ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΜΕΤΑ ΤΟ 1990 *

Transcript

1 11 Ντίνα Βαΐου ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΜΕΤΑ ΤΟ 1990 * 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η Ελλάδα, όπως και οι άλλες χώρες της Νότιας Ευρώπης, έχουν αποτελέσει τόπους διαφόρων τύπων μετανάστευσης καθ όλη τη διάρκεια του 20 ού αιώνα. Η αλλαγή, κυρίως μετά το 1989, από χώρες προέλευσης σε χώρες προορισμού μεταναστών, συνέπεσε με μια ανερχόμενη ζήτηση ευέλικτης εργασίας σε κάποιους τομείς, ως αποτέλεσμα εσωτερικών ή γενικότερων αναδιαρθρώσεων. Έτσι, πολλοί ερευνητές και ερευνήτριες μιλούν για ένα νοτιοευρωπαϊκό ή μεσογειακό μοντέλο μετανάστευσης (βλ. πχ Bettio et al 2006, Tastsoglou, Hadjikonstanti 2003, Έμκε- Πουλοπούλου 2007). Οι διαφορές μεταξύ χωρών και περιοχών είναι σημαντικές και η σύνθετη γεωγραφία μετακινήσεων και εγκατάστασης δεν μπορεί να αποδοθεί με έναν απλό διαχωρισμό Βορρά-Νότου. Όμως υπάρχουν σημαντικά ζητήματα κοινά στις νοτιοευρωπαϊκές χώρες, τα οποία διαφοροποιούν τις πρόσφατες μεταναστευτικές ροές από παλαιότερες προς το Βορρά και δημιουργούν διαφορετικά περιβάλλοντα για μεταναστευτική εγκατάσταση. Συγκεκριμένα, όπως εντοπίζει η ογκώδης, και συνεχώς αυξανόμενη, σχετική βιβλιογραφία, ιδιαίτερη σημασία έχουν: το άτυπο, οι πόλεις ως προορισμός μεταναστευτικών ρευμάτων, η θηλυκοποίηση της μετανάστευσης. Η λεγόμενη θηλυκοποίηση της μετανάστευσης έχει αναγνωριστεί ως μια από τις μεγάλες σύγχρονες τάσεις μεταναστευτικών ροών και αναφέρεται κυρίως στην αριθμητικά σημαντική παρουσία αυτόνομης μετανάστευσης γυναικών (Castles and Miller 1993). Η παρουσία γυναικών διαφέρει ανάμεσα σε διαφορετικές εθνικές ομάδες, αλλά είναι σίγουρα υψηλότερη όταν μιλάμε για μετανάστευση προς τη Νότια Ευρώπη από τη δεκαετία του 1990, ως αποτέλεσμα τεσσάρων αλληλοσυσχετιζόμενων τοπικών εξελίξεων: (α) γενική άνοδος του βιοτικού επιπέδου, (β) * Παρουσιάστηκε στο Συνέδριο «Πληθυσμιακές τάσεις και προοπτικές. Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση» του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας Ελληνική Εταιρεία Δημογραφικών Μελετών, Αθήνα Μαρτίου

2 άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης και αύξηση του αριθμού των ντόπιων γυναικών στην αμειβόμενη εργασία, (γ) σημαντικές αλλαγές στη δομή της οικογένειας, (δ) περικοπές στις ήδη περιορισμένες παροχές κοινωνικής πρόνοιας. Αυτές οι εξελίξεις έχουν συμβάλλει στη δημιουργία υψηλής ζήτησης, κυρίως στις αστικές περιοχές, για μια σειρά από γυναικείες δουλειές, όπως οικιακή βοήθεια, φροντίδα ηλικιωμένων, παιδιών, αρρώστων και διασκέδαση - ζήτηση την οποία καλύπτουν μετανάστριες, συχνά χωρίς χαρτιά, μέσα στον λεγόμενο άτυπο τομέα 1. Ο άτυπος τομέας, όρος-ομπρέλα για πολύ διαφορετικές πρακτικές, περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα οικονομικών δραστηριοτήτων και σχέσεων εργασίας, αλλά και γενικότερων διευθετήσεων, που αποτελούν σημαντικό ιστορικό χαρακτηριστικό των νοτιοευρωπαϊκών οικονομιών και κοινωνιών. Μέσω αυτού μεγάλες κοινωνικές ομάδες έχουν βρει τρόπους ένταξης όχι μόνο στην αγορά εργασίας, αλλά και σε ευρύτερους τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, μεταξύ των οποίων η απόκτηση κατοικίας, η εκμετάλλευση περιουσίας, οι τρόποι φορο-αποφυγής και παράκαμψης γραφειοκρατικών διαδικασιών, η εξασφάλιση υπηρεσιών φροντίδας για παιδιά, ασθενείς, άτομα ηλικιωμένα ή με αναπηρίες. Εν ολίγοις, το άτυπο έχει κεντρική θέση στην ανάπτυξη μιας συγκεκριμένης τεχνογνωσίας επιβίωσης, που νομιμοποίησε, μεταξύ άλλων, την περιορισμένη και μερικές φορές αμφιλεγόμενη ανάμειξη του κράτους και τις περιορισμένες προσδοκίες των πολιτών από, ή και δυσπιστία προς, αυτό (Vaiou 2003a). Στο πλαίσιο αυτό, οι άτυπες πρακτικές δεν τοποθετούνται στο πεδίο της κοινωνικής ανομίας ούτε αφορούν αποκλειστικά τους μετανάστες και τις μετανάστριες, αλλά μάλλον απολαμβάνουν ευρεία κοινωνική αποδοχή. Έτσι, θα πρέπει να εξεταστούν όχι ως αποτέλεσμα των νέων μεταναστευτικών ροών, αλλά μάλλον ως αιτία ή παράμετρος έλξης, με σημαντικό ρόλο στις διαδικασίες κοινωνικής ένταξης (δες επίσης Reyneri, 1998a&b) 2. Οι μεταβαλλόμενες μεταναστευτικές ροές και τα πολλαπλά χαρακτηριστικά διαφορετικών ομάδων, τόσο ως προς το φύλο και την οικογενειακή κατάσταση, όσο και ως προς τους τρόπους ένταξης/ενσωμάτωσης στις χώρες προορισμού έχουν 1 Μεγάλο μέρος πρόσφατων ερευνών καταπιάνεται με αυτούς ακριβώς τους τομείς εργασίας (μεταξύ πολλών, Andall 2000, Campani 2000, Lazaridis 2000, Oso, Catarino 1997, Ribas 1999), συνδυάζοντας πληθώρα πηγών και μεθόδων και υπογραμμίζοντας διάφορες πλευρές και όψεις του θέματος. 2 Οι άτυπες πρακτικές μπορεί να λειτουργούν θετικά, ως ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο είναι εφικτή η εξασφάλιση εισοδήματος και η επιβίωση, αλλά μακροπρόθεσμα συμβάλλουν στην αναπαραγωγή συνθηκών και διαδρομών παρανομίας. Όμως οι συχνά περιορισμένες ευκαιρίες εργασίας εκτός του άτυπου τομέα δεν αφήνουν στους μετανάστες και τις μετανάστριες μεγάλα περιθώρια επιλογών 204

3 αποτελέσει αντικείμενο έρευνας σε διαφορετικούς κλάδους και επιστημονικές περιοχές 3. Αυτό που έχει συζητηθεί λιγότερο, όμως, είναι οι χωρικές πλευρές των σύγχρονων μεταναστεύσεων και πιο συγκεκριμένα οι βαθιές επιπτώσεις τους στις νοτιοευρωπαϊκές πόλεις, που αποτελούν τον κατ εξοχήν τόπο εγκατάστασης μεταναστριών/ών 4. Οι μετανάστες/τριες στις πόλεις του ευρωπαϊκού Νότου φτάνουν αριθμούς και τυπολογίες εγκατάστασης που οδηγούν σε σημαντικούς κοινωνικοοικονομικούς, χωρικούς και πολιτισμικούς μετασχηματισμούς και έχουν επιπτώσεις στους τρόπους με τους οποίους διερευνάται η συγκρότηση και εξέλιξη του αστικού χώρου. Η γρήγορη σχετικά βελτίωση των συνθηκών κατοικίας αποτελεί σημαντική παράμετρο κοινωνικής ένταξης, που έχει οδηγήσει ορισμένους ερευνητές να υποστηρίξουν ότι η ένταξη στην πόλη λαμβάνει χώρα πριν από την ένταξη στην κοινωνία. Η πόλη αναδεικνύεται λοιπόν σε ένα από τα προνομιακά πεδία για τη μελέτη των αλλαγών που συνδέονται με τις πρόσφατες μεταναστευτικές κινήσεις προς τον ευρωπαϊκό νότο και την Ελλάδα ειδικότερα. Στην πόλη και τις γειτονιές της, οι μετανάστες και οι μετανάστριες επιχειρούν να διαμορφώσουν μια βιώσιμη καθημερινότητα. Η διατύπωση αυτή θέλει να επισημάνει τους ιδιαίτερους τρόπους με τους οποίους γυναίκες και άνδρες αντιλαμβάνονται και βιώνουν τους νέους τόπους εγκατάστασής τους, αλλά και τις διαδρομές, τα όρια και τις σχέσεις του εκεί με το εδώ η εμπειρία της μετανάστευσης προσδιορίζεται από το φύλο, καθώς δεν έχει τις ίδιες μορφές για τις γυναίκες και για τους άνδρες. Παράλληλα, οι εικόνες και αναπαραστάσεις των πληθυσμών που μεταναστεύουν είναι έμφυλες: οι αντιλήψεις για τους μετανάστες τους διακρίνουν ανάλογα με το φύλο, αλλά και οι ίδιοι οι μετανάστες και οι μετανάστριες δεν αφηγούνται τις ίδιες ιστορίες, ούτε ανακαλούν τις ίδιες μνήμες εμπειριών μετανάστευσης. Η διάκριση φύλου λειτουργεί ακόμη στο επίπεδο των θεσμών (νομοθεσία, διατάξεις και πρακτικές της διοίκησης) και της συμμετοχής στην κοινωνία των πολιτών. Από την άλλη πλευρά, η μετανάστευση, μεταβάλλοντας το υλικό και θεσμικό περιβάλλον των έμφυλων σχέσεων, τείνει συχνά να αποτελεί έναν ισχυρό παράγοντα επαναδιαπραγμάτευσης ή/και μεταβολής τους. Έτσι λοιπόν, η συγκρότηση μιας οπτικής φύλου είναι αναγκαία στη διερεύνηση των σύγχρονων μεταναστεύσεων και, 3 βλ. μεταξύ πολλών, King, Lazaridis, Tsardanidis 2000 και τα αφιερώματα των περιοδικών Journal of Ethnic and Migration Studies, 2000, 24:2, South European Society and Politics,1998, 3:1, Studi Emigrazione, 2000, Η σχετικά λιγοστή βιβλιογραφία τονίζει κυρίως το διαχωρισμό και τη χωρική περιθωριοποίησή τους (βλ., για παράδειγμα, Malheiros 2000, Iosifidis, King 1998, Ψημμένος 1995), αντλώντας από την εμπειρία βορειοευρωπαϊκών πόλεων, για τις οποίες υπάρχουν πολύ περισσότερα στοιχεία, τόσο για παλαιότερες όσο και για πιο πρόσφατες μεταναστεύσεις. 205

4 από αυτή την άποψη, δεν είναι τυχαία η μεγάλη ανάπτυξη της σχετικής βιβλιογραφίας (βλ. σχετικά Βαΐου 2009). Στη συνέχεια παρουσιάζονται ορισμένες πλευρές της πρόσφατης μετανάστευσης προς την Αθήνα, με έμφαση στις χωρικές της συνιστώσες, αντλώντας από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο ΕΜΠ στο διάστημα (βλ. Βαΐου κ.ά. 2007). Ειδικότερα παρουσιάζονται οι γεωγραφίες της εγκατάστασης μεταναστευτικών ομάδων και υλικό από βιογραφικές συνεντεύξεις με μετανάστριες από την Αλβανία και τη Βουλγαρία. Τέλος διατυπώνονται ορισμένες σκέψεις για τη σημασία της πόλης και της γειτονιάς στην κατανόηση διαδικασιών που έχουν σχέση με τη μετανάστευση. 2. Γεωγραφίες της εγκατάστασης μεταναστριών/ών στην Αθήνα Ο αυξανόμενος όγκος της λεγόμενης νέας μετανάστευσης έδωσε έναυσμα, ήδη από τη δεκαετία του 1990, σε μια έντονη ερευνητική δραστηριότητα (και) στην Ελλάδα, η οποία όμως, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν έχει αναφορές στις χωρικές διαστάσεις της μετανάστευσης και ειδικότερα στις (διαφορετικές) διαδρομές και τη γεωγραφία εγκατάστασης των μεταναστών/τριών 5. Λείπουν από τον προβληματισμό οι χωρο-κοινωνικές δυναμικές των μελετώμενων φαινομένων και η σημασία του χώρου και του τόπου (τόπος προέλευσης, διαδρομή, πόλη, γειτονιά, κατοικία) για την κοινωνική ένταξη μεταναστευτικών ομάδων 6. Σύμφωνα με την Απογραφή Πληθυσμού του 2001, 7,3% των κατοίκων της Ελλάδας είναι πλέον μετανάστης/τρια, από τους οποίους 45% είναι γυναίκες ενώ παραπάνω από τους μισούς έρχονται από τα γειτονικά Βαλκανικά κράτη. Σχεδόν οι μισοί (47%) από τους αλλοδαπούς που κατέγραψε εδώ και οκτώ χρόνια η Απογραφή βρίσκονται στην Αττική και κυρίως στο Πολεοδομικό Συγκρότημα της Πρωτεύουσας (ΠΣΠ). Με δεδομένη τη φυσική μείωση του ντόπιου πληθυσμού, μάλλον στην εισροή μεταναστών θα πρέπει να αποδοθεί η αύξηση του πληθυσμού της πρωτεύουσας μεταξύ 1991 και Αξίζει δε να υπογραμμιστεί ότι η περιοχή 5 Επί πλέον, μετά από μια αρχική περίοδο έκπληξης και ανησυχίας, συγκροτείται σταδιακά, από την πλευρά του κράτους, μια μεταναστευτική πολιτική, μέσα από την παραγωγή νομοθετημάτων, που στοχεύουν κυρίως στην αστυνόμευση και τον έλεγχο εισόδου, παρά στις συνθήκες υποδοχής και ένταξής των μεταναστών και μεταναστριών (βλ. και Έμκε- Πουλοπούλου 2007). 6 Εξαίρεση εδώ αποτελεί η σημαντική δουλειά υποδομής που γίνεται από το Ινστιτούτο Αστικής και Αγροτικής Κοινωνιολογίας του ΕΚΚΕ. Βλ και Αράπογλου 2007, Αράπογλου, Σαγιάς

5 της πρωτεύουσας προσελκύει τον κύριο όγκο των μεταναστών/τριών, παρά τις ευκαιρίες απασχόλησης που προσφέρουν και άλλες περιοχές της χώρας (πχ στον αγροτικό τομέα ή στον τουρισμό). Όπως και σε άλλες νοτιοευρωπαϊκές μητροπόλεις, σημαντικούς ερμηνευτικούς παράγοντες εδώ αποτελούν οι ποικίλες άτυπες δραστηριότητες, οι δυνατότητες εξασφάλισης στέγης σε προσιτές τιμές, η ύπαρξη οικογενειακών ή κοινωνικών δικτύων, η ανωνυμία της μεγάλης πόλης που βοηθάει στην απόκρυψη, σε περιπτώσεις μη ύπαρξης χαρτιών (βλ. πχ Iosifides, King 1998, Pugliese 2001, Campani 2000). Επί πλέον, και σε αντίθεση με σχετικά παραδείγματα από τον ευρωπαϊκό Βορρά, 87% του μεταναστευτικού πληθυσμού της Αττικής συγκεντρώνεται στο ΠΣΠ και σχεδόν το 60% εντοπίζεται στους δύο κεντρικούς δήμους (Αθηναίων, Πειραιά) και όχι σε κάποιες απομακρυσμένες περιφέρειες. Ο Δήμος Αθηναίων να συγκεντρώνει το 44% του συνολικού μεταναστευτικού πληθυσμού στο ΠΣΠ (βλ. χάρτη 5.1). Στον πληθυσμό αυτό εντοπίζονται 215 εθνότητες, με πολυπληθέστερη την αλβανική (βλ. ιστόγραμμα 5.11), μεταξύ των οποίων η κατανομή κατά φύλο είναι εξαιρετικά ασύμμετρη (βλ. ιστόγραμμα 5.12). Όπως είναι αναμενόμενο, πρόκειται για νέο πληθυσμό, στις παραγωγικές λεγόμενες ηλικίες (15-65 ετών), οικονομικά ενεργό, με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, κυρίως μεταξύ των γυναικών και των μεταναστών από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ο Δήμος Αθηναίων, όπως και τα περισσότερα ιστορικά κέντρα των μεγάλων ελληνικών πόλεων, περιλαμβάνει μια πλούσια τυπολογία περιοχών/γειτονιών, οι οποίες, στις αρχές της δεκαετίας 1990 και μέσα από τις ιδιαίτερες μικρο-ιστορίες αστικής ανάπτυξης, διέθεταν ένα οικιστικό απόθεμα που ήταν πρόσφορο για την εξασφάλιση κατοικίας από το μεταναστευτικό πληθυσμό. Μετά το 1980, παρατηρείται μετακίνηση υψηλών και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων στο ΠΣΠ, από το κέντρο προς τα βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά προάστια, ιδιαίτερα νεώτερων νοικοκυριών. Παράλληλα, η παραμονή ηλικιωμένων στις παλιές γειτονιές του κέντρου αποτυπώνεται στη γήρανση του πληθυσμού των κεντρικών Δήμων (Αθηναίων και Πειραιά). Η μετακίνηση αυτή δεν έλαβε ποτέ διαστάσεις εξόδου, ανάλογες με πόλεις της Βόρειας Ευρώπης (Εμμανουήλ 2002). Οδήγησε όμως σε διαδοχικές ανακατατάξεις στη χρήση του οικιστικού αποθέματος σε πολλές κεντρικές γειτονιές (πχ βιοτεχνίες στα υπόγεια και ισόγεια πολυκατοικιών ή, αργότερα, κενά διαμερίσματα), με αποτέλεσμα τη διατήρηση χαμηλών τιμών στα ακίνητα, που τα έκαναν προσιτά σε φτωχότερες κοινωνικές ομάδες και, μετά το 1990, στους μετανάστες και τις μετανάστριες. 207

6 Με την εγκατάσταση μεταναστών στις πυκνοδομημένες περιοχές του κέντρου εντείνεται το φαινόμενο της κάθετης κοινωνικής διαφοροποίησης, όπου οι μετανάστες εγκαθίστανται αρχικά σε υπόγεια και ισόγεια πολυκατοικιών, φοιτητές και επαγγελματικές χρήσεις (κυρίως γραφεία) στους μεσαίους ορόφους, ενώ στους ανώτερους ορόφους και τα ρετιρέ παραμένουν ευπορότερα νοικοκυριά ντόπιων, κυρίως ηλικιωμένοι, των οποίων τα παιδιά μετακινήθηκαν προς τα προάστια (Μαλούτας κ.ά. 2006, Maloutas, Karadimitriou 2001). Η εικόνα αυτή αφορά, ας μην ξεχνάμε, την αρχή της τρέχουσας δεκαετίας, δηλαδή μία μεταβατική χρονική φάση που χαρακτηρίζεται από την πραγματοποίηση πολλών έργων αναβάθμισης που έκαναν ελκυστικότερες ορισμένες περιοχές για αναζήτηση κατοικίας ή και για επενδύσεις από την ιδιωτική πρωτοβουλία, ενώ οδήγησαν σε μεγάλη αύξηση των τιμών σε άλλες (πχ Νέα Φιλαδέλφεια, Δάφνη κλπ). Οι φθηνές περιοχές αποτέλεσαν μάλιστα μια ιδιαίτερα σημαντική κατηγορία για την κτηματαγορά που προσφέρει επενδυτικές ευκαιρίες 7. Η εικόνα αφορά επίσης μια περίοδο πριν την τρέχουσα οικονομική κρίση, που αλλάζει τα δεδομένα (μεταξύ άλλων και) για την αστική ανάπτυξη, πλήττοντας ιδιαίτερα τομείς όπου απασχολείται η πλειοψηφία των μεταναστών (οικοδομή, φροντίδα). Οι γεωγραφίες εγκατάστασης των ποικίλων μεταναστευτικών ομάδων στο Δήμο Αθηναίων δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερα λεπτομερώς, μεταξύ άλλων και λόγω της έλλειψης κατάλληλων στοιχείων ή και των δυσκολιών πρόσβασης σε αυτά. Όμως, συνδέονται άμεσα με χωροκοινωνικές μεταβολές σε διάφορες κλίμακες, καθώς και με διαφορετικές καθημερινότητες στην πόλη. Μάλιστα οι τελευταίες δεν μπορούν παρά να διερευνηθούν και σε μια μικρο-κλίμακα χωρικής ανάλυσης, όπου αναδεικνύονται οι λεπτομέρειες των χωρικών κατανομών και αποκτούν διαφορετικές διαστάσεις ερωτήματα που κατά καιρούς έχουν τεθεί στην επιστημονική συζήτηση. Τέτοια ερωτήματα αφορούν το κατά πόσον οι διαφορετικές εθνοτικές ομάδες στην Αθήνα διαφοροποιούνται χωρικά μεταξύ τους, αν η συγκέντρωση της κάθε ομάδας σχηματίζει ευδιάκριτους πυρήνες ή απλά διαχέεται στα κενά της πόλης, ποια είναι μορφή και τα χαρακτηριστικά των πιθανών συγκεντρώσεων κοκ. 7 Βλέπε άρθρο: «Πρωταθλήτριες αποδόσεων » στην Εφημερίδα «Καθημερινή», 5/5/2007, σελ. 11. Μελλοντικά θα έχει σημαντικό ερευνητικό ενδιαφέρον η συσχέτιση της αγοράς ακινήτων με την κατανομή των μεταναστών της επόμενης απογραφής, αφού οι παραπάνω παράγοντες αλλαγής της φυσιογνωμίας πολλών περιοχών (νέα έργα υποδομής, νέες ποιοτικά βελτιωμένες κατασκευές, άνοδος των τιμών γης, κατοικίας και ενοικίων) θα έχουν σοβαρές επιπτώσεις στις οικονομικά ασθενέστερες ομάδες πληθυσμού και στους μετανάστες, προκαλώντας έντονες πληθυσμιακές μετακινήσεις και ανακατατάξεις. 208

7 Η διερεύνηση των τόπων κατοικίας στον Αθηναϊκό χώρο, όπως αποτυπώνεται στο χάρτη 5.3, οδηγεί σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα για τη μορφή των συγκεντρώσεων και την τυπολογία των περιοχών εγκατάστασης 8. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι διαμορφώνεται ένας μεγάλος πυρήνας εγκατάστασης μεταναστών (με συγκεντρώσεις τουλάχιστον δυόμισι φορές πάνω από το μέσο όρο ή και περισσότερο) που περιλαμβάνει τις πλατείες της Ομόνοιας, Αγ. Κωνσταντίνου, Καραϊσκάκη, Κουμουνδούρου, Βάθη και Αγ. Παύλου και απλώνεται δυτικά της Ομόνοιας, μεταξύ της οδού Γ Σεπτεμβρίου και των γραμμών του τρένου και βόρεια της Ευριπίδου μέχρι το ύψος της Ιουλιανού. Πότε ήρθα εγώ, ήταν 93. Μου άρεσε τότε, όταν ήρθα, ήταν ήρεμα. Μπορούσα και στις 2 τη νύχτα, 3, να βγαίνω έξω, να παίρνω τσιγάρα εκεί, στο πάρκο, πεδίο Άρεως. Είναι εδώ. Κοδριγκτώνος, στη γωνία είναι ένα περίπτερο, έπαιρνα τσιγάρο [ ] Δε φοβόμουνα [ ] Τώρα έχουν μπει και κάνουν κακά πράγμα, οι Αλβανοί έκαναν, δε λέω. Εντάξει, δεν ήταν όλοι, αλλά κάνουν κι αυτά (Αθηνά, Αλβανία) Εκεί βρίσκονται οι πύλες εισόδου και εξόδου της πόλης (σταθμοί Λαρίσης και Πελοποννήσου) και μια πληθώρα φτηνών ξενοδοχείων που, κατά την άφιξη στην πόλη, αποτελούν προσωρινούς και μεταβατικούς χώρους υποδοχής. Ίσως δε ορισμένοι από τους μετανάστες επιλέγουν συνειδητά τον τόπο κατοικίας τους κοντά στους χώρους μετάβασης (σταθμοί τρένου, αφετηρίες λεωφορείων κλπ) λόγω της ρευστότητας της εργασιακής τους κατάστασης. Στους υπαίθριους δημόσιους χώρους και τις μεγάλες πλατείες του κέντρου της Αθήνας βρίσκονται πολλοί από τους τόπους συνάντησης και εύρεσης εργασίας. Εκεί, στις πλατείες Βάθη, Κουμουνδούρου, Καραϊσκάκη και Κοτζιά, συναντάμε και τα γραφεία ευρέσεως εργασίας για οικιακές βοηθούς. Ανάμεσα σε σακβουαγιάζ, ταμπέλες σε ρωσικά, ουκρανικά, πολωνικά και αγγλικά, εκατοντάδες γυναίκες με ένα διαβατήριο στο χέρι αναζητούν καλύτερη τύχη 9. Πάνω από το ύψος της Ιουλιανού, οι συγκεντρώσεις συνεχίζονται αραιότερες, κατά μήκος της Αριστοτέλους, της Αχαρνών και των γραμμών του ηλεκτρικού μέχρι 8 Στην έρευνα του ΕΜΠ έχει χαρτογραφηθεί σε επίπεδο Απογραφικού Τομέα και σχολιάζεται η γεωγραφική κατανομή οκτώ ομάδων μεταναστευτικού πληθυσμού, που προέκυψαν από διαδοχικές ομαδοποιήσεις των 215 εθνοτήτων που εντοπίζονται στο Δήμο Αθηναίων: Αλβανοί, Βούλγαροι, Πολωνοί, λοιπές χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ, χώρες της Εγγύς Ανατολής, χώρες της λοιπής Ασίας, Αφρική, υπόλοιπες χώρες (βλ. Βαΐου κ.ά. 2007, κεφ. 5) 9 Μ. Λιλά «Χωρίς ελληνικά, με λίγα λεφτά, οικιακές βοηθοί, κυρίως αλλοδαπές στα ελληνικά σπίτια». Άρθρο στην εφημερίδα «Τα Νέα»

8 τον Αγ. Λουκά στα Πατήσια. Πυκνές συγκεντρώσεις περιορισμένης έκτασης, υπάρχουν στο Παγκράτι, το Κουκάκι και γύρω από το Σύνταγμα. Εδώ είναι κοντά στο κέντρο. Θέλω μια εφημερίδα, πάω αμέσως. Πήρα ένα βουλγάρικο, να δω τι έχει. Και, πρώτο, είναι κοντά, ο αέρας είναι πολύ καλός, γιατί είναι πάνω. Κάτω, στην πλατεία Αμερικής, είναι πολλή βρόμα ο αέρας. Εδώ είναι πιο ωραία, καθαρός είναι. Δεύτερο, άνθρωποι δεν είναι πλούσιοι, όμως είναι πιο καλή καρδιά (Μαρία, Βουλγαρία, μιλώντας για την Κυψέλη). Οι τόποι εγκατάστασης μεταναστών που αναδύονται από αυτή τη γενική εικόνα περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα γειτονιών της Αθήνας, που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες (μικρο)ιστορίες αστικής ανάπτυξης και τυπολογίες οικιστικού αποθέματος 10 : γειτονιές που διαμορφώθηκαν στις συνθήκες της έντονης ανοικοδόμησης των δεκαετιών 1950 και 1960 (πχ Πατήσια, Κυψέλη, Παγκράτι) γειτονιές όπου είχε διατηρηθεί το μεσοπολεμικό (ή και παλαιότερο) οικιστικό απόθεμα (πχ Σεπόλια, Κολωνός, Προφήτης Δανιήλ) προσφυγικές γειτονιές (πχ Άγιος Σώστης, Νέος Κόσμος) αστικά κενά που έχουν προκύψει πχ από τη διακοπή λειτουργίας μεταποιητικών μονάδων Στους πιο πάνω τύπους περιοχών διαμορφώθηκαν, όπως είναι ευνόητο, διαφορετικές συνθήκες κατοίκησης: εγκαταλειμμένα σπίτια και εργοστάσια, μικρά και μη επισκευασμένα διαμερίσματα προσφυγικών πολυκατοικιών, υπόγεια και ισόγεια διαμερίσματα σε πολυκατοικίες της αντιπαροχής αποτέλεσαν τόπους κατοικίας για πολλούς μετανάστες και μετανάστριες και για ποικίλα χρονικά διαστήματα, κάποτε χωρίς στοιχειώδεις ανέσεις και συχνά σε συνθήκες πυκνοκατοίκησης που μειώνουν κατά κεφαλή το κόστος του ενοικίου. Από τα τέλη της δεκαετίας 1990 και καθώς οι συνθήκες εργασίας και τα εισοδήματα βελτιώνονται, παρατηρείται μια μετακίνηση σε καλύτερες περιοχές και σπίτια. Το είπα στον άντρα μου και για μία ώρα το αποφασίσαμε. Λέμε θα δώσουμε παραπάνω, όμως θα είναι καλύτερα το παιδί, γιατί εκεί κρυώναμε χειμώνα καλοκαίρι έμπαινε κρύο. Και με τα παράθυρα κλειστά η πόρτα μέσα, αν φύσαγε κουνιότανε (Νόρα, Αλβανία) 10 Από τις δύο πρώτες κατηγορίες προέρχονται και οι γειτονιές που μελετήθηκαν σε βάθος στο πλαίσιο της έρευνας του ΕΜΠ, η Κυψέλη και τα Σεπόλια (βλ. Βαΐου κ.ά. 2007, κεφ. 5) 210

9 Έτσι, η διάκριση μιας αρχικής φάσης εγκατάστασης έχει ιδιαίτερη σημασία για την αποτίμηση της γεωγραφικής κατανομής και των συνθηκών κατοίκησης των μεταναστευτικών ομάδων. Οι δύσκολες συνθήκες πρώτης εγκατάστασης (στα φτηνά ξενοδοχεία της Ομόνοιας, σε ερείπια, σε δημόσιους χώρους, κλπ) θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αναλύσεις που προβάλλουν συνθήκες αποκλεισμού, εξαίρεσης και ετεροτοπίας 11, μαζί με τις έντονες εκφράσεις ρατσισμού και ξενοφοβίας της περιόδου, που αποτυπώνονται και στις γνωστές επιχειρήσεις-σκούπα, τις εφόδους της αστυνομίας στα στέκια των μεταναστών, την ακραία εκμετάλλευση στην εργασία, τα δημοσιεύματα του τύπου 12. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, η παρουσία των μεταναστών και μεταναστριών έχει πάρει μορφές πιο μόνιμης εγκατάστασης, με σημαντικές επιπτώσεις στην αγορά κατοικίας και στην καθημερινή ζωή στις γειτονιές της πόλης, όπου συνυπάρχουν πολλές διαφορετικές εθνότητες. Παράλληλα και οι ίδιοι οι μετανάστες, και ιδιαίτερα οι μετανάστριες, διαμορφώνουν ιδιαίτερη σχέση με τη γειτονιά και τους γείτονες. (με τη σπιτονοικοκυρά μου) έχουμε σχέσεις καθημερινές και δυο φορές τη μέρα[ ] Είναι 83 χρονών. Να της πάμε την εφημερίδα, το φαγητό, όταν παραγγέλνει απ έξω, φούρνο, ψώνια Έδωσε αυτό το σπίτι αντιπαροχή και όταν φτιάχτηκε μου λέει θέλεις να έρθεις; Τώρα βγαίνουμε, είναι το παράθυρό της απέναντι. Και μες τη νύχτα μπορεί κάτι να χρειαστεί [ ] Να μαγειρεύω κάτι καλό θα της πάω [ ] Θα πάρει αυτή κάτι απ έξω που ξέρει ότι αρέσει στην κόρη μου ξέρει ότι εγώ δεν τα μαγειρεύω και παίρνει και θα πάρει και για τα παιδιά μου (Ελένη, Αλβανία) Όταν βγαίνω στο μπαλκόνι, μιλάμε, όταν είναι η κοπέλα ή η κυρία δίπλα, λέμε κάποιες κουβέντες, έρχεται καμιά φορά εδώ και πίνει καφέ[ ] Έχω τις δυο κοπέλες απέναντι, που είμαι μια χαρά, που πουλάνε κρύσταλλο απέναντι (Κλημεντίνα, Αλβανία) 11 G. Agamben, Homo Sacer, Αθήνα: Scripta, Μ. Foucault, Des espaces autres στο Architecture, Mouvement, Continuité, Νο 5, Octobre 1984, σελ Τέτοια φαινόμενα δεν έχουν βέβαια εκλείψει, όπως υποδηλώνουν οι πρόσφατες αντιδράσεις των κατοίκων στην πλατεία Αγίου Παντελεήμονα, όμως έχουν πολλαπλασιαστεί και οι δράσεις αλληλεγγύης προς τους μετανάστες 211

10 Οι σημασιοδοτήσεις και πρακτικές τους διαμορφώνουν στις γειτονιές της πόλης νέα τοπία κατοίκησης, όπου λειτουργούν σημαντικοί μηχανισμοί ένταξης εκ των κάτω, παράλληλα ή παρά τις θεσμικές και πολιτικές διαδικασίες εκ των άνω. Τέτοιοι μηχανισμοί εντοπίζονται, μεταξύ άλλων, στις προσαρμογές της αγοράς κατοικίας, στις χρήσεις του δημόσιου χώρου και των τοπικών εξυπηρετήσεων, στις σχέσεις γειτονίας μεταξύ ντόπιων και μεταναστών, στη συγκρότηση πυκνότερων ή χαλαρών δικτύων (αλληλο)υποστήριξης, όπου δραστηριοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά γυναίκες. Ακόμη εντοπίζονται στην αυξανόμενη παρουσία επιχειρήσεων μεταναστών, αλλά και εξυπηρετήσεων που απευθύνονται σ αυτούς/ές: εμπορικά μαγαζιά με ξενικές επιγραφές, τόποι λατρείας και συναντήσεων, Ιντερνέτ-καφέ και call-centers, δορυφορικές κεραίες- πιάτα, σημάδια της ιδιωτικής ζωής σε κοινόχρηστους χώρους υποδηλώνουν την έντονη παρουσία τους και τις μεταλλαγές στην πόλη. (Δεν έχω αλλάξει ούτε περιοχή) Ούτε σπίτι. Ναι, εγώ είμαι σταθερή. Και στη δουλειά και εδώ. Δεν αλλάζω. (γέλιο) πώς τη διάλεξα (την περιοχή). Αφότου βρήκαμε αυτό το σπίτι γιατί είχαμε εδώ κάποιοι φίλοι και αυτοί μας είπανε ότι είναι ελεύθερο και μπορούμε να το νοικιάσουμε. (Το έχουμε) 6-7χρόνια περίπου[ ] Τώρα είναι μια χαρά εδώ. Να πάω μέχρι τη δουλειά μου είναι πολύ εύκολο, πηγαίνω και έρχομαι. (Άνα, Βουλγαρία) Γι αυτό δεν φεύγουμε κι εμείς. Γιατί μάθαμε εδώ Έτσι, σαν να είμαι στο δικό μου τώρα, χωριό τώρα, έτσι το αισθάνομαι εγώ (Ράνια, Αλβανία) 3. Διαδρομές προς την Αθήνα Μέσα από τις βιογραφικές συνεντεύξεις των μεταναστριών, αποκαλύπτεται η πολλαπλότητα και η πολυπλοκότητα των μεταναστευτικών διαδρομών, στο πλαίσιο των οποίων ο τόπος προέλευσης, το εκεί, αποτελεί σημαντικό μέρος της συνολικής αφήγησης, που επανέρχεται ως καθοριστική αναφορά, ανάμνηση, νοσταλγία, μέτρο σύγκρισης με το εδώ, τόπος που συνδέεται με αγαπημένα πρόσωπα και οικείες πρακτικές, αλλά και τόπος από τον οποίο επιδίωξαν να φύγουν. Η κατάρρευση των πριν το 1989 καθεστώτων εγγράφεται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε χώρα προέλευσής, τόσο στο εσωτερικό, όσο και σε σχέση με τον έξω κόσμο. Έτσι, καταλυτικές διεθνείς ανακατατάξεις, τοπικές ιστορίες, αλλά και προσωπικές επιδιώξεις και στρατηγικές, συμβάλλουν στη συγκρότηση διαφορετικών σχεδίων μετανάστευσης. Όμως, αναδύονται κάποιες τάσεις και κοινά σημεία στις διαδρομές και τις στρατηγικές. 212

11 Σε αρκετές περιπτώσεις, η Ελλάδα είναι πρώτη επιλογή ως τόπος προορισμού, με διάφορα κριτήρια που σχετίζονται με την ύπαρξη συγγενών, φίλων ή συντοπιτών εδώ, με την ευκολία πρόσβασης, κυρίως με τη χερσαία διαδρομή και την εγγύτητα, με τη δυνατότητα απασχόλησης άμεσα. Α, κοιτάξτε, όλα ξεκινήσαμε να έρθουμε εδώ (στην Ελλάδα) ή στην Ισπανία. Γιατί είναι πού, είμαστε γειτονιά εδώ. Αν γίνει κάτι, πως θα φύγουμε με τρένο. Σε 10 ώρες είμαστε Βουλγαρία, που είναι Θεσσαλονίκη, εκειπέρα, Βουλγαρία. Είμαστε κοντά, το προτιμάμε. (Νίνα, Βουλγαρία) Η διάσχιση των συνόρων με τα πόδια ήταν συνηθισμένη πρακτική στις αρχές της δεκαετίας Όπως αναφέρει η Ελένη από την Αλβανία για τον άντρα της:... ήρθε στην Eλλάδα, στα Τρίκαλα, κάπου εκεί, με τα πόδια πάλι, τους πιάναν κάθε μήνα, εφτά φορές μόνο, εφτά φορές ήρθε σ ένα μήνα, εφτά φορές τον πιάσανε στα σύνορα... Και ξαναγυρνούσε, έπρεπε κάπως... όχι μόνος, περνούσαν ομάδες, μιλάμε, είκοσι, τριάντα άτομα μαζί. Και τους πιάναν πάλι, καθότανε μία-δύο μέρες σπίτι να ξεκουραστεί και ξαναερχότανε. Μέχρι το 96 ήρθε, πήγε στην Κόρινθο, που είχε έναν αδελφό. Το κόστος της μετακίνησης, με ή χωρίς εξασφάλιση βίζας είναι σε κάθε περίπτωση τεράστιο για τα οικονομικά δεδομένα των συνομιλητριών μας. Όπως υπογραμμίζει πάλι η Ελένη για τη φυγή από την Αλβανία: Και πληρώνουμε 300 χιλιάδες δραχμές για να βγάλουμε μόνο για μένα βίζα... Τότε 300 χιλιάδες δραχμές ήταν περιουσία. Συχνά ο δρόμος προς την Αθήνα περιλαμβάνει αρκετούς σταθμούς πριν, για μεγαλύτερα ή μικρότερα χρονικά διαστήματα, σε τόπους που βρίσκονται πάνω στη διαδρομή από τον τόπο προέλευσης προς τον τελικό προορισμό ή συνδέονται με προηγούμενη εγκατάσταση συγγενών, φίλων ή συντοπιτών. Κάποιες φορές αποτελούν απλή στάση για ξεκούραση από μια κοπιαστική διαδρομή με τα πόδια, σε άλλες περιπτώσεις συνδέονται με την προσπάθεια αποφυγής αστυνομικών ελέγχων σε περίοδο που δεν υπάρχουν χαρτιά. Την πρώτη φορά που η Μαρία ήρθε από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα, πήγε στο Άργος όπου δούλευε στα χωράφια. Στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα, αρχικά στα Γλυκά Νερά: 213

12 Όταν ήρθαμε στην αρχή, στο Άργος, δουλεύαμε στα χωράφια. Πορτοκάλια, στα εργοστάσια, όπου βρίσκαμε.[...] Ε, φύγαμε, εγώ ξαναγύρισα, πάλι τα ίδια. [ ] Εγώ ήρθα μόνη μου, πάλι εργοστάσια, χωράφια, όπου έβρισκα δουλειά. Από το `95 είμαι εδώ στην Αθήνα... Εδώ στην Αθήνα, όταν ήρθα το `95, πάλι από γνωστές βρήκα ένα γραφείο Δεν ήξερα να πατήσω στην Αθήνα, πολύ δύσκολα ήτανε, δεν ήξερα τίποτα. Για πρώτη φορά πήγα στα Γλυκά Νερά, τέτοια περιοχή. Η Βέτα ταξίδεψε με τουριστική βίζα από τη Σόφια στην Αθήνα. Στην Αθήνα πήγε στο γραφείο Βουλγάρας που παρείχε φιλοξενία σε γυναίκες που περίμεναν να βρουν δουλειά. Η πρώτη της δουλειά ήταν ως εσωτερική σε σπίτι στο Γαλαξίδι. Φεύγοντας από αυτό το σπίτι ξαναγύρισε στην Αθήνα όπου τη φιλοξένησε μια φίλη της εσωτερική σε ένα σπίτι στο Κολωνάκι. Όταν ήρθε ο φίλος της από τη Βουλγαρία, πήγανε σε ξενοδοχείο για μια εβδομάδα μέχρι να βρουν δουλειά, στην Κρήτη τελικά, όπου και έμειναν περίπου δύο χρόνια. Δούλεψαν στις ελιές, μετά η Βέτα δούλεψε και σε μια ταβέρνα, ο φίλος της στην οικοδομή και σε άλλες περιστασιακές δουλειές. Στο διάστημα αυτό απέκτησαν χαρτιά, ταξίδεψαν στη Βουλγαρία για να αρραβωνιαστούν και επέστρεψαν για λίγο στην Κρήτη, πριν έρθουν στην Αθήνα. Από τις βιογραφικές συνεντεύξεις φαίνεται ότι πολλές μετανάστριες διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με τη χώρα καταγωγής και την επισκέπτονται αρκετά συχνά, όταν διευθετηθεί το θέμα των χαρτιών και βγουν από το καθεστώς ημι-παρανομίας. Ορισμένες φαίνονται πιο αποστασιοποιημένες και οι επισκέψεις τους είναι πιο αραιές. Κάποιες δήλωσαν ρητά ότι σκέφτονται να επιστρέψουν, για κάποιες άλλες δεν είναι τόσο ξεκάθαρο. Φαίνεται πως το μυαλό πηγαινοέρχεται συχνότερα από τις ίδιες στους τόπους και στους ανθρώπους που έχουν αφήσει πίσω, αλλά και οι στρατηγικές της ζωής τους εδώ ορίζονται, ως έναν βαθμό, σε σχέση με το εκεί. Δεν είναι όμως σπάνια και μια αμφιθυμία, μια και το εκεί αλλάζει γρήγορα, προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο, σύμφωνα πάντα με τις εκτιμήσεις τους. Ο χρόνος και η απόσταση, αλλά και η διαμόρφωση μιας νέας καθημερινότητας εδώ, συντείνουν στην απομάκρυνση. Πάντως είναι εντυπωσιακό πως καμιά δεν δηλώνει ρητά ότι αποκλείεται να γυρίσει στην πατρίδα της, όσο κι αν η γενικότερη στάση και οι στρατηγικές που ακολουθούν στην Ελλάδα τις αποστασιοποιούν. Σημαντική παράμετρος στις εκτιμήσεις τους είναι οι στάσεις των παιδιών, πολλά από τα οποία έχουν μεγαλώσει ή και γεννηθεί εδώ. δεν είναι πια αγαθά, όπως είμασταν τότε Tώρα έχει γίνει ο κόσμος πολύ πονηρός, υπάρχει μόνο το χρήμα, τίποτα άλλο. Δεν υπάρχει ανθρωπιά. 214

13 Τότε, ένα κομμάτι ψωμί να είχες και έβλεπες κάποιον να σου χτυπήσει και να πείναγε, θα το δινες και ας μην είχες στο σπίτι να φας. Τώρα δεν το κάνει κανένας, έχει τελειώσει αυτό. Kαι όταν πας, σε κοιτάει ο άλλος, αν του πας κανένα δώρο και του δίνεις, είσαι καλός. Δεν κάνεις, δε σου λένε ούτε για ένα καφέ. (Ελένη, Αλβανία) 4. Η σημασία του χώρου Οι διαδρομές των μεταναστριών, από το εκεί μέχρι το εδώ, περιλαμβάνουν σύνθετες και επίπονες μετακινήσεις, συχνά αρκετές στάσεις σε διαφορετικούς τόπους μέσα στην Ελλάδα, παλινδρομήσεις μεταξύ τόπων, διασχίσεις συνόρων, υλικών και συμβολικών. Σε ό,τι αφορά τους ελληνικούς θεσμούς, η συνθετότητα των διαδρομών αυτών δεν αναιρεί σε καμιά περίπτωση το καθεστώς του ξένου /αλλοδαπού/ εξωτερικού μετανάστη. Όμως, όσοι και όσες την ώρα της έρευνας κατοικούν στην Αθήνα και σε συγκεκριμένες γειτονιές της μπορεί να είναι εσωτερικοί μετανάστες από άλλες περιοχές της χώρας, όπου στάθηκαν στη διάρκεια μιας μακριάς διαδρομής και συνέβαλαν με τις πρακτικές τους στην (επανα)συγκρότησή άλλων τόπων, όπου αναζήτησαν δουλειά και κοινωνική ένταξη, έστω και με άτυπους τρόπους. Ανάμεσα στις παγκόσμιες αναδιαρθρώσεις, στα κράτη και τα άτομα, συγκροτούνται οικογένειες διάσπαρτες σε διαφορετικούς τόπους, δίκτυα αλληλοβοήθειας σε γειτονιές, μηχανισμοί κοινωνικής ένταξης συνδεδεμένοι με (μικρο)κλίμακες χώρου και με συλλογική δράση, παράλληλα με θεσμικές και πολιτικές διαδικασίες. Πίσω από αυτές τις μεταβαλλόμενες χωρικότητες των κοινωνικών σχέσεων βρίσκονται αυτά που οι Dyck και McLaren (2004) ονομάζουν γυναικεία τοπία κατοίκησης, η σύνδεση δηλαδή της θηλυκοποίησης της μετανάστευσης με τη συγκρότηση τόπων-μέσα-σε-τόπους, στις πόλεις προορισμού των μεταναστριών και στις γειτονιές όπου επιχειρούν να διαμορφώσουν μια νέα καθημερινότητα (βλ. και Green 2002). Η ενασχόληση με τη γειτονιά είναι ιδιαίτερα παρακινδυνευμένη, αφού επαναφέρει στη συζήτηση έναν όρο φορτισμένο και από πολλές πλευρές ασαφώς προσδιορισμένο. Όμως, παρά το λόγο περί αποδιάρθρωσης και συνεχούς κινητικότητας, η γειτονιά εξακολουθεί να αποτελεί σημαντική αναφορά στην καθημερινή ζωή διαφορετικών ανθρώπων και να επενδύεται με σημασίες και σχέσεις 215

14 που εκτείνονται πέρα από τους χωρικούς της προσδιορισμούς (βλ. πχ Atkinson 2005, Forrest 2000). Αποτελεί μια σημαντική χωρο-κοινωνική κλίμακα, κι όχι έναν οριοθετημένο χώρο (bounded space), που διαπλέκεται με άλλες και είναι σημαντική για τη μελέτη αλλαγών στην πόλη οι οποίες συνδέονται με την εγκατάσταση μεγάλου αριθμού μεταναστών και, ειδικότερα, μεταναστριών. Οι οικονομικές δυνάμεις που την καθορίζουν υπάρχουν έξω από αυτήν, συχνά και έξω από τα όρια της ίδιας της πόλης. Οι κάτοικοί της φέρουν μαζί τους την προέλευσή τους, οι υπηρεσίες που παρέχονται από τους εργαζόμενούς της ξεπερνούν τα σύνορά της, τα προϊόντα που πωλούνται στα καταστήματα της γειτονιάς έχουν παραχθεί από μια παγκόσμια οικονομία (βλ. Massey 1994) 13. Οι μηχανισμοί αυτοί ένταξης μέσω της γειτονιάς, συχνά αλλά όχι πάντα άτυποι, παράλληλα με τη λεπτομερή μελέτη των γεωγραφιών εγκατάστασης μεταναστών στην Αθήνα, δεν μπορούν να οδηγήσουν σε συμπεράσματα περί χωρικού διαχωρισμού, τουλάχιστον με την έννοια της δημιουργίας χώρων αποκλεισμού και εξαίρεσης. Μάλλον η διάχυση ή οι μικρο-γεωγραφικές συγκεντρώσεις είναι εκείνες που χαρακτηρίζουν τις χωρικές κατανομές των περισσότερων μεταναστευτικών ομάδων. Η συνύπαρξη με τον ντόπιο πληθυσμό, στις εξυπηρετήσεις της γειτονιάς, τους δημόσιους χώρους, ακόμη και στα ίδια κτίρια κατοικίας, λειτουργεί ως μηχανισμός αμοιβαίας εξοικείωσης, χωρίς βέβαια να απαλείφονται πλήρως οι εντάσεις. Οι βιογραφικές συνεντεύξεις αποκαλύπτουν τις πολλαπλές χρήσεις και σημασίες που μετανάστριες (και οι μετανάστες) αποδίδουν στο νέο τόπο εγκατάστασής τους, συμβάλλοντας στην (ανα)συγκρότησή και την αλλαγή του, με τις νοηματοδοτήσεις και τις πρακτικές τους. Οι τελευταίες εκτείνονται από τη μικροκλίμακα του σώματος και του σπιτιού, τη γειτονιά και την πόλη, μέχρι τους χώρους των διαδρομών από εκεί ως εδώ και τον παγκόσμιο χώρο στον οποίο συγκροτούνται τα μεταναστευτικά ρεύματα. Η πόλη και οι γειτονιές της αναδεικνύονται έτσι ως ένα από τα προνομιακά πεδία διερεύνησης μιας έμφυλης μεταναστευτικής εμπειρίας. Στο πεδίο αυτό αποκαλύπτονται διαφορετικές εικόνες και πλευρές της πόλης, πολλαπλασιάζονται οι ιστορίες συγκρότησης και εξέλιξής της, αναδεικνύονται εν τέλει διαφορετικές πόλεις, αλλά και διαφορετικές όψεις της μετανάστευσης. 13 Οι πλευρές αυτές της γειτονιάς προκύπτουν ανάγλυφα από τη λεπτομερή μελέτη σε δύο γειτονιές στην Αθήνα, την Κυψέλη και τα Σεπόλια, όπου είναι φανερές οι νέες σχέσεις του τοπικού με το παγκόσμιο, αλλά και οι επανα-διαπραγματεύσεις των πολλαπλών ταυτοτήτων του τόπου (βλ. Βαΐου κ.ά. 2007). 216

15 Βιβλιογραφικές αναφορές Agamben, G. 2005, Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, Αθήνα: Scripta Andall, J., 2000, Gender, Migration and Domestic Service. The politics of black women in Italy, Aldershot: Ashgate Αράπογλου, Β. 2007, Διαχωρισμός των μεταναστών και στεγαστικές ανισότητες στην Αθήνα: Έκθεση στην ευημερία ή στη στάρηση;, Πρακτικά του 8 ου Πανελλήνιου Γεωγραφικού Συνεδρίου, Αθήνα: Ελληνική Γεωγραφική Εταιρεία Αράπογλου, Β., Σαγιάς, Ι. 2006, Aστική διάχυση και διαχωρισμός των μεταναστών στον περιαστικό χώρο της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας, ανακοίνωση στο συνέδριο Μετανάστευση στην Ελλάδα: Εμπειρίες Πολιτικές Προοπτικές, Αθήνα: ΙΜΕΠΟ Atkinson, R. 2005, Neighbourhoods and the Impact of Social Mix: Crime, Tenure Diversification and Assisted Mobility. CNR Paper 1. ESRC Center for Neighbourhood Research. Βαΐου, Ντ. κ.ά. 2007, Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωροκοινωνικές μεταβολές στην πόλη. Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας, Τελική Έκθεση ερευνητικού προγράμματος, Αθήνα: L-Press Βαΐου, Ντ (υπό έκδοση), Από τις γυναίκες στο φύλο. Θεωρητικές προσεγγίσεις και χώροι της μετανάστευσης, στο Ντ. Βαΐου, Μ. Στρατηγάκη (επιμ.) Το φύλο της μετανάστευσης, Αθήνα: Μεταίχμιο Bettio, F., Simonazzi, A., Villa, P. 2006, Change in care regimes and female migration: the care drain in the Mediterranean, Journal of European Social Policy,16(3): Campani, G., 2000, Immigrant women in Southern Europe: Social exclusion, domestic work and prostitution in Italy, in R. King, G. Lazaridis and C. Tsardanidis (eds) Eldorado or Fortress? Migration in Southern Europe, London: Macmillan, pp Castles, S., Miller, M., 1993, The Age of Migration. International Population Movements in the Modern World, London: Macmillan Dyck, I., McLaren, A. 2004, Telling it like it is Gender, place and multiculturalism in immigrant women s settlement narratives, Gender, Place and Culture, 11:4, pp Έμκε-Πουλοπούλου, Η. 2007, Η Μεταναστευτική Πρόκληση, Αθήνα: Παπαζήσης Εμμανουήλ, Δ. 2002, Κοινωνικός διαχωρισμός, πόλωση και ανισότητες στη γεωγραφία της Αθήνας. Ο ρόλος των μηχανισμών της αγοράς κατοικίας και οικιστικής ανάπτυξης ( ), Γεωγραφίες, τ. 3, σελ

16 Forrest, R. 2000, Does Neighbourhood still matter in a globalised world?. Occasional Papers Series No 5. Center for comparative Public Management and Social Policy, City University of Hong Kong Foucault, M. 1984, Des espaces autres στο Architecture, Mouvement, Continuité, Νο 5, Octobre, σελ Green, N. 2004, Οι δρόμοι της μετανάστευσης. Σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Σαββάλας Iosifidis, T., King, R., 1998, Socio-spatial dynamics and exclusion of three immigrant groups in the Athens conurbation, South European Society and Politics, 3(3): King, R., Lazaridis, G., Tsardanidis, C. (eds), 2000, Eldorado or Fortress? Migration in Southern Europe, London: Macmillan Lazaridis, G., 2000, Filipino and Albanian women migrant workers in Greece: Multiple layers of oppression, in F. Anthias and G. Lazaridis (eds) Gender and Migration in Southern Europe, Oxford: Berg, pp Malheiros, J., 2000, Urban restructuring, immigration and the generation of marginalized spaces in the Lisbon region, in R. King, G. Lazaridis and C. Tsardanidis (eds) Eldorado or Fortress? Migration in Southern Europe, London: Macmillan, pp Maloutas, T. and Karadimitriou, N. 2001, Vertical Social Differentiation in Athens: Alternative or Complement to Community Segregation?, International Journal of Urban and Regional Research, 25(4): Μαλούτας, Θ., Εμμανουήλ, Δ., Παντελίδου-Μαλούτα, Μ., 2006, Αθήνα. Κοινωνικές δομές και πρακτικές αντιλήψεις. Νέες παράμετροι και τάσεις μεταβολής, , Αθήνα: ΕΚΚΕ Massey, D., 1994, Space, Place and Gender, Oxford: Polity Oso, L., Catarino, C., 1997, Les effets de la migration sur le statut des femmes. Le cas des Dominicaines et des Morocaines à Madrid et des Cap-Verdiennes à Lisbonne, Migrations, Société, 9:52 (juin-août), pp Pugliese, E. 2001, Le donne immigrate nel mercato del lavoro, in M. Ruggerini, D. Bua (a cura di) Combattere la discriminazione delle donne migranti, Progetto europeo Codelfi, Roma: IRES, working paper no. 16 Reyneri, E., 1998a, The role of the underground economy in irregular migration to Italy: cause or effect?, Journal of Ethnic and Migration Studies, 24:2, pp

17 Reyneri, E., 1998b, The mass legalisation of migrants in Italy: Permanent or temporary emergence from the underground economy?, South European Society and Politics, 3:3, pp Ribas, N., 1999, Las presencias de la immigración femenina. Un recorrido por Filipinas, Gambia y Marruecos en Cataluňa, Barcelona: Icaria-Antrazyt (mujeres, voces, propuestas) Tastsoglou, Ε., Hadjicostandi, J. 2003, Never outside the labour market, but always outsiders: Female migrant workers in Greece, Special Issue: Gender and International Migration: Focus on Greece (E. Tastsoglou & L. Maratou- Alipranti eds), Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 110A: Vaiou, D. 2003a, In the interstices of the city. Albanian women in Athens, Espace, Populations, Sociétés, , pp Ψημμένος, Ι. 1995, Μετανάστευση από τα Βαλκάνια. Κοινωνικός Αποκλεισμός στην Αθήνα, Αθήνα: Glory Books-Παπαζήσης 219

18 220