρχή της stricto sensu αναλογικότητας. Σύµφωνα µε την τελευταία, «σε µία συνολική εκτίµηση, µεταξύ της βαρύτητας της προσβολής και του βάρους και της πιεστικότητας των δικαιολογητικών της βάσεων, θα πρέπει να τηρείται το όριο της λογικής επιβάρυνσης. Όσο πιο σοβαρά περιορίζονται (οι φορείς του δικαιώµατος) τόσο ισχυρότεροι θα πρέπει να είναι οι λόγοι δηµοσίου συµφέροντος, τους οποίους εξυπηρετεί η νοµοθετική ρύθµιση» Η εκτίµηση αυτή του δικαστή δε µπορεί παρά να στηρίζεται στην ερµηνευτική εξειδίκευση των αντιπαρατιθέµενων αξιών : «η stristo sensu αναλογικότης αναφέρεται προ πάντων στην ορθή σχέση µεταξύ µέτρου και σκοπού και ειδικώτερα στην ορθή σχέση µεταξύ του 17

18 κανόνος δικαίου και της in concreto πραγµατικής καταστάσεως, ώστε να υπάρξει ισόρροπη ικανοποίηση των υπό κρίση συµφερόντων και να εξευρεθεί η «χρυσή τοµή» στην συγκεκριµένη περίπτωση». Εφόσον, λοιπόν, η αρχή της stricto sensu αναλογικότητας επιτάσσει την αναλογική εκπλήρωση των αντιπαρατιθέµενων συµφερόντων, µπορούµε να καταλήξουµε στο συµπέρασµα ότι η συγκεκριµένη στάθµιση θα αποτελέσει τον τρόπο ικανοποίησής της. Β. Κριτική της στάθµισης 1.Αµφισβήτηση στάθµισης: Όπως έχει ήδη αναφερθεί παραπάνω, η στάθµιση έχει γίνει αντικείµενο κριτικής και αµφισβήτησης. Τόσο η έλλειψη θεωρητικού θεµελίου αφενός, εκ των προτέρων καθορισµένων κριτηρίων αφετέρου, όσο και η αντίθεση της µεθόδου µε βασικές συνταγµατικές αρχές, δεν µπορούν παρά να προβληµατίσουν για την τόσο συχνή και διαδεδοµένη εφαρµογή της στάθµισης στην δικαστική πρακτική. Η όλη κριτική συµπεριλαµβάνει και τα αποτελέσµατα στα οποία καταλήγει η στάθµιση. α) Έλλειψη θεωρητικού θεµελίου έλλειψη νοµικής σύγκρουσης 21. Ένας από τους βασικούς λόγους του υπάρχοντος σκεπτικισµού απέναντι στη στάθµιση είναι η έλλειψη θεωρητικού θεµελίου. Η στάθµιση είναι το νοµικό εργαλείο για τη λύση της σύγκρουσης. εν υπάρχει στάθµιση αν δεν υπάρχει σύγκρουση. Στη σύγχρονη έννοµη τάξη όµως, όπου τα νοµικά µορφώµατα έχουν ρυθµιστεί αρµονικά από τον συντακτικό νοµοθέτη δεν υπάρχουν νοµικές συγκρούσεις. Υπάρχουν ασφαλώς πραγµατικές συγκρούσεις, δηλαδή πραγµατικές παραβιάσεις των συνταγµατικών δικαιωµάτων όχι όµως και νοµικές συγκρούσεις, δηλαδή 18

19 συγκρούσεις νοµικών µεγεθών. 16 Η όλη θεωρία της στάθµισης λοιπόν εδράζεται πάνω σε ιδιαίτερα προβληµατική βάση, αφού λείπει η απαραίτητη προϋπόθεση που τίθεται ως βάση της. β) Ασυµβατότητα µε την τυπική ισοδυναµία των συνταγµατικών δικαιωµάτων 22. Οποιαδήποτε προσπάθεια επίλυσης του προβλήµατος των συγκρούσεων των δικαιωµάτων οφείλει να έχει ως αφετηρία τη θεµελιώδη παραδοχή της «τυπικής νοµικής ισοδυναµίας» όλων των διατάξεων που περιλαµβάνονται στο Σύνταγµα. Όπως προαναφέρθηκε η µέθοδος της στάθµισης λειτουργεί όπως ο ζυγός, µετράει το νοµικό βάρος των σταθµιζόµενων µεγεθών και καταλήγει µέσα από τη σύγκρισή τους στην προτίµηση του ενός έναντι του άλλου. 23.τυπική ισοδυναµία συνταγµατικών δικαιωµάτων:σωστά γίνεται δεκτό πως µεταξύ των διαφόρων θεµελιωδών δικαιωµάτων δεν υπάρχει σχέση ιεραρχίας. εν υπάρχουν κατά το Σύνταγµα σηµαντικότερα και λιγότερο σηµαντικά θεµελιώδη δικαιώµατα. 17 Η διάκριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε αναθεωρήσιµα κατά το άρθρο και µη αναθεωρήσιµα, αποτελεί µια ιεράρχηση που ισχύει µόνο για τη διαδικασία της αναθεώρησης και δεν µπορεί να µεταφερθεί στο θέµα της στάθµισης διότι δεν συντρέχει η ταυτότητα του λόγου που θα επέτρεπε την ανάλογη εφαρµογή της. Το ίδιο ακριβώς πρέπει να γίνει δεκτό και για το άρθρο 48 1, που επιτρέπει σε περίπτωση κήρυξης της χώρας σε κατάσταση ανάγκης την αναστολή ισχύος ορισµένων µόνο θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η διαφοροποίηση λοιπόν των δικαιωµάτων κατά τα άρθρα αυτά δεν κατοχυρώνουν µια γενική ιεράρχηση των συνταγµατικών διατάξεων. Ο 16 Βλ. ηµητρόπουλο, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος 17 Βλ. Τσάτσο, Συνταγµατικό ίκαιο, τοµ.γ,

20 συντακτικός νοµοθέτης έχει αποφασίσει ότι όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα είναι ισοβαρή, έχουν το ίδιο νοµικό βάρος. Η πλήρης ισοτιµία τους όµως, δεν προκύπτει µόνο από την καθιέρωσή τους από το ίδιο όργανο, αλλά και από το γεγονός ότι όλα αποτελούν συγκεκριµενοποιήσεις της καταστατικής αρχής της έννοµης τάξης, της ανθρώπινης αξίας Ανισοβαρή αγαθά: Η στάθµιση όµως, για να πραγµατώσει την αποστολή της, έχει ανάγκη δύο άνισα µεγέθη, ώστε να διακρίνει το νοµικά βαρύτερο από το ελαφρύτερο, το νόµιµο από το παράνοµο. Από θεωρητική - δογµατική άποψη, στην «πλάστιγγα» του δικαστή είναι απαραίτητο να τεθούν δύο ανισοβαρείς διατάξεις-αγαθά, ώστε να είναι δυνατή και να αποκτήσει νόηµα η σύγκρισή τους. Με τον ίδιο τρόπο που φαίνεται ακατόρθωτο να ζυγίσει κάποιος δύο ισοβαρή αντικείµενα και να καταλήξει στο ότι το ένα από τα δύο είναι τελικά πιο βαρύ, έτσι δεν θεµελιώνεται πουθενά η προτίµηση ενός συνταγµατικού δικαιώµατος έναντι κάποιου άλλου, τυπικά ισοδυνάµου του. 25.«Ασυµβατότητα»της στάθµισης: Συµπερασµατικά, διαπιστώνουµε πως η στάθµιση δεν συµβαδίζει µε την κεφαλαιώδη αρχή της τυπικής ισοδυναµίας των συνταγµατικών διατάξεων η οποία κατοχυρώνεται και ισχύει ανεξάρτητα από το ζήτηµα της ουσιαστικής ισοδυναµίας των συνταγµατικών διατάξεων (Σύνταγµα µέσα στο Σύνταγµα). Με το να επιτρέπεται η στάθµιση αναιρείται η παραπάνω αρχή. Το κανονιστικό της περιεχόµενο απαγορεύει τη στάθµιση, αφού δεν επιτρέπει στον δικαστή να αποκλείσει την εφαρµογή ενός συνταγµατικού κανόνα κατά το δοκούν. Η στάθµιση εποµένως προσκρούει σε ένα µάλλον ανυπέρβλητο δογµατικό εµπόδιο, την τυπική ισοδυναµία των συνταγµατικών διατάξεων. γ) Έλλειψη κριτηρίων στάθµισης 18 Βλ. Ράικο, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, τα θεµελιώδη δικαιώµατα 20

21 26. Η φυσική λειτουργία της µέτρησης προϋποθέτει και ένα µέτρο, χωρίς το οποίο είναι αδύνατο να καταλήξουµε σε αποτέλεσµα. Όταν ζυγίζουµε ένα αντικείµενο, ενεργούµε πάντα έχοντας ως βάση και σηµείο αναφοράς µας µία µόνιµη, αντικειµενική κα αµετάβλητη φυσική του ιδιότητα, τη µάζα και κατ επέκταση το βάρος του. Ανάλογα µε τη φυσική αυτή διαδικασία, λειτουργεί και η µέθοδος της νοµικής στάθµισης, κατά την όποια µετριέται το ειδικό νοµικό βάρος δύο αγαθών, συµφερόντων, δικαιωµάτων και προκρίνεται το νοµικά «βαρύτερο». Γίνεται λοιπόν κατανοητό πως, για την επίτευξη αυτής της σύγκρισης, είναι αναγκαία η ύπαρξη συγκεκριµένων, γενικών και µονίµων σταθµών- κριτηρίων, στα οποία θα στηρίζεται κάθε φορά ο δικαστής κατά την απονοµή δικαιοσύνης. 27.Απουσία µονίµων κριτηρίων:ωστόσο, στην ανάλυση που προηγήθηκε, διαπιστώθηκε η απουσία διατύπωσης σταθερών και αντικειµενικών επιστηµονικών κριτηρίων, τα οποία θα εφαρµόζονταν in abstracto, ανεξάρτητα από τη συγκεκριµένη κάθε φορά περίπτωση. Αυτός ο αποχωρισµός των εφαρµοζόµενων κριτηρίων από τις ιδιαίτερες περιστάσεις κάθε διαφοράς είναι απόλυτα αναγκαίος, αφού µόνο έτσι νοηµατοδοτείται η µέθοδος της στάθµισης. Η στάθµιση δεν µπορεί παρά να είναι γενική. Η in concreto στάθµιση µε κριτήρια που αφορούν µόνο τη συγκεκριµένη περίπτωση είναι εξαιρετικά σχετική και αφήνει µεγάλα περιθώρια αµφισβήτησης του αποτελέσµατος.η περιπτωσιολογική αντιµετώπισή της στην δικαστηριακή πρακτική µε κριτήρια που προσιδιάζουν σε µεµονωµένες υποθέσεις, δεν συµβαδίζει µε την επιστηµονική φύση της διαδικασίας αυτής. Μία επιστηµονική µέθοδος είναι αντικειµενική, ξεκάθαρη και σαφής και είναι πράγµατι αξιοπερίεργη η ευρεία εφαρµογή από τη νοµολογία µιας µεθόδου που δεν πληροί τις παραπάνω προϋποθέσεις. 28.Ελλειψη συνταγµατικής κατοχύρωσης:ξεπερνώντας όµως τον σκόπελο της έλλειψης αντικειµενικών κριτηρίων, θα διαπιστώσουµε ότι η τυχόν ύπαρξη εκ των προτέρων διατυπωµένων και επιστηµονικών «σταθµών» θα 21

22 προσέκρουε στην αντίθεσή τους µε το Σύνταγµα και συγκεκριµένα µε την αρχή της τυπικής ισοδυναµίας των συνταγµατικών διατάξεων. Ο µοναδικός τρόπος να αρθεί η αντισυνταγµατικότητα αυτή θα ήταν η πρόβλεψη της εξαίρεσης αυτής από τον ίδιο τον συντακτικό νοµοθέτη. Μόνο εποµένως µε ρητή αναφορά στο Σύνταγµα (expressis verbis) αυτής της εξαίρεσης, θα µπορούσε η τελευταία να γίνει δεκτή. 2.Αποτελέσµατα στάθµισης α) Ανασφάλεια δικαίου 29. Η σχετικότητα της µεθόδου της στάθµισης, η περιπτωσιολογική της δηλαδή αντιµετώπιση, δηµιουργεί ασάφεια και αοριστία. Η έλλειψη αντικειµενικών, προδιατυπωµένων κριτηρίων µεταθέτουν το ζήτηµα της διαφοράς στην διακριτική ευχέρεια του δικαστή. Εφόσον δεν υπάρχουν συγκεκριµένα κριτήρια µε τα οποία καλείται να κρίνει, η αξιολόγηση κάθε περίπτωσης -όσο και αν επιβάλλεται να γίνεται αντικειµενικά- δεν µπορεί να ξεφύγει από τον υποκειµενισµό του δικαστή. 19 Ο εφαρµοστής του δικαίου ζει και µετέχει ως άτοµο στην κοινωνική σύγκρουση. Η αξιολογική του κρίση για το ποιο αγαθό είναι εν προκειµένω άξιο περισσότερης προστασίας έχει από τη φύση της ιδεολογικό και πολιτικό χαρακτήρα. Αυτό ακριβώς δε το περιεχόµενο της κρίσης του δικαστή εγκυµονεί κινδύνους για αυθαιρεσίες και µεροληψία. Το αποτέλεσµα είναι να δηµιουργείται στους κοινωνούς του δικαίου ένα αίσθηµα αβεβαιότητας και κατ επέκταση να πλήττεται ως ένα βαθµό η αξιοπιστία του θεσµού της δικαιοσύνης. Η ασάφεια εποµένως της µεθόδου αυτής, έγκειται στο ότι οποιοδήποτε συµφέρον, δικαίωµα, αξία, µπορεί εύκολα να αναχθεί σε «ύψιστο κοινωνικό αγαθό» και να παρουσιαστεί ως σηµαντικότερο, χρησιµοποιώντας κάθε φορά το κριτήριο που µας εξυπηρετεί. εν αρκεί 19 Βλ. Τσάτσο, Συνταγµατικό ίκαιο, τοµ.γ,

23 δηλαδή η νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος, αλλά απαιτείται να προκριθεί ως νοµικά βαρύτερη από τον εκάστοτε δικαστή. β) Παντελής αποκλεισµός εφαρµογής µιας συνταγµατικής διάταξης 30. Το σύνταγµα δεν αποτελεί ένα απλό άθροισµα, αλλά σύστηµα κανόνων δικαίου. Οι διατάξεις του αποτελούν ένα πλέγµα κανόνων αρµονικά συνδυασµένων. Ωστόσο, η µεθοδολογία της στάθµισης καταλήγει µέσα από την σύγκριση δύο αγαθών, στη σύγκριση τελικά δύο συνταγµατικών διατάξεων. Η προτίµηση όµως της µιας συνταγµατικής ρύθµισης οδηγεί αυτοµάτως στον πλήρη αποκλεισµό εφαρµογής της άλλης. Η στάθµιση έχει µονοµερή χαρακτήρα. Ο δικαστής δεν προσπαθεί να άρει τη συγκεκριµένη σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να πετυχαίνει τη µεγαλύτερη δυνατή άσκηση του περιεχοµένου και των δύο, αλλά προβαίνει σε µία δηµοψηφισµατικού τύπου επιλογή ενός µε πλήρη παραµερισµό του άλλου. 20 Αυτή ακριβώς η δυνατότητα αποκλεισµού, έστω και προσωρινή, συνταγµατικής διάταξης από το πεδίο εφαρµογής της δεν προβλέπεται συνταγµατικά, οπότε δεν µπορεί να δικαιολογηθεί. Οι συνέπειες της µεθόδου αυτής, όπως επισηµαίνει και ο καθηγητής κ. ηµητρόπουλος, «είναι εξαιρετικά σηµαντικές διότι οδηγεί στην ανενεργοποίηση in concreto συνταγµατικής διάταξης, που όµως διαθέτει και αναπτύσσει πλήρη νοµική δύναµη». 21 Επιπλέον τίθεται το ζήτηµα της υπεροχής του δικαστή, όπως αυτή προκύπτει µέσα απ τη διαδικασία της στάθµισης, έναντι του ίδιου του Συντάγµατος. Ο εφαρµοστής του δικαίου δεν δεσµεύεται από κριτήρια που αναγράφονται στο νόµο για το ποια συνταγµατική διάταξη θα εφαρµόσει τελικώς. Η δυνατότητα που έχει στα πλαίσια της διακριτικής του ευχέρειας να 20 Βλ. Χρυσόγονο, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα 21 Βλ. ηµητρόπουλο Ανδρέα, άρθρο: Προβλήµατα της στάθµισης ως νοµικής µεθόδου 23

24 αποδυναµώσει την ισχύ ενός συνταγµατικού κανόνα είναι ιδιαίτερα διευρυµένη. Γ. Συµπέρασµα 31. Η µέθοδος της στάθµισης συµφερόντων, δικαιωµάτων και αξιών είναι η πλέον διαδεδοµένη λύση στο πρόβληµα της «σύγκρουσης». Η ευρεία όµως εφαρµογή της από τη νοµολογία, δεν οδηγεί και απαραίτητα στην επιστηµονική της παραδοχή. 32..Έλλειψη συνταγµατικής θεµελίωσης:μέσα από την ανάλυση που προηγήθηκε, προκύπτει πως η διαδικασία της στάθµισης στηρίζεται σε κριτήρια µη διατυπωµένα στο νόµο, διαφορετικά κάθε φορά ανάλογα µε τη συγκεκριµένη περίπτωση, κατά την κρίση του δικάζοντος δικαστή. Η ποικιλία των σταθµών- µέτρων που χρησιµοποιούνται, σε συνδυασµό µε την έλλειψη νοµικής και συνταγµατικής τους κατοχύρωσης οδηγούν σε µία σειρά νοµικών αντιφάσεων και αυθαιρεσιών, που προβληµατίζουν για την ορθότητα της µεθόδου αυτής. Η απουσία γενικών κανόνων εφαρµοζόµενων σε όλες τις διαφορές ενισχύει την διακριτική ευχέρεια του δικαστή ως προς την τελική κρίση για το ποιο δικαίωµα, αξία, συµφέρον είναι άξιο περισσότερης προστασίας. Ακόµα και αν υπήρχαν όµως µόνιµα κριτήρια αξιολόγησης, αυτή η διάκριση των συνταγµατικών διατάξεων προσκρούει στην τυπική τους ισοδυναµία που αποτελεί θεµελιώδη αρχή του νοµικοπολιτικού µας συστήµατος Ανασφάλεια δικαίου: Η µεθοδολογία της στάθµισης παρουσιάζεται αόριστη και ασαφής, αφού ο δικαστής δεν δεσµεύεται από νοµικούς κανόνες κατά την αξιολόγηση των συγκρουόµενων αγαθών. Η αβεβαιότητα αυτή προκαλεί µία γενικότερη αίσθηση ανασφάλειας δικαίου, καθώς ο εµπλεκόµενος στη «σύγκρουση» πολίτης δεν µπορεί να αρκεστεί στη νόµιµη άσκηση των δικαιωµάτων του. Τα τελευταία µπορούν, χωρίς σχετική συνταγµατική πρόβλεψη, να αποδυναµωθούν προσωρινά, επειδή ο 24

25 δικαστής κρίνει ότι στη συγκεκριµένη περίσταση δεν αξίζουν προστασίας. Η κρίση του δικαστή οφείλει να γίνεται µε αντικειµενικότητα και αµεροληψία, απαλλαγµένη από υποκειµενικά στοιχεία. Η διεργασία αυτή όµως είναι δυσχερής όταν δεν υπάρχει ένα σταθερό σηµείο αναφοράς, συγκεκριµένα δηλαδή νοµικά κριτήρια, στα οποία µπορούν να βασιστούν η αξιολόγηση και η στάθµιση των αγαθών. Το αποτέλεσµα εποµένως της διαδικασίας αυτής είναι να κλονίζεται η αξιοπιστία και η ασφάλεια που πρέπει να συνοδεύουν την απονοµή της δικαιοσύνης. 34.Ανέυρεση εναλλακτικής µεθόδου: Κρίνεται συνεπώς απαραίτητη η αναζήτηση και εξέταση και άλλων µεθόδων επίλυσης της «σύγκρουσης» συµφερόντων, ώστε να προκριθεί η νοµικά ορθότερη και αποτελεσµατικότερη. Η διαδικασία της στάθµισης εντοπίζει τη διαφορά, δεν προχωρεί όµως στον εντοπισµό της ενότητας, αλλά στην προτίµηση ή αντίστροφα στον παραµερισµό του ενός µέρους της «σύγκρουσης». Προτιµητέα κρίνεται µία µέθοδος κατά την οποία θα εφαρµόζονταν συνδυαστικά οι συνταγµατικές διατάξεις κατά το µεγαλύτερο δυνατό περιεχόµενο τους. 35. Θεσµική προσαρµογή: 22 Το ζήτηµα που τίθεται δεν είναι η προτίµηση του ενός εις βάρος του άλλου (στάθµιση), αλλ η αµοιβαία προσαρµογή τους κατά το µέτρο, που επιβάλλει η µεταξύ τους αιτιώδης συνάφεια και η τελική σύνθεσή τους σε ενιαίο σύνολο. Η θεσµική εφαρµογή εδράζεται στην ταυτόχρονη συνταγµατική προστασία δικαιώµατος και θεσµού (υποκειµενική / αντικειµενική) και οδηγεί στην αµφίδροµη υλοποίηση του περιεχοµένου τους επιτυγχάνοντας έτσι ταυτόχρονα τη θεσµική προσαρµογή των συνταγµατικών δικαιωµάτων αλλά και τη φιλελευθεροποίηση των θεσµών. Η µέθοδος της θεσµικής εφαρµογής µπορεί να δώσει µε ακρίβεια απαντήσεις στις συγκρουσιακές καταστάσεις διότι λαµβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες κάθε συγκεκριµένης περίπτωσης ενώ ταυτόχρονα υπακούει σε γενικούς κανόνες εφαρµοζόµενους σε όλες τις περιπτώσεις. Η υλοποίηση της θεσµικής εφαρµογής σε µεγάλο αριθµό περιπτώσεων τόσο στις σχέσεις µεταξύ των ιδιωτών όσο και στις σχέσεις κράτους πολιτών, αποδεικνύει ότι η αιτιώδης 22 Βλ. ηµητρόπουλο Ανδρέα, άρθρο: Προβλήµατα της στάθµισης ως νοµικής µεθόδου 25

26 συνάφεια δικαιώµατος και θεσµού αποτελεί ασφαλή µέθοδο άρσης των κάθε µορφής συγκρούσεων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος ηµητρόπουλος Ανδρέας, άρθρο: Προβλήµατα της στάθµισης ως νοµικής µεθόδου Μάνεσης, Ατοµικές Ελευθερίες Μιχαηλίδης- Νουάρος, Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου, ΤοΣ,1983 Ράικος, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, τα θεµελιώδη δικαιώµατα Στρατηλάτης Κ., Η συγκεκριµένη στάθµιση των συνταγµατικών αξιών κατά τη δικαστική ερµηνεία του Συντάγµατος, Το Σ 2001, σ. 495 επ. Τσακυράκης, Θρησκεία κατά τέχνης Τσάτσος, Συνταγµατικό ίκαιο, τοµ.γ, 1988 Χρυσόγονος, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα ιαδίκτυο www. law.uoa.gr/~adimitrop 26