Σημειώσεις για το ζήτημα της μετάβασης στον κομμουνισμό

Transcript

1 Σημειώσεις για το ζήτημα της μετάβασης στον κομμουνισμό Σύμφωνα με τον Μαρξ, στην αταξική κολεκτιβιστική κοινωνία θα επικρατεί πλήρης υλική αφθονία, ικανή να εγγυηθεί την ικανοποίηση των εκάστοτε ατομικών υποκειμενικών αναγκών ώστε η υλική απόλαυση των μελών της να επιτυγχάνεται αυθόρμητα δίχως να απαιτείται η καθιέρωση γενικών κοινωνικών κανόνων διανομής, τους οποίους όλοι είναι υποχρεωμένοι να τηρούν. Ο Μαρξ πίστευε ακράδαντα ότι η υψηλή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η πλήρης εξάλειψη της υλικής σπάνης είναι απολύτως αναγκαίοι όροι για τον κομμουνισμό. Για τον Μαρξ η ουσία του κοινωνικού προβλήματος δεν έγκειται στο ότι ο εργάτης δεν λαμβάνει εξ ολοκλήρου το προϊόν της εργασίας του. Με το ίδιο σκεπτικό απέρριπτε κατηγορηματικά τις ιδέες περί «ίσου δικαιώματος» στις υλικές απολαβές ή «δίκαιης διανομής» του κοινωνικού πλούτου με βάση την αρχή της εργασιακής συνεισφοράς των οικονομικά ενεργών μελών της κοινωνίας. Τουναντίον, υποστηρίζει ότι μια τέτοια αρχή («ίση αμοιβή για ίσο χρόνο εργασίας») καθιερώνει μεν ένα «ίσο δικαίωμα», το οποίο, στην πραγματικότητα, είναι ένα «άνισο δικαίωμα για άνιση εργασία», αφού καθένας αποτιμάται με κοινό και στενό κριτήριο την εργασία, και έτσι παραβλέπονται ο ιδιαίτερος φυσικός προικισμός και οι υποκειμενικές ανάγκες των ανθρώπων. «σιωπηρά αναγνωρίζει την άνιση ατομική προικοδότηση, και ως εκ τούτου την παραγωγική δραστηριότητα ως φυσικά προνόμια. Πρόκειται συνεπώς για ένα δικαίωμα ανισότητας, ως προς το περιεχόμενό του, όπως και κάθε δικαίωμα. Το δικαίωμα από την ίδια του τη φύση μπορεί να συνίσταται μόνο στην εφαρμογή ενός κοινού κριτηρίου αλλά τα άνισα άτομα (και δεν θα ήταν διαφορετικά άτομα αν δεν ήταν άνισα) είναι μετρήσιμα με κοινό κριτήριο, μόνο στο βαθμό που συγκρίνονται από μια κοινή σκοπιά, θεωρούνται από μια συγκεκριμένη πλευρά για παράδειγμα, εν προκειμένω, αν θεωρούνται μόνο ως εργάτες, χωρίς να μας ενδιαφέρει τίποτα άλλο». (Κ. Μαρξ, «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα») Η μαρξική αντίληψη περί κομμουνισμού δεν στηρίζεται σε κάποια αρχή περί «κοινωνικής δικαιοσύνης» που φιλοδοξεί να εξισώσει οικονομικά τους ανθρώπους μεταξύ τους. Ένα σύστημα διανεμητικού εξισωτισμού με βάση τον υποχρεωτικά 1

2 προσφερόμενο ίσο χρόνο εργασίας οδηγεί, κατά τον Μαρξ, στην άρνηση της ιδιαίτερης προσωπικότητας του ατόμου, αφού δεν του επιτρέπει να υπερβεί «θετικά» την ατομική ιδιοκτησία, η οποία συνίσταται στην ιδιοποίηση όλου του κοινωνικού πλούτου από τον άνθρωπο με αποκλειστικό κριτήριο τις ιδιάζουσες ατομικές του ανάγκες («από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του»). Ο Μαρξ θεωρεί «χυδαία» μια αντίληψη περί κομμουνισμού σύμφωνα με την οποία όλα τα μέλη της κοινωνίας εξομοιώνονται και μετατρέπονται σε εργάτες που αμείβονται εξίσου από την κοινότητα, η οποία έχει μετατρέψει το κεφάλαιο σε συλλογική ιδιοκτησία. Τόνισε εμφατικά ότι η αταξική κοινωνία πρέπει απαραιτήτως να στηρίζεται σε ένα κοινωνικό υπερπροϊόν του οποίου η αφθονία να υπερβαίνει κατά πολύ τον υλικό πλούτο που έχει παραχθεί στον καπιταλισμό ώστε να εγγυάται μια ιδιωτική κατανάλωση, η οποία, ακριβώς λόγω της πλήρους επάρκειας που έχει επιτευγχθεί, δεν θα έχει ανάγκη από καμία ρυθμιστική αρχή. Η εφαρμογή του μαρξικού κομμουνισμού προσκρούει σήμερα σε σημαντικά προβλήματα και ανυπέρβλητα εμπόδια, τα οποία ήταν ανύπαρκτα στα μέσα του 19 ου αιώνα, αδιανόητα για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, ακόμη δε για τους κομμουνιστές των αρχών του περασμένου αιώνα. Στην εποχή των θεμελιωτών του μαρξισμού ο καπιταλισμός πόρρω απείχε από το να αποτελεί μια παγκόσμια αγορά και η αστική βιομηχανική κοινωνία ήταν περιορισμένη σε μια μικρή ομάδα αναπτυγμένων χωρών. Επιπλέον, ο Μαρξ και ο Ένγκελς, όπως και οι περισσότεροι ριζοσπάστες σοσιαλιστές του καιρού τους, συμμερίζονταν την διάχυτη υπεραισιοδοξία για τις απελευθερωτικές δυνατότητες της βιομηχανίας και της τεχνολογίας, ενώ η διαθεσιμότητα των φυσικών πόρων τούς έκανε να φαίνονται ανεξάντλητοι. Τον καιρό εκείνο η σημερινή απειλή της πλανητικής οικολογικής κατάρρευσης θα έμοιαζε μάλλον με ένα κακόβουλο σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Επιπλέον, ο παγκόσμιος πληθυσμός και το γενικό επίπεδο κατανάλωσης, ακόμα και στις αναπτυγμένες χώρες, αποτελούσαν ένα υποπολλαπλάσιο των σημερινών. Η μεγάλη πλειονότητα των «επικίνδυνων τάξεων» στις τότε ελάχιστες βιομηχανικές χώρες ήταν στην πραγματικότητα αποκλεισμένη από την κατανάλωση, συχνά μάλιστα και από τον προσπορισμό των στοιχειωδών μέσων διαβίωσης. Όταν ο Μαρξ περιέγραφε τον κομμουνισμό ως κοινωνία της υπεραφθονίας, δεν γνώριζε ασφαλώς τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες της μαζικής κατανάλωσης. Οι γενικότερες κομμουνιστικές αξιώσεις που έδιναν έμφαση στην μεγαλύτερη δυνατή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ώστε να ικανοποιούνται οι υλικές ανάγκες των ανθρώπων δεν στηρίζονταν στην επιδίωξη της υπερκαταναλωτικής αποχαλίνωσης 2

3 και στην καθιέρωση της ατομικιστικής ηδονοθηρίας, αλλά στην εξασφάλιση των αναγκαίων προς το ζην για όλους ώστε οι άνθρωποι να είναι ελεύθεροι να επιδοθούν στην πολυποίκιλη έκφραση της δημιουργικότητάς τους, στην μορφωτική καλλιέργεια και στην πολιτιστική ανάπτυξη. Είναι φανερό, ωστόσο, ότι η διανομή ανάλογα με τις ανάγκες απαιτεί οι άνθρωποι να ενεργούν περισσότερο με ηθικά παρά με υλικά κίνητρα. Εν πάσει περιπτώσει, η μαρξική κομμουνιστική κοινωνία της αφθονίας δεν σχέση με τον καταναλωτισμό. (βλ. χαρακτηριστικά την ανάλυση του Μαρξ για τον φετιχιστικό χαρακτήρα του εμπορεύματος στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου»). Σήμερα, ωστόσο, μια προβολή του κομμουνισμού ως κοινωνία της υπεραφθονίας, η οποία μεθερμηνεύεται με βάση τον μαζικό καταναλωτισμό, είτε ως δυτική πραγματικότητα είτε ως πλανητικό ιδεώδες, δεν είναι παρά ανέφικτη και καταστροφική. Εάν η απαραίτητη υλική αφετηρία για την μετάβαση στον κομμουνισμό είναι ο πιο αναπτυγμένος καπιταλισμός, η γενίκευση του δυτικού τρόπου ζωής σε ολόκληρο τον πλανήτη θα σημάνει την ραγδαία και πλήρη κατάρρευση. Σε ένα σύγχρονο κομμουνιστικό πρόταγμα η αταξική κοινωνία όχι μονάχα δεν θα εκκινούσε από ένα ακόμη υψηλότερο επίπεδο παραγωγής και κατανάλωσης σε σχέση με τον σημερινό ούτε θα μπορούσε να δώσει στα μέλη της την δυνατότητα να ικανοποιούν αφειδώς τις υλικές τους ανάγκες. Απεναντίας, το σημείο αφετηρίας της θα ήταν η ριζική αναδιανομή του υπάρχοντος υλικού πλούτου στο σύνολο της ανθρωπότητας, που επαρκεί για να καλύψει τις βασικές ανάγκες με κριτήριο την ισοκατανομή, η καταστροφή ολόκληρων επιβλαβών και περιττών τομέων και δραστηριοτήτων, η έξοδος από τον φαύλο κύκλο της απεριόριστης δημιουργίας αναγκών και προϊόντων και η διακοπή της συσσώρευσης. Για να το πούμε απλά, κομμουνισμός όχι μόνο δεν σημαίνει «Φεράρι για όλους», αλλά δεν συνεπάγεται ούτε καν την γενίκευση του προπολεμικού αμερικανικού ονείρου «ένα αυτοκίνητο για κάθε οικογένεια». Θα ήταν οπωσδήποτε άδικο να κατηγορήσουμε τους θεμελιωτές του μαρξισμού επειδή δεν προείδαν στην εποχή τους τις υλικές συνέπειες της σημερινής «μαζικής κοινωνίας», αλλά θα ήταν εξίσου παράλογο να παραμείνουμε προσκολλημένοι στο «γράμμα» κάποιων σύντομων αναφορών, που σε τελική ανάλυση διατύπωσαν μονάχα παρεμπιπτόντως, δίχως συστηματική ανάλυση και με βάση πάντοτε τα δεδομένα της εποχής τους. Ειδάλλως μετατρέπουμε τον μαρξισμό από μέθοδο ανάλυσης κοινωνικών σχέσεων σε μέθοδο ανάλυσης κειμένων. Ο σύγχρονος κομμουνισμός σημαίνει την εφαρμογή της διανεμητικής δικαιοσύνης με βάση την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, την κοινοκτημοσύνη των αγαθών, την κοινωνική αλληλεγγύη και την συντροφική εργασία των συνεταιρισμένων παραγωγών. Τούτο σημαίνει ρήξη με τους μεσσιανικούς οραματισμούς των θεμελιωτών του μαρξισμού για μια κομμουνιστική 3

4 κοινωνία σύμφυτη με την απόλυτη υλική αφθονία. Η σημερινή αποστολή του κομμουνισμού, ως ανθρωπιστικού απελευθερωτικού προτάγματος, είναι η εγκαθίδρυση της αυτάρκειας σε υλικά αγαθά και αναγκαίες υπηρεσίες για όλους τους ανθρώπους με κριτήριο την λιτότητα και όχι την αφθονία. Το στοιχείο της ηθικής μέριμνας για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, στοιχείο διακηρυγμένο από τον κομμουνισμό και σύμφυτο με την αυθεντική έννοια της πολιτικής -δηλαδή την ηθική θεμελίωση του οργανωμένου κοινωνικού βίου- αποτελεί τον απαραίτητο όρο τόσο για την εύστοχη αντιμετώπιση των κρίσιμων προβλημάτων για την ύπαρξη της ανθρωπότητας όσο και για την ευημερία των μελλοντικών γενεών. Άλλωστε η ηθική στάθμη μιας κοινωνίας εξαρτάται από την προστασία των πιο ευπαθών μελών της και από την μέριμνα για τις επόμενες γενεές, αυτές τουλάχιστον που θα ζήσουν σε προβλέψιμο χρόνο. Είναι δε φανερό ότι η όποια επίτευξη της υλικής ευημερίας καθορίζεται από τα στενά πλαίσια του φυσικού περιβάλλοντος, ώστε ο κομμουνισμός να μπορεί κάλλιστα να περιγραφεί ως ένα σύστημα το οποίο δεν θα καταναλώνει τους φυσικούς πόρους με ρυθμό ταχύτερο από εκείνον με τον οποίον αυτοί ανανεώνονται και δεν θα απορρίπτει απόβλητα με ρυθμό ταχύτερο από εκείνον με τον οποίο απορροφώνται από την φύση. Με τον τρόπο αυτό διασώζουμε το πνεύμα της μαρξικής αντίληψης και διατηρούμε στο ακέραιο την αρχή της προτεραιότητας των αναγκών στην διανομή των υλικών αγαθών, η οποία αποτελεί μια από τις συστατικές αρχές του σοσιαλισμού εν γένει. Τα σημερινά εκρηκτικά και πρωτόγνωρα παγκόσμια προβλήματα τοποθετούν την ανθρωπότητα σε ένα σταυροδρόμι: είτε την διαχείρισή τους από την διεθνή αστική τάξη με σκοπό την διατήρηση και την ενίσχυση των προνομίων μιας λιλιπούτειας κατεστημένης μειονότητας, η οποία θα οδηγήσει σε μια νέα βαρβαρότητα, είτε την σωστική τους επίλυση από μια παγκόσμια κομμουνιστική κοινωνία. Η σημερινή οικονομική, περιβαλλοντική, ενεργειακή, επισιτιστική και πληθυσμιακή κρίση θέτει την βάση για την σημερινή τοποθέτηση του διλλήματος «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα». Η κρίση είναι δεδομένη το ζητούμενο είναι η επίλυσή της. Η σύγχρονη καπιταλιστική παρακμή προσλαμβάνει όλο και περισσότερο την μορφή ενός αδυσώπητου ανταγωνισμού για την αναδιανομή των παγκόσμιων πόρων, η οποία προσλαμβάνει την μορφή διαφόρων ιδεολογημάτων. Ένα κομμουνιστικό κίνημα απαλλαγμένο από την ειδωλολατρία της αφθονίας οφείλει να εγκαθιδρύσει μια αταξική κοινωνία που βασίζεται στην αυτάρκεια με στάθμη λιτότητας. Εντός αυτού του πλαισίου ο κομμουνισμός έχει να επιχειρήσει ένα τιτάνιο έργο, πρωτόγνωρο για την ιστορία του ανθρώπινου γένους: την μεταφορά πόρων από τις πλούσιες στις φτωχές χώρες σε πλανητική κλίμακα με στόχο την αναδιανομή του παγκόσμιου πλούτου για την κάλυψη των βιοτικών αναγκών όλων των μελών της ανθρωπότητας σε συνδυασμό με την επίτευξη ολικής απασχόλησης, ακριβοδίκαιου καταμερισμού της αυτάρκειας σε όλους τους εργαζόμενους και τις οικογένειές τους, ειδικής φροντίδας των ασθενέστερων μελών 4

5 του είδους και μείωσης του χρόνου εργασίας προκειμένου να αποδεσμευτεί περισσότερος ελεύθερος χρόνος για την συμμετοχή στα κοινά και στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου. Αθήνα, 22 Σεπτεμβρίου 2014 Σύντροφοι Διεθνιστές 5