Γεωργίου Μαρία Τ. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Transcript

1 Ζητήματα Και Προβληματισμοί Κατά Τις Ιατροδικαστικές Εφαρμογές Της Ανάλυσης DNA. Γεωργίου Μαρία Τ. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

2 Οφέλη στη Δικαιοσύνη του αποτυπώματος DNA Οι δυνατότητές του περιορίζονται μόνο από την εγκληματική σκέψη Ενοχή στον ένοχο, αθωότητα στον αθώο Κίνδυνος να αποκαλυφθεί η αλήθεια - προθυμία δραστών να συνεργαστούν, ομολογία Προθυμία των θυμάτων βιασμού να καταγγείλλουν το αδίκημα και τον δράστη Ελαχιστοποίηση του χρόνου διερεύνησης Αποκατάσταση κοινωνικών και οικογενειακών σχέσεων Μαζικές καταστροφές

3 «Το DNA δεν είναι πανάκεια...»

4 Ποσότητα και η ποιότητα του DNA. Ρύπανση- Αυθεντικότητα. Αδυναμία επανάληψης της δειγματοληψίας- Ανεπαρκής ποσότητα για φύλαξη δείγματος επανελέγχου κλπ.

5 Η Επιστήμη Ο Νόμος Η Ηθική Και Δεοντολογία

6 Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ Το «αλάθητο» της γενετικής ταυτοποίησης δεν διασφαλίζεται πάντοτε. Α. τον αριθμό των πολυμορφικών συστημάτων που μελετήθηκαν και Εξαρτάται από: Β. το μέγεθος και το είδος της βάσης γενετικών δεδομένων

7 Ο αριθμός των πολυμορφικών συστημάτων Ομάδα αίματος Α Ξανθή τρίχα Αποτύπωμα ανδρικού παπουτσιού Κλπ Αλυσσιδωτή σύνθεση

8 Ταύτιση γονιδιωμάτων - αριθμός πολυμορφικών συστημάτων Άνδρας με parkinson 5 χρόνια μετά Κηλίδα αίματος 6 πολυμορφικές περιοχές Ταύτιση με κηλίδα αίματος στον τόπο του εγκλήματος Στατιστική με ΕΤΓΑ Μ.Βρετανίας αποτυπ. Πιθανότητα 1/37 εκατομμύρια Ενοχή φυλάκιση Επανεξέταση σε 10 πολυμορφικά Αποκλεισμός -αθώωση

9 Η σημασία της στατιστικής Δυσνόητη για δικαστικούς, δικηγόρους, αστυνομικούς. Υποχρέωση του ειδικού αναλυτή DNA Το αποτέλεσμα: ένα στοιχείο όχι το μοναδικό στοιχείο

10 Η αποδεικτική δυνατότητα των γενετικών αποτυπωμάτων δεν αποδυναμώνεται. Όμως, H απόλυτη ταύτιση του γενετικού αποτυπώματος του υπόπτου με το αντίστοιχο ενός δείγματος, το οποίο εμπεριέχεται σε μία Τράπεζα γενετικών δεδομένων, δε θα πρέπει να εκτιμάται ως το τέλος της ανάκρισης, αλλά ως η αρχή περισσότερο σκληρής διερευνητικής δουλειάς. (Keith Inman)

11 Το μέγεθος της βάσης των γενετικών δεδομένων: Όταν μια Τράπεζα γενετικών δεδομένων μεγαλώνει τότε απαιτείται μελέτη σε περισσότερες πολυμορφικές θέσεις, περισσότερο πολυμορφικές, ώστε το αποτέλεσμα της ανάλυσης να είναι ισχυρό.

12 Το είδος της βάσης των γενετικών δεδομένων:εθνικότητα ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ -υπόθεση ανθρωποκτονίας - θύμα ΑΒ - φερόμενος ως δράστης ΓΔ μελετήθηκε συγκριτικά σε τέσσερις πολυμορφικές περιοχές το DNA του ΓΔ με το DNA τριχών Συχνότητα 1/ ισχυρότατη ένδειξη επισφαλές επιστημονικό κριτήριο

13 Πολυμορφ ικό σύστημα Αλληλόμορφα Έλληνες Τούρκοι Αδάνων Τούρκοι του LAZ Κούρδοι στα σύνορα Ιράκ Τουρκίας THO1 9 0, ,215 0,172 0, , ,030 0,023 0,017 VWA 16 0, ,234 0,162 0, , ,184 0,173 0,173 F13 3 0,08857 Δεν υπάρχει Δεν υπάρχει Δεν υπάρχει 8 0,0571 0,317 0,388 0,284 FES 10 0, ,214 0, , ,010 0,371 0,166 0,026 0,009 0,445 0,260 0,105 0,005 0,410

14 Ύποπτη:Λιβανέζα Πιθανότητα: 1/ Καταγωγή από Λίβανο + Σαουδική Αραβία Πιθανότητα: 1/67.000

15 Θύματα μαζικών καταστροφών Δίδυμοι πύργοι Τσουνάμι Συγκρότηση τριών τραπεζών στις ΗΠΑ

16 Το είδος της βάσης των γενετικών δεδομένων:εθνικότητα

17 Μπορεί ο δικαστής να εμπιστευθεί τους αριθμούς και μάλιστα αριθμούς, που προκύπτουν από μαθηματική επεξεργασία, την οποία, ως εκ της φύσεως του επιστημονικού του πεδίου, δεν κατανοεί και ούτε είναι υποχρεωμένος να κατανοήσει;

18 Η έννοια της μοναδικότητας του γονότυπου: «Eάν η υπολογισθείσα πιθανότητα ενός γονότυπου σε ένα δείγμα βιολογικού υλικού (πειστήριο) είναι μικρότερη από 1/260 δισεκατομμύρια και υπάρχει ένα άτομο (ύποπτος), που έχει αυτόν τον γονότυπο, τότε το πειστήριο προέρχεται από τον ύποπτο». Monika Lewinski: 1/7,9 τρισεκατομμύρια σε ένα λογικό βαθμό επιστημονικής ακρίβειας (πληθυσμός της γής: 6 τρισεκατομμύρια

19 1. Η «μοναδικότητα» του DNA δεν είναι στατιστικό μέγεθος 2. Το γενετικό αποτύπωμα δεν είναι πάντοτε μοναδικό (μονοωογενείς δίδυμοι)

20 «Η Σοφιστεία του κατηγόρου» «Η πιθανότητα να προκύψει αυτός ο γονότυπος, εάν το DNA του ιατροδικαστικού δείγματος προήλθε από άτομο διαφορετικό από τον κατηγορούμενο, είναι 1 στο 1 εκατομμύριο». Υπάρχει μόνο μία στις 1 εκατομμύριο πιθανότητα να είναι ο κατηγορούμενος αθώος».

21 1 η διατύπωση: έμφαση στη συχνότητα του γονοτύπου στον πληθυσμό 2 η διατύπωση: τονίζεται η ενοχή ή η αθωότητα Η σοφιστεία του κατηγόρου καταδικάζει τον κατηγορούμενο πριν από την εκτίμηση της ανάλυσης DNA

22 Ο Νόμος: Η παραγγελία της πραγματογνωμοσύνης (ανακριτής, διάδικος, εισαγγελέας) Η αξιολόγηση της πραγματογνωμοσύνης

23 ΑΡΘΡΟ 183 ΚΠολΔ: "Αν απαιτούνται ειδικές γνώσεις ορισμένης Επιστήμης ή τέχνης για να γίνει ακριβής διάγνωση και κρίση κάποιου γεγονότος, οι ανακριτικοί υπάλληλοι ή το δικαστήριο μπορούν, αυτεπαγγέλτως ή με αίτηση κάποιου διαδίκου ή του Εισαγγελέα, να διατάξουν πραγματογνωμοσύνη."

24 Ο ρόλος του διαδίκου Πρόκληση της απόφασης Αντίθεση στην εκτέλεση της απόφασης (προσβολή σωματικής ακεραιότητας-προσβολή ελευθερίας και απαραβίαστου της προσωπικότητας)

25 ΝΟΜΟΣ 3089/2002: «Αν ένας από τους διαδίκους, χωρίς να έχει ειδικούς λόγους υγείας, αρνείται να υποβληθεί στις ενδεδειγμένες ιατρικές εξετάσεις με γενικά αναγνωρισμένες επιστημονικές μεθόδους, που του επιβλήθηκαν από το δικαστήριο ως αναγκαίο αποδεικτικό μέσο για τη διαπίστωση της πατρότητας ή της μητρότητας, οι ισχυρισμοί του αντιδίκου του λογίζεται ότι έχουν αποδειχθεί».

26 ΑΠ 3/2005: Αν ένας από τους διαδίκους, χωρίς να έχει ειδικούς λόγους υγείας, αρνείται να υποβληθεί στις ενδεδειγμένες ιατρικές εξετάσεις με γενικά αναγνωρισμένες επιστημονικές μεθόδους, που του επιβλήθηκαν από το δικαστήριο ως αναγκαίο αποδεικτικό μέσο για τη διαπίστωση της πατρότητας ή της μητρότητας, τεκμαίρεται αμαχήτως, ό,τι ευνοϊκό για τον αντίδικο θα παρείχε η έκθεση των ιατρών αν η πραγματογνωμοσύνη που διετάχθη γινόταν κανονικά.».

27 Δικαιώματα του φερομένου ως πατέρα ( αρθρα 2,5,7 Συντάγματος: σεβασμός, προστασία αξιοπρέπειας, ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητος) Δικαιώματα του παιδιού Η κρίση του Δικαστή Το συμφέρον του παιδιού

28 Η Αρχή της ηθικής αποδείξεως "οι δικασταί δεν υποχρεούνται να ακολουθώσι νομικούς κανόνας αποδείξεων, αλλά πρέπει να αποφασίζωσι κατ' ιδίαν πεποίθησιν, ακούοντες προς τούτο την φωνήν της συνειδήσεώς των και οδηγούμενοι από την εκ των συζητήσεων προκύπτουσα απροσωπόληπτον κρίσιν περί της αληθείας των πραγματικών γεγονότων, περί του αξιοπίστου των μαρτύρων και περί της αξίας των λοιπών αποδείξεων".

29 Η ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ Η ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ

30 Στις ποινικές υποθέσεις Η αναζήτηση στοιχείων για την εξιχνίαση εγκλημάτων, δεν εξελίσσεται ανεξέλεγκτα από τις αρμόδιες Αρχές, με μόνο σκοπό την αποκάλυψη της «αλήθειας». Εξελίσσεται σύμφωνα με: Κανόνες του Συντάγματος Κείμενα του διεθνούς δικαίου Ποινική δικονομία.

31 Γενετικά δεδομένα: Εφόσον χαρακτηρίζουν πρόσωπα, εμπίπτουν στα προσωπικά δεδομένα Δεδομένα που αφορούν ή εθνική καταγωγή = ευαίσθητα δεδομένα (Ν. 2472/97) Το γενετικό αποτύπωμα ενός ατόμου, που συγκροτείται στο πλαίσιο της διερεύνησης μιας δικαστικής, και όχι μόνο, υπόθεσης, ανήκει στα γενετικά δεδομένα.

32 Δακτυλικά αποτυπώματα

33 Δακτυλικά Γενετικά Φαινοτυπικό χαρακτηριστικό μονοζυγωτικοί δίδυμοι: ίδιο γενετικό, διαφορετικό δακτυλικό αποτύπωμα Μεγαλύτερη διακριτική ικανότητα Περιορίζεται σε ένα άτομο πληροφορία περισσότερο αξιόπιστη, διαρκής, πλούσια Διεισδύει στην προσωπικότητα και την ιδιωτική ζωή.

34 -Η γενετική πληροφορία, που εμπεριέχεται στο DNA του ατόμου, είναι μοναδική -οι πληροφορίες που παρέχει δεν αφορούν μόνο στο παρόν του ατόμου αλλά, ταυτόχρονα, στο παρελθόν και στο μέλλον του -Οι πληροφορίες αφορούν και σε συγγενείς

35 1. Στο είδος του δείγματος του βιολογικού υλικού που απαιτείται για την εφαρμογή της μεθόδου. 2. Στη σοβαρότητα της προς εξιχνίαση αδικηματικής πράξης 3. Τον τρόπο συμμετοχής, δηλαδή, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις, του εξεταζόμενου. 4. Τους πρόσθετους περιορισμούς και τις προϋποθέσεις διενέργειας της δοκιμασίας 5. Τους υπεύθυνους για την εφαρμογή της μεθόδου 6. Την τύχη του δείγματος και των πληροφοριών που προκύπτουν από την ανάλυση μετά τη συγκεκριμένη χρήση.

36 Το είδος δείγματος Απολύτως προσωπικά- «απόκρυφα» αίμα, τρίχες από το εφήβαιο, σπέρμα, προστατικό υγρό, κολπικό επίχρισμα, γυναικείο στήθος Μη απολύτως προσωπικά μη απόκρυφα» τρίχες, νύχια, ιδρώτας, σίελος κλπ

37 ο τρόπος της δειγματοληψίας Προστασία της προσωπικότητας του καλουμένου να υποβληθεί σε δειγματοληψία Τρόποι που να αποκλείουν την πρόκληση πόνου. Δειγματοληψία πρέπει να γίνεται από άτομο του ιδίου φύλου Aρχή της αναλογικότητας Ελεύθερη συναίνεση

38 Ποιοι είναι υπεύθυνοι για την παραγγελία της δοκιμασίας? Ο δικαστής ή ο ανακριτής, και σε επείγουσες περιπτώσεις, εισαγγελέας Οι διωκτικές αρχές Τροπολογία του 200Α«όταν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι ένα πρόσωπο έχει τελέσει κακούργημα ή πλημμέλημα που τιμωρείται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον τριών (3) μηνών, οι διωκτικές αρχές λαμβάνουν υποχρεωτικά γενετικό υλικό για ανάλυση του DNA προς το σκοπό της διαπίστωσης της ταυτότητας του δράστη του εγκλήματος αυτού»

39 Υπεύθυνοι για τη διενέργεια της δοκιμασίας Η δειγματοληψία ανατίθεται σε κατάλληλα εκπαιδευμένο πρόσωπο και η επεξεργασία του δείγματος σε ειδικό επιστήμονα. Ο ενδιαφερόμενος έχει δικαίωμα να παρίσταται, με τεχνικό σύμβουλο, και να ζητά επανεξέταση του δείγματος από άλλον ειδικό. Απόρρητο (πρόσβαση, επέμβαση)

40 Η τύχη του δείγματος: Η Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων τονίζει «...την υποχρέωση καταστροφής του ληφθέντος γενετικού υλικού μετά την εκπλήρωση του σκοπού που επιδιώκεται, δηλαδή την πιστοποίηση της ταυτότητας.», ανεξάρτητα από το αν το υπό διερεύνηση άτομο έχει καταδικαστεί ή αθωωθεί.

41 Ο τύπος της πληροφορίας από την ανάλυση DNA. 15/2001, παρ.6, γνωμοδότησης της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα: «η γενετική ανάλυση, στο πλαίσιο της εξιχνίασης ποινικών αδικημάτων και ποινικής διαδικασία,ς πρέπει να περιορίζεται στο μη κωδικοποιημένο τμήμα του DNA και στη διαπίστωση της ταυτότητας, θα πρέπει, δηλαδή, να αποτελεί, αποκλειστικά, γενετικό αποτύπωμα.».

42 Η σοβαρότητα της αδικηματικής πράξης «δοκιμασία που διενεργείται υπό όρους αυξημένης διακινδύνευσης, τόσο του σεβασμού της ανθρώπινης αξίας, όσο και ορισμένων ατομικών ελευθεριών του εξεταζομένου προσώπου».

43 Η σοβαρότητα της αδικηματικής πράξης Η προσφυγή στη μέθοδο χωρίς να έχει εξαντληθεί η ανακριτική έρευνα με άλλους τρόπους, προκαλεί, λόγω της ιδιάζουσας φύσης της, δυσανάλογη διακινδύνευση για τα δικαιώματα του προσώπου και των οικείων του.

44 Η σοβαρότητα της αδικηματικής πράξης «η μέθοδος αυτή (ανάλυση DNA) πρέπει να επιφυλάσσεται στα «ιδιαιτέρως σοβαρά εγκλήματα» και συγκεκριμένα σε εκείνα στα οποία οι σχετικές αναλύσεις μπορεί να οδηγήσουν σε διαλεύκανση των υποθέσεων (εγκλήματα κατά της ζωής, απαγωγής, σεξουαλικά εγκλήματα)».

45 Με λίγα λόγια Γίνεται ανάλυση DNA όταν υπάρχουν αποχρώσες ενδείξεις ενοχής ή ανάμειξης σε ενέργεια που αφορά ιδιαίτερης βαρύτητας αδικήματα. Υπερβάλλων ζήλος Αρχή της αναλογικότητας: ισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα του θιγόμενου και στο επιδιωκόμενο δημόσιο συμφέρον

46 Η συμμετοχή - συναίνεση - του εξεταζόμενου

47 «Συχνά, σε ερωτήματα ηθικής φύσεως, δεν υπάρχει ούτε μια και μοναδική ορθή απάντηση, ούτε γενική συμφωνία». Δοξιάδης

48 Ευχαριστούμε

49 «Στις οριακές συγκρούσεις δημοσίου-ατομικού συμφέροντος, η σύγκρουση πρέπει να αρθεί, με αναγνώριση του προβαδίσματος της προστασίας του ατόμου.» Χρήστος Μπάκας

51 ΓΟΝΟΤΥΠΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ

52 ΜΕΓΑΛΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ: Η ΠΡΩΤΗ ΧΩΡΑ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 1995 NATIONAL DNA DATABASE (NDNAD) ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΔΥΟ ΥΠΟΣΥΝΟΛΑ

53 ΗΠΑ: ΕΝΘΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΓΕΝΕΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ CODIS (Combined DNA Index System) ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1998 ΓΟΝΟΤΥΠΙΚΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑ ΜΟΝΟ ΤΩΝ ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΘΕΝΤΩΝ

54 ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ «ΠΡΟΥΜ» ΜΑΪΟΣ 2005 ΧΩΡΕΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΥΠΟΓΡΑΨΕΙ ΥΠΟΧΡΕΟΥΝΤΑΙ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΟΥΝ ΤΕΡΑΣΤΙΑ ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

55 ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ ΑΡΘΡΟΥ 200Α / «όταν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι ένα πρόσωπο έχει τελέσει κακούργημα ή πλημμέλημα που τιμωρείται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον τριών (3) μηνών, οι διωκτικές αρχές λαμβάνουν υποχρεωτικά γενετικό υλικό για ανάλυση του DNA προς το σκοπό της διαπίστωσης της ταυτότητας του δράστη του εγκλήματος αυτού»

56 «αν η ανάλυση αποβεί αρνητική, το γενετικό υλικό και τα γενετικά αποτυπώματα καταστρέφονται» «αν η ανάλυση αποβεί θετική το μεν γενετικό υλικό καταστρέφεται αμέσως, τα δε γενετικά αποτυπώματα του προσώπου, στο οποίο αποδίδεται η πράξη, τηρούνται σε ειδικό αρχείο που συνιστάται και λειτουργεί στη Διεύθυνση Εγκληματολογικών Ερευνών του Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνομίας...»

57 ΑΡΧΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΜΑΧΗ ΤΡΟΠΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΜΗ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

58 ...ΣΤHN ΕΚΠΝΟH ΤΟΥ 2008, ΑΡΧΙΣΑΝ ΟΙ «ΔΙΑΓΡΑΦΕΣ»...