Διεθνές Eμπόριο και Oικονομική Mεγέθυνση

Transcript

1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Διεθνές Eμπόριο και Oικονομική Mεγέθυνση Ιωάννης Κωνσταντίνου Διατριβή υποβληθείσα προς μερική εκπλήρωση των απαραιτήτων προϋποθέσεων για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης Αθήνα [Ιανουάριος, 2012]

2 Εγκρίνουμε τη διατριβή του Ιωάννη Κωνσταντίνου Κωνσταντίνος Γάτσιος Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Απόστολος Φιλιππόπουλος Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Παναγιώτης Χατζηπαναγιώτου Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 2 Φεβρουαρίου

3 Διεθνές εμπόριο και οικονομική μεγέθυνση Τα περιεχόμενα εν συντομία Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή-Ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη του διεθνούς εμπορίου και της θεωρίας οικονομικής μεγέθυνσης Κεφάλαιο 2 Βασικά υποδείγματα διεθνούς εμπορίου Κεφάλαιο 3 Εξωγενής οικονομική μεγέθυνση Κεφάλαιο 4 Ενδογενής οικονομική μεγέθυνση Κεφάλαιο 5 Διεθνές εμπόριο και οικονομική μεγέθυνση Κεφάλαιο 6 Κινητικότητα (mobility) παραγωγικών συντελεστών Κεφάλαιο 7 Επίλογος-Συμπέρασμα 3

4 Περίληψη Η παρούσα εργασία αποτελεί παρουσίαση της διεθνούς βιβλιογραφίας που αναφέρεται στα θέματα Διεθνούς Εμπορίου και Οικονομικής Μεγέθυνσης, καθώς και της σύνδεσης αυτών. Αποτελεί ανασκόπηση των βασικών ιδεών και υποδειγμάτων που έχουν προταθεί. Η δομή της παρούσας εργασίας έχει ως εξής: Στο Κεφάλαιο 1 γίνεται μια σύντομη ανασκόπηση της ιστορίας του διεθνούς εμπορίου και της θεωρίας οικονομικής μεγέθυνσης. Στο Κεφάλαιο 2 παρουσιάζονται εν συντομία βασικά υποδείγματα και έννοιες του διεθνούς εμπορίου. Στην συνέχεια παρουσιάζεται η θεωρία εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης. Στο Κεφάλαιο 3 λοιπόν, παρουσιάζονται συνοπτικά τα δυο κυριότερα υποδείγματα εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης, δηλαδή το υπόδειγμα Solow-Swan και το υπόδειγμα Ramsey καθώς και μια επέκταση αυτού, τα υποδείγματα επαλλήλων γενεών. Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζονται πολλά διαφορετικά υποδείγματα ενδογενούς μεγέθυνσης και γίνεται μια σύγκριση των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων που αυτά παρουσιάζουν. Μέσω τον υποδειγμάτων ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης κατέστη δυνατή η ουσιαστική σύνδεση των υποδειγμάτων οικονομικής μεγέθυνσης με την θεωρία του διεθνούς εμπορίου. Η σύνδεση αυτή παρουσιάζεται στο Κεφάλαιο 5 της παρούσας εργασίας. Το Κεφάλαιο 6 επεκτείνει τα υποδείγματα της οικονομικής μεγέθυνσης συμπεριλαμβάνοντας ανοικτές οικονομίες. Πιο συγκεκριμένα μελετά τις επιπτώσεις της διακίνησης των παραγωγικών συντελεστών στην οικονομική μεγέθυνση των χωρών. Το Κεφάλαιο 7 αποτελεί τον επίλογο της παρούσας εργασίας. Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί μια προσπάθεια σύνοψης της παρούσας εργασίας, καθώς και των συμπερασμάτων που προκύπτουν από αυτή. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι πέρα από τα θεωρητικά υποδείγματα, σε όλη την εργασία παρουσιάζονται εμπειρικές μελέτες για την σύγκριση αυτών των υποδειγμάτων με το τι συμβαίνει στην πράξη. Λέξεις-κλειδιά: διεθνές εμπόριο, οικονομική μεγέθυνση, ενδογενής οικονομική μεγέθυνση, επέκταση ποικιλίας προϊόντος (expanding variety of products), βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος (quality ladders), Ε&Α, καινοτομίες, διάχυση της γνώσης (knowledge spillover), διάχυση της τεχνολογίας (diffusion of technology), κινητικότητα (mobility) παραγωγικών συντελεστών, αφαίμαξη μυαλού (brain drain). 4

5 Στους γονείς μου 5

6 Περιεχόμενα Πρόλογος..8 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή-Ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη του διεθνούς εμπορίου και της θεωρίας οικονομικής μεγέθυνσης...9 Κεφάλαιο 2: Βασικά υποδείγματα διεθνούς εμπορίου Το υπόδειγμα του Ricardo Το υπόδειγμα Hecksher-Ohlin-Samuelson Αύξουσες αποδόσεις κλίμακας.21 Κεφάλαιο 3: Εξωγενής οικονομική μεγέθυνση Το υπόδειγμα Solow-Swan Το υπόδειγμα του αντιπροσωπευτικού νοικοκυριού Υποδείγματα επαλλήλων γενεών Το υπόδειγμα του Diamond Το υπόδειγμα του Weil...44 Κεφάλαιο 4: Ενδογενής οικονομική μεγέθυνση Οικονομική μεγέθυνση μέσω εκμάθησης στην πράξη Οικονομική μεγέθυνση μέσω «διάχυσης» της γνώσης Οικονομική μεγέθυνση μέσω εκπαίδευσης Υποδείγματα γραμμικής τεχνολογίας Οικονομική μεγέθυνση με ενδογενή τεχνολογική πρόοδο Επέκταση της ποικιλίας των προϊόντων Βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων που ήδη υπάρχουν..69 6

7 Κεφάλαιο 5: Διεθνές εμπόριο και οικονομική μεγέθυνση Συσσώρευση φυσικού κεφαλαίου Συσσώρευση ανθρώπινου κεφαλαίου Διάχυση της τεχνολογίας..87 Κεφάλαιο 6: Διακίνηση παραγωγικών συντελεστών Διακίνηση Κεφαλαίου Διεθνής Μετανάστευση Εργατικού Δυναμικού..99 Κεφάλαιο 7: Επίλογος-Συμπέρασμα.113 Παράρτημα 116 Βιβλιογραφία 123 7

8 Πρόλογος Από τα πρώτα χρόνια των σπουδών μου το μάθημα που τράβηξε τον ενδιαφέρον μου ήταν η μακροοικονομική θεωρία και κυρίως τα θέματα της οικονομικής μεγέθυνσης. Στο μεταπτυχιακό γνώρισα τη θεωρία του διεθνούς εμπορίου η οποίο μου φάνηκε πολύ ενδιαφέρουσα και η ιδέα του συνδυασμού της με την οικονομική μεγέθυνση ήταν ο λόγος για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος για την συγγραφή της διπλωματικής μου εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον υπεύθυνο καθηγητή της παρούσας εργασίας, Κωνσταντίνο Γάτσιο, για την άριστη συνεργασία μας κατά την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, καθώς και για τις παρατηρήσεις και επισημάνσεις τους κατά τη διάρκεια συγγραφής της εργασίας αυτής. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω, τον Καθηγητή Απόστολο Φιλιππόπουλο και τον Καθηγητή Παναγιώτη Χατζηπαναγιώτου για τον χρόνο που αφιέρωσαν στην ανάγνωση και βαθμολόγηση της διπλωματικής μου εργασίας. Η εργασία αυτή είναι αφιερωμένη στους γονείς μου Κώστα και Κερασία για την στήριξη που μου παρέχουν όλα αυτά τα χρόνια των σπουδών μου. Επίσης τον μεγαλύτερο αδερφό μου Νίκο για τις συμβουλές του. Ευχαριστώ επίσης τους φίλους μου Α. Καναγκίνη, Κ. Κεσκενίδου, Γ. Μαντά και Β. Μπαντέκα για την υποστήριξη και την κατανόησή τους, καθώς και την Ε. Γκιουζέπη για συμπαράστασή της κατά την διάρκεια της συγγραφής. Τέλος, ένα ειδικό ευχαριστώ στους συμφοιτητές μου Ι. Βεκρή, Ι. Κοσπεντάρη, Λ. Πετρίδη και Γ. Τσομίδη που έκαναν όλο αυτό το διάστημα να περάσει γρήγορα και ευχάριστα. 8

9 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή-Ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη του διεθνούς εμπορίου και της θεωρίας οικονομικής μεγέθυνσης Οικονομική ανάπτυξη (development) ή μεγέθυνση (growth) μιας χώρας είναι η διαδικασία κατά την οποία αυξάνεται η κατά κεφαλήν παραγωγή της. Οι δύο αυτοί όροι δεν είναι σε όλη την βιβλιογραφία ταυτόσημοι. Κάποιοι ορίζουν την οικονομική μεγέθυνση όπως την ορίσαμε παραπάνω και την οικονομική ανάπτυξη σαν την διαδικασία μεταβολής της τεχνολογικής δομής και του θεσμικού πλαισίου της οικονομίας, που οδηγεί στην οικονομική μεγέθυνση. Η οικονομική μεγέθυνση αναπτύχθηκε κυρίως στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 και εστίαζε την προσοχή της στις σχετικά πλούσιες χώρες της Βόρειας Αμερικής και της Δυτικής Ευρώπης. Αντίθετα τα οικονομικά της ανάπτυξης αναπτύχθηκαν κυρίως στις σχετικά φτωχές χώρες της Ασίας και της Αφρικής. Στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιούμε τον όρο οικονομική μεγέθυνση όπως συμβαίνει συνήθως στην βιβλιογραφία. Η οικονομική μεγέθυνση θεωρείται σήμερα ως ένα από τα κυριότερα αντικείμενα της οικονομικής επιστήμης, γιατί ασχολείται με το εισόδημα, τις μεταβολές του, καθώς και τους παράγοντες που το επηρεάζουν. Κλασσικοί οικονομολόγοι όπως ο Adam Smith (1776), ο David Ricardo (1817), ο Thomas Malthus (1798) και αργότερα ο Frank Ramsey (1928), ο Allyn Young (1928), ο Frank Knight (1944) και ο Joseph Schumpeter (1934) συνεισέφεραν αρκετά βασικά στοιχεία στην θεωρία της οικονομικής μεγέθυνσης. Μερικά από αυτά είναι η προσέγγιση της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς και δυναμικής ισορροπίας, τον ρόλο των φθινουσών αποδόσεων κλίμακας, την αλληλεπίδραση ανάμεσα στο κατά κεφαλήν εισόδημα και στο ρυθμό μεγέθυνσης του πληθυσμού, τις επιδράσεις της τεχνολογικής προόδου για τον σχηματισμό αυξανόμενης εξειδίκευσης της εργασίας, τη δημιουργία νέων προϊόντων και μεθόδων παραγωγής και το ρόλο της μονοπωλιακής δύναμης ως κίνητρο τεχνολογικής προόδου. Ωστόσο, μετά τις αρχικές προσπάθειες του Adam Smith και των άλλων κλασσικών οικονομολόγων, η ενασχόληση με τη διερεύνηση του φαινομένου της οικονομικής μεγέθυνσης ατόνησε για δυο κυρίως λόγους. Ο πρώτος λόγος ήταν η έλλειψη κατάλληλων μαθηματικών τεχνικών για την ανάλυση πολύπλοκων 9

10 δυναμικών προβλημάτων. Ο δεύτερος ήταν η έλλειψη στατιστικών στοιχείων για την επιβεβαίωση της θεωρίας. Κατά την δεκαετία του 1980 η θεωρία της οικονομικής μεγέθυνσης αναγεννήθηκε, αφού κατέστη δυνατό να ξεπεραστούν αυτά τα προβλήματα. Το σημείο εκκίνησης της σύγχρονης θεωρίας οικονομικής μεγέθυνσης αποτελεί το άρθρο του Ramsey (1928) στο οποίο αναπτύσσεται η έννοια της διαχρονικής αριστοποιητικής συμπεριφοράς των νοικοκυριών και γίνεται χρήση της διαχρονικής συνάρτησης χρησιμότητας. Το επόμενο βήμα στην ανάπτυξη της θεωρίας έγινε από τους Solow (1956) και Swan (1956) με την υπόθεση της νεοκλασσικής συνάρτησης παραγωγής. Αυτή η συνάρτηση, σε συνδυασμό με την υπόθεση ενός σταθερού ρυθμού αποταμίευσης, παράγει ένα απλό υπόδειγμα γενικής ισορροπίας που προβλέπει σύγκλιση των εισοδημάτων καθώς και ότι χωρίς τεχνολογική πρόοδο η οικονομική μεγέθυνση θα σταματήσει. Οι Cass (1956) και Koopmans (1956) χρησιμοποιώντας την ανάλυση του Ramsey κατάφεραν να καταστήσουν ενδογενή τον ρυθμό αποταμίευσης επεκτείνοντας το υπόδειγμα του Solow. Η εισαγωγή μιας θεωρίας τεχνολογικής προόδου στο νεοκλασικό υπόδειγμα είναι δύσκολη λόγω των ανταγωνιστικών υποθέσεων του υποδείγματος. Εφόσον η συνάρτηση παραγωγής χαρακτηρίζεται από σταθερές αποδόσεις ως προς τις εισροές, τότε η συνάρτηση παραγωγής θα χαρακτηρίζεται από αύξουσες αποδόσεις αν η τεχνογνωσία συμπεριληφθεί σαν εισροή. Οι αύξουσες αποδόσεις όμως δεν συμβαδίζουν με τον τέλειο ανταγωνισμό. Σαν αποτέλεσμα αυτό είχε την δημιουργία της θεωρίας ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης. Τα υποδείγματα αυτά δεν θεωρούν την τεχνολογική πρόοδο εξωγενώς δεδομένη και λαμβάνουν υπ όψιν την διαδικασία συσσώρευσης της τεχνολογικής γνώσης. Βασικά στοιχεία των υποδειγμάτων αυτών αποτελούν οι αύξουσες αποδόσεις κλίμακας, το ανθρώπινο κεφάλαιο, η έρευνα και ανάπτυξη καθώς και οι εξωτερικές οικονομίες. Οι οικονομολόγοι που η συνεισφορά τους ήταν καθοριστική στην ανάπτυξη του νέου αυτού ρεύματος είναι οι Arrow, Uzawa, Romer, Lucas και Rebelo. Στις εργασίες τους παρατηρούν ότι η πορεία της οικονομικής μεγέθυνσης δεν οδηγεί πάντα σε φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας. Επίσης οι Romer, Howitt, Aghion, Grossman και Helpman είναι αυτοί που ενσωμάτωσαν την έρευνα και ανάπτυξη (Ε&Α) στην θεωρία οικονομικής μεγέθυνσης. 10

11 Εκτός από την προσπάθεια για ανάπτυξη νέων θεωριών, βάρος δίνεται και στην ικανοποιητική ερμηνεία των στατιστικών στοιχείων. Η κύρια δυσκολία που αντιμετωπίζει η εμπειρική θεμελίωση των θεωρητικών υποδειγμάτων είναι η έλλειψη αξιόπιστων και συγκρίσιμων στατιστικών στοιχείων για τόσο μεγάλα χρονικά διαστήματα. Για αυτό τον λόγο η εμπειρική ανάλυση αναφέρεται συνήθως στις μεγάλες-αναπτυγμένες χώρες για τις οποίες υπάρχουν στοιχεία και όχι για τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες που δεν είναι εύκολο να συγκεντρωθούν αυτά τα στοιχεία. Σε γενικές γραμμές τα οικονομικά φαινόμενα σε αυτές τις οικονομίες χαρακτηρίζονται από ορισμένα εμπειρικά γεγονότα (stylized facts) που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν από κανένα θεωρητικό υπόδειγμα. Αντίθετα, τα θεωρητικά υποδείγματα που κατασκευάζονται για να ερμηνεύσουν κάποιο οικονομικό φαινόμενο θα πρέπει να είναι συμβατά με την πραγματικότητα. Για το λόγο αυτό, τα οικονομικά υποδείγματα αξιολογούνται από το κατά πόσο μπορούν να ερμηνεύσουν ικανοποιητικά κάποιο φαινόμενο, χωρίς να έρχονται σε αντίθεση με τα εμπειρικά γεγονότα που χαρακτηρίζουν το υπό εξέταση φαινόμενο. Επομένως, τα εμπειρικά γεγονότα επιτρέπουν τον έλεγχο και την αξιολόγηση των διάφορων θεωριών και υποδειγμάτων. Σε αυτό το πλαίσιο, ένα θεωρητικό υπόδειγμα οικονομικής μεγέθυνσης πρέπει σε κάθε περίπτωση να είναι σε θέση να ερμηνεύει ορισμένα διαχρονικά εμπειρικά στοιχεία, τα οποία χαρακτηρίζουν τη μακροχρόνια συμπεριφορά των οικονομιών σε σχέση με την οικονομική μεγέθυνση. Τα στοιχεία αυτά έχουν επισημανθεί από τον Kaldor (1963) και έχουν επιβεβαιωθεί από τον Romer (1989) και είναι τα εξής: - το κατά κεφαλήν εισόδημα αυξάνει διαχρονικά - ο λόγος κεφαλαίου-προϊόντος παραμένει σταθερός διαχρονικά - ο λόγος κεφαλαίου-εργασίας αυξάνει διαχρονικά - η αμοιβή του κεφαλαίου παραμένει σταθερή διαχρονικά - τα μερίδια του κεφαλαίου και της εργασίας στο συνολικό εισόδημα παραμένουν σταθερά διαχρονικά - ο ρυθμός αύξησης του κατά κεφαλήν εισοδήματος διαφέρει σημαντικά μεταξύ των διαφόρων χωρών. Αυτά τα εμπειρικά χαρακτηριστικά αποτελούν την βάση για την μελέτη της οικονομικής μεγέθυνσης. 11

12 Ο Ricardo ήταν ο πρώτος που δημιούργησε ένα υπόδειγμα, προκειμένου να εξετάσει τις επιπτώσεις του διεθνούς εμπορίου στην ευημερία των χωρών. Πιο συγκεκριμένα μελέτησε το τι θα συμβεί αν υπάρχουν δύο χώρες που παράγουν δυο αγαθά και επιλέξουν να διεξάγουν ελεύθερο εμπόριο μεταξύ τους. Ο Ricardo συμπεραίνει ότι η κάθε χώρα θα εξειδικευτεί πλήρως στην παραγωγή εκείνου του αγαθού στην παραγωγή του οποίου έχει συγκριτικό πλεονέκτημα. Επόμενη μεγάλη συνεισφορά στην θεωρία του διεθνούς εμπορίου είναι αυτή των Heckscher (1919) και Ohlin (1933) οι οποίοι απέδειξαν ότι στην ανοιχτή αγορά κάθε χώρα εξάγει το προϊόν το οποίο είναι εντάσεως στον σχετικά άφθονο παραγωγικό συντελεστή της. Ο Samuelson (1949) αποδεικνύει ότι το άνοιγμα των χωρών στο διεθνές εμπόριο είναι αποδοτικό και αμοιβαία ευεργετικό για τις οικονομίες όλου του κόσμου. Το υπόδειγμα αυτό ονομάστηκε H-O-S διότι η ανάλυση του Samuelson βασίζεται σε αυτή των Heckscher (1919) και Ohlin (1933). Το υπόδειγμα H-O-S είναι στατικό υπόδειγμα. Ο Leontief (1953) διεξήγαγε εμπειρική μελέτη πάνω στο συγκεκριμένο υπόδειγμα αποτυγχάνοντας να επιβεβαιώσει τα συμπεράσματά του. Ο Baldwin (1984) έδειξε ότι τα συμπεράσματα των στατικών υποδειγμάτων είναι μερικώς επαληθεύσιμα, μέσα από διάφορες εμπειρικές μελέτες που έκανε. Επίσης μια σειρά από οικονομολόγους όπως ο Krugman (1979), ο Lancaster (1979, 1980) και άλλοι δημιούργησαν υποδείγματα μονοπωλιακού ανταγωνισμού επειδή το υπόδειγμα του Ricardo και το υπόδειγμα H-O-S δεν φαίνεται να επιβεβαιώνουν τα πραγματικά στοιχεία σχετικά με το εμπόριο μεταξύ χωρών. Κλασσικοί οικονομολόγοι όπως οι Adam Smith, David Ricardo και John Stuart Mill μελέτησαν την επίδραση του διεθνούς εμπορίου στην οικονομική μεγέθυνση και διαπίστωσαν την ευεργετική του επίδραση. Ο Smith (1776) υποστήριζε ότι το διεθνές εμπόριο στην ουσία επεκτείνει την αγορά και έτσι είναι δυνατή η αύξηση της παραγωγικότητας και η βελτίωση του καταμερισμού της εργασίας. Ο Ricardo (1817) ανέλυσε ένα υπόδειγμα οικονομικής μεγέθυνσης το οποίο όμως υποεκτιμά την σημασία της τεχνολογικής προόδου και επομένως σε αυτό το υπόδειγμα το διεθνές εμπόριο έχει περιορισμένο ρόλο. Αντίθετα, ο Mill (1848) δίνει μεγαλύτερη σημασία στη τεχνολογική πρόοδο και συνεπώς στον ρόλο του διεθνούς εμπορίου. Αργότερα, ο Marshall (1890) επισημαίνει τον σπουδαίο ρόλο που διαδραματίζει το διεθνές εμπόριο στην οικονομική μεγέθυνση. Ο Young (1928) από την άλλη διαπιστώνει ότι το διεθνές εμπόριο προκαλεί μείωση της απασχόλησης και της παραγωγικότητας. 12

13 Τελικά μόνο μετά την ανάπτυξη της θεωρίας της ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης κατέστη δυνατή η ουσιαστική σύνδεση της θεωρίας διεθνούς εμπορίου και της θεωρίας οικονομικής μεγέθυνσης. Μέσω αυτής της θεωρίας έγινε σαφές ότι το διεθνές εμπόριο έχει ουσιαστικό ρόλο στην οικονομική μεγέθυνση των χωρών. Αυτό φαίνετε και από το γεγονός ότι μετά το 1980 έχουμε επέκταση του εμπορίου μεταξύ των χωρών με παράλληλη αύξηση των ρυθμών οικονομικής μεγέθυνσης. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται εν συντομία βασικά υποδείγματα και έννοιες του διεθνούς εμπορίου (Κεφάλαιο 2). Στην συνέχεια παρουσιάζεται η θεωρία εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης. Στο Κεφάλαιο 3 λοιπόν, παρουσιάζονται συνοπτικά τα δυο κυριότερα υποδείγματα εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης, δηλαδή το υπόδειγμα Solow-Swan και το υπόδειγμα Ramsey καθώς και μια επέκταση αυτού, τα υποδείγματα επαλλήλων γενεών. Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζονται πολλά διαφορετικά υποδείγματα ενδογενούς μεγέθυνσης και γίνεται μια σύγκριση των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων που αυτά παρουσιάζουν. Μέσω τον υποδειγμάτων ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης κατέστη δυνατή η ουσιαστική σύνδεση των υποδειγμάτων οικονομικής μεγέθυνσης με την θεωρία του διεθνούς εμπορίου. Η σύνδεση αυτή παρουσιάζεται στο Κεφάλαιο 5 της παρούσας εργασίας. Το Κεφάλαιο 6 επεκτείνει τα υποδείγματα της οικονομικής μεγέθυνσης συμπεριλαμβάνοντας ανοικτές οικονομίες. Πιο συγκεκριμένα μελετά τις επιπτώσεις της διακίνησης των παραγωγικών συντελεστών στην οικονομική μεγέθυνση των χωρών. Το Κεφάλαιο 7 αποτελεί τον επίλογο της παρούσας εργασίας. Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί μια προσπάθεια σύνοψης της παρούσας εργασίας, καθώς και των συμπερασμάτων που προκύπτουν από αυτή. Στο παράρτημα της παρούσας εργασίας παρουσιάζονται οι βασικές έννοιες και η βασική θεωρία των εισαγωγικών δασμών. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι πέρα από τα θεωρητικά υποδείγματα, σε όλη την εργασία παρουσιάζονται εμπειρικές μελέτες για την σύγκριση αυτών των υποδειγμάτων με το τι συμβαίνει στην πράξη. 13

14 Κεφάλαιο 2 Βασικά υποδείγματα διεθνούς εμπορίου Σε αυτό το κεφάλαιο θα δούμε τα βασικά υποδείγματα του διεθνούς εμπορίου. Θα ξεκινήσουμε με την παρουσίαση του υποδείγματος του Ricardo το οποίο προβλέπει ότι η κάθε χώρα θα παράγει και κατ επέκταση θα εξάγει το προϊόν εκείνο στου οποίου την παραγωγή έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα. Το υπόδειγμα αυτό εισάγει την ιδέα των τεχνολογικών διαφορών μεταξύ των χωρών. Στην συνέχεια θα δούμε το υπόδειγμα HOS το οποίο για να συσχετίζει το εμπόριο μεταξύ των χωρών με την σχετική αφθονία των παραγωγικών συντελεστών σε κάθε χώρα. Το υπόδειγμα αυτό όμως δεν επιβεβαιώνεται από τα εμπειρικά δεδομένα. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί διάφορα υποδείγματα μονοπωλιακού ανταγωνισμού για να ερμηνεύσουν το εμπόριο μεταξύ των χωρών. Εδώ θα παρουσιάσουμε το υπόδειγμα του Krugman (1979). 2.1 Το υπόδειγμα του Ricardo Στο κλασσικό υπόδειγμα του ο Ricardo (1817), υποθέτει δύο αγαθά και ένα παραγωγικό συντελεστή, την εργασία ( L ). Η βασική ιδέα του υποδείγματος αυτού, είναι ότι οι τεχνολογικές διαφορές ανάμεσα στις χώρες έχουν σημασία για το μεταξύ τους εμπόριο. Στην απλή του μορφή το υπόδειγμα περιλαμβάνει δύο χώρες. Με i θα συμβολίζουμε την ποσότητα της εργασίας που χρειάζεται ώστε να παραχθεί μια μονάδα από το κάθε αγαθό εγχωρίος i 1, 2. Με * i είναι η αντίστοιχη ποσότητα για την ξένη χώρα. Η εργασία είναι ομογενής ως προς την ποιότητα και προσφέρεται ανελαστικά. Επίσης χαρακτηρίζεται από πλήρη κινητικότητα μεταξύ των κλάδων της οικονομίας αλλά όχι μεταξύ των χωρών. Αυτό συνεπάγεται ότι και τα δύο αγαθά παράγονται μόνο αν οι μισθοί στους δύο κλάδους της οικονομίας είναι ίσοι. Τέλος όλες οι αγορές λειτουργούν τελείως ανταγωνιστικά. Η συνάρτηση παραγωγής είναι: 14

15 y i 1 Li (2.1.1) i 1 i Το μέσο και οριακό προϊόν της εργασίας, δηλαδή η παραγωγικότητα είναι. Εφόσον οι εργάτες αμείβονται σύμφωνα με την αξία του οριακού προϊόντος και p1 p2 οι μισθοί είναι ίσοι μεταξύ των κλάδων, έχουμε ότι. Αν έχουμε ότι η 1 2 p1 1 σχετική τιμή του αγαθού 1 είναι p και θέσουμε p2 1 τότε έχουμε ότι p. p 2 Τα παραπάνω παρουσιάζονται στο σχήμα (2.1.1) παρακάτω. Σε αυτό απεικονίζονται οι καμπύλες παραγωγικών δυνατοτήτων (ΚΠΔ) των δυο χωρών. Η κλίση της ΚΠΔ 2 1 είναι και 2 για τις δυο χώρες. Όταν δεν έχουμε εμπόριο (αυτάρκεια) μεταξύ * 1 * 2 των χωρών, στην ισορροπία οι σχετικές τιμές a a p και * p για τις δυο χώρες πρέπει να είναι ίσες με τις κλίσεις των ΚΠΔ προκειμένου να παράγονται και τα δυο αγαθά και στις δυο χώρες. Η ισορροπία στην αυτάρκεια επιτυγχάνεται στα σημεία και *. (α) Ημεδαπή (β) Αλλοδαπή (σχήμα 2.1.1) 15

16 Αν υποθέσουμε ότι η ημεδαπή έχει συγκριτικό πλεονέκτημα στη παραγωγή του αγαθού 1, δηλαδή ότι ισχύει * 1 1 * 2 2, τότε έχουμε ότι η σχετική τιμή στην αυτάρκεια είναι μικρότερη στη ημεδαπή από την αλλοδαπή. Αν τώρα έχουμε διεθνές εμπόριο μεταξύ των χωρών, τότε η παγκόσμια ζήτηση ισούται με τη προσφορά στην τιμή p. Για τη τιμή αυτή έχουμε πέντε περιπτώσεις: Α) p p p *, και οι δυο χώρες εξειδικεύονται πλήρως στη παραγωγή του αγαθού 2. Β) p p p *, η παραγωγή του αγαθού 1 εγχωρίος θα είναι σε κάποιο σημείο της ΚΠΔ, ενώ η ξένη χώρα θα συνεχίζει να εξειδικεύετε πλήρως στη παραγωγή του αγαθού 2. Γ) p p p *, η ημεδαπή εξειδικεύετε πλήρως στην παραγωγή του αγαθού 1, ενώ η αλλοδαπή στη παραγωγή του αγαθού 2. Δ) p p p *,η ημεδαπή εξειδικεύετε πλήρως στην παραγωγή του αγαθού 1 ενώ, η παραγωγή της ξένης χώρας γίνεται σε κάποιο σημείο της ΚΠΔ. Ε) p p * p, οι δυο χώρες εξειδικεύονται πλήρως στη παραγωγή του αγαθού 1. Από τα παραπάνω καταλήγουμε στο σχήμα (2.1.2) στο οποίο απεικονίζονται οι καμπύλες σχετικής παγκόσμιας προσφοράς (Relative Supply) και ζήτησης (Relative Demand). Η σχετική προσφορά έχει τη συγκεκριμένη μορφή λόγω της γραμμικότητας της ΚΠΔ. Η καμπύλη σχετικής ζήτησης μπορεί να τέμνει αυτή της προσφοράς σε οποιοδήποτε σημείο. Εδώ δείχνουμε την πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση όπου p p p *. 16

17 (σχήμα 2.1.2) Στη περίπτωση που έχουμε p p p * η χώρα παράγει μόνο το αγαθό 1 και μετά το εξάγει στη τιμή p. Η ξένη χώρα παράγει το αγαθό 2 και το εξάγει προκειμένου να εισάγει το 1. Στο σχήμα (2.1.1) απεικονίζονται τα σημεία C και τα οποία είναι τα σημεία στα οποία καταλήγει η κατανάλωση των δυο χωρών κάτω από συνθήκες διεθνούς εμπορίου. Βλέπουμε λοιπόν ότι η κάθε χώρα παράγει το αγαθό εκείνο στου οποίου την παραγωγή έχει συγκριτικό πλεονέκτημα. Το κύριο συμπέρασμα του υποδείγματος είναι ότι οι όροι του εμπορίου προσδιορίζονται από το συγκριτικό πλεονέκτημα. Αυτό συνεχίζει να συμβαίνει και ακόμα αν μια χώρα έχει το * * απόλυτο πλεονέκτημα στη παραγωγή και των δυο αγαθών (, ). Στη περίπτωση αυτή, προκειμένου να εξάγει η ημεδαπή θα πρέπει να έχει χαμηλότερους μισθούς. Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι οι όροι εμπορίου (patterns of trade) προσδιορίζονται από το συγκριτικό πλεονέκτημα, ενώ το επίπεδο των μισθών από το απόλυτο πλεονέκτημα. * C 17

18 2.2 Το υπόδειγμα Hecksher-Ohlin-Samuelson Το υπόδειγμα Hecksher-Ohlin-Samuelson (HOS) περιλαμβάνει δύο χώρες, δυο αγαθά και δυο παραγωγικούς συντελεστές (the two-by-two-by-two model). Αυτό βασίζεται στο άρθρο του Hecksher (1919) και στη διατριβή του Ohlin (1924) καθώς και στη μαθηματική ανάλυση του Samuelson (1949). Το υπόδειγμα αυτό προτείνει ότι οι όροι του εμπορίου βασίζονται στις διαφορές στην επάρκεια των παραγωγικών συντελεστών. Οι βασικές υποθέσεις του υποδείγματος είναι ότι υπάρχει πανομοιότυπη τεχνολογία μεταξύ των χωρών, ίδιες ομοθετικές προτιμήσεις, διαφορετική επάρκεια των παραγωγικών συντελεστών και ελεύθερο εμπόριο στα αγαθά αλλά όχι στους παραγωγικούς συντελεστές. Υποθέτουμε επίσης ότι οι τιμές των παραγωγικών συντελεστών είναι ίσες στις δυο χώρες. Τέλος ότι η ημεδαπή έχει σχετική επάρκεια του συντελεστή παραγωγής εργασία. Ισχύει λοιπόν η σχέση: L / K L / K * * (2.2.1) Αν υποθέσουμε τώρα ότι το αγαθό 1 είναι εντάσεως εργασίας και ότι τότε λόγω της σχέσης (2.2.1) θα πρέπει να ισχύει ότι * K K. * L L Πρώτα θα εξετάσουμε τι συμβαίνει όταν οι δύο χώρες δεν διεξάγουν εμπόριο μεταξύ τους. Η ισορροπία στην αυτάρκεια συνοψίζεται στο σχήμα (2.2.1). 18

19 σχήμα (2.2.1) Η ισορροπία στην αυτάρκεια (σημείο Α) είναι εκεί όπου η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων εφάπτεται της καμπύλης αδιαφορίας. Στο σημείο αυτό η κλίση είναι ίση με p a p a 1 / p a 2. Αν a p είναι η τιμή αυτάρκειας και στην αλλοδαπή τότε η αλλοδαπή θα πρέπει να ισορροπεί στο σημείο Β, όπου η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων της αλλοδαπής εφάπτεται στην ευθεία των τιμών (σημείο Β ). Ωστόσο, επειδή οι προτιμήσεις είναι ομοθετικές, το σημείο ισορροπίας της αλλοδαπής θα έπρεπε να βρίσκεται πάνω στην ευθεία που περνάει από την αρχή των αξόνων και από το Α, δηλαδή στο C. Συνεπώς οδηγούμαστε σε άτοπο που σημαίνει ότι δεν ισχύει p a* p a. Επιπλέον, υπάρχει υπερβάλουσα ζήτηση του αγαθού 1 στην αλλοδαπή, συνεπώς θα έχουμε ότι p a* a p. Αν συμβολίσουμε με z( p ) την υπερβάλουσα για το αγαθό 1 στην ημεδαπή και με * * z ( p ) την υπερβάλουσα ζήτηση για το αγαθό 1 στην αλλοδαπή τότε η ισορροπία του ελεύθερου εμπορίου προκύπτει εκεί όταν: * z( p) z ( p) 0 (2.2.2) 19

20 Από την προηγούμενη ανάλυση προκύπτει ότι θα ισχύουν οι εξής δύο σχέσεις: a * a z( p ) z ( p ) 0 και * a * * a z( p ) z ( p ) 0 (2.2.3) Επομένως, λόγω της συνέχειας των συναρτήσεων ζήτησης για να βρισκόμαστε στην ισορροπία θα πρέπει να ισχύει ότι υπάρχει p για το οποίο ισχύει *a a p p p τέτοιο ώστε z p * ( ) z( p ) 0. Τα παραπάνω συνοψίζονται στο σχήμα (2.2.2). σχήμα (2.2.2) Το υπόδειγμα H-O-S δείχνει επίσης ποιος χάνει και ποιος κερδίζει από το εμπόριο. Πιο συγκεκριμένα ο παραγωγικός συντελεστής που βρίσκεται σε σχετική αφθονία κερδίζει, ενώ ο άλλος χάνει από το ελεύθερο εμπόριο. Το συμπέρασμα αυτό εξάγεται από τη σχέση *a a p p p και το θεώρημα Stopler-Samuelson. Το θεώρημα των Hecksher-Ohlin λέει ότι κάθε χώρα θα εξάγει το αγαθό εκείνο που είναι εντάσεως εκείνου του συντελεστή παραγωγής που βρίσκεται σε σχετική αφθονία. Για παράδειγμα οι Η.Π.Α. έχουν μεγάλο αριθμό επιστημόνων για αυτό εξάγουν προϊόντα υψηλής τεχνολογίας. Ωστόσο, η προβλεπτική ικανότητα του υποδείγματος είναι φτωχή, αφού δεν επιβεβαιώνεται από τους πραγματικούς όρους εμπορίου. Ο Leontief (1953) ήταν ο πρώτος που εξέτασε το υπόδειγμα H-O-S, συγκεντρώνοντας δεδομένα για τις ποσότητες εργασίας και κεφαλαίου που χρησιμοποιήθηκαν σε κάθε κλάδο της βιομηχανίας το Επιπλέον υπολόγισε τις 20

21 ποσότητες εργασίας και κεφαλαίου που χρησιμοποιήθηκαν στην παραγωγή προϊόντων αξίας 1 εκατομμυρίου δολαρίων, τα οποία και ήταν αντικείμενα εισαγωγών και εξαγωγών από και προς τις Η.Π.Α. Επίσης, προκειμένου να μετρήσει τις αντίστοιχες ποσότητες που χρησιμοποιούνται από τις άλλες χώρες για την παραγωγή, χρησιμοποιεί την τεχνολογία των Η.Π.Α. Αυτό συνάδει με τις υποθέσεις του υποδείγματος H-O-S καθώς αυτό υποθέτει ότι η τεχνολογία είναι η ίδια ανάμεσα στις χώρες. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αναλογία κεφαλαίου/εργασίας είναι μεγαλύτερη στις εισαγωγές από ότι στις εξαγωγές των Η.Π.Α. Δεδομένου ότι οι Η.Π.Α. το 1947 είχαν σχετική υπερεπάρκεια κεφαλαίου, το παραπάνω συμπέρασμα δεν επιβεβαιώνει το θεώρημα H-O-S. Η παραπάνω ανάλυση έγινε γνωστή σαν το παράδοξο του Leontief. Πολλοί άσκησαν κριτική στον Leontief για τα συμπεράσματά του. Η κριτική αυτή έχει να κάνει κυρίως με τις εξής παρατηρήσεις: Α) Η τεχνολογία δεν είναι η ίδια σε όλες τις χώρες Β) Ο Leontief αγνοεί τον παραγωγικό συντελεστή Γη Γ) Η εργασία πρέπει να διακρίνεται ανάλογα με την εξειδίκευση της. Δ) Τα δεδομένα του 1947 μπορεί να έχουν επηρεαστεί από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο Ε) Οι Η.Π.Α. δεν είχαν ελεύθερο εμπόριο Για τους παραπάνω λόγους ο Leontief έκανε ξανά την έρευνά του. Ο Deardorff (1984a) συνοψίζει την έρευνα αυτή και καταλήγει ότι το παράδοξο εξακολουθεί να συμβαίνει σε κάποιες από τις παραπάνω περιπτώσεις. Τέλος, ο Leamer (1980) ασκεί κριτική στον Leontief σημειώνοντας ότι ο έλεγχος του είναι λαθεμένος. Αντί να συγκρίνει τις αναλογίες κεφαλαίου/εργασίας θα έπρεπε να κάνει έναν έλεγχο που να βασίζετε στο περιεχόμενο των συντελεστών παραγωγής (factor content). 2.3 Αύξουσες αποδόσεις κλίμακας Σε αυτή την ενότητα θα δούμε τι συμβαίνει στο διεθνές εμπόριο όταν έχουμε αύξουσες αποδόσεις κλίμακας. Ο Graham (1923) υποστήριξε ότι οι χώρες πρέπει να έχουν πολιτική προστατευτισμού από το διεθνές εμπόριο λόγω των αυξουσών αποδόσεων κλίμακας. Δηλαδή ότι μια χώρα μπορεί να χάσει από το εμπόριο. Ο Ethier 21

22 (1982) αναλύει ένα υπόδειγμα με βάση τη παραπάνω υπόθεση. Την θεωρία ότι οι αύξουσες αποδόσεις κλίμακας μπορεί να αποτελούν ένα λόγο για διεθνές εμπόριο την βλέπουμε και στην εργασία του Ohlin (1933). Ένας ακόμα λόγος αποτελεί το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος του διεθνούς εμπορίου διεξάγεται μεταξύ αναπτυγμένων βιομηχανικών χωρών. Σύμφωνα με διάφορες εκτιμήσεις, το 70 τοις εκατό των συνολικών εξαγωγών κατευθύνεται στις αγορές παρόμοια αναπτυγμένων χωρών. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις προβλέψεις των κλασσικών υποδειγμάτων που αναπτύξαμε στις δυο προηγούμενες ενότητες. Τα υποδείγματα αυτά προβλέπουν ότι μόνο ένα μικρό μέρος του διεθνούς εμπορίου θα διεξάγεται μεταξύ χωρών παρόμοιας παραγωγικότητας ή χωρών με παρόμοια αφθονία των παραγωγικών συντελεστών, κάτι που δεν επιβεβαιώνεται εμπειρικά. Το υπόδειγμα που εξυπηρετεί καλύτερα τον σκοπό μελέτης των αυξουσών αποδόσεων κλίμακας είναι αυτό του μονοπωλιακού ανταγωνισμού, το οποίο προτάθηκε από τον Chamberlin (1936). Τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι μια αγορά με μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων, η καθεμία από τις οποίες παράγει ένα διαφοροποιημένο αγαθό και υπάρχει ελευθερία εισόδου και εξόδου. Ωστόσο το υπόδειγμα αυτό άρχισε να χρησιμοποιείται ευρέως μετά την μαθηματική του θεμελίωση από τους Lancaster (1975, 1979), Spence (1976) και Dixit και Stiglitz (1977). Ο πρώτος πρότεινε ένα υπόδειγμα στο οποίο οι καταναλωτές έχουν μια ιδανική ποικιλία (ideal variety), ενώ οι υπόλοιποι ότι ο αντιπροσωπευτικός καταναλωτής ζητάει πολλές ποικιλίες των διαφοροποιημένων αγαθών (love for variety). Ο Lancaster (1980) και ο Helpman (1981) εφάρμοσαν την ιδέα της ιδανικής ποικιλίας στο διεθνές εμπόριο, ενώ ο Krugman (1979,1980,1981) εφάρμοσε την προσέγγιση των Dixit και Stiglitz. Τέλος οι Helpman και Krugman (1985) έδειξαν ότι οι δυο αυτές προσεγγίσεις οδηγούν σε παρόμοια αποτελέσματα. Εδώ θα δούμε το υπόδειγμα του Krugman (1979). Υποθέτουμε ότι υπάρχουν i 1,..., N με το N να προσδιορίζεται ενδογενώς. Έχουμε L καταναλωτές οι οποίοι έχουν συνάρτηση χρησιμότητας της μορφής: N U v( ci ), v 0, v 0 (2.3.1) i1 22

23 Ο εισοδηματικός περιορισμός του κάθε καταναλωτή είναι: N w p c (2.3.2) i1 i i Ο καταναλωτής επιλέγει την κατανάλωση c i προκειμένου να μεγιστοποιήσει την χρησιμότητά του. Από τις συνθήκες πρώτης τάξης έχουμε ότι: v ( c ) p (2.3.3) i όπου ο πολλαπλασιαστής Lagrange (οριακή χρησιμότητα του εισοδήματος). Παίρνοντας το ολικό διαφορικό της σχέσης (2.3.3) βλέπουμε το αποτέλεσμα της αλλαγής της τιμής. Αν επιπλέον υποθέτουμε ότι ο αριθμός των ποικιλιών είναι τόσο μεγάλος που δεν επηρεάζει το έχουμε: i v dc i dci dpi 0 (2.3.4) dp v i Χρησιμοποιώντας τις παραπάνω σχέσεις παίρνουμε την ελαστικότητα ζήτησης για την ποικιλία i : dci ci v i( ci) ( ) 0 dp p c v (2.3.5) i i i d i Επίσης υποθέτουμε ότι: 0 (2.3.6) dc που σημαίνει ότι όπως κινούμαστε προς τα κάτω στη καμπύλη ζήτησης, η ελαστικότητα αυξάνεται. i Στη παραγωγή έχουμε μόνο μια εισροή, την εργασία και ισχύουν οι ακόλουθες σχέσεις: L i yi, i συμμετρία): w AC w και MCi y i w. Οι συνθήκες ισορροπίας που πρέπει να ισχύουν είναι (υποθέτουμε 23

24 Α) Μεγιστοποίηση κερδών MR MC : 1 p p(1 ) w ή ( ) w 1 (2.3.7) w p Β)Μηδενικά κέρδη p AC : p ( ) w ή ( ) (2.3.8) y w Lc Γ) Ισορροπία στην αγορά του προϊόντος: y Lc (2.3.9) Δ) ισορροπία στην αγορά του συντελεστή παραγωγής: N N i i (2.3.10) i1 i1 L L ( y ) N( y) N( Lc) Από όπου και προκύπτει ότι: N 1 [( / L) c] (2.3.11) που δίνει των αριθμό των προϊόντων N. αντίστοιχα. Οι σχέσεις (2.3.7) και (2.3.8) είναι οι καμπύλες PP και ZZ στο σχήμα (2.3.1) (σχήμα 2.3.1) 24

25 Στην περίπτωση που έχουμε δύο όμοιες χώρες με ελεύθερο εμπόριο, είναι σαν να έχουμε διπλάσιο πληθυσμό L. Αυτό δεν έχει καμία επίπτωση στη καμπύλη PP, αλλά μετακινεί τη καμπύλη ZZ προς τα κάτω. Στη νέα ισορροπία έχουμε μείωση της κατανάλωσης της κάθε ποικιλίας, αλλά αύξηση του πραγματικού μισθού και των ποικιλιών που καταναλώνονται. Ο καταναλωτής επωφελείται από το διεθνές εμπόριο με διπλό τρόπο. Δηλαδή μέσω της αύξησης του μισθού και του αριθμού των ποικιλιών που καταναλώνει. Με το άνοιγμα της οικονομίας στο εμπόριο όμως έχουμε μείωση των ποικιλιών που παράγονται στη κάθε χώρα. Συνεπώς το ελεύθερο θα οδηγήσει κάποιες επιχειρήσεις στην έξοδο από την αγορά, ενώ οι υπόλοιπες επιχειρήσεις θα επεκτείνουν την παραγωγή τους εκμεταλλευόμενες τις οικονομίες κλίμακας. Το υπόδειγμα του Krugman περιέχει δύο προβλέψεις σχετικά με την επίδραση του διεθνούς εμπορίου στην παραγωγικότητα των επιχειρήσεων. Η πρώτη πρόβλεψη είναι ότι οι επιχειρήσεις που θα παραμείνουν στην οικονομία θα επεκτείνουν την παραγωγή τους (scale effect). Η δεύτερη είναι ότι κάποιες επιχειρήσεις θα οδηγηθούν στη έξοδο από την αγορά (selection effect). Τα δυο αυτά αποτελέσματα είναι αντικρουόμενα καθώς το πρώτο οδηγεί σε μείωση της ανεργίας, ενώ το δεύτερο σε αύξησή της. Το ποιο από τα δυο θα επικρατήσει δεν μπορεί να προβλεφθεί. Στην εμπειρική του μελέτη ο Trefler (2001) προσπαθεί να απαντήσει στο παραπάνω θέμα, εξετάζοντας τις επιπτώσεις για τον Καναδά από την συμφωνία με τις Η.Π.Α. για ελεύθερο μεταξύ τους εμπόριο. Διαπιστώνει λοιπόν ότι για τις βιομηχανίες του Καναδά η μεγάλη μείωση των δασμών, έχει σαν αποτέλεσμα την μείωση κατά 15 τοις εκατό της εργασίας και κατά 10 τοις εκατό στην παραγωγή και στον αριθμό των εργοστασίων. Αντίθετα, η μείωση των δασμών επέφερε αύξηση στην παραγωγικότητα της εργασίας κατά 17 τοις εκατό ή 2 τοις εκατό τον χρόνο. Ωστόσο, τονίζει ότι αυτή η αύξηση της παραγωγικότητας δεν έγινε ούτε λόγω της αύξησης της παραγωγής σε κάθε εργοστάσιο, ούτε λόγω της αύξησης των επενδύσεων ούτε λόγω της στροφής της παραγωγής στα πιο αποδοτικά εργοστάσια. Η αύξηση της παραγωγικότητας οφείλεται κατά ένα μεγάλο ποσοστό στην αύξηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας, δηλαδή μέσω της εισόδου και εξόδου επιχειρήσεων. Συνεπώς, η παραγωγικότητα του Καναδά αυξήθηκε λόγω του ελεύθερου εμπορίου με τις Η.Π.Α. λόγω του αποτελέσματος επιλογής (selection effect) και όχι λόγω του αποτελέσματος κλίμακας (scale effect). 25

26 Κεφάλαιο 3 ΕΞΩΓΕΝHΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ Η ανάλυση της εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης θα αρχίσει από το υπόδειγμα Solow-Swan ή απλώς υπόδειγμα Solow από τον πιο γνωστό από τους δύο οικονομολόγο. Το υπόδειγμα Solow υπήρξε στην εποχή του μια επαναστατική πρόοδος στον τομέα της θεωρίας οικονομικής μεγέθυνσης. Εδώ πρέπει να πούμε ότι το υπόδειγμα αυτό είναι έτσι δομημένο ώστε να είναι χρήσιμο για όλο το πεδίο της μακροοικονομικής θεωρίας και όχι μόνο για την θεωρία οικονομικής μεγέθυνσης. Η απλότητα του υποδείγματος είναι αξιοσημείωτη. Αν και σήμερα μπορεί να μοιάζει πολύ απλοϊκό, αυτό δεν ισχύει για την εποχή που δημοσιεύτηκε. Μέχρι τότε η προσέγγιση της θεωρίας οικονομικής μεγέθυνσης γινόταν βάση του υποδείγματος Harrod-Domar που βασιζόταν στις εργασίες των Harrod (1939) και Domar (1946). Το υπόδειγμα Harrod-Domar έδινε έμφαση σε μη λειτουργικά θέματα της οικονομικής θεωρίας όπως το ότι η οικονομική μεγέθυνση βαδίζει χέρι με χέρι με την αύξηση της ανεργίας. Το Υπόδειγμα Solow-Swan ξεχωρίζει από το υπόδειγμα Harrod-Domar κυρίως λόγω της νεοκλασσικής συνάρτησης παραγωγής που εισάγει. Λόγω αυτής της συνάρτηση κατέστη δυνατή η μικροοικονομική θεμελίωση των υποδειγμάτων οικονομικής μεγέθυνσης καθώς και η σύνδεση των υποδειγμάτων με τα δεδομένα. Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζουμε το υπόδειγμα Ramsey. Η διαφορά του με το υπόδειγμα Solow-Swan βρίσκεται ότι αυτό περιλαμβάνει την αριστοποιητική συμπεριφορά των νοικοκυριών και επομένως ενδογενοποιεί το ποσοστό της αποταμίευσης. Πέρα από την χρησιμότητά του ως υπόδειγμα οικονομικής μεγέθυνσης, το υπόδειγμα Ramsey χρησιμοποιείται και σε άλλους τομείς των μακροοικονομικών όπως της δημοσιονομικής πολιτικής (fiscal policy), της φορολόγησης (taxation), των οικονομικών κύκλων (business cycles) και της νομισματικής πολιτικής (monetary policy). Τέλος, αναφερόμαστε στη κατηγορία υποδειγμάτων που είναι γνωστά ως υποδείγματα επαλλήλων γενεών, διότι αυτά καλύπτουν συγκεκριμένες αδυναμίες του υποδείγματος Ramsey. 26

27 3.1 ΤΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ SOLOW-SWAN Το Νεοκλασικό υπόδειγμα Solow-Swan αναπτύχθηκε ταυτόχρονα αλλά ανεξάρτητα από τους Robert Solow (1956) και Trevor Swan (1956). Το υπόδειγμα αυτό περιγράφει τη σχέση μεταξύ συσσώρευσης κεφαλαίου, αποταμίευσης και οικονομικής μεγέθυνσης. Υποθέτει κλειστή οικονομία, εξωγενώς καθορισμένο επίπεδο τεχνολογίας και απασχόλησης, πλήρως ανταγωνιστικές αγορές. Η συνάρτηση παραγωγής χαρακτηρίζεται από σταθερές αλλά φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας ως προς τις εισροές που μπορούν να συσσωρευτούν (κεφάλαιο και εργασία). Τέλος, η συνάρτηση παραγωγής είναι νεοκλασικού τύπου, δηλαδή είναι αύξουσα, κοίλη και ικανοποιεί τις συνθήκες Inada. Η μαθηματική απεικόνιση του υποδείγματος έχει ως εξής: Η συνάρτηση παραγωγής είναι της μορφής Cobb-Douglas: Y όπου Y το προϊόν της οικονομίας a 1 a AK L, 0<α<1 (3.1.1) A το επίπεδο της τεχνολογίας (ή αποδοτικότητα της εργασίας) το οποίο το θεωρούμε ότι είναι σταθερό και εξωγενώς καθορισμένο K το κεφάλαιο της οικονομίας και L η εργασία. Όπως αναφέραμε και πριν η συνάρτηση παραγωγής χαρακτηρίζεται από σταθερές αποδόσεις κλίμακας και φθίνουσες αποδόσεις ως προς το κεφάλαιο και την εργασία. Η συνάρτηση παραγωγής είναι νεοκλασικού τύπου, δηλαδή ισχύει ότι: df ι) είναι αύξουσα 0 dk, df dl 0 ιι) είναι κοίλη 2 F K 0 2, F L df ιιι) ικανοποιεί τις συνθήκες Inada lim 0, lim K dk K 0 df dk df df lim 0, lim L dl L0 dl Το προϊόν είναι ομοιογενές αγαθό, και καταναλώνεται ή αποταμιεύεται. Ισχύει δηλαδή: Y C I (3.1.2) 27

28 Επίσης ισχύει ότι: c1 s (3.1.3) όπου c το ποσοστό του προϊόντος που καταναλώνεται και s το ποσοστό του προϊόντος που αποταμιεύεται και το οποίο θεωρείται σταθερό. Συνεπώς από την σχέση (3.1.3) έχουμε ότι και το c είναι σταθερό. Η αύξηση του κεφαλαίου ( K ) σε κάποια χρονική στιγμή ισούται με την επένδυση μείον την απόσβεση του κεφαλαίου: K I K (3.1.4) όπου δ ο συντελεστής απόσβεσης του κεφαλαίου. Από την (3.1.2) έχουμε ότι C cy. Συνεπώς: Ι = Υ cy = (1-c)Y I = sy. Οπότε η σχέση (3.1.4) γίνεται: K s K (3.1.5) Σε κατά κεφαλήν όρους, έχουμε: Y Ak Y όπου y το κατά κεφαλήν προϊόν L K k το κατά κεφαλήν κεφάλαιο. L Ο ρυθμός μεγέθυνσης του πληθυσμού είναι n: L n L Συνεπώς η σχέση (3.1.4) σε κατά κεφαλήν όρους γίνεται: a K = sak ( n ) k (3.1.6) 28

29 Η γραφική απεικόνιση της (3.1.6) είναι η ακόλουθη με την διαφορά ότι στο διάγραμμα έχουμε την γενική μορφή της νεοκλασσικής συνάρτησης παραγωγής: (σχήμα 3.1.1) όπου κ* η τιμή ισορροπίας του κατά κεφαλήν κεφαλαίου και είναι σταθερή. Βάση του παραπάνω η τιμή του κατά κεφαλήν προϊόντος στην ισορροπία είναι y* sak * και η τιμή της κατά κεφαλήν κατανάλωσης στην ισορροπία είναι c* (1 s) Ak *. Αν διαιρέσουμε την σχέση (3.1.5) με k παίρνουμε τον κατά κεφαλή ρυθμό μεγέθυνσης του κεφαλαίου: ( ) (3.1.6) a1 k sak n 29

30 Από αυτή την σχέση είναι φανερό ότι στην ισορροπία ο ρυθμός μεγέθυνσης του κατά κεφαλήν κεφαλαίου είναι μηδέν. (σχήμα 3.1.2) Συνεπώς καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ανεξάρτητα από το αν μια χώρα είναι πλούσια ή φτωχή, μακροχρόνια ο κατά κεφαλήν ρυθμός αύξησης του κεφαλαίου είναι μηδέν. Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι, στα πλαίσια αυτού του υποδείγματος, η οικονομία πετυχαίνει αυτόματα τον λεγόμενο «χρυσό κανόνα» της συσσώρευσης του κεφαλαίου της οικονομικής ανάπτυξης και δεν υπάρχει χώρος για την άσκηση οποιασδήποτε αναπτυξιακής οικονομικής πολιτικής. Στην ουσία ο «χρυσός κανόνας» σημαίνει ότι αποταμιεύεται εκείνο το ποσοστό του εισοδήματος που τελικά θα οδηγήσει τα άτομα να επιτύχουν την μέγιστη δυνατή κατανάλωση. Μπορεί να δειχθεί ότι αυτό το ποσοστό αποταμίευσης είναι μοναδικό και δίνεται από την σχέση * * f ( k ) k s. * f( k ) έχουμε: Λογαριθμίζοντας την σχέση y Ak και παραγογίζοντας ως προς το χρόνο 30

31 y A k όπου γ ο κατά κεφαλήν ρυθμός μεγέθυνσης για τα αντίστοιχα στοιχεία y, A, k. Στην ισορροπία το κεφάλαιο διατηρείται σταθερό, όπως αναφέραμε προηγουμένως. Άρα k =0 συνεπώς ο κατά κεφαλήν ρυθμός μεγέθυνσης του προϊόντος στην ισορροπία είναι μηδέν ( y =0), αν δεν υπάρχει τεχνολογική πρόοδος και διάφορος του μηδενός σε κάθε άλλη περίπτωση. Το υπόδειγμα των Solow και Swan αμφισβητήθηκε από πολλούς οικονομολόγους σχετικά με τη ρεαλιστικότητά του. Μια αύξηση στο ποσοστό αποταμίευσης οδηγεί βραχυχρόνια σε αύξηση του ρυθμού μεγέθυνσης του κατά κεφαλήν κεφαλαίου, αλλά μακροχρόνια τείνει στο μηδέν. Αυτό αντιτίθεται στο εμπειρικό συμπέρασμα ότι όσο μεγαλύτερη είναι η αποταμίευση τόσο ταχύτερα μεγεθύνεται μια οικονομία. Επίσης το υπόδειγμα δείχνει ότι ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού δεν επηρεάζει τον ρυθμό μεγέθυνσης της οικονομίας στην ισορροπία. Τέλος το υπόδειγμα Solow-Swan παρουσιάζει τις εξής δύο αδυναμίες. Το υπόδειγμα εντοπίζει δυο πηγές διαφορών στο κατά κεφαλήν προϊόν μεταξύ χωρών ή χρονικών περιόδων. Αυτές είναι οι διαφορές στο κατά κεφαλήν κεφάλαιο και στην αποδοτικότητα της εργασίας. Οι διαφορές όμως στο κατά κεφαλήν κεφάλαιο με βάση εμπειρικές μελέτες των παραμέτρων του υποδείγματος, δεν μπορούν να εξηγήσουν τις διαφορές στο κατά κεφαλήν προϊόν που παρατηρούμε στον πραγματικό κόσμο. Με βάση εμπειρικές μελέτες οι διαφορές στην παραγωγικότητα της εργασίας εξηγούν τις διαφορές στο κατά κεφαλήν προϊόν. Ωστόσο στο υπόδειγμα Solow-Swan η αποδοτικότητα της εργασίας θεωρείται εξωγενής, επομένως το υπόδειγμα δεν εξηγεί τη διαδικασία της μεγέθυνσης αλλά την υποθέτει. Τα παραπάνω προβλήματα αναδεικνύονται σε διάφορες εργασίες. Πιο συγκεκριμένα στην εργασία τους οι Azariadis και Drazen (1990) δείχνουν ότι στην ισορροπία παρατηρούνται διαφορές μεταξύ των ρυθμών μεγέθυνσης των οικονομιών, ενώ το υπόδειγμα υποδεικνύει ότι οι οικονομίες καταλήγουν στην ισορροπία να έχουν τους ίδιους ρυθμούς μεγέθυνσης ανεξαρτήτως των αρχικών συνθηκών. Πιο συγκεκριμένα σύμφωνα με τους Romer (1986) και Lucas (1988) πολλές λιγότερο αναπτυγμένες χώρες τηρούν χαμηλότερο ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης και δεν συγκλίνουν ποτέ με αυτούς των αναπτυγμένων χωρών. 31

32 Ο όρος χρυσός κανόνας εισήχθη από τον Phelps (1966) και προέρχεται από το βιβλικό χρυσό κανόνα «κάνε στους άλλους αυτό που θέλεις να σου κάνουν εκείνοι». Οι Homer και Sylla (1991) μελετάνε την ιστορία του επιτοκίου για πολλούς αιώνες και πολλές κοινωνίες. Βρίσκουν ότι δεν υπάρχει ούτε ανοδικά ούτε καθοδική τάση αυτού. Οι συνθήκες Inada προτάθηκαν από τον Inada (1963). Οι Hakenes και Irmen (2006) δείχνουν γιατί οι συνθήκες Inada εισάγουν μια επιπλέον ισορροπία στο σημείο όπου k 0 όταν έχουμε συνεχή χρόνο ακόμα και αν f (0) 0. Ωστόσο αυτή την ισορροπία την αγνοούμε διότι δεν έχει καμία οικονομική σημασία. Σημαντικό κομμάτι της διεθνούς βιβλιογραφίας καταλαμβάνει η λογιστική μέτρησης της μεγέθυνσης (growth accounting) και κυρίως οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν παλινδρομήσεις. Ο Jorgensen (2005) κάνει μια ανασκόπηση αυτού του τομέα με έμφαση στη σημαντικότητα της υπόθεσης των ανταγωνιστικών αγορών. Στην παρούσα εργασία δεν θα αναφερθούμε περαιτέρω στο συγκεκριμένο θέμα. 3.2 ΤΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΟΥ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟΥ Μια βασική υπόθεση του υποδείγματος Solow-Swan είναι ότι το ποσοστό αποταμίευσης είναι σταθερό και εξωγενώς δεδομένο. Ωστόσο είναι πιο ρεαλιστική η προσέγγιση ότι ο ρυθμός αποταμίευσης σε μια οικονομία είναι ενδογενής και προσδιορίζεται από την αριστοποιητική συμπεριφορά των ατόμων. Στο άρθρο του ο Ramsey (1928) εισάγει την έννοια της διαχρονικής αριστοποιητικής συμπεριφοράς των νοικοκυριών και γίνεται χρήση της διαχρονικής συνάρτησης χρησιμότητας. Ο Ramsey υιοθέτησε μια προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία τα νοικοκυριά επιλέγουν διαχρονικά την κατανάλωση και την αποταμίευση μεγιστοποιώντας τη συνάρτηση χρησιμότητας τους υπό ένα διαχρονικό εισοδηματικό περιορισμό. Οι Cass (1965) και Koopmans (1965) αναδιατύπωσαν το νεοκλασικό υπόδειγμα οικονομικής μεγέθυνσης, λαμβάνοντας υπόψη τους την ανάλυση του Ramsey, πετυχαίνοντας έτσι να παράσχουν ένα ενδογενή προσδιορισμό του ρυθμού αποταμίευσης. Οι επιχειρήσεις από την άλλη πλευρά, επιλέγουν τις ποσότητες φυσικού κεφαλαίου και εργασίας, τις οποίες θα χρησιμοποιήσουν για την παραγωγή του προϊόντος τους, έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους. 32

33 Στο υπόδειγμα αυτό, η δυναμική εξέλιξη των συνολικών μεγεθών της οικονομίας προσδιορίζεται από αποφάσεις των ατόμων και των επιχειρήσεων σε μικροοικονομικό επίπεδο. Τα νοικοκυριά προσδιορίζουν τη ζήτηση για το προϊόν της οικονομίας μεγιστοποιώντας τη χρησιμότητά τους, ενώ οι επιχειρήσεις προσδιορίζουν την προσφορά του προϊόντος μεγιστοποιώντας τα κέρδη τους. Η αλληλεπίδραση μεταξύ προσφοράς και ζήτησης προσδιορίζει την ισορροπία στην αγορά προϊόντος. Η οικονομία είναι αποκεντρωμένη. Επιπλέον αν έχουμε τέλεια ανταγωνιστικές αγορές τότε το αποτέλεσμά του είναι άριστο κατά Pareto. Αυτό σημαίνει ότι ένας κοινωνικός σχεδιαστής ο οποίος θα μπορούσε να διαχειριστεί τους πόρους της οικονομίας με στόχο τη μεγιστοποίηση της ευημερίας των μελών της, δεν θα μπορούσε να πετύχει καλύτερο αποτέλεσμα από αυτό της αποκεντρωμένης οικονομίας. Αρχικά θα αναλύσουμε την συμπεριφορά του νοικοκυριού. Τα νοικοκυριά της οικονομίας είναι πανομοιότυπα, δηλαδή έχουν τις ίδιες προτιμήσεις, έχουν τον ίδιο μισθό, τα ίδια αρχικά περιουσιακά στοιχεία και τον ίδιο ρυθμό αύξησης του πληθυσμού. Τα νοικοκυριά ζουν απεριόριστα. Το μέγεθος του νοικοκυριού σε κάθε χρονική στιγμή δίδεται από την εξής εξίσωση: nt L() t e (3.2.1) όπου L το πλήθος των εργαζομένων ατόμων των νοικοκυριών και n ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού. Επίσης, η αποδοτικότητα της εργασίας σε κάθε περίοδο δίνεται από την εξής εξίσωση: At όπου A η αποδοτικότητα της εργασίας και gt e (3.2.2) g ο ρυθμός αύξησης της αποδοτικότητας της εργασίας (τεχνολογική πρόοδος). Η συνάρτηση χρησιμότητας που μεγιστοποιεί το νοικοκυριό είναι: όπου ρ το ποσοστό διαχρονικής προτίμησης (εξωγενές) c(t) κατά κεφαλήν κατανάλωση [ ( )] nt U u c t e e t dt (3.2.3) 0 33

34 και u η στιγμιαία συνάρτηση χρησιμότητας Η συνάρτηση u είναι αύξουσα ( u ( c) 0 ) και κοίλη ( u ( c) 0 ). Επίσης ικανοποιεί τις συνθήκες Inada: lim u ( c) 0 και lim u ( c). c Αν το ρ είναι θετικό τότε η σημερινή κατανάλωση δίνει μεγαλύτερη χρησιμότητα από την αυριανή. Τα νοικοκυριά λαμβάνουν μισθούς και τόκους από τα περιουσιακά στοιχεία που συσσωρεύουν, ενώ καταναλώνουν και αποταμιεύουν συσσωρεύοντας καινούργια περιουσιακά στοιχεία. Ο εισοδηματικός περιορισμός των νοικοκυριών έχει ως εξής: c0 όπου B τα περιουσιακά στοιχεία του νοικοκυριού w ο μισθός και r το επιτόκιο Η εξίσωση με κατά κεφαλήν μεγέθη έχει ως εξής: B wt Lt rt Bt ct (3.2.4) όπου b B C. t t t και ct AL t t AL t t b wt rb t t ( n g) bt ct (3.2.5) Τέλος για να έχουμε συνεπή λύση, πρέπει να αποκλειστεί η περίπτωση τα νοικοκυριά να δανείζονται έπ άπειρον προκειμένου να χρηματοδοτούν τις δαπάνες τους. Για αυτό εισάγουμε τον περιορισμό ότι η παρούσα αξία των περιουσιακών στοιχείων του νοικοκυριού πρέπει να είναι ασυμπτωτικά μη αρνητική. Δηλαδή δεν γίνεται στο τέλος της ζωής τους τα νοικοκυριά να έχουν χρέος. Σε μαθηματικούς όρους έχουμε: t s 0 lim( be ) 0 t t ( r n) ds (3.2.6). Το πρόβλημα του νοικοκυριού λύνεται χρησιμοποιώντας την εξίσωση του Hamilton. Αν επιπλέον έχουμε ότι η στιγμιαία συνάρτηση χρησιμότητας είναι της μορφής CRRA (συνάρτηση χρησιμότητας με σταθερή σχετική αποστροφής ως προς τον κίνδυνο) τότε παίρνουμε την παρακάτω εξίσωση Euler: 34

35 c c 1 ( r g ) (3.2.7) Το 1 ορίζεται ως η ελαστικότητα υποκατάστασης της κατανάλωσης μεταξύ διαφορετικών χρονικών περιόδων. Η συμπεριφορά των επιχειρήσεων: Έχουμε ένα μεγάλο αριθμό ομοειδών επιχειρήσεων οι οποίες παράγουν ένα ομοιογενές καταναλωτικό αγαθό Υ. Η συνάρτηση παραγωγής είναι της μορφής Υ=F(K,L) και ικανοποιεί τις νεοκλασικές ιδιότητες τις οποίες αναφέραμε στο υπόδειγμα Solow-Swan στην προηγούμενη ενότητα. Τέλος, οι επιχειρήσεις πληρώνουν μισθούς για εργασία και ενοίκιο για τις υπηρεσίες του κεφαλαίου που απασχολούν. Η αντιπροσωπευτική επιχείρηση i επιλέγει τις ποσότητες εργασίας και κεφαλαίου που μεγιστοποιούν τα κέρδη της. Αν υποθέσουμε ότι η τιμή του τελικού προϊόντος είναι ίση με τη μονάδα τότε έχουμε: F( K, L ) ( r ) K wl (3.2.8) i i i i i Οι συνθήκες πρώτης τάξης για τη μεγιστοποίηση των κερδών είναι: i K i i L i 0 f ( k) r 0 f ( k) kf ( k) w (3.2.9) (3.2.10) όπου k K L i, διότι όλες οι επιχειρήσεις είναι όμοιες στην ισορροπία. i K L Η ισορροπία του υποδείγματος Ramsey: Τα κατά κεφαλήν περιουσιακά στοιχεία των νοικοκυριών είναι ίσα με το λόγο κεφαλαίου-εργασίας, δηλαδή b έχουμε: k. Από τις εξισώσεις (3.2.5), (3.2.9) και (3.2.10) k f ( k) ( n g) (3.2.11) 35

36 Επίσης, η (3.2.7) μπορεί να γραφεί ως: Στην ισορροπία ισχύει ότι c 0 και k 0 : Για c 0 έχουμε: c 1 ( f ( k ) g ) (3.2.12) c c 0 f ( k*) g (3.2.13) από την οποία προσδιορίζεται το κεφάλαιο ισορροπίας k*. Για k 0 έχουμε: k 0 c* f ( k*) ( n g) k * (3.2.14) από την οποία προσδιορίζεται η κατανάλωση ισορροπίας c*. Η δυναμική πορεία της οικονομίας περιγράφεται από μια σαγματοειδή πορεία (saddle path) που μπορεί να αναλυθεί με βάση το παρακάτω διάγραμμα φάσης. Για οποιαδήποτε αρχική τιμή του k, που είναι μεταβλητή κατάστασης (state variable), το c προσαρμόζονται άμεσα (control variable), ώστε η οικονομία να βρίσκεται πάντα στην σαγματοειδή πορεία. Τα παραπάνω παρίσταται στο ακόλουθο διάγραμμα: (σχήμα 3.2.1) 36

37 Σύμφωνα με το πρώτο θεώρημα της ευημερίας, από την Μικροοικονομική θεωρία, όταν έχουμε τέλεια ανταγωνιστικές αγορές και δεν έχουμε εξωτερικότητες, τότε η ισορροπία είναι άριστη κατά Pareto. Συνεπώς η ισορροπία του υποδείγματος Ramsey είναι αποτελεσματική, δηλαδή οι ενέργειες ενός κοινωνικού σχεδιαστή δεν θα οδηγήσουν την οικονομία σε καλύτερη ισορροπία. Σύγκριση με το υπόδειγμα Solow Swan: Στην μακροχρόνια ισορροπία του υποδείγματος Ramsey ο άριστος λόγος κεφαλαίου-εργασίας είναι χαμηλότερος σε σχέση με το υπόδειγμα Solow-Swan. Αυτό συμβαίνει διότι στο υπόδειγμα Ramsey, τα νοικοκυριά αποταμιεύουν λιγότερο από αυτό που προβλέπει ο χρυσός κανόνας του κεφαλαίου, γιατί συμφέρει να θυσιάσουν τρέχουσα κατανάλωση, ώστε να επιτύχουν τη μέγιστη δυνατή κατανάλωση που υποδεικνύει ο χρυσός κανόνας, αφού η μελλοντική κατανάλωση δεν αποφέρει στο νοικοκυριό την ίδια χρησιμότητα με την τρέχουσα κατανάλωση. Η ύπαρξη του συντελεστή διαχρονικής προτίμησης ρ επιβάλει την τροποποίηση του χρυσού κανόνα. Για αυτό το λόγο η εξίσωση (3.2.13) είναι γνωστή ως τροποποιημένος χρυσός κανόνας της συσσώρευσης κεφαλαίου. Το υπόδειγμα Ramsey δεν αντιμετωπίζει το ίδιο πρόβλημα με το Solow-Swan σχετικά με την αποταμίευση. Ωστόσο και σε αυτό το υπόδειγμα η μακροχρόνια αύξηση της αποδοτικότητας της εργασίας υποτίθεται και δεν εξηγείται. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε τα συμπεράσματα που συνεπάγεται το υπόδειγμα του Ramsey αν το επεκτείνουμε και συμπεριλάβουμε σε αυτό μια κυβέρνηση η οποία παρέχει κάποιο δημόσιο αγαθό, το οποίο χρηματοδοτεί μέσω φόρων ή και μέσω αύξησης του κρατικού χρέους. Η κυβέρνηση λειτουργεί με βάση τον εξής εισοδηματικό περιορισμό: όπου t R( t) r( ) d 0 Rt () e T t C t 0 g t dt D r( ) το πραγματικό επιτόκιο τη στιγμή Cg [ ( ) ( )] (0) (3.2.15) () t αποπληθωρισμένες αγορές αγαθών και υπηρεσιών από την κυβέρνηση Tt () αποπληθωρισμένα φορολογικά έσοδα D (0) αρχικό αποπληθωρισμένο δημόσιο χρέος 37