ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ ΟΜΗΣΗ: Μονόδροµος σε αδιέξοδο; Μαρία Μαντουβάλου-Μαρία Μαυρίδου

Transcript

1 ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ ΟΜΗΣΗ: Μονόδροµος σε αδιέξοδο; Μαρία Μαντουβάλου-Μαρία Μαυρίδου Μεταξύ των θεµάτων που αφορούν στην οικοδόµηση και οργάνωση του χώρου, η αυθαίρετη δόµηση ίσως κατέχει την πρώτη θέση από την άποψη των περιπτώσεων που έχει απασχολήσει την επικαιρότητα και των νοµοθετηµάτων που την αφορούν και έχουν σαν στόχο, γενικά, να την ελέγξουν (!). Παράλληλα, για όσους ασχολούνται µε σχετικά θέµατα, αποτελεί κοινό τόπο ότι η όλη πολιτική που ακολουθείται ευνοεί ουσιαστικά τη διατήρηση και διεύρυνση των µηχανισµών που επιτρέπουν την αυθαίρετη δόµηση όλων των κατηγοριών. Αντιφάσεις που καλύπτουν µια συστηµατική πολιτική σε όφελος συγκεκριµένων κοινωνικών στρωµάτων και ατόµων. Οι αναλύσεις που επισηµαίνουν συµφέροντα, ευνοιοκρατικές επιλογές ή διοικητικές ανεπάρκειες που βρίσκονται πίσω από συγκεκριµένες περιπτώσεις αυθαίρετης δόµησης, ενώ συχνά είναι ακριβείς, δεν είναι επαρκείς. Κοινωνικές διαδικασίες τόσο µεγάλης εµβέλειας δεν στηρίζονται µόνο σε περιπτωσιακούς παράγοντες. Με το άρθρο αυτό θέλοµε να δείξοµε ότι η αυθαίρετη δόµηση, ανταποκρίνεται σε σηµαντικές πλευρές της Ελληνικής Οικονοµίας και Κοινωνίας, τις οποίες στηρίζει και εικονογραφεί. Έχει δε, θετικά αποτελέσµατα για ευρείες κατηγορίες ενδιαφεροµένων που συνδέονται άµεσα ή έµµεσα µε αυτήν και αποκτούν ατοµικά οφέλη. Έτσι δηµιουργείται µια αδράνεια σε ενδεχόµενες αλλαγές των σχέσεων που οργανώνονται από την αυθαίρετη δόµηση, και εποµένως, έµµεσα, µια άρρητη ευρύτατη συναίνεση για τη διατήρησή της. Τα συµφέροντα συγκεκριµένων ατόµων ή οµάδων οργανώνονται µέσα σ αυτό το γενικό σχήµα. Με τον τίτλο του άρθρου, θέλοµε να δώσουµε έµφαση στη θέση µας αυτή και στην ανάγκη που θεωρούµε ότι υπάρχει, να κατανοήσουµε συλλογικά τις αντιφατικές όψεις ορισµένων κοινωνικών φαινοµένων εδώ της αυθαίρετης δόµησηςπροκειµένου να αρθρωθεί µια πολιτική µε προοπτικές υπέρβασης των αδιεξόδων που δηµιουργούνται και µε συνείδηση του κόστους που αυτή αναγκαστικά συνεπάγεται. Μεταξύ των πολλών απόψεων από τις οποίες µπορεί να αναλυθεί η αυθαίρετη δόµηση, σύµφωνα µε την πιο πάνω οπτική, επιλέξαµε να παρουσιάσουµε στο άρθρο αυτό ορισµένες, που ενώ, όπως θεωρούµε, είναι σηµαντικές για την κατανόηση του φαινοµένου, έχουν ανεπαρκώς απασχολήσει τη σχετική συζήτηση και αναλύσεις. Θεωρήσαµε σκόπιµο δε, να προτάξουµε µια συνόψιση των απόψεων αυτών, που 1

2 αναπτύσσονται στις αντίστοιχες επόµενες ενότητες, σαν ένα σχήµα προσέγγισης του ζητήµατος της αυθαίρετης δόµησης. 1. Η αυθαίρετη δόµηση στην Ελλάδα υποκατέστησε για να µην πιούµε ότι, ουσιαστικά αποτέλεσε- µια κρατική κοινωνική πολιτική κατοικίας. Πρόκειται, δε, για ένα τύπο αντιµετώπισης της στέγασης των πλατειών λαϊκών στρωµάτων που διαφέρει και από τους δυο βασικούς τύπους που κάλυψαν το ζήτηµα αυτό στο διεθνή χώρο: την οργανωµένη δόµηση, που αποτέλεσε τον άξονα της κοινωνικής πολιτικής κατοικίας στις βιοµηχανικά ανεπτυγµένες χώρες, και τις αυτοκατασκευές µέσω των οποίων στεγάζονται οι αστικοποιούµενοι πληθυσµοί στις υπόλοιπες (περιφερειακές τριτοκοσµικές ή όπως αλλιώς χαρακτηριστούν) χώρες. Θα αποσαφηνίσουµε το ζήτηµα αυτό ανατρέχοντας σε µια σχηµατική επισκόπηση του ζητήµατος της κατοικίας και των δυο αυτών τύπων πολιτικής που αναπτύχθηκαν. 2. Μπορούµε να ισχυριστούµε ότι η αυθαίρετη δόµηση είναι το προϊόν συνειδητής επιλογής ενός τύπου κοινωνικής πολιτικής κατοικίας, συναρτηµένης µε σαφείς στόχους για το µέλλον της ελληνικής οικονοµίας και κοινωνίας. Ή µήπως η συγκεκριµένη εξέλιξη προέκυψε από τις αναγκαστικές προσαρµογές στο οικονοµικά και κοινωνικά δεδοµένα του τόπου µας; εν θεωρούµε ότι το ερώτηµα αυτό επιδέχεται µονοσήµαντη απάντηση. Επισηµαίνοµε πάντως ότι το ζήτηµα της παραγωγής κατοικίας σε συνάρτηση µε το πρότυπο ανάπτυξης της ελληνικής οικονοµίας έχει απασχολήσει κατά καιρούς ρητά Κυβέρνηση και πολιτικούς φορείς. Θεωρήσαµε, δε, ενδιαφέρον να συνοψίσουµε στο άρθρο αυτό τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί, ιδιαίτερα κατά την πρώτη µεταπολεµική περίοδο, οπότε και θεµελιώθηκε η σχετική κρατική πολιτική. 3. Η αυθαίρετη δόµηση, στην εξέλιξή της διαφοροποιείται έτσι που µπορούν να διακριθούν σήµερα πολλοί τύποι ανάλογα µε τα νοµικά ή κοινωνικά κριτήρια που θα χρησιµοποιηθούν. Έχει νόηµα να κατανοήσουµε τις διακρίσεις αυτές και να επισηµάνουµε την διάσταση που υπάρχει µεταξύ της αυθαίρετης εκτός σχεδίου δόµησης στις παρυφές της Αθήνας για πρώτη κατοικία, και των υπολοίπων τύπων. Συνολικά, πάντως η αυθαίρετη δόµηση όλων των τύπων ενσωµατώθηκε στη διαδικασία οικοδόµησης κατοικιών και την κρατική-πολεοδοµική, οικιστική και δηµοσιονοµική-πολιτική. Στην αντίστοιχη ενότητα επισηµαίνουµε τη σηµασία που έχει, µέσα στο όλο σύστηµα παραγωγής κατοικίας, η οικοδόµηση αυθαιρέτων και εντοπίζουµε τις διαδικασίες µέσω των οποίων οργανώνονται σχέσεις και συµφέροντα που αναιρούν τις προσπάθειες µεταρρύθµισης και ελέγχου της αυθαίρετης δόµησης. 4. Το γεγονός ότι το Κράτος στην Ελλάδα, αποδέχθηκε την αυθαίρετη δόµηση και την ενσωµάτωση στην πολιτική του σε αντίθεση µε ό,τι συνέβη στις περισσότερες από τις χώρες όπου κυριαρχούν οι αυτοκατασκευές- συνέβαλε σηµαντικά στην 2

3 ενσωµάτωση των αστικοποιούµενων πληθυσµών στην ζωή της πόλης. Όπως ξέροµε, οι «αυθαίρετες νέες πόλεις» που αναπτύχθηκαν στις παρυφές των αστικών κέντρων ενσωµατώθηκαν σταδιακά στον αστικό ιστό, υποβαθµίζοντας βέβαια, συνολικά την οργάνωση του χώρου. Η πόλη, πάντως, δεν διχάστηκε σε δύο κόσµους, όπως πολύ συχνά συµβαίνει τόσο στις βιοµηχανικά αναπτυγµένες, όσο και στις χώρες της περιφέρειας. Αντίθετα, ο τρόπος ανάπτυξης της πόλης συνέβαλε στην αξιοποίηση των προσωπικών δυνάµεων και των αποταµιεύσεων των αντίστοιχων στρωµάτων, που έτσι προσέγγισαν τον τίτλο του µικροϊδιοκτήτη και το πρότυπο κατανάλωσης των µικροαστικών στρωµάτων Είναι ένα γεγονός σηµαντικό, που δεν έχει αρκετά εκτιµηθεί, τουλάχιστον από όσους ασχολούνται µε την οργάνωση του χώρου. Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουµε τις διαδικασίες ενσωµάτωσης στη ζωή της πόλης µέσα από µια µελέτη περίπτωσης περιοχής που αναπτύχθηκε µε αυθαίρετη δόµηση: τα Ν.Λιόσια (Αττικής). 5. Θετικός λοιπόν ο αιτιολογισµός της αυθαίρετης δόµησης; Είναι γεγονός ότι κανένας φορέας διοικητικός, καµία από τις επίσηµες διαδικασίες δεν έχει να παρουσιάσει συγκρίσιµο έργο. Πρόκειται για ένα ποσοστικό θαύµα. Υπάρχει, όµως, και η άλλη όψη: Η πόλη που οργανώθηκε είναι πολύ τρωτή. Η έλλειψη υποδοµής και πρασίνου, το νέφος και όλα τα άλλα χαρακτηριστικά της «τσιµεντούπολης» οφείλονται, σε µεγάλο βαθµό, στην αυθαίρετη δόµηση και τις σχέσεις της µε το σύνολο του τοµέα της οικοδόµησης. Ο δε τοµέας της οικοδόµησης συνολικά, όχι µόνο αναιρεί κάθε προσπάθεια σχεδιασµού και αναβάθµισης του δηµόσιου χώρου της πόλης, αλλά και ευρύτερα- κάνει ανεκτή την παρανοµία και «συνενόχους» όλους µας, διαβρώνοντας τους θεσµούς. Η επιτυχία της αυθαίρετης δόµησης και του τοµέα της οικοδόµησης κατοικιών, γενικότερα, είναι συγχρόνως παγίδα και οδηγεί σε αδιέξοδα. 1. Το ζήτηµα της κατοικίας και οι ανισότητες της οικονοµικής ανάπτυξης: οργανωµένης δόµηση και αυτοκατασκευές. Ως γνωστόν οι διάφορες γεωγραφικές περιοχές και χώρες αντιµετώπισαν τις διαδικασίες αστικοποίησης και ανάπτυξης µε µεγάλες χρονικές αποστάσεις και µε µέσα και επιπτώσεις πολύ διαφορετικά. Η κρίση, πάντως, που συνοδεύει όλες τις µορφές ανάπτυξης, τόσο δηλαδή την ανάπτυξη των σήµερα βιοµηχανικά ανεπτυγµένων χωρών, όσο και εκείνη των περιφερειακών, εκδηλώνεται και ως κρίση στην οργάνωση του χώρου και στην κατοικία. Ο όρος «αστικοποίηση» παραπέµπει στη συσσώρευση πληθυσµού σε συγκεκριµένες περιοχές, αστικές, που κάποτε αποκτούν κολοσσιαίες διαστάσεις 1. Οι ρυθµοί αστικοποίησης που συνεπάγονται φυσικά αντίστοιχες ανάγκες κατοικίας, δίνουν το µέτρο του προβλήµατος. Έτσι το 3

4 περίφηµο «ζήτηµα της κατοικίας» αποτελεί αντικείµενο πολιτικών κινηµάτων και πρακτικών Εθνικών Κυβερνήσεων και ιεθνών Οργανισµών, από την εποχή του Engeis, ως σήµερα. Είναι δε αξιοσηµείωτο ότι σήµερα η κατοικία εξακολουθεί να θεωρείται κρίσιµο πρόβληµα ακόµη και στα βιοµηχανικά ανεπτυγµένα κράτη, που όπως ξέρουµε, αποτελούν µειονότητα στο διεθνή χώρο. Για την αντιµετώπιση του ζητήµατος της κατοικίας, διαµορφώνεται ήδη από το µεσοπόλεµο και κυριαρχεί αµέσως µετά τον πόλεµο ως πρότυπο δηµόσιας παρέµβασης η οργανωµένη δόµηση κατοικιών. Η οργανωµένη δόµηση προϋποθέτει τη χρήση βιοµηχανικών µεθόδων παραγωγής, την ενσωµάτωση των νέων τεχνολογιών στην πόλη και την κατοικία, καθώς και την καπιταλιστική διαχείριση της οικοδόµησης: Τυποποίηση, µερική τουλάχιστον εκβιοµηχάνιση της κατασκευής µεγάλης οικονοµικής επιφάνειας, ανάπτυξη της τεχνικής υποδοµής της πόλης, είναι µερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά της. Οι µελλοντικοί κάτοικοι χρήστες της κατοικίας και της πόλης, αντιµετωπίζονται σ αυτό το πλαίσιο, ως καταναλωτές. Ο φυσικός χώρος θεωρείται ως συντελεστής της παραγωγής και πεδίο επενδύσεων. Για τα χαµηλά εισοδηµατικά στρώµατα, η κατοικία ανάγεται σε αντικείµενο της κρατικής κοινωνικής πολιτικής. Το πρότυπο της οργανωµένης δόµησης κατοικιών, αναπόσπαστο τµήµα της συνολικής αντίληψης για την οργάνωση της πόλης που διατυπώνει το «µοντέρνο κίνηµα» έγινε συνώνυµο σχεδόν µε την πολεοδοµία και καθοδήγησε την οικοδόµηση στα βιοµηχανικά ανεπτυγµένα κράτη, καθώς και σε µεγάλο βαθµό, την πολιτική των µεγάλων διεθνών Οργανισµών. Έτσι, στα βιοµηχανικά ανεπτυγµένα κράτη η χαρακτηριστική µορφή των συγκροτηµάτων οργανωµένη δόµησης έχει διαµορφώσει το τοπίο στις περιφέρειες των αστικών κέντρων. Κινητήρια δύναµη για την παραγωγή αυτή αποτέλεσε, εκτός από τις µεγάλες ανάγκες και η ίδια η δυναµική της µεταπολεµικής οικονοµίας, µε το πρότυπο της κοινωνικής ενσωµάτωσης και ανάπτυξης µέσω της αγοράς (κοινωνία της αφθονίας). Στα κράτη αυτά κινητοποιήθηκαν στην κατεύθυνση της κατοικίας πολλά µέσα και προσπάθειες. Έχουν δε συγκροτηθεί θεσµοί, νοµοθεσίες, διοικητικοί µηχανισµοί, φορείς χρηµατοδότησης και κατασκευής, υποδοµή και έχουν συσσωρευτεί πείρα και γνώσεις 2. Εν τούτοις, σήµερα, το πρότυπο δηµόσιας παρέµβασης στο χώρο µέσω της οργανωµένης δόµησης και η πόλη που διαµορφώθηκε σύµφωνα µε αυτό, έχουν φθάσει σε κρίση. Πολλά από τα µεγάλα αστικά κέντρα χαρακτηρίζονται από µια διχοτόµηση, οµόλογη εκείνης που υπάρχει µεταξύ βιοµηχανικών κρατών, και κρατών της περιφέρειας: Από τη µια πλευρά, η «κανονική» πόλη, µε τις παλιές, ίσως και ιστορικές συνοικίες της, των εργαζοµένων, των µεσαίων και ανώτερων στρωµάτων, 4

5 της παραγωγής, των υπηρεσιών, της κατανάλωσης, του χρήµατος. Από την άλλη πλευρά η περιφέρεια των συγκροτηµάτων οργανωµένης δόµησης των «ευαίσθητων στρωµάτων» -(όπως χαρακτηρίζονται στη γλώσσα της διοίκησης οι περιθωριοποιηµένοι πληθυσµοι, ντόπιοι και µετανάστες)- της ανεργίας, της φτώχειας, του αποκλεισµού, της ανοµίας, της βίας. Χαρακτηρίζεται ήδη τέταρτος κόσµος. Οι κοινωνικές αντιθέσεις φαίνεται ότι όλο και περισσότερο αποκρυσταλλώνονται στο χώρο, παγιώνονται και εντείνονται. Ορισµένα συγκροτήµατα οργανωµένης δόµηση εγκαταλείπονται και ερηµώνονται ή κατεδαφίζονται, ενώ πληθαίνουν οι άστεγοι. Η πολιτική των αναπλάσεων των συγκροτηµάτων αυτών φαίνεται να µην είναι επιτυχής παρά σε συγκεκριµένες περιπτώσεις, όταν αυτά βρίσκονται σε σχετικά πλεονεκτικές περιοχές και οι κάτοικοί τους δεν ανήκουν στις «ευαίσθητες» κατηγορίες πληθυσµου 3. Το πρότυπο της οργανωµένης δόµησης κατοικιών κυριάρχησε ιδεολογικά και στις χώρες της περιφέρειας. Αξίζει να σηµειώσουµε εδώ ότι, µετά τον πόλεµο, είχε επισηµανθεί, κυρίως από ιεθνείς Οργανισµούς, όπως η Παγκόσµια Τράπεζα, η ανάγκη να ενσωµατωθούν στην αστική ζωή οι αστικοποιούµενοι πληθυσµοί και στις χώρες, όπου δεν υπήρχε ανάλογη βιοµηχανική ανάπτυξη. Εθεωρείτο ότι σ αυτές, η «ενσωµάτωση θα µπορούσε να επιτευχθεί µε την ανάπτυξη από το Κράτος ευκαιριών για την απόκτηση γης ή κατοικίας στο αστικό κέντρο και ακόµη δουλειάς σε αστικές ή κρατικές υπηρεσίες. Στόχος αυτής της κρατικής πολιτικής έπρεπε να είναι η ανάπτυξη των µεσαίων κοινωνικών στρωµάτων που θα προωθούσαν το πρότυπο της καταναλωτικής κοινωνίας 4. Η πολιτική αυτή υιοθετήθηκε σε πολλές περιφερειακές χώρες και οδήγησε σε διοικητά µέτρα, όπως διατύπωση νόµων και ίδρυση ειδικών οργανισµών για την Κατοικία. Οι µηχανισµοί όµως χορήγησης γης ή στέγης που µπόρεσαν να κινητοποιήσουν οι κρατικές υπηρεσίες είχαν γενικά, όπως και στην Ελλάδα, πολύ µικρή αποτελεσµατικότητα. Η τεχνολογία, η κίνηση των κεφαλαίων, τα µέσα και διαδικασίες παραγωγής, η διοικητική οργάνωση στις χώρες αυτές απέχουν πολύ από τα αντίστοιχα των βιοµηχανικά ανεπτυγµένων χωρών, που διαµόρφωσαν και το πρότυπο της οργανωµένης δόµησης. Στις χώρες της περιφέρειας, κυρίαρχος τρόπος στέγασης των αστικοποιηµένων πληθυσµών είναι οι αυτοκατασκευές 5. Ο όρος δηλώνει ένα τύπο παραγωγής κατοικίας, που δεν είναι ούτε εµπορική, ούτε κοινωνική. Οι ενδιαφερόµενοι παράγουν µόνοι τους και για λογαριασµό τους ένα χώρο διαβίωσης, διότι δεν έχουν καµία δυνατότητα προσέγγισης ούτε στην αγορά κατοικίας ούτε σε επιδοτούµενη (κοινωνική) κατοικία. Αυτές οι κατοικίες ονοµάζονται: favelas στην Βραζιλία, campamento στη Χιλή, barriadas ή pueblos jovenes στο Περού, barrios de ranchos στη Βενεζουέλα, colonias populares στο Μεξικό, bustee στις Ινδίες, shantytown στη 5

6 Μανίλλα, barrios de chabolas στην Ισπανία, gecekondu στην Τουρκία. Στεγάζουν µεγάλο ποσοστό των κατοίκων όλων αυτών των χωρών. Οι αυτοκατασκευές διέπονται κατ αρχήν από ορισµένα κοινά χαρακτηριστικά: Πραγµατοποιούνται σε γη φθηνή, συχνά καταπατηµένη. Χτίζεται ένας πρώτος πυρήνας κατεπειγόντως, και µετά το κτίσµα συµπληρώνεται και βελτιώνεται σε πολλές φάσεις, ανάλογα µε τις δυνατότητες και ανάγκες. Χρησιµοποιούνται τοπικά και, συνήθως ευτελή υλικά. Η εργασία εξασφαλίζεται, σε πολύ µεγάλο βαθµό, από τους ίδιους τους ενδιαφερόµενους συγγενείς τους, φίλους και γείτονες. Η ιδιοποίηση του εδάφους, η οικοδόµηση όπως και όλες οι συναφείς πρακτικές δεν ανταποκρίνονται σε νοµικά κατοχυρωµένες πράξεις. Η όλη επιχείρηση είναι «αυθαίρετη», εκτός των ορίων, δηλαδή, που προσδιορίζει η κρατική νοµιµότητα. Σταδιακά βέβαια, σ αυτές τις κατ αρχήν οµοιογενείς και εκτός αγοράς περιοχές, αναπτύσσονται διαφοροποιήσεις. Οι κάτοικοί της ενσωµατώνονται, σε διαφορετικό βαθµό, στην οικονοµία της πόλης. ηµιουργούνται ανάγκες ανταλλαγών και εγκαθίστανται εµπορικές σχέσεις. Τα κτίσµατα συχνά πωλούνται ή ενοικιάζονται. Οι πράξεις, όµως, µένουν άτυπες. εν κατοχυρώνονται παρά µόνο µε φυσικούς τρόπους: την άµεση κατοχή και την προσωπική τιµή ή τη βία. Στις περισσότερες από τις χώρες της περιφέρειας οι αυτοκατασκευαστές αντιµετωπίζονται ακόµη σαν «ανύπαρκτες» από τις Κυβερνήσεις τους 6. Οι τυποποιηµένες, λόγω της έκτασης του φαινοµένου, πρακτικές που ακολουθούνται και οι φορείς τους ιδιοκτήτες γης, παραγωγοί και έµποροι οικοδοµικών υλικών, κάποτε εργολάβοι και άλλοι µεσάζοντες- αντιµετωπίζονται επίσης σαν ανύπαρκτοι από την εξουσία. Τα απαραίτητα έργα µεγαλύτερης εµβέλειας, δεν πραγµατοποιούνται. Έτσι τέτοιες περιοχές συχνά πληµµυρίζουν, κατολισθαίνουν, καταστρέφονται, χωρίς επίσης, το κράτος να παρεµβαίνει. Οι κάτοικοί τους εκτός από την φτώχεια, υφίστανται και συνέπειες από τον τρόπο που ασκήθηκε η πολιτική της κατοικίας. Πολιτική που εικονογραφεί µε εντελώς κυνικό τρόπο, το διχασµό της πόλης και της κοινωνίας. Πρέπει να επισηµανθεί ότι η ανάπτυξη περιοχών µε αυτοκατασκεές προϋποθέτει ένα βαθµό αλληλεγγύης και συλλογικής οργάνωσης των κατοίκων τους. Έτσι, συχνά, σ αυτές αναπτύσσεται µια δυναµική που αντανακλά την ιστορία, πολιτιστική ταυτότητα και συναισθηµατικές επενδύσεις της τοπικής κοινωνίας, αξίες που έρχονται να προστεθούν στο γεγονός ότι οι αυτοκατασκευές έχουν την ελαστικότητα να προσαρµόζονται στις δυνατότητες και ανάγκες του χρήστη. Σε αξίες αυτής της τάξεως πρέπει να αποδοθεί και η αντίδραση που κατά κανόνα αναπτύσσουν οι κάτοικοι, στις περιπτώσεις που επιχειρήθηκε η κατεδάφιση περιοχών µε αυτοκατασκευές και η µετεγκατάσταση των κατοίκων τους σε συγκροτήµατα 6

7 οργανωµένης δόµησης. Οι περιοχές, όµως, των αυτοκατασκευών στα διχασµένα µεγάλα αστικά κέντρα των χωρών της περιφέρειας, µένουν σαν τόποι αποκλεισµού, περιθωριοποίησης και βίας, που συνυπάρχουν µε την αλληλεγγύη και, κάποτε, στην αντίσταση και την πολιτιστική ταυτότητα. Η ελληνική αυθαίρετη δόµηση, ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά των αυτοκατασκευών. Εν τούτοις, ενσωµατώθηκε στο σύστηµα της οικοδόµησης, όπως και οι περιοχές που χτίσθηκαν µε αυθαίρετα, ενσωµατώθηκαν στο αστικό ιστό. Η ελληνική πόλη, αντανακλά βέβαια την κοινωνική διαστρωµάτωση, δεν είναι, όµως, διχασµένη. Η αυθαίρετη δόµηση συνιστά ένα τύπο αστικής ανάπτυξης και δηµόσιας παρέµβασης, µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς τις κοινωνικές και πολιτικές της συνιστώσες. (Εικόνες 1-2,3, 4-5-6). 2. Κατοικία και οικονοµική πολιτική στην Ελλάδα Αµέσως µετά τον πόλεµο, η κρίση της κατοικίας στην Ελλάδα είναι τεράστια. Ήδη κατά την απογραφή του 1940 υπολογίζεται ότι το 43% των οικογενειών είναι άστεγες, ή στεγάζονται σε εντελώς ακατάλληλα καταλύµατα 7. Κατά την περίοδο , σύµφωνα µε τις επίσηµες εκτιµήσεις, καταστράφηκαν «µέσα ελληνικά κτίρια» 8. Η ανοικοδόµηση, ως το 1950, γίνεται µε πολύ αργό ρυθµό και εξαντλείται σε επισκευές καταστροφών, ενώ επισωρεύεται η εγκατάλειψη περιοχών και οι νέες καταστροφές λόγω του Εµφυλίου πολέµου, καθώς και η µετακίνηση ατόµων από τις ορεινές περιοχές, στην ελεγχόµενη από την Κυβέρνηση ζώνη και ειδικότερα στην περιοχή της Πρωτεύουσας 9. Πώς αντιµετωπίζεται αυτή η τεράστια κρίση από την πολιτική εξουσία; Ως γνωστό, από την πρώτη µεταπολεµική περίοδο κυριαρχεί στα ζητήµατα της οικονοµικής πολιτικής η έννοια της «ανάπτυξης». Αυτήν επικαλούνται Εθνικές Κυβερνήσεις και διεθνείς Οργανισµοί για να νοµιµοποιήσουν την πρακτική τους. Στην Ελλάδα, οι συζητήσεις για την ανάπτυξη αρχίζουν ήδη από τα τέλη της κατοχής και συνεχίζονται σε όλο τη διάρκεια του Εµφυλίου. Σύµφωνα µε τις κυρίαρχες απόψεις που ταύτιζαν την ανάπτυξη µε την εκβιοµηχάνιση, οι συζητήσεις και αντιπαραθέσεις επικεντρώνονται στις προοπτικές της βιοµηχανίας και ειδικότερα της βαρειάς βιοµηχανίας- καθώς και στο ζήτηµα της πλήρους απασχόλησης 10. Στις συζητήσεις αυτές, καθώς και στα πρώτα Προγράµµατα που συντάσσονται από τις κρατικές υπηρεσίες, η οικοδόµηση κατοικιών συνδέεται µε πολιτικούς στόχους και δεν συναρτάται µε τις εξελίξεις στην παραγωγή και την οικονοµία. Το 1954 ιδρύεται ο Αυτόνοµος Οργανισµός Εργατικής Κατοικίας (Α.Ο.Ε.Κ.), µε στόχο την χορήγηση στέγης σε εργάτες και υπαλλήλους 11. Η ίδρυσή του αντιστοιχεί µε την πολιτική που τότε ακολουθείται στα βιοµηχανικά ανεπτυγµένα κράτη, όπου επίσης ιδρύονται 7

8 κρατικοί οργανισµοί µε στόχο τη διαχείριση προγραµµάτων κοινωνικής κατοικίας. Σ αυτούς η έµφαση δίδεται στη δηµιουργία υποδοµής για την προώθηση της εκβιοµηχάνισης της κατασκευής και την οργανωµένη δόµηση κατοικιών. Η ίδρυση όµως του Α.Ο.Ε.Κ. αιτιολογείται µε καθαρά πολιτικά επιχειρήµατα 12. Το ζήτηµα της οικοδόµησης κατοικιών συναρτάται για πρώτη φορά µε το ζήτηµα της ανάπτυξης της Ελληνικής Οικονοµίας στην εκτεταµένη «Έκθεση επί του οικονοµικού προβλήµατος της Ελλάδος» που υποβάλλει, στις αρχές του 1952, ο Κ.Βαρβαρέσος, στην τότε Κυβέρνηση Πλαστήρα, µε την ιδιότητα του οικονοµικού συµβούλου. Στην έκθεση αυτή ο Κ.Βαρβαρέσος αντιτίθεται στην ιδέα ότι «δια την οικονοµικήν ανάπτυξιν των (πτωχωτέρων) χωρών απαιτείται απαραιτήτως η εκβιοµηχάνιση αυτών». Προτείνει ως άξονα ανάπτυξης την γεωργία και υπογραµµίζει την ανάγκη σύνταξης και εφαρµογής ενός σηµαντικού και µακροχρόνιου προγράµµατος κατασκευής κατοικιών, το οποίο θεωρεί «λογικό συµπλήρωµα της γεωργικής και βιοµηχανικής αναπτύξεως της χώρας». Ως αναµενόµενες θετικές επιπτώσεις από την εφαρµογή του προγράµµατος οικοδόµησης κατοικιών αναφέρονται: α) η δηµιουργία πολλών θέσεων απασχόλησης, β) η δυνατότητα παραγωγής οικοδοµικών υλικών στην Ελλάδα, που θα περιόριζε τις ανάγκες σε συνάλλαγµα,. γ) η αύξηση της απασχόλησης στη βιοτεχνία, δ) οι ευµενείς επιπτώσεις στις συνθήκες κατοίκησης του πληθυσµού και, εποµένως, στον αγώνα κατά του κοµµουνισµού και ε) η αύξηση της αγοραστικής δύναµης σηµαντικού τµήµατος του πληθυσµού που θα εξασφάλιζε κατανάλωση γεωργικών και βιοµηχανικών προϊόντων 13. Η έκθεση αυτή και ειδικότερα, η άποψη ότι είναι σκόπιµο να αναπτυχθεί η οικοδόµηση κατοικιών, συνάντησε την αντίδραση πολλών οικονοµολόγων που είχαν και εξακολούθησαν να έχουν- σηµαντικό ρόλο στη χάραξη της κρατικής οικονοµικής πολιτικής 14. Οι απόψεις του Κ.Βαρβαρέσου τότε µεταγενέστερα- κρίθηκαν κατ αρχήν αιρετικές, στο βαθµό που οι αντιλήψεις για την ανάπτυξη ήταν προσανατολισµένες στη βιοµηχανία, και συντηρητικές έως αντιδραστικές- στο βαθµό που η µη ανάπτυξη της βιοµηχανίας εθεωρείτο ότι προδιέγραφε την διαιώνιση της εξάρτησης της χώρας. ΟΙ απόψεις όµως που διατυπώνονται στην Έκθεση απηχούν αντιλήψεις κύκλων των ιεθνών Οργανισµών σχετικά µε την ανάπτυξη των τριτοκοσµικών χωρών, σύµφωνα µε τις οποίες, στις χώρες αυτές είναι ανάγκη και δύνανται- να αναπτυχθούν τα µεσαία κοινωνικά στρώµατα µε άξονα τις κρατικές και αστικές υπηρεσίες. Από τότε η συζήτηση για τις επιπτώσεις που έχει η οικοδοµική δραστηριότητα στους άλλους τοµείς της οικονοµίας και την ανάπτυξη συνολικά, επανέρχεται µέχρι τις αρχές της 10ετίας του 1980 συχνά 15, τόσο µέσα στο Κοινοβούλιο, µε την ευκαιρία 8

9 διαφόρων νοµοθετικών ρυθµίσεων που αφορούν στον τοµέα, όσο και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, µέσα στα σχετικά δηµοσιεύµατα στελεχών πολιτικών κοµµάτων και επαγγελµατικών οργανώσεων δηµοσιογράφων κ.ο.κ. Ο τρόπος που το ζήτηµα της οικοδόµησης αντιµετωπίζεται, διαφοροποιείται βέβαια σε συνάρτηση τόσο µε το φορέα που διατυπώνει τις θέσεις του, όσο και µε τη συγκεκριµένη συγκυρία. Τα κύρια επιχειρήµατα, ωστόσο, µένουν ουσιαστικά ίδια, για τριάντα περίπου χρόνια, και µπορούν να συνοψιστούν ως εξής. 16 Η ανάπτυξη της οικοδοµικής δραστηριότητας είναι θετική για τη συνολική ανάπτυξη στην Ελλάδα διότι: - Προσελκύει την αποταµίευση των στρωµάτων χαµηλών και µεσαίων εισοδηµάτων, που αλλιώς θα διοχετεύονταν στην κατανάλωση, καθώς και του εκτός Ελλάδας ελληνισµού που εισάγει συνάλλαγµα κυρίως για την αγορά κατοικίας. Με δεδοµένο δε, ότι το µεγαλύτερο ποσοστό οικοδοµικών υλικών παράγεται στην Ελλάδα, συµβάλλει στην εξισορρόπηση του ισοζυγίου πληρωµών. Ακόµη, η οικοδόµηση, αποτελεί σηµαντική πηγή εσόδων για το κράτος. - ηµιουργεί σηµαντική απασχόληση ενώ, αντίθετα, η µείωση της δραστηριότητας του τοµέα δηµιουργεί αµέσως ανεργία. Έχει, επίσης, σηµαντικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσµατα στο σύνολο της οικονοµίας µέσω των οικοδοµικών υλικών που χρησιµοποιεί και των εισοδηµάτων που δηµιουργεί και που τροφοδοτούν την κατανάλωση. Λόγω των πολλαπλασιαστικών φαινοµένων και της κεντρικής θέσης που έχει στην Ελληνική Οικονοµία, µπορεί να χρησιµοποιείται ως µέσο ρύθµισης της επέκτασης της οικονοµίας. - Υπάρχουν ακάλυπτες ανάγκες κατοικίας των χαµηλών εισοδηµατικών στρωµάτων και ακόµα ανάγκες ανάπλασης του πολεοδοµικού περιβάλλοντος. Η κατοικία δε, αποτελεί σηµαντικό παράγοντα κοινωνικής ενσωµάτωσης στην Ελλάδα, διότι συµβάλλει στην οικογενειακή ισορροπία, αυξάνει την αποδοτικότητα της εργασίας, είναι εντεταγµένη και συµβάλλει στην διατήρηση των ηθών και εθίµων κ.ο.κ. Αντίθετα, η οικοδοµική δραστηριότητα έχει αναπτυχθεί υπερβολικά, µε δυσµενείς επιπτώσεις στο σύνολο της ελληνικής οικονοµίας διότι: - Απορροφά εξαιρετικά υψηλό ποσοστό των επενδύσεων, σε σχέση µε τις επενδύσεις που πραγµατοποιούνται στους άλλους τοµείς και πρέπει µε τα κατάλληλα µέτρα οι επενδύσεις αυτές να διοχετευθούν, κυρίως στη βιοµηχανία. - ηµιουργεί πληθωριστικές πιέσεις, διότι συντελεί στην αύξηση των χρηµατικών εισοδηµάτων και της κατανάλωσης, χωρίς αντίστοιχη ανάπτυξη της παραγωγής αγαθών. Η απασχόληση που δηµιουργείται είναι παροδική, και συναρτάται µε την 9

10 διατήρηση και επέκταση της δραστηριότητας του τοµέα, εφ όσον δεν παράγεται πάγιο κεφάλαιο. - εν δηµιουργεί προϊόντα εξαγώγιµα, και εποµένως η ανάπτυξή της δεν επιφέρει βελτίωση του εµπορικού ισοζυγίου. - εν συµβάλλει στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων, και εποµένως η ανάπτυξή της, σε βάρος της βιοµηχανικής ανάπτυξης, διαιωνίζει την εξάρτηση της ελληνικής οικονοµίας. Η διελκυνστίδα αυτή για τη σκοπιµότητα της ανάπτυξης της οικοδοµικής δραστηριότητας χαρακτηρίζει, σε µεγάλο βαθµό, την ευρύτερη συζήτηση για την οικονοµική πολιτική της χώρας µας. Οι τάσεις που κυριαρχούν, είναι εκείνες που ευνοούν τη µεγάλη ανάπτυξη της οικοδόµησης. Έτσι συνολικά, η παραγωγή του τοµέα ακολουθεί µια καθαρά ανοδική πορεία, και συγχρόνως, υπόκειται σε συνεχείς κρίσεις που συγκροτούν κύκλους παραγωγής διάρκειας 4-7 χρόνων 17. Πιο κάτω θα αναφερθούµε στον τρόπο µε τον οποίο οργανώνονται, δυνάµεις και συµφέροντα, που ωθούν στη συγκεκριµένη οργάνωση του τοµέα της οικοδόµησης. 3. Αυθαίρετη δόµηση και οικοδοµική δραστηριότητα 3.1.Κατηγορίες αυθαίρετης δόµησης «Αυθαίρετη» χαρακτηρίστηκε γενικά η δόµηση που πραγµατοποιείται κατά παράβαση διατάξεων της κειµένης πολεοδοµικής και οικοδοµικής νοµοθεσίας, όπως η δόµηση εκτός Σχεδίου Πόλεως και κατά παράβαση των κανονισµών που ισχύουν γι αυτήν, ή η δόµηση καθ υπέρβαση των συντελεστών εκµετάλλευσης και κάλυψης του εδάφους, η δόµηση κατά παράβαση των διατάξεων του Γ.Ο.Κ. ή διαταγµάτων χρήσεων γης κ.ο.κ. Ο όρος, δηλαδή, αναφέρεται σε πολλές κατηγορίες «αυθαιρεσίας», που µπορούν να διακριθούν, ανάλογα µε τα κριτήρια που κάθε φορά ενδιαφέρουν, όπως π.χ. το είδος των νοµικών διατάξεων που παραβαίνονται, οι µηχανισµοί που την συγκροτούν, η κοινωνική θέση των βασικών ενδιαφεροµένων. Η οµογενοποίηση όµως, όλων των κατηγοριών κάτω από το γενικό όρο «αυθαίρετα» διαστρεβλώνει τις σχετικές αναλύσεις, ενώ, σαν γεγονός, εικονογραφεί ένα είδος κοινωνικής αποδοχής της δόµησης αυτής. Για την προσέγγιση της αυθαίρετης δόµησης, που επιχειρούµε, είναι αναγκαίο να την διακρίνοµε σε δύο βασικούς παράγοντες στους οποίου οφείλεται η ανάπτυξή της και η «ανοχή» της από το κράτος, αλλά και ως προς τις επιπτώσεις της στο χώρο της πόλης. Η πρώτη κατηγορία περιλαµβάνει τα αυθαίρετα που χτίζονται για πρώτη κατοικία στις παρυφές των αστικών κέντρων, και ιδιαίτερα της Αθήνας, από χαµηλά εισοδηµατικά στρώµατα, κυρίως εσωτερικούς µετανάστες, στα όρια της φτώχειας. Η δεύτερη κατηγορία περιλαµβάνει όλα τα υπόλοιπα είδη αυθαίρετης 10

11 δόµησης που κτίζονται από άτοµα κάθε εισοδηµατικής κατάστασης που δεν στερούνται πρώτης κατοικίας. Τα άτοµα αυτά, εκµεταλλεύονται ουσιαστικά ένα είδος «ηθικής δικαίωσης» που καλύπτει την προηγούµενη κατηγορία και κυρίως, τους διοικητικούς µηχανισµούς και την ελαστικότητα της νοµοθεσίας που καθιερώθηκαν κυρίως λόγω αυτής. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυθαίρετης δόµησης αυτής της κατηγορίας είναι οι πιο κάτω, που συχνά εµφανίζονται και συνδυασµένες: - Η δόµηση σε περιοχές για περιβαλλοντικούς ή πολεοδοµικούς λόγους απαγορεύεται, όπως σε αιγιαλούς, δασικές εκτάσεις, κοινόχρηστους χώρους της πόλης. - Η ανέγερση συχνά µεγάλων και πολυτελών εξοχικών κατοικιών εκτός Σχεδίου και εκτός νοµοθετηµένων παραθεριστικών οικισµών, και κατά παράβαση της νοµοθεσίας για νόµιµη εκτός Σχεδίου δόµησης. - Η εγκατάσταση χρήσεων σε περιοχές που υπάρχει σχετική απαγόρευση, όπως βιοµηχανίες και κέντρα διασκεδάσεως σε περιοχές κατοικιών κ.ο.κ. - Η υπέρβαση της επιτρεπόµενης εκµετάλλευσης µε διαµόρφωση κυρίως κατοικήσιµων χώρων σε υπόγεια, pilotis, βεράντες, δώµατα. Τα υποκείµενα κάθε µιας από τις προηγούµενες κατηγορίες αυθαίρετης δόµησης έχουν φυσικά, διαφορετικά κίνητρα και δυνατότητες. εν µπορεί να ταυτιστεί ένα αυθαίρετο µικρό σπίτι στο Καµατερό ή το Πέραµα, µε ένα αυθαίρετο νυκτερινό κέντρο άνω των 1000µ 2 στην παραλία. Και τα δύο όµως κτίσµατα χαρακτηρίζονται νοµικά µε τον ίδιο όρο, και διατρέχουν, κατ αρχήν, ίσους κινδύνους για κατεδάφιση. Ας σηµειώσουµε ότι το παράδειγµα παραπέµπει σε συγκεκριµένη περίπτωση εντάλµατος κατεδάφισης αυθαιρέτων κτιρίων γνωστότατου παραλιακού κέντρου, το 1988, το οποίο οι επίσης γνωστοί ιδιοκτήτες του υπερασπίστηκαν µε εκφράσεις που θύµιζαν απελπισµένο προλετάριο οικογενειάρχη που υπερασπίζεται τη στέγη των παιδιών του! Μια ενδεικτική περίπτωση, στην οποία θα λέγαµε ότι το ασύνηθες στοιχείο ήταν το ένταλµα κατεδάφισης! Πάντως το γεγονός ότι στην αυθαίρετη δόµηση συµπλέκονται συµφέροντα ατόµων που έχουν τόσο διαφορετική θέση στην κοινωνική ιεραρχία, είναι ενδεικτικό των σχέσεων που έχουν οικοδοµηθεί γύρω από την πρακτική αυτή και οδηγούν σ αυτό που ονοµάσαµε «άρρητη ευρύτατη συναίνεση». (Εικόνες 7, 8-9, 10, 11-12) ιαπλοκή αυθαίρετης δόµησης και αντιπαροχής Είναι γεγονός ότι στην Ελλάδα έχει κατασκευασθεί και εξακολουθεί να κατασκευάζεται µεγάλος αριθµός κατοικιών, σε σχέση µε τον πληθυσµό της χώρας και ότι το απόθεµα κατοικιών είναι, συγκριτικά µε άλλες χώρες υψηλό

12 Η ποσοτικά εντυπωσιακή αυτή παραγωγή είναι σχεδόν αποκλειστικό αποτέλεσµα των δυνάµεων της αγοράς. Οι παρεµβάσεις του κράτους πρακτικά περιορίζονται σε ρυθµίσεις της αγοράς µε µέτρα δηµοσιονοµικού χαρακτήρα και, φυσικά, µε την πολεοδοµική και οικοδοµική νοµοθεσία. Η άµεση κρατική παρέµβαση στην παραγωγή κατοικίας, είτε µε ανοικοδόµηση συγκροτηµάτων οργανωµένης δόµησης είτε µε οργάνωση της κατασκευαστικής διαδικασίας είναι πραγµατικά δευτερεύουσας σηµασίας. 19 Η παραγωγή κατοικιών στην Ελλάδα είναι, σε µεγάλο βαθµό, αποτέλεσµα της διαπλοκής δυο βασικά τύπων οικοδόµησης: της εµπορικής κατασκευής κατοικίας µε αντιπαροχή και της αυθαίρετης δόµησης. Η γνωστή µας «αντιπαροχή» για να λειτουργήσει προϋποθέτει ένα κατάλληλο συνδυασµό τιµής οικοπέδου, επιφανειών που µπορούν να κτιστούν και ζήτησης. Έτσι κατ αρχήν, είναι απαραίτητο να ισχύει Συντελεστής οµήσεως υψηλότερος από ένα ορισµένο ελάχιστο, ώστε να είναι δυνατό: α) από την πώληση των χώρων που θα κτιστούν να αντιµετωπισθούν τα έξοδα κατασκευής υλικά, εργατικά, φόροι και να υπάρχει επαρκές επιχειρηµατικό κέρδος, β) να καλυφθεί η «αντιπαροχή» του ιδιόκτητου, που, για να έχει συµφέρον να εκχωρήσει το οικόπεδό του, πρέπει να πάρει πρόσθετους χώρους, εκτός της κατοικίας του. Παράγοντα, που ευνοεί ιδιαίτερα την αντιπαροχή αποτελεί το γεγονός ότι ο εργολάβος µπορεί να συµπιέζει το κόστος οικοδοµής, στο βαθµό που δεν υποχρεώνεται να επενδύει σε υποδοµή. Έτσι, η αντιπαροχή αποτέλεσε ουσιαστικά και εµπόδιο για την ανάπτυξη της µαζικής παραγωγής κατοικίας µε οργανωµένη δόµηση, που αναγκαστικά πρέπει να ενσωµατώσει και το κόστος της υποδοµής. Είναι, εποµένως, σαφές ότι οι υψηλοί συντελεστές δόµησης, και η έλλειψη υποδοµής που θεωρούνται ως τα κατ εξοχήν «προβλήµατα» της πόλης σήµερα, αποτελούν δοµικά στοιχεία του συστήµατος της αντιπαροχής. 20 Η αυθαίρετη εκτός σχεδίου δόµηση για πρώτη κατοικία κάλυψε ένα πολύ µεγάλο ποσοστό των αναγκών στέγασής των, µε ραγδαίους ρυθµούς, αστικοποιούµενων πληθυσµών µεταπολεµικά, υποκαθιστώντας την κοινωνική πολιτική κατοικίας. Μπορούµε δε να πούµε ότι η υποκατάσταση αυτή ολοκληρώνεται ουσιαστικά µε τη σταδιακή ένταξη των περιοχών αυθαιρέτων στο Σχέδιο Πόλεως και τις διαδοχικές αυξήσεις του Συντελεστή οµήσεως σ αυτές. Αυτή η διαδικασία έχει ως αποτέλεσµα το ότι η αντιπαροχή λειτουργεί σε όφελος και των λαϊκών στρωµάτων που στεγάστηκαν µέσω αυθαιρέτων. Κατά κάποιο τρόπο, δηλαδή, αυτός ο συνδυασµός εισήγαγε τα λαϊκά στρώµατα και στη σφαίρα της παραγωγής κατοικίας και τα κατέστησε έτσι, αναγκαστικά, αλληλέγγυα του συστήµατος παραγωγής, παρά το γεγονός ότι αυτό συνεπάγεται όλως τις ταλαιπωρίες της ανέγερσης αυθαιρέτων και 12

13 τις δυσλειτουργίες της πόλης. Μέσα, δε, από τα οφέλη που απεκόµισαν, από την άνοδο της τιµής της γης, η όλη εξέλιξη ισοδυναµεί µε συµµετοχή τους στην ανάπτυξη που πραγµατοποιήθηκε στην Ελλάδα και συνέβαλε στην κοινωνική τους ενσωµάτωση. Στο σηµείο δε αυτό εντοπίζεται, σε µεγάλο βαθµό, η «επιτυχία» και σταθερότητα της αυθαίρετης δόµησης και, γενικότερα, του συστήµατος οικοδόµησης κατοικιών. 21 Αλλά και στον τοµέα της παραγωγής η αντιπαροχή και η αυθαίρετη δόµηση λειτουργούν συµπληρωµατικά. Είναι γεγονός ότι οι εργάτες της οικοδοµής µαθήτευσαν στο «σχολείο» της αυθαίρετης δόµησης ότι τα υλικά συνιστούν κοινή αγορά που µάλιστα επιτρέπει πολύ υψηλότερα κέρδη όταν πρόκειται για αυθαίρετη δόµηση και ότι πολλοί κατασκευαστές πολυκατοικιών ξεκίνησαν την καριέρα τους στον τοµέα των αυθαιρέτων. Η διαπλοκή της αυθαίρετης δόµησης µε την αντιπαροχή αντανακλάται στην κρατική πολεοδοµική πολιτική, που περιορίζεται ουσιαστικά στις εντάξεις στο Σχέδιο Πόλεως και τις αυξήσεις του Συντελεστού οµήσεως. Είναι γνωστό ότι και οι ως τώρα απόπειρες σχεδιασµού είχαν, τελικά, αυτό ως κυριότερο αποτέλεσµα. Συγχρόνως, η νοµοθεσία της πολεοδοµίας και της οικοδόµησης χαρακτηρίζονται από µεγάλη πολυπλοκότητα, περιπτωσιολογία και κενά, που επιτρέπουν στους ενδιαφερόµενους να επιδίδονται σε αυθαιρεσίες ή «κοµπίνες» για να αυξήσουν την εκµετάλλευση της γης και τα κέρδη τους. Συνολικά δε, ο τοµέας της οικοδόµησης χαρακτηρίζεται τόσο πολύ από την έλλειψη σαφούς πλαισίου, ώστε µπορούµε να πούµε ότι, κατά κάποιο τρόπο, είναι ασαφή τα όρια µεταξύ νόµιµης και αυθαίρετης δόµησης, ή ότι αυτοί οι δυο τύπου δόµησης αποτελούν ένα συνεχές. Τα αποτελέσµατα της διαπλοκής της αντιπαροχής µε την αυθαίρετη δόµηση είναι πολύ εµφανή στο επίπεδο της οργάνωσης του χώρου: Στις µεν περιοχές αυθαιρέτων, στις κατατµήσεις της γης και την οικοδόµηση κατοικιών ακολουθούνται ως πρότυπα τα ελάχιστα µεγέθη οικοπέδων και δρόµων, που προβλέπονται από τον Γ.Ο.Κ., ώστε να διευκολύνεται η µελλοντική ένταξή τους στο Σχέδιο Πόλεως. Στις περιοχές δε που εντάσσονται στο Σχέδιο παραµένει ουσιαστικά αµετάβλητη η οργάνωση του χώρου που έχει προκύψει από τις αυθαίρετες κατατµήσεις της γης. Συχνά δε κυριαρχούν χαµηλά κατασκευαστικά πρότυπα, µε ευτελή υλικά, που εµπορική παραγωγή κατοικίας, όχι µόνο δεν αποκλείει, αλλά, σχεδόν, επιβάλλει. 3.3.Κοινωνικές και πολιτικές συνιστώσες του τοµέα της οικοδόµησης Ένα βασικό στοιχείο του όλου συστήµατος παραγωγής κατοικίας, τόσο δηλαδή της αυθαίρετης δόµησης, όσο και της αντιπαροχής είναι ότι ευνοεί την προσέγγιση όλων των κοινωνικών στρωµάτων στην µικροϊδιοκτησία, ενώ, δεν στηρίζεται στη 13

14 µεγάλη ιδιοκτησία γης. Αντίστροφα µάλιστα, η αύξηση της τιµής της γης και τα οφέλη από την οικοδόµηση ευνοούνται από τον κατακερµατισµό και διάχυση της ιδιοκτησίας. Αξίζει εδώ να υπενθυµίσουµε ότι η εξάπλωση της µικροϊδιοκτησίας, αποτελεί βασικό στοιχείο της κοινωνικής πολιτικής του ελληνικού κράτους, ήδη από την οθωνική περίοδο 22. Θεωρούµε δε ότι η πολιτική αυτή βρήκε στο σύστηµα της οικοδόµησης κατοικιών ένα προνοµιακό πεδίο εφαρµογής, που µάλιστα ευνοείται από τις γενικότερες κοινωνικές συνθήκες. Τα λαϊκά στρώµατα είναι, ουσιαστικά, υποχρεωµένα στην Ελλάδα να αναπτύξουν δυνάµεις και µέσα µε στόχο την εξασφάλιση µιας ή περισσοτέρων ιδιόκτητων κατοικιών, διότι η γενικότερη ανασφάλεια που υπάρχει λόγω των ισχυρών κρίσεων στην ιστορία της χώρας µαζί µε την έλλειψη επαρκούς κοινωνικής πολιτικής, πέραν της κατοικίας, και σε θέµατα εκπαίδευσης, υγείας και γηρατειών, οδηγούν στην ανάγκη απόκτησης ακινήτων ως εξασφάλιση για το µέλλον. Άλλωστε, µέχρι τη 10ετία του 80. οι µικρές αποταµιεύσεις δεν είχαν, ουσιαστικά, άλλη ασφαλή διέξοδο. Είναι έτσι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, παρά τη µεγάλη παραγωγή κατοικίας, αναπαράγεται η ζήτηση µε τις «ανάγκες» που δηµιουργούνται για δεύτερη ή τρίτη ιδιόκτητη κατοικία όπως π.χ. εξοχικό σε διάφορα µέρη, διαµέρισµα στο κέντρο και σε προάστιο της πόλης κ.ο.κ. Φυσικά σε µακροοικονοµικό επίπεδο η διατήρηση µιας σηµαντικής αγοράς κατοικίας, θα ήταν αδύνατη, χωρίς την ύπαρξη χρηµατικής ρευστότητας, που στρέφεται προς αυτήν. Αυτή η χρηµατική ρευστότητα εξηγείται αν θυµηθούµε την παραοικονοµία, τους άδηλους πόρους, τον τουρισµό, το µεγάλο εξωτερικό δανεισµό κ.ο.κ. Το σηµαντικό αυτό ζήτηµα, δεν µπορεί να αναλυθεί εδώ. Θέλοµε όµως να σηµειώσουµε ότι, ενώ ο συνολικός πλούτος είναι πολύ άνισα κατανεµηµένος των εισαγόµενων και, γενικά, των διατιθέµενων χρηµατικών αξιών. 23 Ένα πολύ σηµαντικό, από πολιτική άποψη, ζήτηµα είναι ότι το σύστηµα παραγωγής κατοικίας, όπως διαµορφώθηκε, «βόλεψε» σε κάποιο βαθµό, όλους όσους εµπλέκονται σ αυτό, µε οποιοδήποτε ρόλο: - Το κράτος επωφελείται διότι διαθέτει ελάχιστους πόρους για τη στέγαση των λαϊκών στρωµάτων και την αστική υποδοµή χωρίς να δηµιουργούνται αντιδράσεις. Συγχρόνως απορροφά µε τους φόρους και εισφορές σηµαντικό ποσοστό της υπεραξίας, που παράγεται στον τοµέα, σίγουρα και χωρίς δυσκολία στη σύλληψη της φορολογητέας ύλης. Τα ποσά αυτά µπορεί να διοχετεύει σε άλλους τοµείς ανάλογα µε τις εκάστοτε προτεραιότητες. - Τα µικροµεσαία αστικά στρώµατα και οι µετανάστες, επωφελήθηκαν συνολικά µέσα από τη µεγάλη αξιοποίηση της µικρής αστικής ιδιοκτησίας. Βέβαια δεν επωφελούνται όλοι, και πάντως όχι στον ίδιο βαθµό. Το γεγονός όµως ότι 14

15 υπάρχει αυτή η πολύ πιθανή προοπτική, κάνει ώστε το σύστηµα παραγωγής κατοικίας να είναι όχι µόνο ανεκτό, αλλά και πολύ σταθερό και να αντιστέκεται σε τάσεις µεταρρύθµισης. - Όσοι ασχολήθηκαν επιχειρηµατικά µε την οικοδόµηση, τεχνικοί και εργολάβοι, είχαν, γενικά, υψηλά κέρδη, χωρίς σηµαντική επένδυση κεφαλαίων. Τα αυθαίρετα, δεν ήταν το πεδίο που ανέδειξε ορισµένους από τους µικροεργολάβους τουλάχιστον. Τα κέρδη αυτά συνήθως διοχετεύονται σε άλλους τοµείς, έτσι ώστε οι σχετικές επιχειρήσεις να είναι «πολυσθενείς», να έχουν ελαστικότητα και δυνατότητα να αντιµετωπίζουν τις συνεχείς κρίσεις του τοµέα. - Οι βιοµηχανίες οικοδοµικών υλικών είναι το δυνατότερο τµήµα της ελληνικής µεταποίησης. Αρκεί να θυµηθούµε, για παράδειγµα, τις τσιµεντοβιοµηχανίες. Το ίδιο ισχύει και για τις αντίστοιχες εµπορικές επιχειρήσεις. εν µπορούµε, όµως, να επεκταθούµε εδώ στον πολύ σηµαντικό αυτό παράγοντα. Βλέπουµε λοιπόν ότι στον τοµέα της οικοδόµησης, µέσα από την ελαστικότητα της λειτουργίας του και µέσα από το γεγονός ότι οι φορείς του συµµετέχουν µε διάφορες ιδιότητες στο όλο σύστηµα παραγωγής και έχουν πολλαπλές σχέσεις µεταξύ τους, δεν δηµιουργούνται σηµαντικές αντιθέσεις. Υπάρχει αντίθετα συνείδηση ενός σηµείου, στο οποίο συγκλίνουν τα συµφέροντα όλων των ενδιαφεροµένων Η ανάγκη διαρκούς ανάπτυξης του τοµέα µε διατήρηση των συνθηκών που τον χαρακτηρίζουν. Στο σηµείο αυτό εντοπίζουµε την άρρητη, έµµεση αλλά βαθειά συναίνεση στο σύστηµα παραγωγής κατοικίας µεταξύ κράτους, ευρύτατων λαϊκών και µεσαίων στρωµάτων και οµάδων µε επαγγελµατικά συµφέροντα στην οικοδοµή. Έτσι παρά τις επιµέρους πιέσεις, ρωγµές, προβλήµατα του συστήµατος, παρά τη γενική δυσφορία που υπάρχει για την πόλη, που αυτό το σύστηµα παράγει, - οι τάσεις για µεταρρυθµίσεις από το κράτος είναι αντιφατικές και αναιρούνται ή απορροφώνται - οι σχετικές λαϊκές κινητοποιήσεις έχουν αιτήµατα που αποβλέπουν στην διατήρηση της λειτουργίας του συστήµατος παραγωγής µε τους ίδιους όρους (αύξηση συντελεστών, εντάξεις στο σχέδιο πόλεως, παροχή δανείων για έτοιµη κατοικία) - η πρακτική των επαγγελµατικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων ουσιαστικά προωθεί την διατήρηση του συστήµατος παραγωγής - η δραστηριότητα των πολιτικών φορέων, που έχουν ως στόχο τη µεταρρύθµιση της υφιστάµενης κατάστασης περιορίζεται σε κριτική ιδίως σε φάσεις κρίσεων όπως στους σεισµούς, στις πληµµύρες, στις εξάρσεις του νέφους. Οι δε προτάσεις τους, κατά κύριο λόγο, παραπέµπουν στην ανάγκη «συνολικής αλλαγής», 15

16 στο όνοµα των αφηρηµένων εννοιών όπως «τα συµφέροντα των λαϊκών στρωµάτων» και δεν προχωρούν σε διατύπωση µέτρων για την επίτευξη συγκεκριµένων και άµεσων µεταρρυθµίσεων. Οι δε αντιδράσεις όµως των «λαϊκών στρωµάτων» ωθούνται από αντιφατικές τάσεις στα ζητήµατα της κατοικίας και από την πρόθεση να υποστηρίξουν τα «βραχυπρόθεσµα» συµφέροντά τους, ως συµµέτοχων στη σφαίρα της παραγωγής κατοικίας και ως ιδιοκτητών. Τα «µακροπρόθεσµα» συµφέροντά τους, αντίθετα, όπως για παράδειγµα η βελτίωση του οικιστικού ή φυσικού περιβάλλοντος είναι µακρινά, αφηρηµένα και δεν έχουν καθόλου διατυπωθεί σε άµεσα επιµέρους αιτήµατα, ή σε µια συγκεκριµένη στρατηγική. Μ αυτήν την έννοια θεωρούµε ότι οι αναφορές στην ανάγκη «συνολικής αλλαγής» καλύπτουν τελικά την έλλειψη µιας µεταρρυθµιστικής τουλάχιστον, προοπτικής για τον τοµέα της οικοδόµησης, που δεν έχει ως τώρα διατυπωθεί. 4. Ενσωµάτωση στη ζωή της πόλης µέσω των αυθαιρέτων: Η περίπτωση της περιοχής Ν.Λιοσίων Αττικής Η διαδικασία της αυθαίρετης δόµησης καθορίζεται, όπως είδαµε από τις γενικότερες οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες και τη λειτουργία του Κράτους. Η οικοδόµηση, όµως, των συγκεκριµένων περιοχών, η οργάνωση των «αυθαίρετων νέων πόλεων» και της τοπικής τους κοινωνίας, η ενσωµάτωση στη ζωή της πόλης, πραγµατοποιούνται από ατοµικές πρωτοβουλίες, και από τη δράση οµάδων που συγκροτούνται συγκυριακά. Η γνώση έτσι σχετικά µε την αυθαίρετη δόµηση είναι διάχυτη και φορείς της είναι τα άτοµα, πρωταγωνιστές και συµµέτοχοι στην όλη διαδικασία, µε διαφορετικό βαθµό συνείδησης των συνιστωσών της. Τα µικρο-οικονοµικά και µικρο-κοινωνικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας της αυθαίρετης δόµησης, έγινε προσπάθεια να προσεγγιστούν σε έρευνα 24, που πραγµατοποιήθηκε στην περιοχή των Ν.Λιοσίων 25 µεταξύ Η µέχρι το 1950, καθαρά αγροτική γη της περιοχής των Ν.Λιοσίων, εισάγεγται στην αγορά αστικών ακινήτων µέσα στις συνθήκες της έντονης ζήτησης, που δηµιουργεί η µεγάλη εισροή εσωτερικών µεταναστών µεταπολεµικά στην Πρωτεύουσα. Αποφασιστική σηµασία στην όλη διαδικασία είχε το γεγονός, ότι η πορεία της οικονοµικής εξέλιξης µεταβάλλεται, η αγροτική παραγωγή αποδιοργανωµένη από τον πόλεµο και τον εµφύλιο- περνά σε δεύτερη µοίρα, ενώ όλες οι πολιτικές προωθούν την ανάπτυξη του δευτερογενούς και τριτογενούς Τοµέα. Έτσι, τόσο οι αγρότες εσωτερικοί µετανάστες όσο και οι επίσης αγρότες ιδιοκτήτες εκτάσεων στα Ν. Λιόσια αντιµετωπίζουν πρόβληµα επιβίωσης, αφού το 16

17 αγροτικό εισόδηµα είναι πλέον ασφαλές και εντελώς ανεπαρκές. Οι µεν έρχονται στο αστικό κέντρο αναζητώντας οποιαδήποτε δουλειά, που θα µπορούσε να τους συντηρήσει και φυσικά οποιαδήποτε στέγη. Οι δε εκποιούν σταδιακά την αγροτική γη τους, προσπαθώντας να αναπληρώσουν το αγροτικό εισόδηµα, αλλά και να ανταποκριθούν στις ανάγκες προµήθειας νέων αγαθών, που οι µεταβολές στον τρόπο ζωής επιβάλλουν. Οι προσπάθειες αυτών των δυο κατηγοριών να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, προώθησαν όπως θα δούµε στη συνέχεια, την κατάτµηση σε αγροτεµάχια και την παραγωγή αυθαιρέτων στην περιοχή. 4.1.Οι αγρότες της περιοχής και η εκποίηση της γης τους. Οι αρχικοί ιδιοκτήτες της γης στα Ν.Λιόσια είναι στο µεγαλύτερο ποσοστό Αρβανίτες, εγκατεστηµένοι στην Αττική από το 14 ο αιώνα 26. Τη γη τους, απέκτησαν µε πολύπλοκους τρόπους, πολύ συχνά µε καταπατήσεις, όπως συνέβη άλλωστε, σε όλη την Αττική. «Αγόραζαν ένα στρέµµα και µ αυτό τον τίτλο καταπατούσαν 10», όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά σε συνεντεύξεις. Μετά τον πόλεµο η γη µοιρασµένη περίπου µισή-µισή ανάµεσα σε µεγάλους ιδιοκτήτες κατέχουν εκτάσεις της τάξεως των 1000 στρεµ.- και σε µικρούς ντόπιους καλλιεργητές οι κλήροι τους κυµαίνονται από 15 έως 40 στρεµ. Και στις δυο περιπτώσεις οι αγροτικές εκµεταλλεύσεις είναι πολυτεµιαχισµένες και διεσπαρµένες σε όλη την περιοχή. Οι διαστάσεις και το σχήµα των αγρών υπαγορεύεται από τις τεχνικές της καλλιέργειας. Πρόκειται συνήθως για επιµήκεις λωρίδες (λαχίδια) ώστε να διευκολύνεται η άρρωση. Ο πολυτεµαχισµός οφείλεται κυρίως στη διαδικασία µεταβίβασης της περιουσίας στους απογόνους (κληρονοµικές, προίκα) και χαρακτηρίζεται από το µεγάλο βαθµό συνιδιοκτησίας κάθε αγρού. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το σύνολο των αγροτεµαχίων που πουλήθηκαν µεταπολεµικά από τους µεγάλους ιδιοκτήτες της περιοχής, το 70% ανήκες σε 2 έως 10 συνιδιοκτήτες. Τα όρια και την έκταση των ιδιοκτησιών, τα γνωρίζουν µόνο οι ιδιοκτήτες και οι όµοροι, αφού ούτε κτηµατογραφικά διαγράµµατα έχουν ποτέ συνταχθεί, ούτε υπάρχουν, συνήθως, έγκυροι τίτλοι ιδιοκτησίας. Αυτό το γαιοκτητικό καθεστώς καθώς και τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά των αγρών επηρέασαν σηµαντικά την πολεοδοµική διάρθρωση της µελλοντικής συνοικίας. Οι ιδιοκτήτες της περιοχής, ανεξάρτητα από το µέγεθος της περιουσίας τους, µετά τον πόλεµο είναι όλοι φτωχοί. Η κρίση του πρωτογενή τοµέα συντελεί ώστε πολλές εκτάσεις να παραµένουν ακαλλιέργητες και το αγροτικό εισόδηµα συνεχώς να συρρικνώνεται. Την «τέχνη» της κατάτµησης σε αγροτεµάχια την έµαθαν όταν, στις αρχές της δεκαετίας του 60, δυο συνεταιρισµοί αγοράζουν εκτάσεις στην περιοχή, τις κατατέµνουν και πριν ακόµη από την ένταξη στο Σχέδιο Πόλεως, τις µοιράζουν στους 17

18 εταίρους τους. Κατά αντίστοιχο τρόπο, κατατέµνουν και οι ίδιοι σταδιακά τους αγρούς τους και τους πωλούν στους εσωτερικούς µετανάστες, που την ίδια εποχή κατακλύζουν την Πρωτεύουσα. Οι ραγδαίες εξελίξεις που συµβαίνουν αυτή την περίοδο, είναι δύσκολα κατανοητές, ιδιαίτερα δε για τους ιδιοκτήτες της περιοχής, που η αρβανίτικη καταγωγή τους και το γεγονός ότι ακόµη µιλούν την αρβανίτικη γλώσσα, τους κρατούν αποµονωµένους από τα συµβαίνοντα. Εξάλλου, τα πολιτισµικά χαρακτηριστικά τους και η µέχρι τότε επαγγελµατική τους πρακτική, τους καθιστούν εντελώς ξένους µε την έννοια της επένδυσης και της επιχείρησης. εν αντιµετωπίζουν τη γη σαν ένα πάγιο κεφάλαιο που µπορούν να εκµεταλλευτούν. Η πρακτική που, συνήθως ακολουθούν είναι να κατατέµνουν ένα αγρό να πωλούν σταδιακά τα αγροτεµάχια και µε αυτά τα χρήµατα να συντηρούν την οικογένεια. Όταν εξαντλούνται τα αγροτεµάχια, κατατέµνουν άλλο αγρό κ.ο.κ. Πολλοί από τους ιδιοκτήτες επείγονται να εκποιήσουν την περιουσία τους από την πρώτη φάση κατά την οποία εµφανίζεται η ζήτηση, γιατί φοβούνται πως θα χάσουν την ευκαιρία. Η οργάνωση της αγοράς ακινήτων σε µη επιχειρηµατική βάση είχε ως αποτέλεσµα οι µεν πωλητές αρχικοί ιδιοκτήτες τουλάχιστον σε µεγάλο βαθµό- να κερδίσουν ίσα-ίσα την επιβίωσή τους απ όλη αυτή τη διαδικασία, οι δε αγοραστές να µην υποστούν βαρείς όρους µεταβίβασης. Παρ ό,τι η συµβολαιογραφική κατοχύρωση ήταν δυνατή, οι αγοραπωλησίες πραγµατοποιούνται συνήθως δια λόγου 27. Αρκεί µια µικρή προκαταβολή για να «κλείσει η δουλειά» και το υπόλοιπο κατανέµεται σε δόσεις που ο αγοραστής καταβάλλει στον πωλητή, όποτε µπορεί. Το ύψος των δόσεων είναι κάθε φορά διαπραγµατεύσιµο ανάλογα µε τις ανάγκες του πωλητή και τις δυνατότητες του αγοραστή. Το έξω από κάθε διοικητική ρύθµιση, συναινετικό καθεστώς των µεταβιβάσεων, είχε σαν αποτέλεσµα αφ ενός την τεράστια ανάπτυξη της αγοράς αγροτεµαχίων αφού όλοι ήταν κάτω από αυτές τις συνθήκες- ικανοί να αγοράσουν, αφ ετέρου τη δηµιουργία θετικού κλίµατος µεταξύ ντόπιων και «ξένων», πολύτιµου τόσο για τους µεν όσο και για τους δε, αφού όλοι υφίσταντο τη βία της αλλαγής του τρόπου ζωής των. 4.2.Οι οικιστές και οι συνθήκες εγκατάστασής τους στην περιοχή Οι εσωτερικοί µετανάστες, που εγκαθίστανται στα Ν.Λιόσια είναι αγρότες στο µεγαλύτερο ποσοστό. Έτσι ο αγροτικός χαρακτήρα της περιοχής, κατά την περίοδο της εγκατάστασής τους, όχι µόνο δεν ενοχλεί, αλλά τους είναι οικείος. Μεταξύ όσων έρχονται και όσων µένουν ακόµη στο χωριό, οι δεσµοί δεν κόβονται. Συγκροτούνται έτσι δίκτυα πληροφόρησης, που «διαφηµίζουν» τα Ν.Λιόσια σαν κατάλληλο τόπο εγκατάστασης: «Να έρθετε στα Λιόσια, που είναι ωραία γιατί έχει αµπέλια και συκιές. 18

19 εν έχει σπίτια και βλέπεις µέχρι το Χαϊδάρι», αναφέρεται χαρακτηριστικά σε επιστολή της εποχής. Το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσµα τη διαµόρφωση νησίδων 28 από συγγενείς, φίλους και συγχωριανούς. Έτσι εκτός από τα φυσικά χαρακτηριστικά του χώρου και το άµεσο κοινωνικό περιβάλλον παραπέµπει, στον τόπο προέλευσης, µετριάζοντας τη βία του ξεριζώµατος. Οι οικιστές, κατά την άφιξή τους στην Αθήνα, διαθέτουν συνήθως ένα µικρό κεφάλαιο από εκποίηση περιουσιακού στοιχείου στον τόπο προέλευσης 29, το οποίο δεν αναγκάζονται να δαπανήσουν για τη συντήρησή τους, που εξασφαλίζεται µέχρι να «τακτοποιηθούν» από µηχανισµούς υποδοχής που συγκροτούνται κατά βάση, από εµβάσµατα σε είδος, που φθάνουν από το χωριό µε µικρή ή χωρίς καθόλου δαπάνη, µέσω δικτύων µεταφοράς και διανοµής, που επίσης συγκροτούν οι ίδιοι. Καθώς λοιπόν το πρόβληµα της στεγαστικής τους αποκατάστασης είναι κατεπείγον και δεν υπάρχει κρατική µέριµνα για το σκοπό αυτό, ωθούνται να διαθέσουν το κεφάλαιό τους για την αγορά ακινήτου. Οι όροι που επιβάλλουν οι πωλητές δεν είναι, όπως είπαµε, απαγορευτικοί. Το καθεστώς της µεταβίβασης χωρίς διοικητική πράξη και των δόσεων συνοδεύτηκε άλλωστε και από άλλες ρυθµίσεις που διευκόλυναν την εγκατάσταση των οικιστών. Με την πληρωµή της προκαταβολής του αγροτεµαχίου, ο πωλητής επιτρέπει στον αγοραστή να στήσει ένα πρόχειρο κατάλυµα και να στεγαστεί προσωρινά. Το ύψος της κάθε δόσης ανέρχεται, στη 10ετία του 60, στο ποσό των δρχ., όταν το ενοίκιο ενός δωµατίου στα Λιόσια είναι, την ίδια εποχή, 200 δρχ. το µήνα. Έτσι αν λάβουµε υπ όψη ότι σ αυτή την περίοδο, τα αγροτεµάχια πωλούνται προς δρχ. το κοµµάτι, η αποπληρωµή είναι δυνατή µετά από ένα έως δύο χρόνια, ενώ παράλληλα έχει πραγµατοποιηθεί η στεγαστική αποκατάσταση του οικιστή. Με την αποπληρωµή το ακίνητο περιέχεται στην ιδιοκτησία του και από κει και πέρα είναι σε θέση να το αξιοποιήσει όπως θέλει και όσο µπορεί, συνεπικουρούµενος από τη στάση του Κράτους, που ενώ επισείει την απειλή της κατεδάφισης, στην πράξη «ανέχεται», δηλ. δεν καταστέλλει τα αυθαίρετα. Η απόκτηση ιδιοκτησίας, έστω και κάτω απ αυτούς τους όρους, παρέχει ένα είδος ασφάλειας. 4.3.Η κατάτµηση των αγροτεµαχίων και η οικοδόµηση του αυθαίρετου Το γαιοκτητικό καθεστώς της αγροτικής γης και τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά των αγρών, επιβάλλουν τη σύνταξη διαγραµµάτων κατάτµησης, ώστε να διαµορφωθούν τµήµατα γης µε σαφή όρια και διαστάσεις, ανταποκρινόµενα στις λειτουργικές απαιτήσεις, που επιβάλλει η νέα τους χρήση, η οικοδόµηση κατοικιών. Το διάγραµµα κατάτµησης ανατίθεται από τον ιδιοκτήτη σε µηχανικό. Για λόγους µάλλον τυχαίους, τις κατατµήσεις στα Ν.Λιόσια έχει σχεδιάσει κατά το µεγαλύτερο 19

20 ποσοστό ο ίδιος υποµηχανικός, ο οποίος λόγω των σπουδών και της εν γένει πρακτικής του είναι εξοικειωµένος µε τις διατάξεις των πολεοδοµικών νόµων και του Γενικού Οικοδοµικού Κανονισµού. Τις διατάξεις αυτές εφαρµόζει κατά τη σύνταξη του διαγράµµατος κατάτµησης, εισάγοντας στην αγροτική περιοχή τα πρότυπα πολεοδοµικής οργάνωσης, που εκ της νοµοθεσίας ισχύουν για αστικές περιοχές. Το κάθε διάγραµµα κατάτµησης έχει τη µορφή ενός στοιχειώδους Ρυµοτοµικού Σχεδίου όπου όµως, οι διαστάσεις δρόµων και οικοπέδων έχουν την ελάχιστη δυνατή τιµή, ώστε να καλυφθεί και το αίτηµα του παραγγέλοντος και να βγουν όσο το δυνατόν περισσότερα οικόπεδα από κάθε αγρό. Για να παρακαµφθεί διάταξη νόµου 31 που απαγορεύει τις ιδιωτικές ρυµοτοµήσεις ενώ επιτρέπει τη δηµιουργία ιδιωτικών δρόµων για εξυπηρέτηση καλλιεργούµενων εκτάσεων, η ορολογία που χρησιµοποιείται στα διαγράµµατα κατάτµησης είναι άκρως «αγροτική»: τα οικόπεδα ονοµάζονται «αγροτεµάχια», οι δρόµοι «δίοδοι αγρών», «αγροτικοί καρόδροµοι» κ.ο.κ. Η πρακτική που ακολούθησαν οι ντόπιοι ιδιοκτήτες, να εκποιούν σταδιακά τα κτήµατά τους και οι κτηµατικές διαφορές µεταξύ συνιδιοκτητών, οδήγησαν στην κατακερµατισµένη εξάπλωση των αγροτεµαχίων. Ακόµη και αν δυο αγροί ανήκουν στον ίδιο ιδιοκτήτη και συνορεύουν, πραγµατοποιείται πρώτα η κατάτµηση του ενός και όταν πωληθούν όλα τα αγροτεµάχια, του άλλου 32. Η πρακτική αυτή είχε σαν αποτέλεσµα, ότι κατά την αρχική φάση των κατατµήσεων εµφανίζονται, διάσπαρτα ανάµεσα στα χωράφια, στοιχειώδη τµήµατα «πόλης». Όταν δε οι κατατµήσεις ολοκληρώνονται, η περιοχή παρουσιάζει ένα οµοιογενή και αδιάρθρωτο χαρακτήρα, που έχει προκύψει από το τυχαίο άθροισµα δρόµων και οικοπέδων. Η οικοδόµηση του αυθαίρετου πρέπει να γίνει σε µια νύχτα, γιατί σύµφωνα µε το Π «Τα χαρακτηριζόµενα ως αυθαίρετα κατεδαφίζονται υπό της αστυνοµικής αρχής άνευ οιασδήποτε διατυπώσεως εφ όσον δεν εγένετο εν αυτοίς µόνιµος εγκατάστασις ανθρώπων προς κατοικίαν ηµέρας και νυκτός». Με βάση την ανάγκη αυτή, κινητοποιούνται οι περίοικοι, οι συγγενείς και οι φίλοι και συγκροτούνται συνεργεία «ειδικευµένα» στην ταχεία κατασκευή 33. Τα συνεργεία πληρώνονται ακριβά -σχεδόν τα διπλάσια απ ότι στις νόµιµες κατασκευές- και σε χρυσές λίρες. Τα υλικά κατασκευής, µε τα οποία είναι εξοικειωµένοι οι οικιστές από τα χωριά τους, η πέτρα, το ξύλο, το κεραµίδι, είναι εντελώς ακατάλληλα για την περίπτωση, εκτός του ότι είναι δυσεύρετα και πολύ ακριβά στο αστικό κέντρο. Αντικαθίστανται έτσι από τους τσιµεντόλιθους, το οπλισµένο σκυρόδεµα και την λαµαρίνα. Η επιµεληµένη και µε µεράκι κατασκευή που κατά παράδοση ισχύει στους τόπους προέλευσης είναι απαγορευτική για τα αυθαίρετα, όπου ακόµη και η έννοια της κακοτεχνίας δεν έχει καµιά θέση. «Το ένα πρωί το βλέπαµε οικόπεδο και το άλλο το βλέπαµε σπίτι», λένε 20