Λογοτεχνία, διασποροποίηση και συνοροχώρες : η περίπτωση της ελληνικής λογοτεχνίας της µετοικεσίας στο γαλλόφωνο χώρο του 20ου αιώνα».

Transcript

1 Λογοτεχνία, διασποροποίηση και συνοροχώρες : η περίπτωση της ελληνικής λογοτεχνίας της µετοικεσίας στο γαλλόφωνο χώρο του 20ου αιώνα». Ολυµπία Γ. Αντωνιάδου H παρούσα µελέτη µας έχει σκοπό να µελετήσει την πρόσληψη και την κατανόηση του ρόλου που καλούνται να διαδραµατίσουν όσοι από τους Έλληνες συγγραφείς που βίωσαν την εµπειρία της µετοικεσίας προβάλλουν µία διεθνική, εθνοτική ή διασπορική ταυτότητα, σε έναν χώρο όπου συνυπάρχουν, οι έννοιες διεθνικός, διασπορικός και εθνοτικός. Ένα ζήτηµα το οποίο εµπεριέχεται, σε αυτή την εµπειρία της διασποράς και τις συνέπειες που αυτή επιφέρει στη διαδικασία της αποσταθεροποίησης, της αναδιαµόρφωσης, και του υβριδισµού τη διαδικασία της πολιτισµικής διασποροποίησης που υπονοείται από τη νέα πολιτική της αναπαράστασης 1 είναι η σχέση αυτή της πολιτισµικής πολιτικής µε το παρελθόν, µε τις διαφορετικές της ρίζες. Στον κονιορτοποιηµένο χώρο της µετανεωτερικότητας, που ο Jameson ονόµασε «µεταµοντέρνο υπερχώρο» 2 ο χώρος δεν έχει χάσει τη σηµασία του : έχει επανατοποθετηθεί σε επικράτειες που δεν συµβαδίζουν µε την εµπειρία του χώρου 3 : όπου το «εδώ» και το «εκεί» 4. Γίνεται πιο ορατό το πώς οι φαντασιακές κοινότητες 5 έρχονται να συνδεθούν µε φαντασιακούς τόπους, καθώς οι εκτοπισµένοι λαοί συσπειρώνονται γύρω από αναµνήσεις ή φαντασιώσεις πατρίδων σε έναν κόσµο που µοιάζει όλο και περισσότερο να αρνείται τέτοιες στενά εδαφοποιηµένες αγκυλώσεις στην επικαιρικότητά τους 6. Οι συνοροχώρες είναι ακριβώς ένα τέτοιο µέρος ασύµµετρων αντιθέσεων. Ο όρος δεν παραπέµπει σε µία δεδοµένη τοπογραφική περιοχή ανάµεσα σε δύο άλλες δεδοµένες τοπικότητες (έθνη, κοινωνίες, κουλτούρες), αλλά σε µία ενδιάµεση ζώνη εκτοπισµού και απεδαφοποίησης που σχηµατίζει την ταυτότητα του υβριδικού υποκειµένου 7. Αντί να τις απορρίψουµε ως περιθωριακές ζώνες ανάµεσα σε σταθερούς τόπους, υποστηρίζουµε πως η έννοια των συνοροχωρών 1 Όρος του Stuart Hall, «Νέες εθνότητες», Η Προσέγγιση του Άλλου. Ιδεολογία, µεθοδολογία και ερευνητική πρακτική, Αθήνα, Μεταίχµιο, σειρά «Ετερότητες», 2006, σ Jameson, F., «Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism», New Left Review, 146, 1984, σ Akhil Gupta James Ferguson, «Πέρα από την κουλτούρα : Χώρος, ταυτότητα και η πολιτική της διαφοράς», Η Προσέγγιση του Άλλου. Ιδεολογία, µεθοδολογία και ερευνητική πρακτική, όπ.π., σ Bhabha, H., «Location, Intervention, Incommensurability : A Conversation with Homi Bhabha», Emergences, 1(1), 1989, σ Anderson, B., Imagined Communities : Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London, Τα ζητήµατα που σχετίζονται µε την κατασκευή του χώρου και της πατρίδας από µετακινούµενους και εκτοπισµένους ανθρώπους εξετάζονται µε διαφορετικούς τρόπους από έναν αριθµό άρθρων στο τεύχος Cultural Anthropology, 7(1), Φεβρουάριος Πρβλ. κάποιες απόπειρες θεωρητικής θεµελίωσης του υβριδισµού και της ζωής σε ενδιάµεσους χώρους : στη µετααποικιακή συνθήκη (Bhabha, H., «Location, Intervention, Incommensurability : A conversation with Homi Bhabha», Emergences, 1989, 1 (1), σ , Hannerz, U., «Theory in Anthropology : Small is Beautiful, the Problem of Complex Cultures», Comparative studies in Society and History, 28 (2), 1986, σ ), για ανθρώπους που ζουν πάνω σε πολιτισµικά και εθνικά σύνορα (Anzaldua, G., Borderlands / La Fronteram The New Mestza, Spinsters / Aunt Lute, San Francisco, 1987, σ. 3, Rosaldom R., «Politics, Patrirchs, and Laughter», Cultural Critique, 6, 1987, σ Για πρόσφυγες και εκτοπισµένους λαούς Malkki, L, «National Geographic : The Rooting of Peoples and the Territoralization of National Identity among Scholars and Refugees», Gupta, A. & Ferguson, G., Space, Identity and the Politics of Difference, Cultural Anthropology, 7 (1), 1992).

2 είναι πιο κατάλληλη έννοια για τον «κανονικό» τόπο του µετανεωτερικού υποκείµενου 8. Η διακριτότητα των κοινωνιών, εθνών και κουλτούρων βασίζεται πάνω σε µια ιδιαίτερα απροβληµάτιστη διαίρεση του χώρου και στο υποτιθέµενο γεγονός ότι καταλαµβάνουν ασυνεχείς γεωγραφικούς χώρους. Αυτός ο δεδοµένος ισοµορφισµός του χώρου, του τόπου και της κουλτούρας οδηγεί σε συγκεκριµένα προβλήµατα. Αρχικά, υπάρχει το ζήτηµα εκείνων που κατοικούν στα σύνορα, «αυτή τη στενή λωρίδα κατά µήκος των απότοµων ορίων» 9 των εθνικών συνόρων. Η µυθοπλασία των κουλτούρων ως διακριτών, οµοιαζόντων µε αντικείµενα, φαινοµένων που καταλαµβάνουν διακριτούς χώρους, γίνεται παράλογη γι αυτούς που κατοικούν σε συνοριακές περιοχές 10. Στην περίπτωση της µεταναστευτικής λογοτεχνίας, υπάρχουν συγγραφείς που κατόρθωσαν να µετουσιώσουν το εθνοτικό στοιχείο σε κάτι το υπερεθνικό πανανθρώπινο. Σε κοινωνίες άλλωστε πολυπολιτισµικές, όπως είναι σήµερα σιγά-σιγά οι περισσότερες κοινωνίες, το εθνοτικό στοιχείο είναι αξεπέραστο. Η έννοια του εθνοτικού στοιχείου εδώ παραπέµπει φυσικά στις πολιτισµικές ιδιαιτερότητες που είναι σήµερα διακριτές στις περισσότερες κοινωνίες, καθώς η αφοµοιωτική λαίλαπα δεν πέτυχε την ισοπέδωσή τους 11. Ο Μιχάλης Δαµανάκης ορίζει την έννοια της διασποράς ως το γεωγραφικό διασκορπισµό εθνοτικών οµάδων, οι οποίες αποκοµµένες, αλλά όχι οπωσδήποτε και αποξενωµένες, από την οµάδα προέλευσης/ αναφοράς τους, ή τον εθνικό κορµό, ζουν ως εθνοτικές οµάδες ή µειονότητες στα πλαίσια µια πολιτισµικά διαφορετικής κοινωνίας, κινούνται µεταξύ δύο οµάδων αναφοράς και µεταξύ δύο πολιτισµικών συστηµάτων και ως εκ τούτου διαµορφώνουν κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες την ταυτότητά τους. Από τον παραπάνω ορισµό προκύπτει ότι το άτοµο κινείται µεταξύ ενός τρίπολου : χώρα/ κοινωνία προέλευσης εθνοτική οµάδα / παροικία χώρα/ κοινωνία διαµονής 12. Προβληµατιζόµενος για τις διαφορές µεταξύ εθνοτικού και διασπορικού, ο Tölöyan επισηµαίνει : «Ιδανικά, θα ήταν προτιµότερο να µιλάµε για άτοµα και κοινότητες που συµπεριφέρονται ως εθνοτικοί σε ορισµένα επίπεδα και ως διασπορικοί σε άλλα και, κυρίως που εναλλάσσουν αυτά τα επίπεδα η κινητικότητα είναι και εσωτερικό και εξωτερικό γνώρισµα της σύγχρονης εθνοδιασποράς» 13. Καθώς ο ελληνισµός αρχίζει ξανά να ανακαλύπτει τα πολλά κέντρα του, η ελληνική λογοτεχνία της µετοικεσίας, διατηρώντας στοιχεία και επιρροές των παραδοσιακών ελληνικών κειµένων, υπερβαίνει την απλή αναπαράσταση της µεταναστευτικής εµπειρίας, ενώ ταυτόχρονα πραγµατεύεται τον ανθρώπινο ψυχισµό σε κοµβικές στιγµές του. «Το θέµα τώρα δεν είναι το παραδοσιακό (και συχνά µυθοπλαστικό) εκείνο της ξενιτιάς, [...] αλλά περισσότερο η σύγχρονη ιδέα της 8 Akhil Gupta James Ferguson, «Πέρα από την κουλτούρα : Χώρος, ταυτότητα και η πολιτική της διαφοράς», όπ.π., σ Anzaldua, G., Borderlands / La Fronteram The New Mestza, Spinsters / Aunt Lute, San Francisco, 1987, σ Πρβλ. Akhil Gupta James Ferguson, «Πέρα από την κουλτούρα : Χώρος, ταυτότητα και η πολιτική της διαφοράς», όπ.π., σ Στέφανος Κωνσταντινίδης, «Η ταυτότητα της διασπορικής λογοτεχνίας», Λογοτεχνία της Διασποράς και Διαπολιτισµικότητα, όπ.π., σ Μιχάλης Δαµανάκης, «Ελληνικός πολιτισµός =ελλαδικός πολιτισµός;» Λογοτεχνία της Διασποράς και Διαπολιτισµικότητα, (Πρακτικά Διηµερίδας, Ρέθυµνο Οκτωβρίου 2003), Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ., σειρά «Ελληνόγλωσση Εκπαίδευση στη Διασπορά», Ρέθυµνο, 2004, σ Tölöyan, Khachig, «Rethinking Diaspora(s): Stateless Power in the Transnational Moment», Diaspora, 5.1 (1996), p. 18

3 διασποράς, και πιο συγκεκριµένα ενός µεταιχµιακού ελληνισµού που δεν εδράζεται σ ένα ξεκάθαρο µέσα ή έξω αλλά βιώνει διαρκώς µια αµφίθυµη οικουµενικότητα η οποία ασφυκτιά µέσα στη συµβατικότητα των συνόρων» 14. Η ελληνική µεταναστευτική λογοτεχνία του γαλλόφωνου χώρου περικλείει µέρος της ελληνικής γαλλόφωνης λογοτεχνικής παραγωγής 15, οι ρίζες της οποίας χρονολογούνται πριν από την επανάσταση του 1821, και ενισχύθηκε µε την µικρασιατική καταστροφή, τους δυο παγκόσµιους πολέµους και τη Χούντα. Έλληνες συγγραφείς οι οποίοι έγραψαν λογοτεχνία της µετοικεσίας, δεν περιορίζονται στην µητροπολιτική Γαλλία. Ενδεικτικά αναφέρουµε τους Άρη Φακίνο, Βασίλη Βασιλικό, Βασίλη Αλεξάκη, Μιµίκα Κρανάκη, Μαργαρίτα Λυµπεράκη, Κλεµάν Λεπίδη, Λύσανδρος Πράσινος, Ζιζέλ Πρασσινός, (Γαλλία), Παν Μπουγιούκα (Κεµπέκ), Μαριάννα Κατζαρά (Τυνησία), Georges Haldas, Αλµπέρ Κοέν και Νικολά Βερντάν (Ελβετία) 16. Οι συγγραφείς αυτοί, µετανάστες πρώτης ή δεύτερης γενιάς, δίγλωσσοι ή τρίγλωσσοι, µέλη µιας πολυπολιτισµικής ή καλύτερα, διαπολιτισµικής κοινωνίας 17, θα µπορούσαν πλέον να χαρακτηριστούν, από πολιτισµική σκοπιά, ως «υβριδικά» υποκείµενα 18 αφού ανήκουν σε έναν κόσµο όπου αντινοµίες όπως «χώρα προέλευσης χώρα υποδοχής», «µετανάστες και µη µετανάστες», «πατρίδα-ξενιτιά». Σύµφωνα µε τον Stuart Hall, αγωνίζονται στο περιθώριο της νεωτερικότητας, αλλά ουσιαστικά βρίσκονται στην εµπροσθοφυλακή αυτού που µέλλεται να γίνει η αληθινά αντιπροσωπευτική «όψιµη νεότερη» εµπειρία. Διατηρούν ισχυρή ταύτιση µε τον τόπο καταγωγής τους, αλλά δεν έχουν ψευδαισθήσεις ότι υπάρχει τρόπος να επιστρέψουν στο παρελθόν 19. Η Γαλλία υπήρξε ανέκαθεν χώρα υποδοχής του ελληνικού στοιχείου. 20 Διακρίνουµε δυο οµάδες πολιτικών εξόριστων. Η πρώτη αποτελείται από τους νέους διανοούµενους και αντιστασιακούς που κατέφυγαν στη Γαλλία ύστερα από πρόσκληση της γαλλικής κυβέρνησης µετά το 1945, όταν ο εµφύλιος πόλεµος που ξέσπασε στην Ελλάδα έκανε δύσκολη την επιβίωσή τους. Η δεύτερη οµάδα περιλαµβάνει τους ανθρώπους του πνεύµατος που ήθελαν να ξεφύγουν από τη δικτατορία των συνταγµαταρχών ( ). Η πρώτη περίπτωση που θα µελετήσουµε είναι αυτή του Λύσανδρου Πράσινου, Έλληνα ξεριζωµένου την εποχή της µικρασιατικής καταστροφής. Ο 14 Βασίλης Λαµπρόπουλος, «Μεθοριακή λογοτεχνία και κριτική», Σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Διεθνείς προσανατολισµοί και διασταυρώσεις, (επιµέλεια Α. Σπυροπούλου Θ. Τσιµπούκη), Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2002, σ Πρβλ. Γιώργος Φρέρης, Εισαγωγή στη Γαλλοφωνία. Πανόραµα Γαλλόφωνων λογοτεχνιών (Βέλγιο, Ελβετία, Κεµπέκ, Καραϊβική, Μαύρη Αφρική, Μαγκρέµπ, Μέση Ανατολή, Ινδικός Ωκεανός, Ωκεανία, Ελλάδα), Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1999, σ Στην παρούσα µελέτη θα ασχοληθούµε µε το παράδειγµα τεσσάρων συγγραφέων, οι οποίοι αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις και πληρούν όλα τα µεθοδολογικά κριτήρια που επιλέχθηκαν. 17 Για την διαφορά πολυπολιτισµικότητας και διαπολιτισµού, πρβλ. Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Πολυπολιτισµικότητα. Οι διαστάσεις της πολιτισµικής ταυτότητας, Αθήνα, Κριτική, 2002, σ. 37 και Αγλαΐα Μπλιούµη, «Διαπολιτισµικά στοιχεία στη µεταναστευτική λογοτεχνία της Γερµανίας : Θεωρία και διαπολιτισµική πράξη», Λογοτεχνία της Διασποράς και Διαπολιτισµικότητα, όπ.π., σ Bhabha, H. (1997) «DissemiNation : Zit, narrative und die Ränder der modernen Nation», Bronfen, E., Marius B. (Hgrs.), Hybriden Kulturen. Beiträge zur anloamerikanischen Multikultulalismus Debatte. Tübingen, Stauffenberg, 149 κ.εξ. 19 Stuart Hall, «Culture, Community, Nation», όπ.π.,σ Efstratia Oktapoda-Lu, «Diaspora grecque et francophonie aux XXe et XXIe siècles. Une littérature de la migration», στο Babel. Langages-Imaginaires-Civilisations. Regards culturels sur les phénomènes migratoires, Université du Sud Toulon-Var, Faculté des Lettres et Sciences humaines, no 11, 2004, σ

4 Σοµάλης 21 γράφτηκε γύρω στα Δηµοσιεύτηκε µετά το θάνατο του συγγραφέα, το 1938 στα «Νεοελληνικά Γράµµατα» (τεύχη Ιουνίου-Δεκεµβρίου). Αποτελεί αυτοβιογραφικό έργο του Λύσανδρου Πράσινου 22 και περιγράφει την δύσκολη ζωή αυτού και της οικογένειάς του, Ελλήνων της Πόλης, στο Παρίσι, όπου κατέφυγαν για να γλιτώσουν από τις σφαγές των Τούρκων. Ο Σοµάλης, που «µε το ξενικό του παρουσιαστικό, είτανε δύσκολο να περάσει απαρατήρητος» 23, διαµέσου µιας διαδικασίας µετατροπής της βιωµένης εµπειρίας σε τέχνη, προχωρά σε µια ουτοπική αισθητική αναζήτηση. Ο Πράσινος συγκεκριµενοποιεί τις διεργασίες µορφοποίησης της ταυτότητάς του µέσα από την τέχνη, καταφεύγοντας ωστόσο σε συγκεκριµένους χώρους «κρίσης» και «παρέκκλισης» όπου συντελούνται κατά κύριο λόγο τέτοιου είδους διεργασίες και όπου πολλαπλοί και συνάµα αντιφατικοί λόγοι συνδράµουν στη δηµιουργία της 24. Ένας τέτοιος «χώρος κρίσης» 25 είναι η εκκλησία, όπου ο µετανάστης καταφεύγει, µακριά από την κοινωνικοπολιτική πραγµατικότητα του ξένου τόπου, για να αντικρύσει, ως µέσα από καθρέφτη, την εικόνα της απωλεσθείσας πατρίδας. Και ταυτόχρονα, για να καλλιεργήσει τη νοσταλγία του για την πατρίδα και να ανακόψει την καταλυτική για την ταυτότητα του και την ταυτότητα της οικογένειας του πορεία αφοµοίωσης στην κοινωνία της «χωράς υποδοχής». Ο µετανάστης επενδύει συναισθηµατικά στους χώρους αυτούς, οι οποίοι µέσα στην ευρύτερη γεωγραφία της ξενιτιάς αποτελούν έναν αναχρονισµό, µία παρέκκλιση.. Την πίστη του την είχε χάσει, µα στην ψυχή του βαστούσε ακόµη η µυστική οµορφιά της θρησκείας, σφιχτά δεµένη µε τις θύµησες της νιότης του. Κάθε χρόνο το ταζε στον εαυτό του αυτό το προσκύνηµα, σαν µια µεγάλη χαρά κι ονειρεύονταν από πριν τους αντίλαλους που θα ξυπνούσανε µέσα του οι παλιοί βυζαντινοί µύθοι 26. Οι χώροι που είναι αντικείµενα της µνήµης έχουν συχνά χρησιµοποιηθεί από ανθρώπους στη διασπορά σαν συµβολικά αγκυροβόλια κοινότητας. Αυτό είναι αλήθεια εδώ και καιρό για τους µετανάστες, οι οποίοι χρησιµοποιούν τη µνήµη του χώρου για να κατασκευάσουν φαντασιακά τον νέο βιωµένο κόσµο τους. Η «πατρίδα» µε αυτό τον τρόπο παραµένει ένα από τα πιο ισχυρά ενοποιητικά σύµβολα για µετακινούµενους και εκτοπισµένους ανθρώπους, όσο και αν η σχέση µε αυτή µπορεί να είναι πολύ διαφορετική ανάλογα µε τα διαφορετικά περιβάλλοντα 27. Η κάµαρά του εκεί κάτου στην Αθήνα, στα πόδια του Λυκαβηττού. Δε θυµάµαι πια τ όνοµα του δρόµου. [ ] Και τώρα αντάµα ξυπνάνε και παραστέκουνε την εικόνα ο 21 Λύσανδρος Πράσινος, Ο Σοµάλης, Αθήνα, Εστία, Ο Λύσανδρος Πράσινος γεννήθηκε στα Ταταύλα της Κωνσταντινούπολης το 1888, από τον Αλέξανδρο Πράσινο και την Αρετή Κουρτόγλου. Μετά την Μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκε µε την οικογένειά του στη Ναντέρ (Nanterre), προάστιο του Παρισιού. Το έργο του Σοµάλη, γραµµένο το 1932, δηµοσιεύθηκε στα Νεοελληνικά Γράµµατα το 1938 (Ιούνιος-Δεκέµβριος) και απέσπασε το Κρατικό βραβείο µυθιστορήµατος το Πρβλ. Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, Χάρης Πάτσης, 1968, τοµ Λύσανδρος Πράσινος, Ο Σοµάλης, όπ.π., σ Michel Foucault, «Of Other Spaces», Diacritics, spring 1986, p Edward Soja, Postmodern Geographies : The Reassertion of Space in Critical Theory, New York, Verso, 1988, p Λύσανδρος Πράσινος, όπ.π., σ Βλ. Malkki, L, «National Geographic : The Rooting of Peoples and the Territoralization of National Identity among Scholars and Refugees» in Gupta, A. & Ferguson, G., Space, Identity and the Politics of Difference, Cultural Anthropology, 7(1), 1992.

5 αέρας, η µυρωδιά, η απόχρωση της ώρας, τα σύγχρονα περιστατικά, οι γνώριµοι ήχοι, οι φυσιογνωµίες, οι θωριές, η αλλοτινή ψυχή, ο Σοµάλης ο τότε Η µυθιστορηµατική στροφή προς την προσωπική ιστορική εµπειρία βρίσκει το ανάλογο της στην αναπαράσταση ενός απολεσθέντος χώρου και χρόνου, αναπαράσταση που µπορεί να παρεξηγηθεί ως νοσταλγική χειρονοµία του συγγραφέα/αφηγητή προς ένα παρελθόν που δεν υφίσταται πλέον παρά µόνον εν είδει αφηγηµατικών σπαραγµάτων, τα οποία ο συγγραφέας επιχειρεί να συγκεντρώσει και αναπλάσει µυθιστορηµατικά 29. Σύµφωνα µε τον Γιώργο Καλογερά, «ο απολεσθείς χρόνος δεν είναι µόνο η νοσταλγική στιγµή του παρελθόντος, όταν συγγραφέας, αφηγητής, αναγνώστης και χώρος ήταν ένα. [ ] Η απώλεια και η απουσία ουσιαστικά ευθύνονται για τη µετανάστευση-ξενιτιά» 30. Το «έπος» της «Υποτροφιάδας», της γενιάς του «Ματαρόα», των εκατόν σαράντα νεαρών Ελλήνων Αριστερών που κατέφυγαν στη Γαλλία, ως υπότροφοι έχει αφετηρία ένα ιστορικό τραύµα, τον εµφύλιο πόλεµο στην Ελλάδα και αποτελεί το πρώτο µεταπολεµικό κύµα της ελληνικής διασποράς. Η διαφυγή στο εξωτερικό οφείλεται, ουσιαστικά, σε ένα πολιτικό άσυλο της γαλλικής κυβέρνησης σε µέλη της Ελληνικής Αριστεράς, που τους παρεσχέθη µε τη µορφή υποτροφιών 31. Οι νεαροί Έλληνες και Ελληνίδες βιώνουν αυτόν τον απότοµο αποχωρισµό της πατρίδας ως απώλεια και ως ξεριζωµό. Έτσι, δε βρέθηκε ουτ ένας να φωνάξει : «Παιδιά, το νου σας στ αµετάκλητο!» όταν το καράβι ξανοίχτηκε πια στο πέλαγος [ ]. [ ] Που να φανταστούµε πως ήτανε γραφτό να κοπεί σιγά-σιγά, ο δρόµος του γυρισµού. [ ] Μα τουλάχιστον θα τανε ξεκάθαρο απ την αρχή το τι µας µέλλεται, αντί ν ανακαλύψουµε λίγο-λίγο µ αλλεπάλληλα κύµατα απελπισίας 32. Αυτή την άφιξη στο Παρίσι που θύµιζε «άνευ όρων παράδοση» 33 εξιστορείται µέσα στο βιωµατικό έργο της Μιµίκας Κρανάκη 34, «Ματαρόα» σε δυο φωνές. Σελίδες ξενητιάς 35, το οποίο, µε τη µορφή ηµερολογίου, περιορίζεται στο σηµείο εκκίνησης 28 Λύσανδρος Πράσινος, όπ.π., σ Said, Edward, «The Mind of Winter : Reflections on Life in Exile», Harper, September 1984, p Γιώργος Καλογεράς, Εθνοτικές γεωγραφίες. Κοινωνικο-πολιτισµικές ταυτίσεις µιας µετανάστευσης, Αθήνα, Κατάρτι, 2007, σ Οι 140 υπότροφοι ρίζωσαν τελικά στον ξένο τόπο και µεγαλούργησαν. Ανάµεσά τους, οι Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου και Κώστας Αξελός. Ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, όµως, αρχιτέκτονες όπως ο Αριστοµένης Προβελέγγιος κι ο Γιάννης Κανδύλης, οι γλύπτες Μέµος Μακρής και Κώστας Κουλεντιανός, η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, ο µαέστρος Δηµήτρης Χωραφάς, οι συγγραφείς Μιµίκα Κρανάκη και Αντρέας Κέδρος, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος κι ο σκηνοθέτης Μάνος Ζαχαρίας, µοιράστηκαν την εµπειρία. 32 Μιµίκα Κρανάκη, «Ματαρόα» σε δυο φωνές. Σελίδες ξενητιάς, Αθήνα, Εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη, συλλογή «Μαρτυρίες», 2007, σ Μιµίκα Κρανάκη, Φιλέλληνες, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας, 1998, σ Κυριότερα έργα της είναι : Α. ελληνικά : από τις εκδόσεις Εστία : Contre-Temps (µυθιστόρηµα, 1947), Διαβάζοντας τον Φρόυντ (µελέτη, 1986). Από τις εκδόσεις Ίκαρος : Τσίρκο (νουβέλες, 1950), Φιλέλληνες (µυθιστόρηµα, 1992), Αυτοβιογραφία (αποµνηµόνευµα, 2004), Ετερογραφία (συλλογή άρθρων, 2005). Β. Γαλλικά : από τις εκδόσεις Seuil : Grèce (1955), Iles grecques (1978). Από τις εκδόσεις La guilde du livre (Λωζάννη): Iles grecques (1956), Méditerranée (1957), Grèce Byzantine (1962). Γ. Μεταφράσεις : Chrysothémis του Γιάννη Ρίτσου (εκδ. Les Lettres Nouvelles, Παρίσι, 1973), H. Marcuse, L Ontologie de Hegel (εκδ. Minuit, Παρίσι, 1973). 35 Οι Σελίδες ξενητιάς της Μιµίκας Κρανάκη πρωτοείδαν το φως, σε γαλλική µορφή, στο περιοδικό του Ζαν Πωλ Σαρτρ Les Temps Modernes, τον Αύγουστο του Πρόσφατα το κείµενο, σε µετάφραση της συγγραφέως, συµπεριελήφθη στο αφιέρωµα του περιοδικού Νέα Κοινωνιολογία, µε τίτλο «Η

6 του δράµατος, στην αναχώρηση δηλαδή των νεαρών υποτρόφων από την πατρίδα τους και στην πρώτη φάση προσαρµογή τους στο ξένο τόπο. «Είµαστε «υπότροφοι», στον πληθυντικό, έτσι γενικά και αφηρηµένα. [ ] Από τον αφηρηµένο πληθυντικό περνάµε ύστερα στο πρώτο πρόσωπο του ενικού. Αλλ όχι αµέσως, το «εµείς» εξακολουθεί να ισχύει στη µεταβατική περίοδο [ ]» 36. Σύµφωνα µε την Annette Treibel, υπάρχουν δύο βασικές µεταναστευτικές φάσεις: η πρώτη φάση χαρακτηρίζει τα πρώτα χρόνια της µετανάστευσης, όπου οι δεσµοί µε τη χώρα αποστολής είναι ακόµη δυνατοί, και η δεύτερη φάση χαρακτηρίζει τον απογαλακτισµό από τη χώρα αποστολής και τη συνακόλουθη αλλαγή ταυτότητας. Η δεύτερη φάση, στην οποία δηµιουργούνται για τους µετανάστες νέες εθνοτικές δοµές, είναι η φάση της δράσης στο πλαίσιο του ethnic community 37. «[ ] κοιτάζω να επιβιώσω όπως-όπως, έµαθα να κάνω κάτι αυτόµατες κινήσεις, µηχανικές, ό,τι χρειάζεται για την καθηµερινή ζωή, µα τούτο δε σηµαίνει αναγκαία ότι ζω. [ ] Όχι, ποτέ δεν θ αγαπήσω τη ζωή µου εδώ πέρα» 38. Τα ζητήµατα απεδαφοποίησης της ταυτότητας 39 σήµερα φαίνεται να αποκτούν ειδικό χαρακτήρα, όταν όλο και περισσότεροι από εµάς ζούµε σε αυτό που ο Said αποκάλεσε «µια γενικευµένη συνθήκη απατρίας» 40, σε έναν κόσµο όπου οι ταυτότητες γίνονται όλο και πιο, αν όχι απόλυτα, απεδαφοποιηµένες, τουλάχιστον διαφορετικά εδαφοποιηµένες. «Προσπαθώ να βρω µια ταυτότητα, µια µάσκα, για τον εαυτό µου, ένα ρόλο να µπω στο πετσί κάποιου άλλου. [ ] Περπατάω στις όχθες του Σηκουάνα, µυρίζει νερό, αναµνήσεις, θάλασσα, µπα, ψέµατα, είναι «παραδροµές της γλώσσας µου της ξένης» 41. «Σε αυτό το πολιτισµικό δράµα της διασποράς, οικεία όρια ανάµεσα στο «εδώ» και στο «εκεί» [ ] γίνονται δυσδιάκριτα» 42. Με τρόπο που κωδικοποιεί και οδηγεί στα άκρα παραδοσιακά στιγµιότυπα εξορίας, η συγγραφέας τίθεται µε µια επώδυνη οξύτητα αντιµέτωπη µε την προσωπική της εµπειρία. Η εξορία, ατοµική ή οµαδική, πέρα από τους λόγους οι οποίοι την έχουν υπαγορεύσει, απαιτεί µε τον πιο ακραίο και απόλυτο τρόπο, την προσαρµογή στη νέα πραγµατικότητα. «Αρχίζω να της λέω πως πήρα τη συνήθεια, χωρίς να το καταλάβω, να βάζω στο παρελθόν ό,τι αφορά την Ελλάδα, «είχαν», «ήτανε», σα να χανε πεθάνει οι άνθρωποι, είναι χαρακτηριστικό». 43 Σε κάθε περίπτωση, αξιώνει χρόνο, δυνάµεις, πάλη ανάµεσα στο παρελθόν και το παρόν και το δυσκολότερο όλων, παραίτηση από τα οικεία και αποδοχή των ανοίκειων, και κατά συνέπεια πόνο και συχνά, µια αίσθηση ήττας ή συµβιβασµού σε ένα ζήτηµα «ζωής και θανάτου». Η αποδοχή του µετανάστη είναι συχνά προσωρινή, εύθραυστη και ρευστή και αυτός βρίσκεται διαρκώς σε ένα µεταίχµιο, σε µία φάση από/δοκιµασίας στην οποία τον υποβάλλει η νέα του πατρίδα, σπαρµένη µε πλείστα όσα επεισόδια σ αυτό «το σίριαλ Ξένος» : «-Sale métèque, βρωµοξένοι, φώναξε ο γάλλος [ ]. Θα σας διώξουµε όλους, όπου ελληνική διανόηση στο Παρίσι» (τχ. 43, χειµώνας ). Η παρούσα δίγλωσση έκδοση, εµπλουτισµένη µε φωτογραφικό υλικό, αναπαράγει τις δύο εκδιδόµενες µορφές του κειµένου. 36 Μιµίκα Κρανάκη, Φιλέλληνες, όπ.π., σ. 15 και σ Treibel A., (1993), «Transformationen des Wir-Gefühls. Nationale und ethnische Zugehörigkeiten in Deutschland. In Blomert, R., Kuzmics, H., Treibel A., (Hrsg.), Transformationen des Wir-Gefühls. Studien zum nationalen habitus, Frankfurt, Suhrkamp, σ Μιµίκα Κρανάκη, «Ματαρόα» σε δυο φωνές. Σελίδες ξενητιάς, όπ.π., σ Clifford, J., «On Ethnographic Allegory», in Clifford J., & Marcus G. (ed.), Writing Culture : The Poetics and Politics of Ethnography, University of California Press, Berkeley, 1988, σ Said, E., όπ.π., σ Μιµίκα Κρανάκη, «Ματαρόα» σε δυο φωνές. Σελίδες ξενητιάς, όπ.π., σ Akhil Gupta James Ferguson, όπ.π., σ Ιδ., σ. 53.

7 να ναι. Θα µας διώξουν. Πολύ πιθανό, καµιά µέρα. Δεν αποκλείεται καθόλου. [ ]» 44. Αυτός ο ξεριζωµός, µε το πέρασµα του χρόνου, µεταµορφώνεται σε µια συνειδητή επιλογή, που σταδιακά αποξενώνει από την πατρίδα, ξεθωριάζει τα σηµεία αναφοράς σ αυτήν. Όπως κάθε ξεριζωµένος, έτσι και η Κρανάκη βρίσκεται παγιδευµένη σε έναν ά-τοπο και ά-χρονο χωρόχρονο όπου απουσιάζουν ταυτοτικές αναφορές και σηµατοδοτεί την εκκίνηση της επανεκκίνησης και της επανάκτησης της ταυτότητας µέσα από την υιοθέτηση µιας νέας πατρίδας 45. «Με τον καιρό θα ολοκληρωθεί η αφοµοίωση κάθε είδους, απ τον συγχρωτισµό του µετρό ως την πνευµατική συνεννόηση. [ ] Άλλωστε µπορεί να ναι προσωρινά όλ αυτά, ένα µεταβατικό στάδιο. [ ] Δε θα µαι από κανέναν τόπο» 46. Σ αυτήν τη λεγόµενη «µεταµοντέρνα αποδοµητική έννοια της µετανάστευσης», δεν είναι ο γεωγραφικός χώρος ή χρόνος αλλά, κυρίως, µια ιδιαίτερη κατάσταση που µπορεί να θεωρηθεί ως ενδιάµεσος χώρος σε επίπεδο ταυτότητας. Η µετανάστευση δε χαρακτηρίζει µια πορεία που έχει αφετηρία και άφιξη συγκεκριµένο γεωγραφικό κα κοινωνικό τόπο, αλλά αποτελεί πολύ περισσότερο µια αέναη (µετα)κίνηση. Καταργεί το σταθερό σηµείο αναφοράς του τοπικού προσδιορισµού «εδώ και εκεί» ή «εσωτερικό και εξωτερικό», έτσι ώστε ο µετανάστης να µην προσδιορίζεται στη βάση εθνικών σταθερών, αλλά να έχει το δικαίωµα επιλογής του ανήκειν τόσο στο εδώ όσο και στο εκεί 47. Αυτός ο εσωτερικός ξεριζωµός µπορεί να οδηγήσει ως την εκµηδένιση 48. Κάθε µορφή εξορίας, συµπεριλαµβανοµένης και της διασποράς 49, ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια, ενέχει µια µορφή βίας και ψυχικού και συναισθηµατικού ακρωτηριασµού. Ωστόσο, η έννοια της διασποράς παρουσιάζει διαφοροποιήσεις. Η Διασπορά, ως όρος, χρησιµοποιείται διευρυµένα, δεν περιγράφει κάποια στατική οντότητα αλλά µία ανθρωπότητα σε διαρκή αλλαγή. Αναφέρεται στη σύγχρονη ανθρώπινη συνθήκη, σε πληθυσµούς για τους οποίους τα σύνορα λειτουργούν καλύτερα ως περάσµατα παρά τέρµατα 50 και λιγότερο σε συγκεκριµένες κοινότητες ανθρώπων που µετακινούνται από και προς ένα συγκεκριµένο προορισµό: Η λέξη Διασπορά συχνά φέρνει στον νου την τραυµατική εικόνα του αποχωρισµού και της εκδίωξης και τούτο αποτελεί σίγουρα µία σηµαντική όψη της µεταναστευτικής εµπειρίας. Αλλά οι διασπορές είναι, δυναµικά, τόποι ελπίδας και µίας νέας αρχής. Είναι αµφισβητούµενες πολιτισµικές και πολιτικές περιοχές όπου οι 44 Ιδ., σ Πρβλ. Ioanna-Cristina Chilea, «Nancy Huston entre la perte du nord et la réconciliation avec soi», Actes du Colloque Mythe et mondialisation. L exil dans les littératures francophones (9-10 septembre 2005), Suceava, Editions Universitaires de Suceava, p Μιµίκα Κρανάκη, «Ματαρόα» σε δυο φωνές. Σελίδες ξενητιάς, όπ.π., σ Baltes-Löhr, «Dekonstruktivistische Analyse der Begriffe_Identität -_Migration -_Raum», Renate von bardeleben / Patricia Plummer (Hgrs.), Perpectiven der Frauenforschung : ausgewählte Beiträge der 1. Fachtagung frauen-, Gender-Froschung in Rheinland-Pfalz.Tübingen, Stauffenburg, 1998, 86 k. e. 48 Jacqueline Arnaud, «Exil, errance, voyage dans L exil et le désarroi de Nabile Fares, Une vie, un rêve, un peuple toujours errants de Mohammed Khair Eddine et Talismano d Abdelwahab Meddeb», Exil et littérature, op.cit., p Για την έννοια της διασποράς, πρβλ. Schnapper, Dominique, «From the Nation-State to the Transnational World: On the Meaning and Usefulness of Diaspora as a Concept», Diaspora , σ , Floya Anthias, «Evaluating Diaspora : Beyond Ethnicity?», Sociology, 32,3, 1998, σ , Tölöyan, Khachig, «Rethinking Diaspora(s): Stateless Power in the Transnational Moment, Diaspora, 5.1 (1996), σ Λαµπρόπουλος, ό.π., σ. 68.

8 ατοµικές και συλλογικές µνήµες συγκρούονται, ανασυγκροτούνται και αναδιαµορφώνονται. 51 Στο έργο Διασπορά της Μαργαρίτας Λυµπεράκη ο προσδιορισµός της ταυτότητάς της συνδέεται µε την επιστροφή της στο παρελθόν, προκειµένου να βρει τις ρίζες της, να προσδιορίσει µε σαφήνεια την προέλευσή της. Αυτό το ερώτηµα βιώνεται βασανιστικά: «Το ταξίδι αυτό, που άλλοτε δεν το ήθελα, τώρα φλέγοµαι να το κάνω» 52, καθώς βρίσκεται στο Παρίσι ως πολιτική εξόριστη και της έχει απαγορευτεί η είσοδος στην Ελλάδα. Για τον πολιτικό εξόριστο, ωστόσο, η µητέρα-πατρίδα, ή µητρίδα, όπως λένε σε χωριά της Κρήτης, µπορεί να µετατραπεί σε µητριά: «Ωραίες οι ανοιχτές αγκάλες, αρκεί να σ αφήνουν περιθώρειο να µπαίνεις και να βγαίνεις ελεύθερα. Όχι άλλοτε να σε σφίγγουνε κι άλλοτε να σε πετάνε µακριά. Άλλοι να µην µπορούν να µπουν στον τόπο, άλλοι να µην µπορούν να βγουν. Κι άλλοι να πρέπει να διαλέξουν µια για πάντα το µέσα ή το έξω. Φυσικά το ένα χειρότερο από το άλλο» 53 Μέσα από το θέµα της πολιτικής εξορίας η συγγραφέας µας παρουσιάζει την κατάσταση του εκπατρισµένου ατόµου που βιώνει αρνητικά την εµπειρία αυτή ως επακόλουθο της ακούσιας φυγής του από την πατρίδα του. Η έντονη νοσταλγία του γι αυτήν διαποτίζει την καθηµερινότητά του στην ξένη χώρα και ο τόπος του, αν και απών, είναι διαρκώς παρών στη φαντασία του: «Η εικόνα του bd. St. Germain µε τη βροχή γίνεται µέσα της εικόνα µιας ελληνικής παραλίας. Σαν ν ακούει τον ήχο της θάλασσας» 54. Η στέρηση του γενέθλιου τόπου κάνει την Ρωξάνη να βιώνει την ξενιτιά ως οριστική απώλεια µε όλα τα ταυτοτικά σηµεία αναφοράς της να ακυρώνονται στον ξένο τόπο και εκείνη να αποµένει µετέωρη. Γι αυτήν η ξενιτιά ισοδυναµεί µε πένθος: «Ο ξένος εις την ξενιτιά πρέπει να βάλει µαύρα» 55. Αποφασισµένη να εξερευνήσει τις ρίζες της ξεκινά το ταξίδι αυτογνωσίας από τη Σµύρνη, όπου αρχίζει βαθµιαία να τοποθετεί τις ψηφίδες στο παζλ της ιστορίας της. Παράλληλα η νοσταλγία της για την πατρίδα αποκτά συγκεκριµένη µορφή, αφορά τον Ανδρέα, έναν παλιό της έρωτα, που βρίσκεται εξόριστος στη Σάµο. «Εσύ φυλακισµένος µέσα στον τόπο σου, εγώ εξόριστη από τον τόπο µου, εσύ δεν µπορείς να βγεις, εγώ δεν µπορώ να µπω!» 56 Από εκείνη τη στιγµή και µετά, όπως οµολογεί η ίδια, η επιθυµία να ξαναβρεί τις ρίζες της, δηλαδή να προσδιορίσει το παρελθόν της, και να ξαναδεί τον Ανδρέα, να οριοθετήσει το παρόν της, είναι εξίσου δυνατές και αξεδιάλυτες µεταξύ τους. «Διψάω να ξαναδώ τον Ανδρέα, όπως διψάω να βρω τις ρίζες µου. Αυτές οι δυο νοσταλγίες ενώνονται µέσα µου. Μπερδεύονται. Με τυραννάνε» 57. Η εµπειρία του εκτοπισµού διευρύνεται : «Ας πάρουµε τη λέξη «εκτοπισµός» ή «εκτοπισµένος» [ ] η ίδια αυτή λέξη κλείνει πια µέσα της έναν πολύ παλιό πόνο» 58. Με αυτό τον τρόπο ανάγει την ατοµική της περίπτωση στην καθολική εµπειρία, αλλά ταυτόχρονα διαφοροποιείται, υπονοµεύοντας την ετερότητα. Στο έργο της Λυµπεράκη την ετερότητα εκφράζει ο Οσµάν, µέσω του οποίου «αµέσως απελευθερώνεται στο νου του αναγνώστη κάθε πληροφορία που έχει για την ξένη χώρα είτε πρόκειται για γνώση, ανάµνηση, εµπειρία είτε για κάποιο πραγµατικό 51 Avtar Brah, «Diaspora Border and Transnational Identities», Cartographies Of Diaspora Contesting Identities, Routledge, σ Μαργαρίτα Λυµπεράκη, Διασπορά, Καστανιώτης, Αθήνα, 1999, σ Ιδ., σ Ιδ., σ Ιδ., σ Ιδ., σ Ιδ., σ Ιδ., σ. 102.

9 ή µη πραγµατικό γεγονός». 59 Η αντίδρασή του αναγνώστη πιθανόν να είναι παρόµοια µε της Ρωξάνης, δηλαδή επιφυλακτική, επηρεασµένος από τις αρνητικές προκαταλήψεις που διέπουν τις σχέσεις Ελλήνων-Τούρκων. Παρακάτω όµως ο αναγνώστης ανακαλύπτει µε έκπληξη πως το αρνητικό στερεότυπο αποδοµείται και η εικόνα του Τούρκου παρουσιάζεται πολύ διαφορετική. «Ω Θεέ µου, γιατί δε µου το είπατε από την αρχή; Η Ελλάδα είναι το πάθος µου» 60. Η Λυµπεράκη υπονοµεύει το στερεότυπο του Τούρκου επιδιώκοντας πιθανότατα να προβληµατίσει τον αναγνώστη της σχετικά µε το εθνικό αυτό στερεότυπο και να οδηγηθεί σε άλλα συµπεράσµατα αφήνοντας στην άκρη τους παραµορφωτικούς φακούς. Φτάνοντας στο τέλος της αναζήτησής της, η Ρωξάννη καταλήγει στο συµπέρασµα πως και η ίδια είναι µέλος της Διασποράς. Ανήκει σε µια οικογένεια που αποτελεί ενσάρκωση της: «Η οικογένειά της µητέρας µου είναι σύµβολο της Διασποράς. [ ] Ίσως όµως αυτό να ναι και οι ρίζες µου» 61. Η ένταξή της στο συλλογικό παρελθόν της Ελλάδας της παρέχει µια σταθερή βάση αναφοράς. Επιστρέφοντας στο Παρίσι από το επίπονο ταξίδι αυτογνωσίας δηλώνει την ταυτότητά της: «Είµαστε πρόσφυγες, πρόσφυγες Έλληνες, εκ Μικράς Ασίας» 62. Τόσο στην περίπτωση της Μιµίκας Κρανάκη όσο και σ εκείνη της Μαργαρίτας Λυµπεράκη, η ανασκόπηση της µεταναστευτικής εµπειρίας είναι συνολική. Το ίδιο ισχύει και για το µυθιστόρηµα Ο άνθρωπος που ταΐζε τα περιστέρια του Άρη Φακίνου 63. Εδώ, αφετηρία για τη διερεύνηση του θέµατος αποτελεί η επιστροφή του Μύρου στην Ελλάδα µετά τη µεταπολίτευση, ενός δηµοσιογράφου που έζησε τα χρόνια της δικτατορίας αυτοεξόριστος στη Γαλλία 64. Και εδώ, οι επιταγές της ιστορικής συγκυρίας καθορίζουν και εδώ την εξέλιξη της προσωπικής βιογραφίας, στην οποία κυρίαρχη θέση κατέχει η ιστορία της αυτοεξορίας. «Συνυφασµένα µε την ιστορία του τόπου (κατοχή, πρώτες µέρες της δικτατορίας), τα καίρια σηµεία της ατοµικής ιστορίας αναβιώνουν στο κείµενο µέσω της λειτουργίας της µνήµης» 65, ανατροφοδοτώντας διαρκώς την ενοχή της φυγής : Θα τρεχε ν αγκαλιάσει τη µάνα του, θα την έκλεινε µέσα σε κείνη τη ζωντανή παρένθεση χρόνια εφτά, καλοµετρηµένα δε θα της έλεγε τίποτα, όλα τα λόγια θα µοιαζαν µε µαύρα γυαλιά σε τυφλού πρόσωπο. Οι άλλοι δε βλέπουν τη φρίκη της τύφλας, αλλά για τον τυφλό τίποτα δεν αλλάζει. Στο σπίτι δεν ήθελε ν αρχίσει να ξεδιπλώνει πακέτα και δέµατα, έτσι τελειώνουν κάποιες άλλες ιστορίες, όχι αυτή που είχε αρχίσει µια νύχτα του Απρίλη αφήνοντας τη ντροπή της φυγής κολληµένη σαν πίσσα στων παπουτσιών τα πέλµατα. Ο Μύρος παραξενευόταν που κανένας συµπατριώτης, όλα αυτά τα χρόνια, δεν στρεφόταν για να κοιτάξει πίσω του, να δει αν άφηνε µαύρα αχνάρια 66. Η ταυτότητά του έχει κάτι το επίπλαστο, όπως τα χαρτιά που έχουν οι πολιτικοί εξόριστοι τα πρώτα χρόνια της εξορίας. Στο διαβατήριο του Μύρου έγραφε 59 Οικονόµου-Αγοραστού, Εισαγωγή στη Συγκριτική Στερεοτυπολογία των εθνικών χαρακτηριστικών στη λογοτεχνία, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1992, σ Ιδ., σ Ιδ., σ Ιδ., σ Άρης Φακίνος, Ο Άνθρωπος που τάιζε τα περιστέρια (µυθιστόρηµα), Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1984 (τέταρτη έκδοση). 64 Εργα του από τις εκδόσεις «Seuil» η Μαύρη Βίβλος της δικτατορίας στην Ελλάδα και Οι τελευταίοι βάρβαροι. Θ ακολουθήσουν η Επιτηρούµενη Ζώνη (1972), οι Παράνοµοι (1976), ο Άνθρωπος που τάιζε τα περιστέρια (1980), η Αθήνα (1980), η Ιστορία µιας χαµένης γης. 65 Άρης Φακίνος, όπ.π, σ Ιδ., σ. 12.

10 «Μόνιµος κάτοικος Εξωτερικού» µε Ε κεφαλαίο. «Έτσι µοιάζει µε τ όνοµα κάποιας άγνωστης χώρας» 67. Διωκώµενος και φυγάς, θύµα αλλά και «εαυτον-τιµωρούµενος», ο Μύρος µετατρέπεται σε δήµιος του εαυτού του, κρατώντας για πάντα την βαλίτσα της εξορίας, ανατροφοδοτώντας τις ενοχές του και τον πόνο του, ακροβατώντας στην κόψη του ξυραφιού και παίζοντας συνειδητά ένα πολύ επικίνδυνο παιχνίδι : «Την [βαλίτσα του] είχαν χρησιµοποιήσει τόσες και τόσες φορές για να πάνε διακοπές, αυτή τη βαλίτσα της εξορίας Σα να δίνει κανείς το σκοινί ενός κρεµασµένου σ ένα κοριτσάκι για να παίξει» 68. Η βαλίτσα, παύει να αποτελεί αντικείµενο, αλλά ανάγεται σε σύµβολο του εκπατρισµένου, όπου παρόν, παρελθόν και µέλλον, πατρίδα και θετή πατρίδα συνωστίζονται και διασταυρώνονται. Οι αναµνήσεις συµφύρουν χώρο και χρόνο, αναδεικνύοντας καταστάσεις και συναισθήµατα για χρονικό διάστηµα που καλύπτει ολόκληρη τη ζωή του κεντρικού προσώπου 69. Οι έννοιες πατρίδα/ ξενιτιά εµφανίζονται συχνά να συνυπάρχουν υπό τη µορφή της αλληλενέργειας οµοίου και ετέρου, της ταλάντευσης ανάµεσα στο οικείο και στο ξένο. Οι έννοιες πατρίδα/ξενιτιά δεν υφίστανται ως ξεχωριστές κατηγορίες, ώστε η µία να συµβάλει στη διαφοροποίηση της άλλης, αλλά αναπαρίσταται η διαλεκτική σχέση ανάµεσα στις κατηγορίες πατρίδα και ξενιτιά 70. «Τι πάει να πει, άραγε, να είσαι από ένα µέρος ή από κάποιο άλλο; [ ] Ξένος είσαι όταν δε νιώθεις ποτέ την ανάγκη να τρέξεις, να βιαστείς, να παραµερίσεις κάποιον που σου κόβει το δρόµο. Ξένη είναι η γη όπου ο χρόνος ανήκει σε άλλους» 71. Ο εκπατρισµένος «έχει εκείνη την ιδιαίτερη έκφραση που θυµίζει εξορία, [ ] που αφήνει την εντύπωση µιας αρρώστιας όπως η ευλογιά ή η λέπρα» 72. Εκτός από την ταυτότητα του εξόριστου, και ο χρόνος έχει κάτι το επίπλαστο, παγώνει στην ξένη χώρα, εκεί «ο χρόνος ανήκει σε άλλους» 73, αποκτά την αίσθηση του προσωρινού και την οδυνηρή αίσθηση της ετερότητας: «Μια φορά τον είχαν ρωτήσει τι πάει να πει εξορία. «Να κάθεσαι κάτω από την τέντα ενός κλειστού µαγαζιού», είχε πει, «να κάθεσαι και να περιµένεις να τελειώσει η βροχή»» 74. Ο Άρης Φακίνος δεν απεµπόλησε ποτέ τη διασπορική του συνείδηση. Αντίθετα, όπως και οι άλλοι Έλληνες εκπατρισµένοι συγγραφείς που µελετήσαµε υπηρέτησαν µέσα από τις επιλογές τους αυτές ως διασπορά, την πατρίδα τους. Ένα ερώτηµα που τίθεται πλέον είναι αν το αφήγηµα της µετανάστευσης αποτελεί αναπόσπαστο µέρος του κανόνα µίας εθνοτικής λογοτεχνίας ή αν είναι απλώς µία θεωρητική κατασκευή που επιζητά να επιβάλλει ένα εξελικτικό µοντέλο για τις εθνοτικές λογοτεχνίες, Υπάρχει µια τάση η µεταναστευτική λογοτεχνία να προσεγγίζεται περισσότερο µε κριτήρια κοινωνιολογικά και όχι αισθητικά 75. Μπορούµε να αποφύγουµε µια κοινωνιολογικής υφής προσέγγιση, να µην έχουµε τη 67 Ιδ., σ Άρης Φακίνος, «Η γλώσσα µας κινδυνεύει!», (συνέντευξη στον Νίκο Λαγκαδινό), Εξόρµηση, 16-17/7/1983, 69 Βενετία Μπαλτά, «Εκπατρισµός, ετερότητα και αναζήτηση ταυτότητας σε κείµενα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας της διασποράς στη Γαλλία», Ρούλα Τσοκαλίδου, Μαρίτα Παπαρούση (επιµέλεια), Θέµατα ταυτότητας στην ελληνική διασπορά. Γλώσσα και λογοτεχνία, Αθήνα, Μεταίχµιο, 2005, σ Αγλαΐα Μπλιούµη, «Διαπολιτισµικά στοιχεία στη µεταναστευτική λογοτεχνία της Γερµανίας : Θεωρία και διαπολιτισµική πράξη», όπ.π., σ Άρης Φακίνος, όπ.π., σ Ιδ., σ Ιδ., σ Άρης Φακίνος, Τα παιδιά του Οδυσσέα, όπ.π., σ Πρβλ. Αγλαΐα Μπλιούµη, «Οι σχέσεις λογοτεχνίας και εθνικής ταυτότητας µέσω της πρόσληψης µεταναστευτικών κειµένων στη Γερµανία», Δια-Κείµενα, Νο 10, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Εργαστηρίου Συγκριτικής Γραµµατολογίας, σ. 32.

11 διάθεση αφοµοίωσης, να µην νιώθουµε τη µεταναστευτική λογοτεχνία ως λογοτεχνία που συµπληρώνει την εθνική λογοτεχνία; Διότι, αφενός αποτελεί πραγµατική πρόκληση για τη λογοτεχνική κριτική η µεταναστευτική λογοτεχνία καθώς και οι µηχανισµοί της κριτικής αυτής, από τη στιγµή που ο λόγος γύρω από τη λογοτεχνία κατασκευάζει έναν τρόπο αντίληψης στενά συνυφασµένης µε την ιδέα της εθνικής ταυτότητας.76 Αφετέρου, η µεταναστευτική λογοτεχνία δεν µπορεί να χωρά «στο εθνοκεντρικό ερµηνευτικό σύστηµα, επειδή λειτουργεί µε τους δικούς της λογοτεχνικούς λόγους, θέτει καινούργιες ερωτήσεις που µε καινούργιες µεθόδους οδηγούν σε καινοτοµικές απαντήσεις» 77. Οι συγγραφείς που µελετήσαµε δεν διαθέτουν µια ελληνικότητα που να προσανατολίζεται απλώς στις ελλαδικές πολιτισµικές νόρµες 78. Στα σύγχρονα πλαίσια της παγκοσµιοποίησης και της πολυπολιτισµικότητας, η λογοτεχνία του εκπατρισµού µετατρέπεται σε µεικτή λογοτεχνία όπου ο συγγραφέας δεν µιλά πια µόνο για τις ρίζες του αλλά και για την ιστορία και τη ζωή των συµπατριωτών του στο εξωτερικό και φτάνει στο σηµείο να συγχέει τους χώρους πατρίδα και χώρα υποδοχής-, αναδεικνύοντας στοιχεία της δικής του κουλτούρας, συχνά ήδη µεικτής, τα οποία εισάγει στο ξένο λογοτεχνικό τοπίο. Η ελληνική λογοτεχνία της µετοικεσίας φαίνεται να αποτελεί το αποτέλεσµα µιας λογοτεχνίας της εξορίας όπου το ουσιαστικό δεν είναι πια να ζεις στο παρόν ένα παρελθόν που ο χρόνος έχει καταστήσει συγκεχυµένο, αλλά να δρας µε τέτοιον τρόπο που το παρελθόν να ξαναζωντανεύει στο παρόν, µε την αρχετυπική µορφή του ταξιδιώτη Οδυσσέα, να συνεχίζει το ταξίδι της αποδηµίας. Βιβλιογραφία 1. ANDERSON, B., Imagined Communities : Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London, ANZALDUA, G., Borderlands / La Fronteram The New Mestza, Spinsters / Aunt Lute, San Francisco, AVTAR Brah «Diaspora Border and Transnational Identities»,Cartographies Of Diaspora Contesting Identities, Routledge. 4. BALTES, Löhr, «Dekonstruktivistische Analyse der Begriffe_Identität - _Migration -_Raum», Renate von bardeleben / Patricia Plummer (Hgrs.), Perpectiven der Frauenforschung : ausgewählte Beiträge der 1. Fachtagung frauen-, Gender-Froschung in Rheinland-Pfalz.Tübingen, Stauffenburg, 1998, 86 k. e. 5. BHABHA, H., «DissemiNation : Zit, narrative und die Ränder der modernen Nation». In : Bronfen, E., Marius B. (Hgrs.), Hybriden Kulturen. Beiträge zur anloamerikanischen Multikultulalismus Debatte. Tübingen, Stauffenberg, 1997, 149 κ.εξ. 6. CHILEA, Ioanna-Cristina, «Nancy Huston entre la perte du nord et la réconciliation avec soi», Actes du Colloque Mythe et mondialisation. L exil dans les littératures francophones (9-10 septembre 2005), Suceava, Editions Universitaires de Suceava, pp Βενετία Αποστολίδου, «Λογοτεχνία και Ιδεολογία: το ζήτηµα των αξιών κατά τη διδασκαλία της λογοτεχνίας», Βενετία Αποστολίδου-Ελένη Χοντολίδου, Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα, εκδ. τυπωθήτω-δαρδάνος, Αθήνα, 1999, σ Ελκε Στουρµ-Τριγωνάκη, «Επικοινωνία και άρνηση επικοινωνίας σε υβριδικά κείµενα», Διακείµενα, Νο 10, ό.π. σ Πρβλ. Μιχάλης Δαµανάκης, «Ελληνικός πολιτισµός =ελλαδικός πολιτισµός;», Λογοτεχνία της Διασποράς και Διαπολιτισµικότητα, όπ.π., σ

12 7. CLIFFORD, J., «On Ethnographic Allegory», in Clifford J., & Marcus G. (ed.), Writing Culture : The Poetics and Politics of Ethnography, University of California Press, Berkeley, 1988, p FOUCAULT, Michel, «Of Other Spaces», Diacritics, (spring 1986), σ GUPTA, Akhil FERGUSON, James, «Πέρα από την κουλτούρα : Χώρος, ταυτότητα και η πολιτική της διαφοράς», Η Προσέγγιση του Άλλου. Ιδεολογία, µεθοδολογία και ερευνητική πρακτική, Αθήνα, Μεταίχµιο, σειρά «Ετερότητες», 2006, σ HALL, Stuart, «Νέες εθνότητες», Η Προσέγγιση του Άλλου. Ιδεολογία, µεθοδολογία και ερευνητική πρακτική, Αθήνα, Μεταίχµιο, σειρά «Ετερότητες», 2006, σ JAMESON, F., «Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism», New Left Review, 146, 1984, σ OKTAPODA-LU, Efstratia, «Diaspora grecque et francophonie aux XXe et XXIe siècles. Une littérature de la migration», στο Babel. Langages- Imaginaires-Civilisations. Regards culturels sur les phénomènes migratoires, Université du Sud Toulon-Var, Faculté des Lettres et Sciences humaines, no 11, 2004, σ SAID, Edward, «The Mind of Winter : Reflections on Life in Exile», Harper, September 1984, σ SOJA, Edward, Postmodern Geographies : The Reassertion of Space in Critical Theory, New York, Verso, TÖLÖYAN, Khachig, «Rethinking Diaspora(s): Stateless Power in the Transnational Moment», Diaspora, 5.1 (1996), σ TREIBEL A., «Transformationen des Wir-Gefühls. Nationale und ethnische Zugehörigkeiten in Deutschland», Blomert, R., Kuzmics, H., Treibel A., (Hrsg.), Transformationen des Wir-Gefühls.Studien zum nationalen habitus, Frankfurt, Suhrkamp, ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ, Βενετία, «Λογοτεχνία και Ιδεολογία: το ζήτηµα των αξιών κατά τη διδασκαλία της λογοτεχνίας», Βενετία Αποστολίδου-Ελένη Χοντολίδου, Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα, εκδ. τυπωθήτω-δαρδάνος, Αθήνα, 1999, σ ΒΕΡΝΙΚΟΣ Ν., ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Σ., Πολυπολιτισµικότητα. Οι διαστάσεις της πολιτισµικής ταυτότητας, Αθήνα, Κριτική, ΔΑΜΑΝΑΚΗΣ, Μιχάλης, «Ελληνικός πολιτισµός =ελλαδικός πολιτισµός;», Δαµανάκης Μιχάλης & Μητροφάνης Γιάννης (επιµέλεια), Λογοτεχνία της Διασποράς και Διαπολιτισµικότητα, (Πρακτικά Διηµερίδας, Ρέθυµνο Οκτωβρίου 2003), Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ., σειρά «Ελληνόγλωσση Εκπαίδευση στη Διασπορά», Ρέθυµνο, 2004, σ ΚΑΛΟΓΕΡΑΣ, Γιώργος, Εθνοτικές γεωγραφίες. Κοινωνικο-πολιτισµικές ταυτίσεις µιας µετανάστευσης, Αθήνα, Κατάρτι, ΚΡΑΝΑΚΗ, Μιµίκα, «Ματαρόα» σε δυο φωνές. Σελίδες ξενητιάς, Αθήνα, Εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη, συλλογή «Μαρτυρίες», ΚΡΑΝΑΚΗ, Μιµίκα, Φιλέλληνες, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας, ΚΥΡΙΑΚΑΚΗΣ, Γιάννης, ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ, Μάρθα (επιµέλεια), «Η Προσέγγιση του Άλλου. Ιδεολογία, µεθοδολογία και ερευνητική πρακτική», Η Προσέγγιση του Άλλου. Ιδεολογία, µεθοδολογία και ερευνητική πρακτική, Αθήνα, Μεταίχµιο, σειρά «Ετερότητες», 2006, σ

13 24. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, Στέφανος, «Η ταυτότητα της διασπορικής λογοτεχνίας», Δαµανάκης Μιχάλης & Μητροφάνης Γιάννης (επιµέλεια), Λογοτεχνία της Διασποράς και Διαπολιτισµικότητα, (Πρακτικά Διηµερίδας, Ρέθυµνο Οκτωβρίου 2003), Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ., σειρά «Ελληνόγλωσση Εκπαίδευση στη Διασπορά», Ρέθυµνο, 2004, σ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ, Βασίλης, «Μεθοριακή λογοτεχνία και κριτική», Σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Διεθνείς προσανατολισµοί και διασταυρώσεις, (επιµέλεια Α. Σπυροπούλου Θ. Τσιµπούκη), Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Μαργαρίτα Λυµπεράκη, Διασπορά, Καστανιώτης, Αθήνα, 1999, 27. ΜΠΑΛΤΑ, Βενετία, «Εκπατρισµός, ετερότητα και αναζήτηση ταυτότητας σε κείµενα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας της διασποράς στη Γαλλία», Ρούλα Τσοκαλίδου, Μαρίτα Παπαρούση (επιµέλεια), Θέµατα ταυτότητας στην ελληνική διασπορά. Γλώσσα και λογοτεχνία, Αθήνα, Μεταίχµιο, 2005, σ ΜΠΛΙΟΥΜΗ, Αγλαΐα, «Διαπολιτισµικά στοιχεία στη µεταναστευτική λογοτεχνία της Γερµανίας : Θεωρία και διαπολιτισµική πράξη», Δαµανάκης Μιχάλης & Μητροφάνης Γιάννης (επιµέλεια), Λογοτεχνία της Διασποράς και Διαπολιτισµικότητα, (Πρακτικά Διηµερίδας, Ρέθυµνο Οκτωβρίου 2003), Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ., σειρά «Ελληνόγλωσση Εκπαίδευση στη Διασπορά», Ρέθυµνο, 2004, σ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ- ΑΓΟΡΑΣΤΟΥ, Ιωάννα, Εισαγωγή στη Συγκριτική Στερεοτυπολογία των εθνικών χαρακτηριστικών στη λογοτεχνία, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, ΠΡΑΣΙΝΟΣ Λύσανδρος, Ο Σοµάλης, Αθήνα, Εστία, ΣΤΟΥΡΜ-ΤΡΙΓΩΝΑΚΗ, Έλκε, «Επικοινωνία και άρνηση επικοινωνίας σε υβριδικά κείµενα», Δια-κείµενα, Νο 8, Εκδόσεις Εργαστηρίου Συγκριτικής Γραµµατολογίας, Θεσσαλονίκη, 2006, σ ΦΑΚΙΝΟΣ, Άρης, «Η γλώσσα µας κινδυνεύει!», (συνέντευξη στον Νίκο Λαγκαδινό), Εξόρµηση, 16-17/7/1983, ΦΑΚΙΝΟΣ, Άρης, Ο Άνθρωπος που τάιζε τα περιστέρια (µυθιστόρηµα), Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1984 (τέταρτη έκδοση). 34. ΦΑΚΙΝΟΣ, Άρης, Τα παιδιά του Οδυσσέα (µυθιστόρηµα), Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1989.