Λέξεις κλειδιά: Ηλεκτρονική ψηφοφορία, Συνταγματικές αρχές, Μυστικότητα, Ιδιωτικότητα, Ασφάλεια, Ακεραιότητα, Προσωπικά Δεδομένα, Ψηφιακό Χάσμα,

Transcript

1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι εκλογές αποτελούν μία από τις θεμελιώδεις λειτουργίες του δημοκρατικού πολιτεύματος, καθώς διασφαλίζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στις πολιτικές διαδικασίες. Η διάχυση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών στην καθημερινή ζωή των πολιτών, παρέχει την δυνατότητα για μια επισταμένη μελέτη των εκλογικών διαδικασιών, προκειμένου να διερευνηθούν οι δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες, σε αυτό το συστατικό στοιχείο της δημοκρατίας. Ως σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ορίζεται μία εκλογική διαδικασία, η οποία επιτρέπει στους ψηφοφόρους να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα με την ρίψη μίας ασφαλούς και μυστικής ψήφου μέσω του διαδικτύου. H παρούσα εργασία εξετάζει τις νομικές και συνταγματικές απαιτήσεις με τις οποίες πρέπει να συμμορφώνεται ηλεκτρονικό σύστημα ψηφοφορίας προκειμένου να διασφαλίζει τα χαρακτηριστικά μίας δημοκρατικής κοινωνίας. Το αντικείμενο της εργασίας καλύπτει τις εθνικές εκλογικές νομοθεσίες και τις διαδικασίες λήψης απόφασης. Η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας οφείλει να παρέχει τουλάχιστον το ίδιο επίπεδο των μηχανισμών ασφαλείας, οι οποίες εφαρμόζονται για τις παραδοσιακές εκλογικές διαδικασίες. Σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο, ένα ηλεκτρονικό εκλογικό σύστημα πρέπει να σέβεται και να διασφαλίζει στοιχεία και ιδιότητες όπως, διαφάνεια, επαληθευσιμότητα, λογοδοσία, ασφάλεια και ακρίβεια. Αναφορικά με τις εθνικές και υποχρεωτικές διαδικασίες, ένα ηλεκτρονικό σύστημα ψηφοφορίας πρέπει να ανταποκρίνεται στις συνταγματικές αρχές που απορρέουν από τα ευρωπαϊκά συνταγματικά κείμενα, δηλαδή να είναι σχεδιασμένο με τρόπο που να εγγυάται τον καθολικό, ελεύθερο, ισότιμο, μυστικό και κατ αρχήν άμεσο χαρακτήρα των εκλογών. Για το εγγύς μέλλον, η ηλεκτρονική ψηφοφορία δεν μπορεί να αντικαταστήσει την συμβατική εκλογική διαδικασία, αλλά μόνο να λειτουργήσει συμπληρωματικά προς αυτήν. Λέξεις κλειδιά: Ηλεκτρονική ψηφοφορία, Συνταγματικές αρχές, Μυστικότητα, Ιδιωτικότητα, Ασφάλεια, Ακεραιότητα, Προσωπικά Δεδομένα, Ψηφιακό Χάσμα, 1

2 EXECUTIVE SUMMARY Elections are one of the most critical functions of democracy, because they cement citizen s trust and confidence in political procedures. The expansion of new information and communication technologies into every sphere of peoples lives offers the opportunity to progressively revise electoral processes and to realize the benefits that new technologies would offer this component of democracy. An electronic voting system is defined as electronic voting process, which enable voters to cast a secure and secret ballot over the Internet. The report addresses the constitutional and legal requirements that an electronic voting system has to comply with, in order to preserve the democratic features of our society. The scope of the report covers public elections which take place through voting. The introduction of e-voting systems should provide at least the same level of safeguards, which are designed for traditional voting procedures. In a democratic context, an electronic voting system must respect and ensure attributes and properties such as transparency, verifiability, accountability, security and accuracy. Αn e-vote process has to be designed in such a way to guarantee the general, free, equal, secret and in principle direct character of elections. For the foreseeable future internet voting should be viewed only as a supplement to, not a replacement of traditional paper-based voting Key words: Electronic voting, constitutional requirements, secrecy, privacy, integrity, personal data, digital divide. 2

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η θεαματική ανάπτυξη της πληροφοριακής τεχνολογίας και της τεχνολογίας των επικοινωνιών τα τελευταία χρόνια, οδήγησε σε ένα δυναμικό μετασχηματισμό των δομών της κοινωνικής συμβίωσης αλλά και του πολιτικού γίγνεσθαι γενικότερα. Η ταχύτατη εξέλιξη των νέων τεχνολογιών κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών ανέτρεψε τα παραδοσιακά µοντέλα επικοινωνίας και οδήγησε σε απαιτήσεις και προσδοκίες εκ µέρους των πολιτών, κυρίως για ποιοτικότερες και πιο αποτελεσματικές υπηρεσίες εκ μέρους της διοίκησης. Τα επιτεύγματα της τεχνολογίας δύνανται να εισέλθουν σε όλους τους τομείς συλλογικής ή ατομικής δράσης και να αποτελέσουν εργαλείο βελτίωσης ή πλήρους αναδιαμόρφωσης θεσμοποιημένων διαδικασιών. Μέσα σε αυτό το πνεύμα αναδιάρθρωσης των πολιτικών διαδικασιών εντάσσεται και η συζήτηση για την εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ως μίας εναλλακτικής μορφής άσκησης του εκλογικού δικαιώματος. Η ολοένα και αυξανόμενη μείωση του ποσοστού συμμετοχής των ψηφοφόρων στις διαδικασίες άσκησης του εκλογικού δικαιώματος έχει προκαλέσει την έντονη ανησυχία των φορέων διαχείρισης της πολιτικής εξουσίας, οι οποίοι αναζητούν τρόπους με τους οποίους θα κατορθώσουν να αναστρέψουν αυτό το φαινόμενο και να τονώσουν το ενδιαφέρον των πολιτών για τις μορφές συμμετοχής στους πολιτικούς θεσμούς του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η ψηφιοποίηση των εκλογικών διαδικασιών με την εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μέσω internet ή άλλων δικτύων, και ιδιαίτερα η δυνατότητα άσκησης του εκλογικού δικαιώματος από απόσταση, χωρίς την απαίτηση προσέλευσης του ψηφοφόρου στα εκλογικά τμήματα, όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα, αποτελεί σπουδαία καινοτομία, που αναμένεται να αυξήσει την συμμετοχή των πολιτών στις εκλογικές διαδικασίες. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση και ανάλυση των ζητημάτων που εγείρει η ενδεχόμενη εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, ως συμπληρωματικής, εναλλακτικής μεθόδου για την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος. Με τον όρο ηλεκτρονική ψηφοφορία (electronic voting / e-voting), 3

4 εννοούμε την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος, με την χρήση ηλεκτρονικών μεθόδων. Ο όρος αυτός είναι πολύ γενικός και περιλαμβάνει μία σειρά από ποικίλες μεθόδους συμμετοχής σε μία ψηφοφορία, των οποίων κοινό σημείο αποτελεί η αυτοματοποίηση της διαδικασίας, είτε στην καταμέτρηση των αποτελεσμάτων, είτε στο σύνολο της. Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης, σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει ξεκινήσει ήδη τα τελευταία χρόνια, η πιλοτική εφαρμογή προγραμμάτων αυτού του είδους, σε περιορισμένου εύρους εκλογικές διαδικασίες, οι οποίες πραγματοποιούνται συνήθως σε επίπεδο τοπικών αρχών. Σύμφωνα με τα πρώτα αποτελέσματα η ανταπόκριση του κόσμου υπήρξε θετική, καθώς σημειώθηκε άνοδος του ποσοστού συμμετοχής των εκλογέων. Έχει δημιουργηθεί επομένως ο προβληματισμός, εάν στο πλαίσιο της εφαρμογής της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, είναι δυνατή και επιθυμητή η μεταγωγή μίας πολιτικής διαδικασίας όπως οι εκλογές στο Διαδίκτυο, και εάν εξυπηρετεί την διεύρυνση της διαφάνειας και του ελέγχου του κυβερνητικού έργου από τους διαδικτυωµένους πολίτες. Αναφορικά με τον τρόπο κατάστρωσης της ύλης, στο πρώτο μέρος της εργασίας περιγράφεται η έννοια του όρου της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, παρουσιάζονται οι εναλλακτικές μορφές συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία ενώ στην συνέχεια αποτιμώνται οι θετικές και οι αρνητικές επιπτώσεις που αναμένεται να επιφέρει η μορφή αυτή της ψηφοφορίας. Το δεύτερο κεφάλαιο που συγκεντρώνει και το κύριο βάρος του προβληματισμού αναπτύσσονται οι συνταγματικά καθιερωμένες αρχές οι οποίες οφείλουν να διέπουν την ψήφο και την ψηφοφορία, αλλά και τα δημοκρατικά κριτήρια στα οποία πρέπει να υπακούει ένα ηλεκτρονικό σύστημα ψηφοφορίας. Το τρίτο μέρος επικεντρώνεται σε ορισμένα τεχνολογικά χαρακτηριστικά του συστήματος και καταγράφονται οι ενδεχόμενες ευπάθειες της τεχνολογικής υποδομής. Σημαντικό τμήμα της προβληματικής για την εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας αποτελεί η προστασία των προσωπικών δεδομένων, καθώς και η ύπαρξη του ψηφιακού χάσματος αλλά και η σημασία του για την διατήρηση της πολιτικής ισότητας μεταξύ των εκλογέων. Η εργασία ολοκληρώνεται με τις κυριότερες διαπιστώσεις και την διατύπωση γενικών προτάσεων. Η συγγραφή της εργασίας στηρίχθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος σε αγγλική βιβλιογραφία, εκτός: α) του τμήματος των συνταγματικών αρχών όπου 4

5 καταγράφονται παραπομπές και σε ελληνικά κείμενα του συνταγματικού δικαίου και β) του κεφαλαίου για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, στο οποίο έγινε χρήση της ελληνικής νομοθεσίας και των σχετικών οδηγιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (τα αποσπάσματα των νόμων περιλαμβάνονται στο παράρτημα). 5

6 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ 1.1. Ορισμός της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση και ανάλυση των ζητημάτων που εγείρει η ενδεχόμενη εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, ως συμπληρωματικής, εναλλακτικής μεθόδου για την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος. Με τον όρο ηλεκτρονική ψηφοφορία (electronic voting / e-voting), εννοούμε την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος, με την χρήση ηλεκτρονικών μεθόδων. Η εννοιολόγηση αυτή, σε μία πρώτη προσέγγιση είναι εξαιρετικά γενική, καθώς περιλαμβάνει μία μεγάλη κλίμακα επιμέρους θεμάτων και διαδικασιών που εμπίπτουν στο πεδίο της διεξαγωγής μιας εκλογικής διαδικασίας 1, τα οποία μπορεί να εκτείνονται από την αυτοματοποίηση στην καταμέτρηση των ψήφων έως την άσκηση του ηλεκτρονικού δικαιώματος με την βοήθεια του τηλεφώνου. Λόγω του μεγάλου εύρους των εφαρμογών που ενσωματώνονται στην έννοια της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, κρίθηκε αναγκαίο, η παρούσα μελέτη να επικεντρωθεί στην ηλεκτρονική άσκηση του εκλογικού δικαιώματος, η οποία πραγματοποιείται μέσω της χρήσης είτε του Διαδικτύου (on line voting) είτε άλλων δικτύων 2, παρέχοντας στους ψηφοφόρους την δυνατότητα να προβούν - 1 Βλ κεφάλαιο 1.2 για την εξέλιξη των εκλογικών συστημάτων. 2 Ένα δίκτυο είναι μία ομάδα υπολογιστών, η οποία επιτρέπει σε πολλούς ανθρώπους να μοιράζονται ταυτόχρονα πληροφορίες και εξοπλισμό. Υπάρχουν τοπικά δίκτυα (Local area network- LAN) που συνδέουν υπολογιστές μέσα σε ένα περιορισμένο χώρο όπως ένα κτίριο καθώς και δίκτυα ευρείας περιοχής που συνδέουν υπολογιστές σε ένα μεγάλο 6

7 στην ρίψη μίας ασφαλούς και μυστικής ψήφου, με την βοήθεια υπολογιστικών συστημάτων. Σύμφωνα με την ανωτέρω οριοθέτηση, επομένως, δυο 3 είναι τα θεμελιώδη στοιχεία που συνθέτουν την ιδιαίτερη φύση της ηλεκτρονικής ψήφου και την διαφοροποιούν σε μεγάλο βαθμό από τα υπάρχοντα συστήματα της εκλογικής διαδικασίας: α) Η δυνατότητα άσκησης του εκλογικού δικαιώματος από απόσταση, χωρίς την αυτοπρόσωπη επομένως παρουσία του ψηφοφόρου στο εκλογικό τμήμα, β) Η χρήση υπολογιστικού συστήματος και κατά συνέπεια αυτοματοποιημένων μεθόδων, για την οργάνωση και διεξαγωγή της όλης εκλογικής διαδικασίας. Η on line ψηφοφορία συνδυάζει την ευκολία της επιστολικής ψήφου και την στιγμιαία αυτοματοποιημένη καταμέτρηση των ηλεκτρονικών συστημάτων, εντούτοις προκαλεί προβληματισμό γύρω από θέματα όπως την διαφύλαξη της μυστικότητας της διαδικασίας. Η ρίψη μίας ηλεκτρονικής ψήφου μέσω του διαδικτύου πρέπει να συνοδεύεται από επαρκείς εγγυήσεις ασφάλειας ότι η ταυτότητα του ψηφοφόρου δεν θα αποκαλυφθεί κατά την διάρκεια της μεταφοράς και της επεξεργασίας της ψήφου, όπως επίσης και ότι το περιεχόμενο της δεν θα μεταβληθεί, λόγω μη αποτελεσματικής λειτουργίας του συστήματος ή εξαιτίας εκλογικής λαθροχειρίας. Με βάση τα παραπάνω, ηλεκτρονικό εκλογικό σύστημα ορίζεται το σύστημα εκείνο που είναι προορισμένο να εξυπηρετήσει τις ανάγκες διεξαγωγής μίας ηλεκτρονικής ψηφοφορίας. γεωγραφικό χώρο(wide Area Network-WAN). Ένα δίκτυο ευρείας περιοχής μπορεί να μεταδώσει πληροφορίες χρησιμοποιώντας τηλεφωνικές γραμμές, δορυφόρο κ.α. βλ Καράκωστας Ι. «Δίκαιο και Internet. Νομικά ζητήματα του διαδικτύου», Εκδόσεις Σάκκουλα, Mitrou L., Gritzalis D., Donos P.,Georgia Georgaroudi, Legal and regulatory issues on e-voting and data protection in Europe, an internet-based electronic voting system (2002) 7

8 1.1.2 Διακρίσεις της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ανάλογα με τον χώρο άσκησης του εκλογικού δικαιώματος: Η ηλεκτρονική ψηφοφορία είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί είτε στα παραδοσιακά εκλογικά τμήματα είτε, σε οποιοδήποτε άλλο χώρο από τον οποίο υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης στο internet. Σύμφωνα με τα παραπάνω, προκύπτει μια ουσιαστική διάκριση μεταξύ των μορφών που μπορεί να λάβει η ηλεκτρονική ψηφοφορία, η οποία συναρτάται με τον χώρο από τον οποίο ο εκλογέας επιλέγει να ασκήσει το εκλογικό του δικαίωμα: α) ηλεκτρονική ψηφοφορία εντός των εκλογικών τμημάτων (poll site e- voting): Στην περίπτωση αυτή, η ψηφοφορία γίνεται στα εκλογικά κέντρα, υπό την εποπτεία των αρμόδιων διοικητικών αρχών, οι οποίοι έχουν την ευθύνη για τον έλεγχο της καλής λειτουργίας του υλικού και του λογισμικού του υπολογιστικού συστήματος, καθώς και την εποπτεία του περιβάλλοντος χώρου 4. Με την ύπαρξη εποπτείας, διαφυλάσσεται ο μυστικός χαρακτήρας της διαδικασίας 5 και αποτρέπονται φαινόμενα άσκησης πιέσεων επί των εκλογέων, όπως απειλές, εκφοβισμός, ή άσκηση βίας, προκειμένου να διαμορφώσουν την ψήφο τους κατά συγκεκριμένο τρόπο. Η εποπτεία των αρμόδιων διοικητικών οργάνων καλείται να διασφαλίσει ότι οι πολίτες δεν θα συναντήσουν προσκόμματα κατά την άσκηση του εκλογικού τους δικαιώματος, ενώ ταυτόχρονα μειώνει τον κίνδυνο ύπαρξης φαινομένων πλαστοπροσωπίας. Υποκατηγορία της άσκησης της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας σε εποπτευόμενο από τις αρχές χώρο, αποτελεί η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος σε κατάλληλα διαμορφωμένα περίπτερα (kiosk voting) ή θαλάμους, τα οποία είναι τοποθετημένα χώρους, όπου είναι ευχερής η προσέγγιση από το κοινό όπως εμπορικά κέντρα, ταχυδρομεία, κ.α. Και οι χώροι αυτοί θα επιτηρούνται από τους αρμόδιους υπαλλήλους. β) ηλεκτρονική ψηφοφορία που πραγματοποιείται από απόσταση (remote e-voting): Η άσκηση του ηλεκτρονικού δικαιώματος γίνεται από οποιοδήποτε ιδιωτικό χώρο, όπου το μηχάνημα, μέσω του οποίου ρίχνει την ψήφο του ο εκλογέας, ελέγχεται από τον ίδιο η κάποιον τρίτο. Ο χώρος αυτός μπορεί να είναι 4 Internet Policy Institute, Report of the national workshop on Internet Voting- Issues and Research Agenda, March Βλ Local Government Association, The implementation of electronic voting in the U.K, May

9 η οικία ή ο επαγγελματικός χώρος του εργαζομένου. Το σύστημα αυτό ψηφοφορίας είναι προφανές ότι μεγιστοποιεί την ευκολία συμμετοχής του εκλογέα. Δημιουργεί όμως σημαντικές επιφυλάξεις για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ο ψηφοφόρος ασκεί το δικαίωμα του, καθώς και για το εάν οι δυνατότητες που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία, είναι σε θέση να διασφαλίσουν ότι το περιεχόμενο της ψήφου θα παραμείνει μυστικό και αναλλοίωτο. Εν ολίγοις η διάκριση μεταξύ της εποπτευόμενης και μη εποπτευόμενης ηλεκτρονικής ψήφου είναι ουσιαστική, γιατί υπογραμμίζει το επίπεδο του ελέγχου που ασκούν στην όλη διαδικασία οι αρμόδιοι φορείς. Η απουσία εποπτείας είναι δυνατόν μακροπρόθεσμα να αποτελέσει την αιτία συρροής φαινομένων, για την αντιμετώπιση των οποίων, το παρόν σύστημα ψηφοφορίας, έχει αναπτύξει μηχανισμούς ασφαλείας. Η ηλεκτρονική ψηφοφορία από απόσταση με την χρήση του internet, αποτελεί επιμέρους κατηγορία των λεγόμενων RVEM (Remote voting by electronic means) δηλαδή της ψηφοφορίας που πραγματοποιείται από απόσταση με την χρήση ηλεκτρονικών μέσων. Άλλα τέτοια μέσα μπορεί να αποτελούν: α) Ψηφοφορία με την χρήση τηλεφώνων: Αυτός η μορφή του συστήματος μπορεί να λειτουργήσει είτε με την χρήση των γραμμών της σταθερής τηλεφωνίας ή με την χρήση κινητών τηλεφώνων (ψηφιακών). β) Η ψήφος με την αποστολή μηνυμάτων μέσω κινητού τηλεφώνου (SMS- Short Message Service), γ) Χρήση της ψηφιακής διαντιδραστικής τηλεόρασης (Interactive Digital Television): Η τεχνολογία αυτή χρησιμοποιεί την δυνατότητα διαντίδρασης με την τηλεόραση για να διευκολύνει τους ψηφοφόρους να ρίξουν την ψήφο τους Άλλες μορφές άσκησης του εκλογικού δικαιώματος- Η εξέλιξη των εκλογικών συστημάτων Η ηλεκτρονική ψηφοφορία από απόσταση μοιάζει με ένα (προσωρινό) τέρμα μίας μακραίωνης πορείας εξέλιξης και συνεχούς μεταβολής του τρόπου με τον οποίο οι πολίτες συμμετείχαν στην άσκηση του εκλογικού δικαιώματος: Από 9

10 την εποχή της ψηφοφορίας με την επίδειξη του χεριού, ή την απόθεση φασολιών και δημητριακών σε ένα κουτί, μέχρι την ρίψη του σφαιριδίου στην λευκή και την μαύρη κάλπη που είχαν οι υποψήφιοι στα μέσα του 18 ου αιώνα, έχουν σίγουρα αλλάξει πολλά. Στην συνέχεια της εργασίας, γίνεται μία συνοπτική αναφορά στις διάφορες μορφές ασκήσεως του εκλογικού δικαιώματος, όπως αυτές εφαρμόζονται σήμερα: Παραδοσιακή μορφή ψηφοφορίας: Είναι η ψηφοφορία στα εκλογικά τμήματα με την χρήση έντυπου ψηφοδελτίου. Εφαρμόζεται σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Οι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους πολίτες, εισέρχονται στους ειδικά διαμορφωμένους χώρους και με την μορφή του σταυρού ή της δεσμευμένης επιλογής (λίστα), επιλέγουν το κομματικό σχηματισμό της αρεσκείας τους. Όπως αναφέρθηκε ήδη, η μορφή αυτή ψηφοφορίας, παρέχει σημαντικές εγγυήσεις για την διασφάλιση του μυστικού χαρακτήρα της διαδικασίας, ενώ παράλληλα επιτρέπει την ίση πρόσβαση των ψηφοφόρων στις εκλογές. Παρολαυτά, λόγοι όπως η ύπαρξη άκυρων ψηφοδελτίων, η ταχύτητα και η ακρίβεια της καταμέτρησης αλλά και το σημαντικό κόστος που συνεπάγεται η διαδικασία αυτή, οδήγησαν στην εισαγωγή των μορφών ψηφοφορίας που θα αναπτύξουμε στην συνέχεια. Επιστολική ψήφος: Ασκείται με την αποστολή στις αρμόδιες διοικητικές αρχές, μέσω ταχυδρομείου, του έντυπου ψηφοδελτίου που καταγράφει την βούληση του εκλογέα. Η επιστολική ψήφος σε ορισμένα κράτη, απονέμεται σε ψηφοφόρους, οι οποίοι λόγω της συνδρομής συγκεκριμένων γεγονότων, αδυνατούν να προσέλθουν στα εκλογικά τμήματα, κατά την ημέρα διεξαγωγής των εκλογών και να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα. Σήμερα η εκλογική νομοθεσία των περισσότερων κρατών, επιτρέπει την άσκηση της επιστολικής ψήφου μετά από αίτηση του ψηφοφόρου (on demand), χωρίς να απαιτεί την επίκληση ιδιαίτερων λόγων. Τελευταία γίνεται λόγος για την λεγόμενη καθολική επιστολική ψήφο (universal postal voting), όπου τα εκλογικά τμήματα θα καταργηθούν, και η ψηφοφορία θα ασκείται αποκλειστικά μέσω ταχυδρομείου. Στην επιστολική ψήφο, οι ψήφοι μετρώνται μετά το πέρας της εκλογικής περιόδου, που ισχύει για τα συμβατικά εκλογικά τμήματα. 10

11 Ηλεκτρονική ψηφοφορία (electronic voting/e-voting): Η έννοια της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, περιλαμβάνει μία μεγάλη κλίμακα από καινοτόμες εξελίξεις στον τρόπο οργάνωσης και διεξαγωγής των εκλογικών διαδικασιών. Τις αλλαγές αυτές προκάλεσε, μεταξύ άλλων η ανάγκη για επιτάχυνση στο τρόπο με τον οποίο καταμετρούνταν τα ψηφοδέλτια, ο οποίος, ιδιαίτερα στα κράτη με μεγάλη δημογραφική συγκέντρωση, μπορούσε να αναστείλει για ημέρες την ανακοίνωση του εκλογικού αποτελέσματος 6, καθώς και η ανάγκη για μείωση του κόστους της εκλογικής διαδικασίας, μέσω της μείωσης της απασχόλησης οικονομικών και ανθρωπίνων πόρων. Οι αλλαγές αυτές αρχικά συνίσταντο στην εισαγωγή ηλεκτρονικών μηχανημάτων τα οποία στόχευαν στην απλοποίηση της διαδικασίας μέτρησης των ψήφων, μέσω της αυτοματοποίησης της, και κατά συνέπεια στην επιτάχυνση στην ανακοίνωση των εκλογικών αποτελεσμάτων. Α) Mηχανήματα ηλεκτρονικής καταμέτρησης ψήφων (Electronic Counting/ e-counting 7 ): Τα μηχανήματα ηλεκτρονικής καταμέτρησης των ψήφων βρίσκονται εντός του εκλογικού κέντρου ή σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, που τοποθετούνται συνήθως σε κεντρικά σημεία των εκλογικών περιφερειών για να διευκολύνουν την πρόσβαση των ψηφοφόρων. Συνολικά τα συστήματα αυτά θεωρούνται ότι αυξάνουν την ταχύτητα και την ακρίβεια της μέτρησης. Τα πλέον διαδεδομένα συστήματα ηλεκτρονικής καταμέτρησης των ψήφων είναι: α)συστήματα διάτρησης καρτών (Punch card systems) Στα συστήματα αυτά, το ψηφοδέλτιο είναι μία ειδική ορθογώνια κάρτα, στην οποία ο εκλογέας καταγράφει την επιλογή του, χρησιμοποιώντας ειδική διατρητική συσκευή. Οι κάρτες καταχωρούνται στην συνέχεια σε μία ειδική μονάδα ανάγνωσης καρτών, η οποία καταγράφει την επιλογή των ψηφοφόρων. Μετά την ολοκλήρωση των 6 Βλ CALTECH/ MIT, Voting Technology Project, Voting: What is? What could be?, July Παρά το γεγονός ότι όλες οι μορφές ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ενσωματώνουν την έννοια της ηλεκτρονικής καταμέτρησης, συνήθως ο όρος (Electronic Counting) χρησιμοποιείται για τον χαρακτηρισμό εκείνων των συστημάτων που περιλαμβάνουν την έννοια της αυτοματοποίησης μόνο για την μέτρηση των ψήφων. Βλ. Local Government Association, The implementation of electronic voting in the U.K, May

12 εκλογών, η μονάδα αυτή υπολογίζει τα συνολικά αποτελέσματα, έχοντας προηγουμένως απορρίψει τα άκυρα ψηφοδέλτια. β) Σύστημα οπτικής σάρωσης (optical scanning systems). Στο σύστημα αυτό τα ονόματα των υποψηφίων είναι αναγραμμένα σε ένα έντυπο ψηφοδέλτιο, στο οποίο ο εκλογέας σημειώνει την επιλογή του με στυλό ή μολύβι. (σε μία συγκεκριμένη περιοχή). Κατόπιν η ειδική μονάδα (scanner), με μία φωτοευαίσθητη κεφαλή ανάγνωσης, αναγιγνώσκει το περιεχόμενο των ψηφοδελτίων και στην συνέχεια, όπως και στην προηγούμενη μέθοδο, καταγράφει τα συνολικά αποτελέσματα. Είναι προφανές ότι τα και τα δύο παραπάνω συστήματα, δεν διαφοροποίησαν ουσιαστικά τον τρόπο με τον οποίο ο ψηφοφόρος καταγράφει τις επιλογές του. Β) Μηχανήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας (electronic machine voting). Είναι επίσης γνωστά με την ονομασία μηχανήματα άμεσης αυτόματης εγγραφής (Direct Recording Electronic machines DRES). Τέτοιου είδους τεχνολογίες μπορεί να περιλαμβάνουν 8 συστήματα με οθόνη αφής (touch screen systems) ή τεχνολογίες ηλεκτρονικών υπολογιστών ( PC-Based systems). Με τα μηχανήματα αυτά ο εκλογέας δεν καταγράφει πλέον την επιλογή του, χρησιμοποιώντας ένα ξεχωριστό ψηφοδέλτιο, αλλά αντίθετα χρησιμοποιεί απευθείας την οθόνη του μηχανήματος, ενεργοποιώντας την ψήφο του με το άγγιγμα μίας συγκεκριμένης περιοχής. Οι ψήφοι αποθηκεύονται ηλεκτρονικά στην μνήμη του μηχανήματος, και μετά το πέρας της εκλογικής διαδικασίας, μεταφέρονται στο κεντρικό υπολογιστικό σύστημα είτε με την μορφή φορητών μονάδων π.χ. δισκέτες, είτε μέσω δικτύου, όπου καταμετρώνται οι ψήφοι και πινακοποιούνται τα αποτελέσματα. Με την χρήση των μηχανημάτων αυτών, καταργείται η πιθανότητα διάπραξης λάθους κατά την άσκηση του δικαιώματος, καθώς τα τελευταία είναι προγραμματισμένα να προβάλλουν ένα προειδοποιητικό μήνυμα στην περίπτωση όπου ο εκλογέας επιχειρήσει να ολοκληρώσει την διαδικασία έχοντας ψηφίσει περισσότερους ή λιγότερους υποψηφίους από ότι επιτρέπεται. Επίσης, τα 8 Βλ. Local Government Association, The implementation of electronic voting in the U.K, May

13 μηχανήματα αυτά είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν από άτομα με ειδικές αναπηρίες (π.χ. ηχητικές εντολές, παροχή της μεθόδου μπραίγ σε περίπτωση ύπαρξης αναπηρίας στην όραση). Τέλος, μειώνουν σημαντικά τον χρόνο και το κόστος της καταμέτρησης, εξαλείφοντας την πιθανότητα ανθρώπινου λάθους. 1.3 Θετικές και αρνητικές συνέπειες από την εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας: Οι κυριότερες θετικές συνέπειες από την υιοθέτηση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, συνοψίζονται στα εξής: Α) Η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας στις διαδικασίες διενέργειας εκλογών σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, προσδοκάται να αναστρέψει την πορεία αποχωρισμού, μίας σημαντικής μερίδας του εκλογικού σώματος από τα πολιτικές διαδικασίες. Η αύξηση της συμμετοχής των ψηφοφόρων στις διαδικασίες ανάδειξης των αιρετών αντιπροσώπων, είναι σημαντική στο πλαίσιο μίας δημοκρατικής κοινωνίας 9, γιατί μεγεθύνει την νομιμοποίηση των πολιτικών αποφάσεων που θα κληθεί να λάβει η ηγεσία αυτή. Η άνοδος του ποσοστού των ψηφοφόρων που θα κινητοποιηθεί για να ασκήσει τα εκλογικά του δικαιώματα, οφείλεται κυρίως: α) Στην αύξηση της ευκολίας συμμετοχής των ψηφοφόρων (voters convenience), λόγω των εναλλακτικών λύσεων που προσφέρονται στον τρόπο άσκησης του εκλογικού δικαιώματος. όπως είναι η επέκταση της εκλογικής περιόδου. Η ηλεκτρονική ψήφος θα αποτελεί μία ικανοποιητική λύση για την μείωση του κόπου αλλά και του κόστους που συνεπάγεται η υποχρέωση προσέλευσης στα εκλογικά τμήματα. Εκλογείς οι οποίοι, για διάφορους λόγους όπως ασθένεια, απουσία στο εξωτερικό, εγκατάσταση σε διαφορετική εκλογική περιφέρεια λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων, δεν είχαν την δυνατότητα να - 9 Το κλασικό θεσμικό περιεχόμενο της λειτουργίας της δημοκρατικής αρχής βασίζεται στο αντιπροσωπευτικό σύστημα, τις περιοδικές γενικές βουλευτικές εκλογές, την λειτουργία των κομμάτων, την αρχή της πλειοψηφίας ως θεμελιώδη διαδικαστικό κανόνα βλ Βενιζέλος Ε. «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου»,

14 προσέλθουν στα εκλογικά τμήματα, θα πάψουν πλέον να υφίστανται μια de facto αποστέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων τους. Η ηλεκτρονική ψήφος εξάλλου θα αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιμη για τους ψηφοφόρους με κινητικά προβλήματα ή άλλες σωματικές αναπηρίες. β) Σημαντική ώθηση στην εκλογική συμμετοχή εξάλλου, θεωρείται ότι θα επιφέρει η προσέλκυση που θα ασκήσει το internet καθ αυτό, ιδιαίτερα στους νεότερους σε ηλικία ψηφοφόρους οι οποίοι αποτελούν και την μερίδα εκείνη του πληθυσμού που παρουσιάζουν την μεγαλύτερη εξοικείωση με τις νέες τεχνολογίες. Ο δυναμικός και καινοτόμος χαρακτήρας του όλου εγχειρήματος, θα δώσει μια νέα πνοή σε μία παγιωμένη και ενδεχομένως ιδιαίτερα στατική, για την ενθουσιώδη φύση της νεαρής ηλικίας, εκλογική πρακτική. Β) Λόγω του αυτοματοποιημένου χαρακτήρα του όλου εγχειρήματος θα υπάρξει μείωση του μέσο-μακροπρόθεσμου κόστους των εκλογών, και ταυτόχρονη βελτίωση της διοικητικής αποτελεσματικότητας. Η καταμέτρηση των ψήφων θα πραγματοποιείται γρηγορότερα και με μεγαλύτερη ακρίβεια, μειώνοντας την πιθανότητα αμφισβητήσεως των εκλογικών αποτελεσμάτων και ανάγκης για επανάληψη της εκλογικής διαδικασίας. Η προμήθεια βέβαια της τεχνολογικής υποδομής (υλικό- λογισμικό) αναπόφευκτα θα επιβαρύνει βραχυπρόθεσμα τον κρατικό προϋπολογισμό. Μακροπρόθεσμα όμως η υποδομή αυτή θα δίνει την δυνατότητα διενέργειας πολλαπλών εκλογικών αναμετρήσεων, εξασφαλίζοντας σημαντική εξοικονόμηση πόρων τόσο οικονομικών (μείωση του κόστους έκδοσης των παραδοσιακών εντύπων ψηφοδελτίων) όσο και σε ανθρώπινο δυναμικό, καθώς η απλοποίηση σε μεγάλο βαθμό της διαδικασίας και η εναπόθεση των περισσοτέρων ενεργειών στην λειτουργική ικανότητα των μηχανημάτων, θα περιορίσει τις άνθρωπο-ώρες που δαπανώνται υπό τις σημερινές συνθήκες, ιδιαίτερα κατά την φάση προετοιμασίας των εκλογών. Το εκλογικό αποτέλεσμα θα αναπαριστά με περισσότερη ακρίβεια την βούληση του εκλογικού σώματος, δεδομένου ότι ο σχεδιασμός των ηλεκτρονικών μηχανημάτων, θα προβλέπει τρόπους προειδοποίηση των ψηφοφόρων σε περίπτωση όπου εκ παραδρομής η ψήφος δεν ανταποκρίνεται στα κριτήρια εγκυρότητας που θέτει ο εκλογικός νόμος (π.χ. ρίψη ψήφου με περισσότερη ή λιγότερες επιλογές από τις προβλεπόμενες) 14

15 Παράλληλα θα υπάρχει δυνατότητα επαλήθευσης του εκλογικού αποτελέσματος, κάτι το οποίο στην Ελλάδα πραγματοποιείται μόνο σε επίπεδο εκλογικού τμήματος ή περιφέρειας. Γ) Η ευκολία στην πρόσβαση που χαρακτηρίζει την ηλεκτρονική ψηφοφορία, αλλά και το ενδεχόμενο χρήσης της μεθόδου αυτής και σε άλλες διαδικασίες λήψης αποφάσεων (δημοψηφίσματα, λαϊκές πρωτοβουλίες, αιτήσεις ανάκλησης), θεωρείται από πολλούς ότι μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα μορφή άμεσης δημοκρατίας, την δημοκρατία του κυβερνοχώρου. (cyber democracy). Οι πολίτες, κάνοντας χρήση των νέων πηγών πληροφόρησης και επικοινωνίας, θα ανακάμψουν από την πολιτική απάθεια, συμμετέχοντας σε δικτυακά fora και ανταλλάσσοντας απόψεις για σημαντικά ζητήματα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Έτσι η ηλεκτρονική ψηφοφορία δεν θα συμβάλλει μόνο σε μία ποσοτική αναβάθμιση του ποσοστού συμμετοχής των ψηφοφόρων αλλά το κυριότερο σε μία ποιοτική βελτίωση της συμμετοχής αυτής (more votes, more informed voters). Αρνητικές συνέπειες: Οι επιδράσεις της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας στην αναδιοργάνωση της εκλογικής διαδικασίας και στην αύξηση της ευκολίας των ψηφοφόρων, αναμφισβήτητα αποτελούν σημαντικά στοιχεία, στην επιχειρηματολογία, των θιασωτών, αυτής της μεθόδου. Εντούτοις, εξίσου ισχυρός είναι και ο αντίλογος όσων υποστηρίζουν ότι η ψηφιοποίηση της εκλογικής διαδικασίας κρύβει πολλούς κινδύνους για κατακτήσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στον χώρο των πολιτικών δικαιωμάτων και οι οποίες ως ένα βαθμό αποτελούν θεσμικό κεκτημένο. Α) Ειδικότερα, υποστηρίζουν ότι η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας δεν είναι σε θέση, με την υπάρχουσα υποδομή της πληροφοριακής τεχνολογίας να διασφαλίσει τις προϋποθέσεις ασφαλείας, που είναι απαραίτητο να πληροί ένα αξιόπιστο εκλογικό σύστημα. Η ασφάλεια, σε γενικές γραμμές, μπορεί να αφορά: α) την ακεραιότητα της ψήφου, την εγγύηση δηλαδή ότι το περιεχόμενο της δεν θα μεταβληθεί στο στάδιο που μεσολαβεί από την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος του ψηφοφόρου, μέχρι την καταμέτρηση της ψήφου από το κεντρικό υπολογιστικό σύστημα. Η μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση στα εκλογικά δεδομένα και η απόπειρα πρόκλησης δυσλειτουργιών στην εξέλιξη της 15

16 διαδικασίας, λόγω του συγκεντρωτικού τρόπου με τον οποίο λειτουργούν τέτοιου είδους συστήματα, είναι δυνατόν να οδηγήσει σε αυτοματοποιημένη λαθροχειρία μεγάλης κλίμακας. β) την μυστικότητα της ψήφου. Η δυνατότητα των εκλογέων να ρίξουν την ψήφο τους, χωρίς την υποχρέωση να προσέλθουν στα εκλογικά τμήματα, επιβάλει, εκ των πραγμάτων, την θέσπιση αυστηρότερων προϋποθέσεων για την ανάγκη εξακρίβωσης της ταυτότητας του ψηφοφόρου. Οι προϋποθέσεις αυτές πιθανά θα συνίσταται στην χορήγηση ψηφιακών υπογραφών ή κωδικών πρόσβασης, ανάλογα με τις συγκεκριμένες προδιαγραφές με τις οποίες έχει σχεδιαστεί το κάθε ηλεκτρονικό σύστημα. Παρά την ικανότητα που παρουσιάζουν οι συγκεκριμένες μέθοδοι να προστατεύσουν το περιεχόμενο της ψήφου των εκλογέων αλλά και να αποστρέψουν τον κίνδυνο αποκάλυψης της ταυτότητας του ψηφοφόρου, εν τούτοις αμφισβητείται ευρέως η αποτελεσματικότητα τους σε εφαρμογές μεγάλης κλίμακας και ιδιαίτερης συνθετότητας όπως είναι η ηλεκτρονική ψηφοφορία. Β) Ψηφιακό χάσμα και ισότιμη πρόσβαση των ψηφοφόρων. Παρά την εντυπωσιακή διάδοση, τα τελευταία χρόνια της χρήσης των μέσων πληροφοριακής τεχνολογίας και ιδιαίτερα του internet, εντούτοις εξακολουθεί να υπάρχει διαφοροποιημένη πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες, μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Συνεπώς η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ενδεχομένως να ευνοήσει τους ψηφοφόρους εκείνους που έχουν εξοικειωθεί με τις νέες τεχνολογίες, και να οδηγήσει στον αποκλεισμό των υπολοίπων από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Γ) Ποιότητα στην συμμετοχή 10 : Η ψηφιοποίηση μίας διαδικασίας η οποία αποτελεί τον κορυφαίο θεσμό της δημοκρατίας, χάριν ικανοποίησης ατομικιστικών επιδιώξεων (ευκολία συμμετοχής) υποβιβάζει την άσκηση ενός θεμελιώδους πολιτικού δικαιώματος στο επίπεδο των ηλεκτρονικών συναλλαγών στις οποίες προβαίνει καθημερινά ο πολίτης. Οι εκλογές αποσκοπούν στο να ενδυναμώσουν την ιδιότητα του πολίτη, υπενθυμίζοντας την σημασία του να θέτει κανείς το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον - 10 Βλ. Gibson R. Internet Voting and the 2004 European Parliament Elections: Problems and Prospects, δακτυλογραφημένη εισήγηση που παρουσιάστηκε στο συνέδριο: E- voting and the European Parliament Elections, Φλωρεντία, Μαΐου

17 πάνω από τις στενές του ατομικές επιδιώξεις. Η δημοκρατική συμμετοχή πάντα θα συνεπάγεται ένα μικρό ποσοστό αναστάτωσης για τον πολίτη, όπως άλλωστε συμβαίνει με όλες τις σημαντικές δραστηριότητες στην ζωή. Η αντιμετώπιση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ως μια επέκταση των εφαρμογών του internet παραγνωρίζει βασικές αρχές του συνταγματικού βίου και υπονομεύει την ίδια αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. 1.4 Πεδίο εφαρμογής της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας: Έκτός από την εφικτότητα εφαρμογής της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας που είναι το αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας, η ηλεκτρονική ψηφοφορία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε πλήθος άλλων διαδικασιών λήψης αποφάσεων 11, με δεσμευτικό ή μη χαρακτήρα. Τέτοιες διαδικασίες μπορεί να είναι: Α) Δημοψηφίσματα και αιτήσεις ανάκλησης: Οι διαδικασίες αυτές, όπως και οι εθνικές εκλογές, διενεργούνται από τις εθνικές αρχές κάθε κράτους και έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα 12. Υπάγονται σε ειδικές νομοθετικές ρυθμίσεις και δεδομένου ότι τα αποτελέσματα τους, είναι αποφασιστικά για την ζωή των πολιτών, η χρήση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, οφείλει πρωτίστως να υπακούει στην δημοκρατική νομιμότητα και να διασφαλίζει την διαφάνεια της διαδικασίας. Β) Εσωτερικές εκλογές 13 (και άλλες διαδικασίες με παρόμοιο περιεχόμενο): Ανάλογα με το εάν έχουν δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα, μπορεί να υπάγονται σε συγκεκριμένες ρυθμίσεις του νόμου, και να έχουν δεσμευτικό ή μη χαρακτήρα. 11 Βλ. Mitrou L., Gritzalis D., Donos P.,Georgia Georgaroudi, Legal and regulatory issues on e-voting and data protection in Europe, an internet-based electronic voting system (2002) 12 Τρεις θεωρούνται οι βασικοί θεσμοί άμεσης συμμετοχής του λαού στην άσκηση εξουσίας: α) το δημοψήφισμα (referendum), β) η νομοθετική πρωτοβουλία πολιτών (initiative)και γ) οι αιτήσεις ανάκλησης (petition recalls). Η πρωτοβουλία αποτελεί προπαρασκευαστικό μέσο για την ενεργοποίηση λήψης απόφασης του εκλογικού σώματος.. Η ανάκληση όπως και το δημοψήφισμα αποτελεί απόφαση που λαμβάνεται από το σύνολο του λαού, το περιεχόμενο όμως της λαμβανόμενης στην ανακλητική διαδικασία απόφασης ανάγεται στον έλεγχο της εξουσίας που ασκήθηκε και έχει πάντοτε προσωπική αναφορά. Βλ Δημητρόπουλος Α. «Το δημοψήφισμα, ο ρόλος και η σημασία του θεσμού στην σύγχρονη δημοκρατία». 13 Βλ. Mitrou L., Gritzalis D., Donos P.,Georgia Georgaroudi, Legal and regulatory issues on e-voting and data protection in Europe, an internet-based electronic voting system (2002) 17

18 Γ) Ψηφοφορίες συμβουλευτικού χαρακτήρα (Advisory polls): Διενεργούνται συνήθως από εθνικές, (κυρίως τοπικές) αρχές και έχουν ως στόχο να ενθαρρύνουν την ανάμιξη των πολιτών στην διαδικασία λήψης αποφάσεων, μέσω της εισαγωγής διαδικασιών διαβούλευσης. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να συμμορφώνονται με τις επιταγές του νόμου. Δ) Ψηφοφορίες στο διαδίκτυο: Τέτοιου είδους διαδικασίες πραγματοποιούνται συχνά στο διαδίκτυο, είτε από ιδιώτες είτε από οργανώσεις και δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα. Τα αποτελέσματα αυτών των σφυγμομετρήσεων της κοινής γνώμης 14, δεν μπορούν πάντα να θεωρούνται αξιόπιστα, γιατί δεν γίνεται συνήθως γνωστό το προφίλ αυτών που συμμετέχουν, ούτε το πόσες φορές ψηφίζουν. 1.5 Εφαρμογές της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας Μέχρι σήμερα, η εφαρμογή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας με την ευκολία που προσφέρει το διαδίκτυο, έχει πραγματοποιηθεί σε πολύ περιορισμένη κλίμακα, κυρίως σε διαδικασίες, μη νομικά δεσμευτικές. Χαρακτηριστικά, αναφέρονται τα ακόλουθα παραδείγματα: α)το Μάρτιο του 2000 έλαβε χώρα η πρώτη μεγάλης κλίμακας υποχρεωτικού χαρακτήρα εκλογική διαδικασία με την χρήση του internet. Το δημοκρατικό κόμμα κατά την διάρκεια των προκριματικών εκλογών για την ανάδειξη του υποψηφίου Προέδρου έδωσε την δυνατότητα στους εκλογείς της Πολιτείας της Αριζόνα να ψηφίσουν με τη χρήση του internet. Οι ψηφοφόροι μπορούσαν να επιλέξουν επίσης και τον συμβατικό τρόπο ψηφοφορίας ή την επιστολική ψήφο. Αυτοί που επιθυμούσαν να ψηφίσουν μέσω internet έπρεπε να υποβάλλουν αίτηση εγγραφής στους εκλογικούς καταλόγους. Στους εκλογείς δόθηκε κωδικός πρόσβασης (PIN), ο οποίος τους στάλθηκε μέσω ταχυδρομείου. 14 Η συμβολή των δημοσκοπήσεων στις δημόσιες διαδικασίες σχηματισμού γνώμης είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο και επίδικό θέμα. Οι πλέον ορατές επιδράσεις των δημοσκοπήσεων στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης φαίνεται ότι μπορούν να συνοψισθούν σε τέσσερις προτάσεις: α) Η γνώμη των πλέον ενεργών πολιτών απορροφάται από εκείνη των πλέον ανενεργών που είναι και η πλειοψηφία του κοινού β)ανανοηματοδοτείται η κοινή γνώμη και από έννοια συμπεριφοράς κατέληξε να χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά ως έννοια στάσης γ) Η κοινή γνώμη ανάγεται στο άτομο (συνάθροιση ατομικών γνωμών) και χάνεται η αρχική συλλογική της υποστασιοποίηση δ) χάνεται αυθόρμητος χαρακτήρας της έκφρασής της βλ. πρόλογος Ν. Δεμερτζή σε «Κοινή γνώμη» του Vincent Price, εκδόσεις Οδυσσέας 18

19 Κατά την είσοδο τους στον δικτυακό τόπο των εκλογών, οι ψηφοφόροι έπρεπε να δηλώσουν εκτός από τον κωδικό αυτό, και ορισμένα προσωπικά στοιχεία (τον αριθμό της κάρτας κοινωνικής ασφάλισης και την ημερομηνία γέννησης) για να πιστοποιηθεί η ταυτότητα τους. Η ψηφοφορία διήρκεσε 4 ημέρες, από τις 7 μέχρι τις 11 Μαρτίου του Περίπου εκλογείς επέλεξαν να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα μέσω internet (περίπου το 4,2% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων). Ανάλογο ήταν το ποσοστό των υποψηφίων που έκανε χρήση της επιστολικής ψήφου, ενώ μόλις 18,000 υποψήφιοι χρησιμοποίησαν τον συμβατικό τρόπο ψηφοφορίας. Η συνολική συμμετοχή αυξήθηκε από το 1,4 % το 1996 (περίπου ψηφοφόροι), στο 10,2 % το 2000 ( ψηφοφόροι) 15. β)το 2003, στο καντόνι της Γενεύης, στο πλαίσιο του συστήματος άμεσης δημοκρατίας που εφαρμόζεται στην Ελβετία, κλήθηκαν οι ψηφοφόροι να ψηφίσουν μέσω internet κατά την διενέργεια ενός δημοψηφίσματος 16. Πιλοτικά προγράμματα είχαν ξεκινήσει να εφαρμόζονται σε διάφορα καντόνια από το 1998 (Η Ελβετία κατατάσσεται ανάμεσα στις πιο προοδευμένες χώρες αναφορικά με την χρήση των νέων τεχνολογιών της πληροφορικής και της τεχνολογίας). Ο σχεδιασμός της λειτουργίας του συστήματος στηρίχθηκε στο υπόδειγμα εφαρμογής της επιστολικής ψήφου, 17 η οποία απολαμβάνει περίπου το 95% της 15 Η νομιμότητα των εκλογών αμφισβητήθηκαν από μία ομάδα πίεσης (the Voting Integrity Project), η οποία οδήγησε την υπόθεση στην αίθουσα των δικαστηρίων, αρχικά για να παρεμποδίσει την εφαρμογή του προγράμματος και κατόπιν για να ακυρωθούν δικαστικά τα αποτελέσματα. Η νομική βάση της αγωγής υποστήριζε ότι η εφαρμοζόμενη διαδικασία προκαλούσε δυσμενή διακριτική μεταχείριση μεταξύ των εκλογέων, καθώς εμπόδιζε την πρόσβαση ορισμένων ψηφοφόρων (των ασθενέστερων οικονομικά ομάδων καθώς και των έγχρωμων) λόγω της έλλειψης εξοικείωσης τους με την τεχνολογία, ενώ έδινε συγκριτικό πλεονέκτημα σε κάποιους άλλους ( υποστήριζαν ότι γενικότερα οι λευκοί είχαν ευκολότερη πρόσβαση ). Το δικαστήριο αναγνώρισε την ύπαρξη του ψηφιακού χάσματος, επέτρεψε όμως την εφαρμογή της διαδικασίας. 16 Οι θεσμοί άμεσης δημοκρατίας που περιλαμβάνονται στο Ελβετικό Ομοσπονδιακό Σύστημα διακυβέρνησης, δίνουν τη δυνατότητα στους πολίτες να προσέρχονται στις κάλπες έως 4 ή και 5 φορές το χρόνο Βλ. Παπακωνσταντινοπούλου Β. «Η ηλεκτρονική ψήφος», μεταπτυχιακή εργασία, στο μεταπτυχιακό τμήμα του δημοσίου δικαίου, του Εθνικού και Καποδιστριακού Ιδρύματος Αθηνών. 17 Κατά τη διαδικασία αυτή το εκλογικό υλικό αποστέλλεται στον εκλογέα περίπου τρεις εβδομάδες πριν από τις εκλογές. Το υλικό αυτό περιλαμβάνει πέρα από το επίσημο ψηφοδέλτιο που θα χρησιμοποιήσει ο ψηφοφόρος για να ψηφίσει και μια εκλογική κάρτα (ταυτότητα). Το συμπληρωμένο ψηφοδέλτιο πρέπει να έχει φτάσει στον φορέα διεξαγωγής των εκλογών το πρωί της ημέρας κατά την οποία θα ξεκινήσουν να διεξάγονται οι εκλογές στα εκλογικά κέντρα. Αν αυτή η προθεσμία χαθεί τότε ο ψηφοφόρος έχει τη δυνατότητα να ψηφίσει μόνο στο εκλογικό του κέντρο. χρόνο Βλ. Παπακωνσταντινοπούλου Β. «Η ηλεκτρονική ψήφος», μεταπτυχιακή εργασία, στο 19

20 προτίμησης των ψηφοφόρων. Στους εκλογείς στάλθηκε μία εκλογική ταυτότητα, στην οποία αναγραφόταν ένας μυστικός κωδικός (pin code) και ένας φανερός αριθμός ταυτότητας. Ο ψηφοφόρος οφείλει να πληκτρολογήσει τον αριθμό της ταυτότητας του και να απαντήσει σε ορισμένες ερωτήσεις, προκειμένου να εισέλθει στην ιστοσελίδα των εκλογών και να ρίξει την ψήφο του. γ) Το 1996 το στις Η.Π.Α. το κόμμα μεταρρύθμισης αποτέλεσε το πρώτο πολιτικό κόμμα των Ηνωμένων Πολιτειών που πραγματοποίησε ψηφοφορία μέσω internet για να επιλέξει υποψήφιο για την Προεδρική εκλογή δ)το 1997 αντιπροσωπεύει το έτος εισαγωγής της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας στην Γερμανία. Η πόλη της Κολωνίας αποφάσισε να εισαγάγει την μέθοδο αυτή της ψηφοφορίας, με δύο πιλοτικά προγράμματα: το 1998 για τις ομοσπονδιακές εκλογές του νομοθετικού σώματος και το 1999 κατά την διάρκεια των ευρωπαϊκών εκλογών. ε)στην Γαλλία τον Σεπτέμβριο του 2000 διενεργήθηκε το πρώτο δημόσιο δημοψήφισμα μέσω internet (το οποίο όμως δεν ήταν νομικά δεσμευτικό), στην πόλη Brest. Το 35% των ψηφοφόρων επέλεξε να ψηφίσει μέσω internet, από τα κομπιούτερ που ήταν εγκατεστημένα στα εκλογικά τμήματα. Εκτός από τις παραπάνω διαδικασίες, βρίσκονται σε εξέλιξη και ορισμένα πιλοτικά προγράμματα, που στόχο έχουν να ανιχνεύσουν την εφικτότητα της μεθόδου αυτής. Ενδεικτικά αναφέρεται το Cybervote project, ένα πρόγραμμα για την ψήφο στον Κυβερνοχώρο: Το Cybervote project είναι ένα πρόγραμμα έρευνας και ανάπτυξης που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (με πρόσθετη χρηματοδότηση από τις εταιρείες και τους οργανισμούς που έχουν αναλάβει την υλοποίηση του) και αποτελεί μέρος του προγράμματος για την Κοινωνία της Πληροφορίας. 18. Πρόκειται για ένα καινοτόμο σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μέσω τερματικών που είναι συνδεδεμένων στο internet και κινητών τηλεφώνων. Ο σκοπός του προγράμματος είναι να αναπτύξει το πρώτο πρωτότυπο 19 (prototype) υψηλής ασφάλειας, (που θα είναι ενσωματωμένο σε ένα πρωτοποριακό εκλογικό πρωτότυπο), το οποίο θα στηρίζεται στην χρήση μεταπτυχιακό τμήμα του δημοσίου δικαίου, του Εθνικού και Καποδιστριακού Ιδρύματος Αθηνών 18 Βλ.http: // 19 Το πρωτότυπο είναι ένα μοντέλο ενός νέου υπολογιστικού συστήματος ή προγράμματος, πάνω στο οποίο εκτελούνται δοκιμές με σκοπό την τελειοποίηση του. 20

21 κρυπτογραφικών εργαλείων, ικανών να διασφαλίσουν την ακεραιότητα, την ιδιωτικότητα και την πιστοποίηση της ταυτότητας των χρηστών. Το πρόγραμμα θα δοκιμασθεί κατά την διάρκεια πειραματικών εκλογών που θα πραγματοποιηθούν στην Γερμανία, την Γαλλία και την Σουηδία. Οι κοινωνικοί στόχοι του προγράμματος (social objectives) είναι να επιτύχει την βελτίωση της δημοκρατικών διαδικασιών με την αύξηση της συμμετοχής των ψηφοφόρων. Η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος μέσω του διαδικτύου θα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της συμμετοχής των πολιτών σε πολυάριθμα είδη εκλογών. Το πρόγραμμα θα αξιολογήσει μέχρι ποιου σημείου, η χρήση του internet στις εκλογικές διαδικασίες επηρεάζει την εκλογική συμμετοχή. Η τεχνολογία που θα χρησιμοποιηθεί, θα επιτρέπει την ηλεκτρονική ψηφοφορία μέσω της πρόσβασης στο internet, είτε μέσω της τεχνολογίας που κυκλοφορεί στο εμπόριο, είτε μέσω της υπάρχουσας υποδομής του δημοσίου (προσωπικούς υπολογιστές ή κινητά τηλέφωνα). Τα παραπάνω παραδείγματα αναφέρθηκαν ενδεικτικά. Είναι γεγονός ότι με την πάροδο του χρόνου πολλαπλασιάζεται η χρήση της ψηφοφορίας μέσω διαδικτύου, έστω και εάν η χρήση αυτή βρίσκεται σε πειραματικό στάδιο 20 και περιορίζεται σε μειωμένου γεωγραφικού εύρους διαδικασίες. 20 Στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας της ΕΕ, παρουσιάστηκε το πρόγραμμα «Ηλεκτρονική ψηφοφορία: Ψηφίστε για την Ευρώπη που εσείς θέλετε». Η ηλεκτρονική ψηφοφορία, ήταν ένα πείραμα, μια πρωτοβουλία της Ελληνικής Προεδρίας της ΕΕ, που χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο και τη νέα τεχνολογία, επεδίωκε να συμμετέχουν όσο το δυνατόν περισσότεροι πολίτες στις συζητήσεις και στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συγκεκριμένα διεξήγαγε ψηφοφορίες on-line, καλώντας τους ευρωπαίους πολίτες να καταθέσουν τη γνώμη τους σχετικά με τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης σήμερα, το ρόλο της στον κόσμο, τις προοπτικές της Ευρώπης για το μέλλον, καθώς και για συγκεκριμένα θέματα όπως η μετανάστευση και το άσυλο, το περιβάλλον, κ.λπ. Η πρωτοβουλία αυτή περιελάμβανε επίσης ειδικές ψηφοφορίες για συνεδριάσεις και επίκαιρα θέματα όπως η κρίση στο Ιράκ, η αποτελεσματική πολιτική για τα ναρκωτικά στην ΕΕ, κ.λπ. Στόχος του προγράμματος ήταν η αξιοποίηση του Διαδικτύου και της νέας τεχνολογίας για τη διαμόρφωση ενός "ηλεκτρονικού δήμου", όπου οι πολίτες επικοινωνούν ηλεκτρονικά, ψηφίζουν και επηρεάζουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Μέχρι τον Οκτώβριο του 2003, ο αριθμός των πολιτών που είχαν συμμετάσχει στις ψηφοφορίες πλησίαζε τους

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Οι συνταγματικές εκλογικές αρχές κατά τα Ευρωπαϊκά και το Ελληνικό Σύνταγμα. 2.1 Δημοκρατία και εκλογές Η λαϊκή κυριαρχία είναι ο θεμέλιος λίθος του δημοκρατικού πολιτεύματος και εκφράζεται με το καθολικό δικαίωμα της μυστικής ψήφου. Με τις εκλογές κάθε πολίτης μπορεί να συνεισφέρει στην συλλογική λήψη αποφάσεων 21. Οι εκλογές είναι ο κορυφαίος θεσμός με τον οποίο η δημοκρατία εφαρμόζεται στις κοινωνίες, γι αυτό και ο πολίτης μετέχοντας στις ψηφοφορίες, συμμετέχει στην λειτουργία του εκλογικού σώματος και στην άσκηση των αρμοδιοτήτων του 22. Η χρήση των επιτευγμάτων της πληροφοριακής τεχνολογίας για την διεξαγωγή των εθνικών εκλογών, αλλά και την γενικότερη ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών σε θέματα δημοσίου ενδιαφέροντος, προκειμένου να είναι συμβατή με την λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, θα πρέπει να τηρεί τις βασικές συνταγματικές αρχές που διέπουν την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος. Οι αρχές αυτές απαντώνται στην πλειοψηφία των συνταγμάτων των ευρωπαϊκών κρατών, και συνιστούν μία ενιαία συνταγματική παράδοση. Η θέσπιση ενός συστήματος ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, προκειμένου να απολαμβάνει της εμπιστοσύνης των εκλογέων θα πρέπει να συμμορφώνεται με τις συνταγματικές αυτές αρχές και να προσφέρει τους ίδιους μηχανισμούς 21 Βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της σύγχρονης δημοκρατίας είναι ακριβώς η παρουσία του εκλογικού σώματος, της «εξουσίας της ψήφου» (pouvoir du suffrage) και κυρίως γι αυτό το λόγο ονομάστηκε «Δημοκρατία μαζών» (Massendemocratie) βλ. Δημητρόπουλος Α. «Το δημοψήφισμα, ο ρόλος και η σημασία του θεσμού στην σύγχρονη δημοκρατία». 22 Η έννοια της αντιπροσώπευσης είναι σύμφυτη υπό την σημερινή εκδοχή της με την έννοια της δημοκρατίας, εφόσον όλα τα πολιτεύματα που εδράζονται στην δημοκρατική αρχή έχουν ως τρόπο πραγμάτωση της την αντιπροσώπευση του λαού από συλλογικά όργανα τα οποία αναδεικνύονται με γενικές εκλογές υπό καθεστώς πολυκομματισμού βλ. Μαυριάς Κ. «Συνταγματικό Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα

23 ασφαλείας που συναντάμε και στις παραδοσιακές εκλογικές διαδικασίες 23. Συγκεκριμένα: Α) Το σύστημα αυτό θα πρέπει να διασφαλίζει την εμπιστευτικότητα, την διαθεσιμότητα, την ακεραιότητα, την διαφάνεια, την λογοδοσία και τον δημόσιο έλεγχο κάθε επιμέρους σταδίου της διαδικασίας. Β) Θα πρέπει να σέβεται τα θεμελιώδη ατομικά και πολιτικά δικαιώματα όπως αυτά είναι αποτυπωμένα στο Σύνταγμα και να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τα δικαιώματα αυτά. Γ) Θα πρέπει να είναι σχεδιασμένο με τρόπο, ο οποίος θα ενθαρρύνει την συμμετοχή των ψηφοφόρων. Η συμμετοχή αυτή δεν αρκεί μόνο να μεταφράζεται σε μεγαλύτερα ποσοστά ψηφοφόρων που προσέρχονται στις κάλπες, αλλά και σε μία ποιοτική βελτίωση της επιλογής του ψηφοφόρου, η οποία θα πρέπει να ασκείται μέσα σε συνθήκες παροχής ολοκληρωμένης πληροφόρησης που θα οδηγεί στην εκδήλωσης μίας πολιτικά ώριμης επιλογής. Μόνο μέσα από τις παραπάνω συνθήκες θα καταστεί δυνατό, η εφαρμογή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας να υπερβεί την εγγενή δυσπιστία του εκλογικού σώματος, έναντι των καινοτομιών αυτών, οι οποίες καθώς είναι σχεδιασμένες να ελαχιστοποιούν την ανάμιξη του ανθρώπινου παράγοντα, κατά την λειτουργία τους, περιβάλλονται με ένα πέπλο συσκοτισμού και αδιαφάνειας. 2.2 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ Σύμφωνα με την αρχή της καθολικής ψηφοφορίας, η οποία αποτελεί θεμελιώδη αρχή για πολλές ευρωπαϊκές συνταγματικές έννομες τάξεις αλλά και για την ίδια την ουσία του δημοκρατικού πολιτεύματος, κάθε πολίτης ο οποίος πληροί, τις σύμφωνα με τον νόμο προϋποθέσεις εκλογιμότητας, μπορεί να συμμετέχει στην εκλογική διαδικασία 24. Σε κάθε αντιπροσωπευτικό σύστημα - 23 Mitrou L., Gritzalis D., Donos P.,Georgia Georgaroudi, Legal and regulatory issues on e-voting and data protection in Europe, an internet-based electronic voting system (2002) 24 Η ανάδειξη της εθνικής αντιπροσωπείας συνυφαίνεται άρρηκτα με τον δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος και εκφράζεται με την ανανέωση της Βουλής σε τακτά χρονικά διαστήματα από το εκλογικό σώμα, και με την εκλογή, στο αξίωμα του μέλους 23

24 διακυβέρνησης, το επίπεδο συμμετοχής του πολίτη στις διαδικασίες ανάδειξης των αιρετών οργάνων του κράτους, αποτελεί κριτήριο του δημοκρατικού χαρακτήρα του πολιτεύματος. Συνεπώς ο νόμος που ορίζει τα προσόντα που πρέπει να διαθέτει ο εκλογέας δεν θα πρέπει άμεσα ή έμμεσα να αποκλείει την συμμετοχή ορισμένων κατηγοριών πολιτών ή να θέτει κανόνες που να καθιστούν δυσχερή, για τους πολίτες, την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος 25. Από την αρχή αυτή απορρέει η υποχρέωση κάθε κράτους να διασφαλίζει την κατά το δυνατό ευρύτερη συμμετοχή του πολιτικού σώματος στην άσκηση των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων του, λαμβάνοντας τα κατάλληλα μέτρα για την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος από συγκεκριμένες κατηγορίες ψηφοφόρων, οι οποίοι, ενώ πληρούν τα κριτήρια εκλογιμότητας αδυνατούν να συμμετάσχουν στην εκλογική διαδικασία 26. Στο πλαίσιο της συμβατικής διαδικασίας, έγιναν προσπάθειες να διασφαλισθεί η αρχή της καθολικότητας, όπως π.χ. με την αύξηση του αριθμού των εκλογικών τμημάτων, την τοποθέτηση κάλπης σε σωφρονιστικά ιδρύματα κ.α. Οι συνέπειες της εφαρμογής της αρχής της καθολικής ψηφοφορίας για την ηλεκτρονική ψηφοφορία είναι οι ακόλουθες 27 : α) Κάθε εκλογέας έχει το δικαίωμα συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία 28, - της εθνικής αντιπροσωπείας, προσώπων που τελούν υπό καθεστώς ελεύθερης εντολής και διαθέτουν επομένως απεριόριστο το δικαίωμα γνώμης και ψήφου βλ. Μαυριάς Κ. «Συνταγματικό Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2000» 25 Mitrou L., Gritzalis D., Donos P.,Georgia Georgaroudi, Legal and regulatory issues on e-voting and data protection in Europe, an internet-based electronic voting system (2002) 26 Βλ. Βενιζέλος Ε. «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου», Βλ. Mitrou L., Gritzalis D., Donos P.,Georgia Georgaroudi, Legal and regulatory issues on e-voting and data protection in Europe, an internet-based electronic voting system (2002) 28 Πολύς λόγος γίνεται από τους θεωρητικούς του συνταγματικού δικαίου αναφορικά με την νομική φύση του εκλογικού δικαιώματος και συγκεκριμένα εάν η συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία αποτελεί δικαίωμα ή υποχρέωση του πολίτη. Κατά την μία θεωρία το εκλογικό δικαίωμα αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα του πολίτη, συνεπώς ασκείται ελεύθερα από αυτόν και δεν νοείται η επιβολή κυρώσεων από το κράτος, για την μη άσκηση του. Κατά την δεύτερη θεωρία η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος αποτελεί δημόσιο λειτούργημα και επομένως υποχρεώνεται ο πολίτης να συμμετέχει απαρέγκλιτα στις εκλογές εκτός εάν συντρέχουν λόγοι ηθικής αναξιότητας και πνευματικής ή σωματικής αναπηρίας. Στην Ελλάδα, το εκλογικό δικαίωμα θεωρείται ότι έχει μικτή φύση: Είναι δικαίωμα γιατί το Σύνταγμα καθιερώνει την αρχή της καθολικότητας της ψηφοφορίας και είναι λειτούργημα, γιατί προβλέπει την θέσπιση προσόντων για την 24

25 β) Οι προϋποθέσεις άσκησης του εκλογικού δικαιώματος εξειδικεύονται από το νόμο και θεμελιώνονται σε αυτόν, γ) Κάθε εκλογέας πρέπει να έχει την δυνατότητα πρόσβασης στην τεχνολογική υποδομή, δ) Λόγω του ψηφιακού χάσματος και την έλλειψη της ανάλογης τεχνολογικής υποδομής, η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας δεν δύναται να αντικαταστήσει τις παραδοσιακές μεθόδους ασκήσεως του εκλογικού δικαιώματος, αλλά θα αποτελέσει μια εναλλακτική μέθοδο συμμετοχής στις εκλογές, ε) Η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος είναι απόρροια της δημοκρατικής αρχής και της λαϊκής κυριαρχίας, επομένως κανένα μέλος του εκλογικού σώματος δεν θα πρέπει να αποκλείεται από την συμμετοχή στις εκλογικές διαδικασίες. Πρωταρχικό μέλημα των διοικητικών αρχών πρέπει να αποτελέσει η διευκόλυνση της συμμετοχής στις διαδικασίες αυτές, μέσω της δημόσιας παροχής και διαθεσιμότητας της κατάλληλης τεχνολογικής υποδομής (π.χ. δυνατότητα ρίψης ηλεκτρονικής ψήφου από ειδικά διαμορφωμένους δημοσίους θαλάμους, που θα παρέχουν πρόσβαση στο υπολογιστικό σύστημα των εκλογών) Αποτελεί αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα ότι η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας λειτουργεί θετικά προς την κατεύθυνση της γενίκευσης της συμμέτοχής των ψηφοφόρων στις εκλογικές διαδικασίες, καθώς προσφέρει μία πρόσθετη εναλλακτική επιλογή στα μέσα, με τα οποία ο ψηφοφόρος θα εκδηλώσει την εκλογική του προτίμηση. Η ψηφιοποίηση της ηλεκτρονικής διαδικασίας μπορεί να φαντάζει ως ένα ιδιαίτερα ριζοσπαστικό ή επικίνδυνο εγχείρημα για την ελληνική συνταγματική έννομη τάξη, καθώς καμία από τις μέχρι σήμερα ανελθούσες στην εξουσία κυβερνήσεις, δεν αποτόλμησε την νομοθετική εισαγωγή έστω της επιστολικής ψήφου, για τους εκτός της ελληνικής επικράτειας ευρισκόμενους ψηφοφόρους, ή για τους ψηφοφόρους οι οποίοι για αντικειμενικούς λόγους αδυνατούν να προσέλθουν στα εκλογικά τμήματα την ημέρα των εκλογών. απονομή του στους εκλογείς, βλ Ράϊκος Α.,«Συνταγματικό Δίκαιο, Εισαγωγή- Οργανωτικό μέρος», Τόμος 1, Εκδόσεις Σάκκουλα