ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ

Transcript

1 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΥΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΠΑΡΚΟΥΚΗΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΛΑΖΟΥΡΑΣ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Θεσσαλονίκη 2013

2 ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Συγγραφείς Επιμελητές Δρ. Χαράλαμπος Τσορμπατζούδης Καθηγητής Αθλητικής Ψυχολογίας Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δρ. Βασίλης Μπαρκούκης Λέκτορας Διδακτικής Μεθοδολογίας στη Φυσική Αγωγή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δρ. Λάμπρος Λαζούρας Ερευνητής Ψυχολόγος South-East European Research Centre (SEERC) Λέκτορας Ψυχολογίας Διεθνές Τμήμα του Πανεπιστημίου του Sheffield Τμήμα Ψυχολογίας Ειδικοί Συνεργάτες Έρευνας Δρ. Αντώνιος Τραυλός, Αναπλ. Καθηγητής Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης Αθλητισμού, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Δρ. Ανδρέας Γαβριηλίδης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, ΕΚΠΑ Δρ. Δημήτριος Λούπος, Επικ. Καθηγητής, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Δρ. Άγγελος Ροδαφηνός, Swinburne University of Technology, Australia Δρ. Ιωάννης Κουτσιώρας, Σχολικός Σύμβουλος MSc Δέσποινα Ούρδα, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κατερίνα Καρτάλη, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Αθανάσιος Βλαχονάσιος, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Χρήστος Χρυσοστομίδης, Εκπαιδευτικός

3 Θεσσαλονίκη 2013 ISBN: Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Κ.Ν. Επισκόπου 7 Θεσσαλονίκη Τ Το βιβλίο ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ τυπώθηκε και βιβλιοδετήθηκε από την COPY CITY ΕΠΕ με τεχνολογία φιλική προς το περιβάλλον, σε «πράσινες» ψηφιακές μηχανές, χωρίς χημικά απόβλητα, με μη τοξικά μελάνια, χαμηλής όχλησης και ενεργειακής κατανάλωσης. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Λαζούρας Λάμπρος 1.1 Εισαγωγή : το έτος ορόσημο για τη βιομηχανία συμπληρωμάτων διατροφής Ποιος χρησιμοποιεί συμπληρώματα διατροφής; Συμπληρώματα διατροφής και αθλητισμός Συμπληρώματα διατροφής: Πρόδρομος του ντόπινγκ ή ασφαλής εναλλακτική λύση για τη βελτίωση της αθλητικής απόδοσης; Ασφαλής χρήση των συμπληρωμάτων διατροφής: Ο ρόλος της εκπαίδευσης Σύνοψη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΑΘΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΡΙΩΝ Μούγιος Βασίλειος 2.1 Εισαγωγή Ο απαγορευμένος κατάλογος. 2.3 Μη εγκεκριμένες ουσίες. 2.4 Αναβολικοί παράγοντες Πεπτιδικές ορμόνες, αυξητικοί παράγοντες και συγγενείς ουσίες β2 Αγωνιστές Ορμονικοί και μεταβολικοί τροποποιητές Διουρητικά και άλλοι παράγοντες συγκάλυψης 2.9 Χειραγώγηση του αίματος και των συστατικών του Χημική και φυσική χειραγώγηση Γονιδιακό ντόπινγκ Διεγερτικά v

6 2.13 Ναρκωτικά 2.14 Κανναβινοειδή Γλυκοκορτικοστεροειδή Οινόπνευμα β Αποκλειστές Σύνοψη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΝΤΟΠΙΝΓΚ Λαζούρας Λάμπρος 3.1 Τι κοινό έχουν το Bodybuilding, το Baseball και η Ποδηλασία; 3.2 Πέρα από την τιμωρία: Μια εναλλακτική προσέγγιση στην πρόληψη του ντόπινγκ. 3.3 Ηθική στάση και ηθική αποδέσμευση: Είναι οι χρήστες απαγορευμένων ουσιών λιγότερο ηθικοί; Ότι είναι νόμιμο είναι και ηθικό; 3.5 Γνωστικές-κοινωνικές προσεγγίσεις Ολοκληρωμένα μοντέλα πρόβλεψης της συμπεριφοράς ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ Μπαρκούκης Βασίλειος 4.1 Εισαγωγή 4.2 Κοινωνικοί παράγοντες και διαδικασία λήψης απόφασης για χρήση ουσιών ντόπινγκ 4.3 Ο ρόλος των κινήτρων στην διαμόρφωση της απόφασης για χρήση απαγορευμένων ουσιών Αντιλήψεις για την επιτυχία και πρόθεση για χρήση απαγορευμένων ουσιών 4.5 Σύνθεση των ερευνητικών ευρημάτων Σύνοψη

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΔΕΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΝΑ ΑΠΛΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ; ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ Τσορμπατζούδης Χαράλαμπος 5.1 Εισαγωγή 5.2 Σύντομη εισαγωγή στις θεωρίες περί πλεονεκτημάτων και ισοτιμιών Ιστορικά στοιχεία 5.4 Τα υπέρ και τα κατά της χρήσης απαγορευμένων ουσιών 5.5 Γραπτό και εθιμικό δίκαιο Το ντόπινγκ ως πλεονέκτημα. 5.7 Τύποι ψυχολογικών προδιαθέσεων και αγωνιστική ανισότητα Η επιστημονική και η τεχνολογική ανισότητα Πλεονεκτήματα και ανισοτιμίες σε συζήτηση 5.10 Μονοθεματική προσέγγιση ή διεπιστημονικότητα; 5.11 Ο ρόλος της εκπαίδευσης στο ντόπινγκ Σύνοψη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΩΝ ΟΥΣΙΩΝ Μπαρκούκης Βασίλειος 6.1 Εισαγωγή 6.2 Δράσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση της χρήσης απαγορευμένων ουσιών Σύνοψη

8

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια από τις συμβατικές υποχρεώσεις που ανέλαβε η ερευνητική ομάδα από το Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος που χρηματοδοτήθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Αντιντόπινγκ (WADA). Βασική επιδίωξη των κεφαλαίων και των περιεχομένων του βιβλίου είναι η παρουσίαση των ε- ρευνητικών δεδομένων που έχουν πραγματοποιηθεί με στόχο την καταγραφή, ερμηνεία και πρόβλεψη του φαινομένου του ντόπινγκ στον Ελληνικό χώρο. Το ντόπινγκ και γενικότερα η χρήση παράνομων ουσιών και μεθόδων αποτελεί μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα στο χώρο του υψηλού αγωνιστικού αθλητισμού, για το μέγεθος της οποίας διατυπώνονται διαφορετικές εκτιμήσεις, οι οποίες αποτελούν ένα από τα σημεία της διαφωνίας μεταξύ των διαφόρων αθλητικών επιστημών και της ισχύουσας κοινωνικής πραγματικότητας. Όμως, τα τελευταία χρόνια, εκτός από τον πρωταθλητισμό, τη μαζική άθληση και το χώρο του fitness, εμφανίζονται πιο συχνά περιστατικά κυρίως σε άλλους κοινωνικούς, εκπαιδευτικούς και επαγγελματικούς χώρους. Η παρατήρηση αυτή ενισχύεται από διεθνή ερευνητικά δεδομένα, τα οποία αποτελούν μια προβολή των μελλοντικών εξελίξεων στο ζήτημα του ντόπινγκ και στην πατρίδα μας. Για το λόγο αυτό πολλοί ερευ- ix

10 ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ νητές με εξελικτικό και ανθρωπολογικό θεωρητικό υπόβαθρο προτείνουν την ένταξη της θεματικής του ντόπινγκ στο γενικότερο πλαίσιο των συμπεριφορών κλεψίματος και της φυσιολογικής επιδίωξης του ανθρώπου για προσπορισμό πλεονεκτημάτων. Άλλοι ερευνητές υιοθετούν την προοπτική υπό το πρίσμα των εξελίξεων στην έρευνα, ενώ υπάρχουν και μελετητές που αναδεικνύουν τις ιστορικο-φιλοσοφικές πτυχές του ζητήματος της χρήσης παράνομων ουσιών και μεθόδων. Τα τελευταία χρόνια ο WADA διεύρυνε το πλαίσιο της κατανόησης και διαχείρισης του φαινομένου με κοινωνικοψυχολογικές μελέτες, οι οποίες αποτελούν μια ελπιδοφόρα προοπτική για το σχεδιασμό παρεμβάσεων και την ενίσχυση των προσπαθειών για ανάσχεση του φαινομένου. Στο πρώτο κεφάλαιο ο Λάμπρος Λαζούρας, PhD, ψυχολόγος και Λέκτορας του Διεθνούς Τμήματος του Πανεπιστημίου του Sheffield καταπιάνεται με τα συμπληρώματα διατροφής, το ντόπινγκ και τη σχέση τους με τη δημόσια υγεία. Υποστηρίζει ότι το 1994 αποτελεί ένα κομβικό χρονικό σημείο, γιατί το Α- μερικάνικο Κογκρέσο ψήφισε νόμο που επέτρεψε την ελεύθερη διαφήμιση και διάθεση συμπληρωμάτων διατροφής, βιταμινών και παρόμοιων σκευασμάτων. Έκτοτε η αγορά των συμπληρωμάτων διατροφής γνώρισε μεγάλη άνθηση με απρόβλεπτες κοινωνικές, οικονομικές και ψυχολογικές επιπτώσεις τόσο για τους αθλητές όσο και τις ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Στο πλαίσιο αυτό ο ερευνητής εξετάζει την υπόθεση της διόδου, η οποία αναγνωρίζει τα συμπληρώματα διατροφής ως πρόδρομο για τη χρήση ντόπινγκ. Τέλος αναδεικνύει το ρόλο της εκπαίδευσης διατυπώνοντας την θέση ότι αυτή μπορεί να αποτελέσει ανάχωμα στην προσχώρηση σε παράνομες ουσίες ντόπινγκ. Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Καθηγητής βιοχημείας της άσκησης κ. Βασίλειος Μούγιος αναπτύσσει τον μακροσκελή κατά- x

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ λογο των συνεπειών που έχει η χρήση απαγορευμένων ουσιών και ντόπινγκ στην υγεία των αθλητών. Αναδεικνύει τα προβλήματα της ερευνητικής μεθοδολογίας των πειραματικών μελετών επικεντρώνοντας στην έλλειψη διπλά τυφλών μελετών, ώστε οι οποιεσδήποτε αλλαγές στην υγεία να μπορούν να αποδοθούν με ασφάλεια στην ερευνώμενη ουσία. Κάνοντας μια συνολική α- ποτίμηση των ερευνητικών δεδομένων από τις βιοιατρικές επιστήμες, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όσοι, ξεπερνώντας το ηθικά απαράδεκτο του θέματος, επιθυμούν να πειραματιστούν με τη χρήση απαγορευμένων ουσιών ή μεθόδων, καλό θα είναι να σταθμίσουν τα σχετικά επιστημονικά δεδομένα πριν λάβουν την απόφασή τους (Μούγιος, 2013, 39). Ο σκοπός του τρίτου κεφαλαίου του Λάμπρου Λαζούρα, PhD, ψυχολόγου και Λέκτορα του Διεθνούς Τμήματος του Πανεπιστημίου του Sheffield είναι να καταγράψει τους λόγους και τις αιτίες που οδηγούν στο ντόπινγκ μέσα από την ανασκόπηση δημοσιευμένων επιστημονικών μελετών από το χώρο των κοινωνικών επιστημών. Κάνει αναφορά στο ρόλο της ηθικής στάσης και των ηθικών προσανατολισμών των αθλητών και συζητά τα αποτελέσματα μελετών που αφορούν στις κοινωνικές και γνωστικές διαστάσεις του ντόπινγκ. Αναδεικνύει τα πλεονεκτήματα από την εκτίμηση του ρόλου της ευγενούς άμιλλας και της ηθικής αποδέσμευσης ως ψυχολογικών μηχανισμών που ενεργοποιούνται για να προστατέψουν την αυτο-εικόνα του ατόμου, όταν αυτό σχεδιάζει και εκδηλώνει συμπεριφορές που είναι αντίθετες με τα κοινωνικά πρότυπα, τις κοινωνικές συμβάσεις, ή ακόμη και με τις προσωπικές ηθικές αξίες του ατόμου. Παρουσιάζει ορισμένα δοκιμασμένα μοντέλα πρόβλεψης της συμπεριφοράς, επικεντρώνοντας σε μοντέλα σύνθεσης που μελετούν την συνδυασμένη επίδραση προδιαθέσεων και στοιχείων της κατάστασης στην πρόβλεψη της ανθρώπινης συμπε- xi

12 ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ριφοράς. Παρουσιάζει μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού και χρηματοδοτήθηκε εξολοκλήρου από το πρόγραμμα κοινωνικής έρευνας του WADA. Τα αποτελέσματα της έρευνας υποστήριξαν τις σχέσεις μεταξύ προδιαθέσεων και στοιχείων της κατάστασης και καταδεικνύουν την ανάγκη για υιοθέτηση ολοκληρωμένων θεωρητικών μοντέλων στην έρευνα των ψυχολογικών παραμέτρων του ντόπινγκ. Στο τέταρτο κεφάλαιο ο Λέκτορας του ΤΕΦΑΑ του ΑΠΘ κ. Βασίλειος Μπαρκούκης διαπιστώνει ότι η πρακτική της τιμωρίας και του εκφοβισμού δεν απέδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα στην αντιμετώπιση της χρήσης ουσιών ντόπινγκ. Αυτό οδήγησε στην προσπάθεια για πληρέστερη κατανόηση των ψυχολογικών διαδικασιών που συνδέονται με τη χρήση ουσιών ντόπινγκ. Στη βάση αυτών των διαδικασιών προτείνει στρατηγικές και δράσεις που στοχεύουν πλέον στην πρόληψη και όχι στην αντιμετώπιση της χρήσης ουσιών ντόπινγκ. Αναδεικνύει το ρόλο μιας σειράς προδιαθέσεων, οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν έναν ισχυρό προστατευτικό παράγοντα κατά της χρήσης απαγορευμένων ουσιών. Τέλος, επισημαίνει, ότι οι δράσεις ενημέρωσης για την πραγματική συχνότητα χρήσης, τις επιπτώσεις στην υγεία, τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν και τις στρατηγικές για αντίσταση στους πειρασμούς θα δώσουν επιπλέον εφόδια στους αθλητές/-τριες ώστε να λάβουν την αποτρεπτική απόφαση σχετικά με τη χρήση ουσιών ντόπινγκ. Στο πέμπτο κεφάλαιο ο Καθηγητής αθλητικής ψυχολογίας του ΤΕΦΑΑ του ΑΠΘ Χαράλαμπος Τσορμπατζούδης διατυπώνει ορισμένες αιτιολογικές ερμηνείες στο ερώτημα γιατί το ντόπινγκ δεν αποτελεί ένα απλό πλεονέκτημα στον αθλητισμό; Κατά την άποψή του η αποτίμηση της κατάστασης που επικρατούσε πριν μερικά χρόνια επιτρέπει το συμπέρασμα ότι οι βιοι- xii

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ατρικές προσεγγίσεις, με την υιοθέτηση εκφοβιστικών κυρίως πρακτικών, δεν είχαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα στην εξήγηση και ανάσχεση του φαινομένου και ότι άρχισε να αναδεικνύεται ευρύτερα ο ρόλος των μαθησιακών και κοινωνικοψυχολογικών δεδομένων. Σε ιδιαίτερη ενότητα περιγράφει και αναλύει το θεώρημα πώς η χρήση νέων τεχνολογιών και τεχνικών, διεύρυνε την απόσταση της σωματικότητας του αθλητή από την επίδοση ή την απόδοσή του και δημιούργησε μια ασαφή εικόνα για την ατομική του ευθύνη. Αναδεικνύει τα αδύνατα σημεία των θεωριών που έχουν διατυπωθεί για τις ισοτιμίες και προτρέπει στην υιοθέτηση πιο ολιστικών και διεπιστημονικών προσεγγίσεων για διευρυμένη κατανόηση και πιο ανθρωπιστική αντιμετώπιση του φαινομένου του ντόπινγκ. Η επιχειρηματολογία του καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το ντόπινγκ είναι γενικότερο κοινωνικό φαινόμενο που αγγίζει όλα τα στρώματα της κοινωνίας, όλες τις ηλικίες και πολλούς επαγγελματικούς χώρους. Και ως τέτοιο πρέπει να ενταχθεί στα ζητήματα της δημόσιας και κοινωνικής υγείας. Αντίστοιχα, πολυδιάστατες πρέπει να είναι και οι προσεγγίσεις για την αντιμετώπισή του. Στο έκτο κεφάλαιο ο Βασίλειος Μπαρκούκης, Λέκτορας του ΤΕΦΑΑ του ΑΠΘ, παρουσιάζει τους άξονες ενός παρεμβατικού προγράμματος, το οποίο περιλαμβάνει: α) ενότητες ενημέρωσης, β) δράσεις για την αποδυνάμωση των αμυντικών μηχανισμών των αθλητών/-τριών, γ) δράσεις για την αύξηση της αποτελεσματικής αντίστασης στους πειρασμούς, δ) ενότητες για την ψυχολογική ενδυνάμωση των αθλητών/-τριών κατά τη διαδικασία λήψης απόφασης σχετικά με τη χρήση απαγορευμένων ουσιών, και ε) δραστηριότητες συνεργατικής μάθησης. Το πρόγραμμα παρέχει ένα πλαίσιο που ενσωματώνει τα πορίσματα των πλέον σύγχρονων ερευνών και καλύπτει τα κενά άλλων δράσεων που διάσπαρτα έχουν προηγηθεί. Προτρέπει για συ- xiii

14 ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ στηματική αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των στόχων του προγράμματος, ώστε να αναδειχθεί το πραγματικό μέγεθος και η συμβολή του στην ανάσχεση του φαινομένου του ντόπινγκ. Κλείνοντας την προλογική αυτή ενότητα της συνοπτικής παρουσίασης των περιεχομένων, δηλώνουμε ότι η ανατροφοδότηση από τους αναγνώστες είναι επιθυμητή και θα βοηθήσει στη μελλοντική βελτίωση των κειμένων και των θεματολογιών που αναπτύσσονται στο βιβλίο. Ως εκδότες αυτού του εγχειριδίου, που συνοψίζει τα νέα ευρήματα και τις τάσεις στο χώρο των απαγορευμένων ουσιών και του ντόπινγκ, σας ευχόμαστε καλό διάβασμα. Χαράλαμπος Τσορμπατζούδης Βασίλειος Μπαρκούκης Λάμπρος Λαζούρας xiv

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Λαζούρας Λάμπρος, PhD, Λέκτορας Ψυχολογίας, International Faculty of the University of Sheffield 1.1 Εισαγωγή Το 1997 ξεκίνησα να γυμνάζομαι συστηματικά. Στο γυμναστήριο που πήγαινα, κάπου σε μια γειτονιά στο κέντρο της Α- θήνας, μια μέρα με πλησίασε ένας προπονητής και μου είπε πως έχω δυνατότητες να βελτιώσω σημαντικά την απόδοσή μου, αρκεί να χρησιμοποιούσα τη σωστή στρατηγική. Η στρατηγική αυτή είχε δύο σκέλη. Το πρώτο αφορούσε τη δομή της προπόνησης και περιλάμβανε την εναλλαγή ορισμένων ασκήσεων σε τακτά χρονικά διαστήματα. Το δεύτερο σκέλος αφορούσε στη βελτιστοποίηση της διατροφής. Αυτό είχε να κάνει με την ποσότητα και την ποιότητα των τροφών που κατανάλωνα, αλλά κυρίως με τη χρήση ειδικών συμπληρωμάτων διατροφής. Τα συμπληρώματα αυτά ήταν σκευάσματα που υποτίθεται ότι θα βελτίωναν την αθλητική απόδοση και θα ενίσχυαν την άμυνα και την καλή λειτουργία του οργανισμού. Εκείνη την εποχή υπήρχαν μόνο λίγα καταστήματα στην Αθήνα που πωλούσαν συμπληρώματα διατροφής για αθλητές. Ακολουθώντας 1

16 ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ πιστά τις προτροπές του προπονητή, ορισμένες μέρες, όταν έ- νιωθα έλλειψη ενέργειας, έπινα ενεργειακά ποτά με καφεΐνη και γκουαράνα πριν την προπόνηση. Αμέσως μετά την άσκηση κατανάλωνα σκόνη πρωτεΐνης ορού γάλακτος (whey protein) για να έχω γρηγορότερη αποκατάσταση και ενίοτε χρησιμοποιούσα σκευάσματα πολυβιταμινών για να τονώσω τη φυσική άμυνα του οργανισμού μου. Πριν το 1994, τα περισσότερα από αυτά τα σκευάσματα ήταν είτε άγνωστα, είτε δυσεύρετα στην ελληνική αγορά. Αν κάποιος ήθελε να καταναλώσει πρωτεΐνη σε σκόνη ή πολυβιταμίνες και μέταλλα δεν είχε παρά να αγοράσει παιδικές τροφές. Σήμερα, το 2013, κάθε φορά που τελειώνω την προπόνηση στο γυμναστήριο μέσα στα αποδυτήρια συναντώ αρκετά άτομα που κουβαλούν μαζί τους shakers, αμπούλες και μπουκάλια με χρωματιστά υγρά, κουτάκια με βιταμίνες και γυάλινα δοχεία με πολύχρωμα χάπια. Όλα νόμιμα και αγορασμένα από τα διάφορα καταστήματα συμπληρωμάτων διατροφής στις γειτονιές της Θεσσαλονίκης ή από διαδικτυακά καταστήματα στην άλλη ά- κρη της Ευρώπης ή της Αμερικής. Τα χρησιμοποιούν άτομα διαφόρων ηλικιών, κυρίως νέοι αθλούμενοι αλλά και άτομα μέσης ηλικίας που δε στοχεύουν απαραίτητα στον πρωταθλητισμό. Πρόκειται για αγωνιστές της ζωής που ξεκλέβουν μια-δυο ώρες την ημέρα για να τις αφιερώσουν στον εαυτό τους. Το κυριότερο συμπέρασμα αυτής της αναπόλησης είναι ότι τα σκευάσματα που κάποτε γνώριζα θεωρούνται πια ξεπερασμένα. Νέα σκευάσματα, φόρμουλες και πατέντες συμπληρωμάτων διατροφής κυκλοφορούν καθημερινά στο εμπόριο. Πράγματι μια μεγάλη ποικιλία διατροφικών συμπληρωμάτων είναι διαθέσιμη στην αγορά και είναι αρκετά μεγάλη για να ικανοποιήσει και τους πιο απαιτητικούς. 2

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Την ίδια στιγμή, στη διαδικτυακή σελίδα του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) αναρτώνται περιστασιακά αναφορές και προειδοποιήσεις ανάκλησης διατροφικών συμπληρωμάτων. Στις περισσότερες ανακοινώσεις του, ο ΕΟΦ προτρέπει τους καταναλωτές να μην προτιμούν προϊόντα που πωλούνται στο διαδίκτυο καθώς είναι δύσκολο να ελεγχθεί και να πιστοποιηθεί η ποιότητα και η ασφάλειά τους. Ο συνήθης λόγος α- νάκλησης είναι ότι ορισμένες παρτίδες διατροφικών συμπληρωμάτων ήταν επιμολυσμένες με τοξικές ουσίες (π.χ. βαρέα μέταλλα), ή με παράνομα βελτιωτικά της αθλητικής απόδοσης, όπως τα αναβολικά στεροειδή και άλλες ουσίες ντόπινγκ. Κατά συνέπεια προκύπτουν ερωτήματα. Είναι άραγε τα διατροφικά συμπληρώματα επικίνδυνα για την υγεία; Μήπως τα προϊόντα που ανακαλούνται αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως άλλωστε συμβαίνει και σε άλλα προϊόντα όπως τα γάλατα, τα γιαούρτια, τα ψάρια και τα κρέατα; Τι είναι αυτό που άλλαξε στην αγορά των συμπληρωμάτων διατροφής από το 1994 μέχρι σήμερα και οδήγησε σε πληθώρα σκευασμάτων και επιλογών; Σε ποιους απευθύνονται τα συμπληρώματα διατροφής; Μπορεί η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής από αθλητές να κριθεί παράνομη και να συμπεριληφθεί στις απαγορευμένες μεθόδους ντόπινγκ; Αυτά είναι ορισμένα από τα ερωτήματα, στα οποία θα γίνει προσπάθεια να δοθεί απάντηση σ αυτό το κεφάλαιο, ξεκινώντας από μια σύντομη ανασκόπηση στην ανάπτυξη της αγοράς των συμπληρωμάτων διατροφής : τ ο έτ ος ορόσ ημο για τη βι ομηχ ανία συμπληρωμάτων διατροφής Το 1994, μετά από έντονες πιέσεις από εμπόρους και εταιρίες συμπληρωμάτων διατροφής, το Αμερικάνικο Κογκρέσο ψήφισε ένα νόμο (Dietary Supplement Health and Education Act 3

18 ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ of 1994 ή DSHEA) που επέτρεπε την ελεύθερη διαφήμιση και διάθεση συμπληρωμάτων διατροφής, βιταμινών και συναφών σκευασμάτων (π.χ., φυτικά προϊόντα, φυτικά συμπληρώματα διατροφής, βότανα κ.λπ.). Σύμφωνα με το DSHEA οι αρμοδιότητες της υπηρεσίας ελέγχου τροφίμων της Αμερικής (FDA) περιορίστηκαν σημαντικά όσον αφορά τον έλεγχο και την πιστοποίηση ποιότητας και ασφάλειας των συμπληρωμάτων διατροφής. Συγκεκριμένα, ο μόνος υπεύθυνος για τη διασφάλιση της ποιότητας των διατροφικών συμπληρωμάτων ήταν οι κατασκευάστριες εταιρίες. Συνεπώς, για να γίνει διαθέσιμο ένα συμπλήρωμα διατροφής στο ευρύ κοινό αρκούσε μια ανακοίνωση της εταιρίας που το κατασκεύαζε ότι το προϊόν έχει ελεγχθεί και είναι ασφαλές ως προς τη χρήση του, χωρίς κανένα περαιτέρω έλεγχο από την υπηρεσία τροφίμων, φαρμάκων ή κάποιου άλλου ελεγκτικού μηχανισμού. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να αναγράφονται τα διατροφικά στοιχεία του συμπληρώματος και να επισημαίνεται στους καταναλωτές ότι η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής δεν αποσκοπεί στην αντικατάσταση μιας ισορροπημένης διατροφής, τη διάγνωση και τη θεραπεία ασθενειών. Με απλά λόγια, οι κατασκευαστές συμπληρωμάτων διατροφής δεν είναι υποχρεωμένοι να γνωστοποιήσουν τα προϊόντα τους στις αρμόδιες ελεγκτικές υπηρεσίες και ο λόγος τους αποτελεί το κυριότερο εχέγγυο για την ασφάλεια και ποιότητα των προϊόντων τους. Επίσης, σύμφωνα με το DSHEA ο υπεύθυνος καταναλωτής θα πρέπει να φροντίζει να ενημερώνεται κατάλληλα πριν την αγορά συμπληρωμάτων διατροφής. 1.3 Ποιος χρησιμοποιεί συμπληρώματα διατροφής; Η ελεύθερη κυκλοφορία των συμπληρωμάτων διατροφής χωρίς αυστηρές προδιαγραφές ποιοτικού ελέγχου, σε συνδυασμό με την αύξηση των τιμών των φαρμακευτικών προϊόντων 4

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 οδήγησε στην αλματώδη ανάπτυξη της βιομηχανίας συμπληρωμάτων διατροφής. Οι Marcus και Grollman (2013) ανέφεραν ότι το 2001, οχτώ μόλις χρόνια μετά την ψήφιση του DSHEA, η μέση ετήσια κατανάλωση συμπληρωμάτων διατροφής στην Αμερική κοστολογούνταν στα 17.8 δις δολάρια. Επίσης, σύμφωνα με μια άλλη μελέτη, το 2005 οι πωλήσεις συμπληρωμάτων διατροφής πέρασαν τα 20 δις δολάρια και, από το 2003 ως το 2006, περίπου οι μισοί Αμερικανοί, ανάμεσα τους περίπου το 70% των ηλικιωμένων άνω των 70 ετών, δήλωναν ότι χρησιμοποιούν τακτικά συμπληρώματα διατροφής (Bailey et al., Chiou et al., 2011). Μια διαχρονική συγκριτική μελέτη στην Ευρώπη (Skeie et al., 2009) έδειξε ότι κατά την πενταετία τα ποσοστά χρήσης συμπληρωμάτων διατροφής διέφεραν σημαντικά μεταξύ των χωρών αλλά και μεταξύ των δύο φύλων. Συγκεκριμένα, στις γυναίκες αποδίδονταν υψηλότερα ποσοστά κατανάλωσης συμπληρωμάτων διατροφής σε σχέση με τους άντρες και το ποσοστό χρήσης ήταν πολύ μεγαλύτερο στις βόρειες απ ό,τι στις Μεσογειακές χώρες. Για παράδειγμα ενώ η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής στη Δανία ήταν 51% στους άντρες και 65.8% στις γυναίκες, τα αντίστοιχα ποσοστά στην Ελλάδα ήταν 2% και 6.7%. Αυτά τα ευρήματα επισημαίνουν την διακύμανση στη συχνότητα χρήσης συμπληρωμάτων διατροφής στο γενικό πληθυσμό. Όμως η έγκυρη και αξιόπιστη καταγραφή της χρήσης συμπληρωμάτων διατροφής στο γενικό πληθυσμό είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί για τους εξής λόγους. Πρώτον, τα συμπληρώματα διατροφής ποικίλουν και περιλαμβάνουν διάφορες κατηγορίες σκευασμάτων που έχουν διαφορετικές χρήσεις και σκοπούς. Αυτή η ποικιλία αφενός μεν δεν αποτυπώνεται συνήθως στις σχετικές μελέτες και αφετέρου επικρατεί σύγχυση ό- σον αφορά την κατάταξή τους σε διάφορες κατηγορίες. Δεύτε- 5

20 ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ ρον, τα συμπληρώματα διατροφής έχουν κόστος και συνεπώς η χρήση τους είναι πιθανό να συμβαδίζει με την οικονομική ευμάρεια του πληθυσμού. Είναι πιο εύκολο για έναν εύπορο άνθρωπο να καταναλώσει συμπληρώματα διατροφής παρά για έναν άπορο ή κάποιον με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες. Μάλιστα, μια πρόσφατη οικονομική μελέτη (Schroeter et al., 2013) προτείνει ότι η χρήση ορισμένων τύπων συμπληρωμάτων διατροφής (π.χ., βιταμίνες) πρέπει να θεωρείται ως δείκτης υγιούς διατροφής. 1.4 Συμπλ ηρώματα διατ ροφής κα ι α θλητισμός Η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής είναι ευρέως διαδεδομένη στο χώρο του επαγγελματικού και του ερασιτεχνικού α- θλητισμού, αλλά και στο πλαίσιο της φυσικής δραστηριότητας. Οι μελέτες καταγραφής του φαινομένου σε αθλητές και ασκούμενους τείνουν να είναι πιο ακριβείς από αυτές που έχουν διεξαχθεί σε γενικό πληθυσμό κυρίως επειδή η έμφαση δίνεται σε συγκεκριμένες κατηγορίες συμπληρωμάτων που υποβοηθούν ή ενισχύουν την αθλητική απόδοση. Η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής είναι αρκετά δημοφιλής σε αθλητές υψηλού επιπέδου που συμμετέχουν σε διεθνείς αθλητικές διοργανώσεις και στους Ολυμπιακούς αγώνες (Tsitsimpikou et al., 2009). Στα πλαίσια του ερασιτεχνικού αθλητισμού και της φυσικής δραστηριότητας, οι Backhouse και συν. (2011) αναφέρουν σχετικές μελέτες που δείχνουν ότι πάνω από 85% των φοιτητών και 71% μαθητών Γυμνασίου-Λυκείου που γυμνάζονται χρησιμοποιούν συστηματικά συμπληρώματα διατροφής. Μια πρόσφατη μελέτη (Tsitsimpikou et al., 2011) που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα σε 329 ενήλικες αθλούμενους από γυμναστήρια της Αθήνας, έδειξε ότι το 41% χρησιμοποιούσε συμπληρώματα διατροφής τα πιο δημοφιλή συμπληρώματα ήταν τα αμινοξέα, διάφορα 6