Πρ λογος Εισαγωγή Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ 25-83

Transcript

1 Π E P I E X O M E N A Πρ λογος Εισαγωγή ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 H ΨΥΧΑΝΑΛΥTIKH ΘEΩPIA ΚΑΙ Η ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΑΥΤΙΣΗΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΤΑΥΤΙΣΗ Οι πρώτες ταυτίσεις Τα τιση και ναρκισσισµ ς Το υπερ-εγώ Οι µετέπειτα ταυτίσεις και η διαµ ρφωση ταυτοτήτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΜΑ ΙΚΕΣ ΤΑΥΤΙΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΟΜΑ ΑΣ ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΜΑ Α Η ψυχολογία της οµάδας Ψυχαναλυτική ερµηνεία: οι λιµπιντικές ταυτίσεις ιαµ ρφωση οµαδικών ταυτοτήτων Οµάδες και ισ τητα Ο ναρκισσισµ ς των οµάδων Οι ορµές της επιθετικ τητας και η ανάγκη για εχθρο ς Οµοι τητα και ιαφορά Μετουσίωση [ 7 ]

2 ΠEPIEXOMENA ΜΕΡΟΣ EYTEPO Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΟ ΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ Ορισµ ς του εθνικισµο Μια κυρίαρχη ιδεολογία της νεωτερικ τητας Η εµφάνιση του εθνικισµο στη νεωτερικ τητα Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Η εθνική ταυτ τητα ως κοινωνική ταυτ τητα Η εθνική ταυτ τητα ως πολιτική ταυτ τητα Ορισµ ς και επιµέρους χαρακτηριστικά της εθνικής ταυτ τητας ΚΑΛΟΣ ΚΑΙ ΚΑΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ Πολιτικ ς και εθνοτικ ς εθνικισµ ς Κοιν τοπος εθνικισµ ς Πατριωτισµ ς και εθνικισµ ς TΟ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΑΣΥΝΕΙ ΗΤΟ Μ θοι και εθνική ταυτ τητα Επιλεκτική µνήµη και στερε τυπα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΑΝΑΣΗΜΑΣΙΟ ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ EΘΝΙΚΙΣΜΟΣ, ΕΘΝΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ; Εθνικιστικές τάσεις µέσα στην ιστορία Η σηµασιοδ τηση του έθνους απ τον εθνικισµ Eθνική και εθνοτική ταυτ τητα Εκπαίδευση Mέσα µαζικής ενηµέρωσης και επικοινωνίας Eλίτ ΠΟΤΕ ΕΚ ΗΛΩΝΕΤΑΙ ΕΝΕΡΓΑ Ο ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ; Οι επιµέρους συνθήκες της εκδήλωσης του εθνικισµο [ 8 ]

3 ΠEPIEXOMENA ΜΕΡΟΣ TPITO EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH THΣ ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣHΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΟΡIΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟIΗΣΗ Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ Οικονοµικές προσεγγίσεις Πολυδιάστατες προσεγγίσεις ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Οικονοµική παγκοσµιοποίηση Παγκοσµιοποίηση του πολίτη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΕΘΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΑ ΙΚΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Η επιρροή της παγκοσµιοποίησης στο σ γχρονο κράτος Οικονοµία Νέες τεχνολογίες Π λεµος Περιβάλλον ιακυβέρνηση και κυριαρχία Oι µηχανισµοί τα τισης των εθνικών κρατών Εκπαίδευση Ελίτ Μέσα µαζικής ενηµέρωσης και επικοινωνίας ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ 279 ΟΙ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Ανισ τητα Οικονοµική ανασφάλεια Πολιτισµικές απειλές Περιβαλλοντικές απειλές [ 9 ]

4 ΠEPIEXOMENA Ο π λεµος Η παγκ σµια συνειδητ τητα των απειλών (ή τα ρίσκα της πληροφ ρησης) 293 ΠΑΡΑΤΗΡΟΥΜΕΝΕΣ ΑΝΤΙ ΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ Εθνικισµ ς και εθνική ταυτ τητα Μετανάστευση Πολιτική κινητοποίηση Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ι ΕΟΛΟΓΙΑ ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΟΜΑ ΙΚΩΝ ΤΑΥΤΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ 324 Η εθνική ταυτ τητα ως κυρίαρχη ταυτ τητα Η αναβίωση της θρησκευτικής ταυτ τητας Επίλογος Bιβλιογραφία [ 10 ]

5 NEΛΛH ΨAPPOY EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH THΣ ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣHΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ GUTENBERG AΘHNA 2005

6 EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH THΣ ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣHΣ [ 3 ]

7 BIBΛIOΘHKH KOINΩNIKHΣ EΠIΣTHMHΣ KAI KOINΩNIKHΣ ΠOΛITIKHΣ GUTENBERG Eπιστηµονικ ς Σ µβουλος:.γ. TΣAOYΣHΣ Kαθηγητής Παντείου Πανεπιστηµίου Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών [ 4 ]

8 NEΛΛH ΨAPPOY Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης 356 σσ. (17á24 εκ.) 22,5 δεκαεξασέλιδα Copyright GUTENBERG NΕΛΛΗ ΨΑΡΡΟΥ Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2005 ΙΚΑΙΟΥΧΟΣ: ΓIΩPΓOΣ AP ANOΣ XΑΡIΛAOY TΡΙΚΟΥΠΗ , AΘΗΝΑ KENTPIKH IAΘEΣH: I OTOY 37, , AΘHNA Tηλ.: Fax: info@dardanosnet.gr Mορφολογία - Tεχνική επιµέλεια: Xρήστος ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Eπεξεργασία κειµένων - Σελιδοποίηση: Π. KΑΠΕΝΗΣ (Yπε θυνη: I. HΛΙΟΠΟΥΛΟΥ) ιορθώσεις: Λίλα ΦΩΤΑΚΗ Mοντάζ: Nτίνα AΓΓΕΛΟΥ Στήσιµο εξωφ λλου: Kυριάκος AΘΑΝΑΣΙΑ ΗΣ Aριθµ ς έκδοσης 2337 Kωδ. Kατ ISBN Aπαγορε εται η αναδηµοσίευση και γενικά η ολική, µερική ή περιληπτική αναπαραγωγή και µετάδοση έστω και µιας σελίδας του παρ ντος βιβλίου, κατά παράφραση ή διασκευή µε οποιονδήποτε τρ πο (µηχανικ, ηλεκτρονικ, φωτοτυπικ κ.λπ. N. 2121/93, άρθρο 51). H απαγ ρευση αυτή ισχ ει και για τις δηµ σιες υπηρεσίες, βιβλιοθήκες, οργανισµο ς κ.λπ. (άρθρο 18). Oι παραβάτες διώκονται (άρθρο 13) και τους επιβάλλονται κατάσχεση, αστικές και ποινικές κυρώσεις σ µφωνα µε τον ν µο (άρθρα 64-66). [ 6 ]

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην αυγή της τρίτης χιλιετηρίδας ο κ σµος φαίνεται περισσ τερο ακαταν ητος και απρ βλεπτος απ ποτέ. Τα φαιν µενα που λαµβάνουν χώρα µοιάζουν αντιφατικά, ενώ και οι ερµηνείες και οι προβλέψεις δε βοηθο ν πάντα στο να ξεπεραστεί αυτή η σ γχυση. Έτσι, στον απ ηχο των συνταρακτικών ιστορικών γεγον των που συνέβησαν στα τέλη της δεκαετίας του 80 και οδήγησαν στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, µια σειρά απ διαδικασίες και εξελίξεις δροµολογήθηκαν ή εντάθηκαν. Οι νέες τεχνολογίες εισχώρησαν για τα καλά στη ζωή των ανθρώπων, τουλάχιστον στις αναπτυγµένες κοινωνίες, και προσφέρουν νέες δυνατ τητες επικοινωνίας και πληροφ ρησης, ενώ και πολλά σενάρια επιστηµονικής φαντασίας προηγο µενων δεκαετιών αρχίζουν να φαίνονται λιγ τερο φανταστικά. Κινήµατα αναδ ονται στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ που οργανώνονται και συντονίζονται σε υπερεθνική βάση, αλλά και εξελίξεις που συµβαίνουν σε µια µεριά του πλανήτη επηρεάζουν τη ζωή και τις εξελίξεις και σε άλλα µέρη της υφηλίου. Παρατηρείται µια συρρίκνωση του κ σµου και µια ταυτ χρονη προοπτική συνάντησης και συνεργασίας των ατ µων και των οµάδων σε παγκ σµιο επίπεδο που δείχνει να ξεπερνά τα σ νορα των κρατών. Επίσης, αναδ εται µια τάση τα τισης µε το παγκ σµιο, ή τουλάχιστον µια έντονη συζήτηση για την προοπτική µιας παγκ σµιας οικουµενικής κουλτο ρας και ταυτ τητας βασισµένης σε κοινές αξίες. Ταυτ χρονα µε αυτές τις εξελίξεις, παρατηρείται µια αναβίωση του εθνικισµο σε πολλά µέρη του κ σµου. Αυτή η αναβίωση παρατηρείται τ σο στα διάφορα κινήµατα, συγκρο σεις και διεκδικήσεις εθνικής αυτονοµίας και ανεξαρτησίας, αλλά και στην επαναδιατ πωση και ισχυροποίηση των εθνικών ταυτοτήτων. Οι τελευταίες αποτελο ν στη σ γχρονη εποχή ένα ουσιαστικ σηµείο αναφοράς και καθορισµο των ατ µων, παρ λο που οι διαδικασίες της παγκοσµιοποίησης είναι θεωρητικά αντίθετες σε αυτ. Επίσης, οι εθνικές ταυτ τητες λειτουργο ν συχνά µε έναν τρ πο παράλογο, ακραίο ή ακαταν ητο. Πώς µπορεί να ερµηνευτεί, για παράδειγµα, τι ολ κληρα έθνη παραληρο ν [ 11 ]

10 ΠPOΛOΓOΣ µπροστά στις εθνικές επιτυχίες, ποιας φ σης και αν είναι αυτές; Πώς γίνεται και ένας µουσικ ς διαγωνισµ ς δηµιουργεί συµµαχίες που καθορίζονται απ τους γεω-πολιτικο ς συσχετισµο ς (π.χ. Eurovision); Πώς εξηγείται τι ένας ποδοσφαιρικ ς αγώνας µεταξ εθνικών οµάδων µπορεί να διεγείρει εθνικές αντιπαλ τητες και αντίστοιχες ακρ τητες; Αυτά και πολλά παρεµφερή ερωτήµατα τίθενται στην έρευνα αυτή. Αρχικά, επιχειρείται η εµβάθυνση στην εθνική ταυτ τητα, δηλαδή ο προσδιορισµ ς της φ σης της, της ουσίας της και των δυναµικών της. Με αυτ τον τρ πο µπορο µε κατ αρχάς να γνωρίζουµε ποια είναι η σηµασία της για τα άτοµα και τις οµάδες, αλλά και τις ανάγκες που ικανοποιεί. Μέσω αυτής της εµβάθυνσης µπορο ν να ερµηνευτο ν σε βάθος πολλά απ τα παράλογα φαιν µενα που συχνά µας εκπλήσσουν. Αφο ορίσουµε την εθνική ταυτ τητα, θα επιχειρήσουµε να ερµηνε σουµε τους λ γους για τους οποίους παραµένει µια ισχυρή και καθοριστική συνιστώσα σε µια περίοδο που γίνεται λ γος για την κυριαρχία της παγκοσµιοποίησης, η οποία θεωρείται τι σηµατοδοτεί αντίστροφες διαδικασίες και υπερεθνικές δυνατ τητες ταυτίσεων. Έτσι, θα αποσαφηνιστο ν πολλές έννοιες που κυριαρχο ν στη σ γχρονη προβληµατική, πως η παγκοσµιοποίηση και ο εθνικισµ ς, θα εµβαθ νουµε στην εθνική τα τιση και τη σηµασία του έθνους για τα άτοµα, και θα καταλήξουµε στο ζητο µενο: την ερµηνεία της παρατηρο µενης ενδυνάµωσης των εθνικών ταυτοτήτων στην εποχή της παγκοσµιοποίησης και τις δυναµικές αυτής της τάσης. Το βιβλίο αυτ αποτελεί το επιστέγασµα µιας έρευνας η οποία ξεκίνησε το 1998 και ολοκληρώθηκε το 2004 και είχε ως κίνητρο την καταν ηση της φ σης της εθνικής ταυτ τητας και την εξέτασή της στη σ γχρονη εποχή. Τα θεµέλια της υλοποίησής του τέθηκαν κατά την περίοδο , που και πραγµατοποιήθηκε η πρώτη και βασική µελέτη στα πλαίσια της διδακτορικής µου διατριβής στο London School of Economics (LSE). Η µελέτη αυτή χρηµατοδοτήθηκε εξ ολοκλήρου απ το πρ γραµµα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Training and Mobility for Researchers (TMR), ή αλλιώς Marie Curie. Το πρ γραµµα αυτ είχε ως γενικ τερο σκοπ την προώθηση της ενδο-ευρωπαϊκής ακαδηµαϊκής συνεργασίας και την εξειδίκευση των νέων επιστηµ νων σε ένα πολυπολιτισµικ περιβάλλον. Σε αυτ το πλαίσιο, το LSE υπήρξε µια ιδανική εµπειρία, τ σο για την πολυπολιτισµικ τητά του σο και για τις ερευνητικές δυνατ τητες που παρείχε, καθώς βρίσκεται στην αιχµή των συζητήσεων και ερευνών των σ γχρονων κοινωνικών επιστηµών. Επίσης, η συµµετοχή µου σε οµάδες έρευνας και συζήτησης πως το Association for the Study of Ethnicity and Nationalism µε έφεραν σε επαφή µε σηµαντικές προσωπικ τητες του διεθνο ς ακαδηµαϊκο χώρου και µε τις πιο σηµαντικές και σ γχρονες έρευνες. Στο πλαίσιο αυτ, σηµαντική ήταν η συνεισφορά συγκεκριµένων προσώ- [ 12 ]

11 ΠPOΛOΓOΣ πων, που επιθυµώ να ευχαριστήσω απ αυτή τη θέση. Συγκεκριµένα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές Νίκο Μουζέλη και David Held για το ενδιαφέρον που έδειξαν για την έρευνά µου καθώς και για τα χρήσιµα σχ λιά τους επί του τελικο κειµένου. Για τους ίδιους λ γους ευχαριστώ και τη φίλη και πολιτικ επιστήµονα Κάτια Γκίκιζα, οι κριτικές παρατηρήσεις της οποίας συνεισέφεραν αισθητά στη βελτίωση του κειµένου. Τις µεγαλ τερες ευχαριστίες, µως, οφείλω στον επιβλέποντα καθηγητή µου στο LSE, John Gray, καθώς και στην ρ. Abigail Innes. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που έδειξαν για την έρευνά µου, η πολ τιµη βοήθεια σε λα τα επίπεδα και, κυρίως, ο σεβασµ ς τους στην επιστηµονική ελευθερία που αναζητο σα δηµιο ργησαν τις ιδανικές συνθήκες για την έρευνά µου. Αισθάνοµαι ιδιαίτερα τυχερή γι αυτή την άψογη συνεργασία. Κατά τη διάρκεια της περι δου η παραπάνω έρευνα διευρ νθηκε, εξετάστηκε, αµφισβητήθηκε και βελτιώθηκε. Η κεντρική υπ θεση της διατριβής αυτής αποτέλεσε το θεµέλιο της µετέπειτα µελέτης και επεξεργασίας που οδήγησε σε αυτ το βιβλίο. Το τελικ αποτέλεσµα είναι µια ουσιαστική αναδ µηση της αρχικής µελέτης, εµπλουτισµένης µε βιβλιογραφικές αναφορές αλλά κυρίως εµπειρικά στοιχεία, που το βασικ επιχείρηµα είναι οριοθετηµένο µε σαφήνεια και επαληθευµένο εκ νέου. Σηµαντικ ρ λο στη διαδικασία αυτή και στο τελικ αποτέλεσµα που παρουσιάζω σε αυτ το βιβλίο έχει, εκτ ς απ την προφανή προσωπική προσπάθεια και έρευνα, η ερευνητική και διδακτική µου ενασχ ληση εντ ς του θεσµικο πλαισίου του Πανεπιστηµίου Κρήτης. Ως διδάσκουσα στο τµήµα Κοινωνιολογίας της Σχολής Κοινωνικών Επιστηµών του Πανεπιστηµίου Κρήτης απ το 2003 ως σήµερα βρέθηκα σε ένα περιβάλλον που η συµµετοχή σε συζητήσεις, συνέδρια και ενδο-τµηµατικά σε- µινάρια προσέφεραν πλείστες αφορµές για κριτική και αναθεώρηση της µελέτης µου που αυτή χρειαζ ταν. Επίσης, η διαδικασία της διδασκαλίας υπήρξε καταλυτική στην προσπάθεια βελτίωσης και αναδ µησης των υποθέσεων και συµπερασµάτων της έρευνάς µου, αλλά και στην παρουσίασή τους. Συνεπώς, θα ήθελα να ευχαριστήσω τ σο τους φοιτητές που µε το ενδιαφέρον και τη συµµετοχή τους αποτελο ν µέρη της εποικοδοµητικής αυτής διάδρασης, σο και τους συναδέλφους που συµβάλλουν στη δηµιουργία και λειτουργία αυτο του θεσµικο πλαισίου τ σο στο τµήµα Κοινωνιολογίας σο και στη Σχολή Κοινωνικών Επιστηµών. Ιδιαίτερα να ευχαριστήσω τον αναπληρωτή καθηγητή στο τµήµα Κοινωνιολογίας Ανδρέα Μοσχονά, για το ενδιαφέρον και τα σχ λιά του επί του τελικο κειµένου αυτής της έκδοσης. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω τις βαθ τατες ευχαριστίες µου στις εκδ σεις Gutenberg για τη δυνατ τητα που µου προσέφεραν να παρουσιάσω την πολυετή αυτή µελέτη στο ελληνικ αναγνωστικ κοιν. Ιδιαίτερα να ευχαριστήσω [ 13 ]

12 ΠPOΛOΓOΣ τον Γιώργο αρδαν, αλλά και τον Αποστ λη Λυκο ργο, που δηµιο ργησαν ένα ιδανικ πλαίσιο επικοινωνίας και συνεργασίας για την πρώτη εκδοτική µου απ πειρα. Στο ίδιο πλαίσιο ευχαριστώ και τον καθηγητή ηµήτρη Τσαο ση, υπευθ νου της σειράς Βιβλιοθήκη Κοινωνικής Επιστήµης και Κοινωνικής Πολιτικής, που συµπεριέλαβε το βιβλίο µου στη σειρά που επιµελείται. Κλείνοντας να ευχαριστήσω και τους φίλους Χρήστο Καρρά και Βασίλη Ξηρ για τα πολ τιµα σχ λια σε ουσιαστικές λεπτοµέρειες του βιβλίου αυτο. Φυσικά, η ευθ νη για το τελικ αποτέλεσµα και τις θέσεις εν ς βιβλίου παραµένει πάντα στη συγγραφέα. Σε αυτή τη βάση, είµαι ανοιχτή στην ποια κριτική, σχ λιο ή άλλη παρατήρηση σχετικά µε το περιεχ µενο αυτο του βιβλίου. Tέλος, ε χοµαι η έκδοση αυτή να αποτελέσει την αφορµή εν ς εποικοδοµητικο διαλ γου. Αθήνα, 2005 ΝΕΛΛΗ ΨΑΡΡΟΥ [ 14 ]

13 EIΣAΓΩΓH Aντικείµενο της παρο σας µελέτης είναι η εθνική ταυτ τητα. Ο σκοπ ς της είναι η βαθ τερη καταν ηση της φ σης της εθνικής ταυτ τητας, της δ ναµης και των δυνατοτήτων της, αλλά και η καταν ηση του ρ λου και λειτουργίας της στη νεωτερικ τητα. Ως νεωτερικ τητα ορίζουµε την περίοδο που ξεκινά µε την Αναγέννηση και το ιαφωτισµ στη δυτική Ευρώπη και χαρακτηρίζεται απ το σπάσιµο της παράδοσης, την εκκοσµίκευση, την επιστήµη και την εµπιστοσ νη στα επιτε γµατά της, και το βιοµηχανικ τρ πο παραγωγής. Η νεωτερικ τητα αναφέρεται στο ξεπέρασµα των φεουδαρχικών κοινωνιών του Μεσαίωνα και τη µετάβαση σε ένα νέο ιστορικ παράδειγµα που διήρκεσε απ τον 16ο-17ο περίπου αιώνα µέχρι και σήµερα 1. σο γενικ και αν φαίνεται εν πρώτοις αυτ το εγχείρηµα, εν το τοις δεν είναι α ριστο: το αντικείµεν µας είναι η εθνική ταυτ τητα αφ εαυτή και χι κάποια συγκεκριµένη στο χώρο και στο χρ νο εθνική ταυτ τητα. Ο λ γος είναι τι το συγκεκριµένο προσφέρει τη σε βάθος περιγραφή µιας περίπτωσης και µια ερµηνεία των ιδιαίτερων συστατικών στοιχείων της εθνικής ταυτ τητας εν ς συγκεκριµένου έθνους, ενώ η µελέτη αυτή επιδιώκει τον προσδιορισµ των βασικών χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτ τητας εν γένει, τον κοιν παρανοµαστή λων των εθνικών ταυτοτήτων. Έτσι, δε θα ασχοληθο µε µε τα συστατικά στοιχεία που απαρτίζουν τις εθνικές ταυτ τητες, πως είναι η θρησκεία, η γλώσσα και άλλα, αλλά θα εστιάσουµε στον προσδιορισµ και ανάλυση των µηχανισµών που οδηγο ν ένα άτοµο και µια οµάδα στη συλλογική-εθνική τα τιση. 1. Υπάρχει κατά τις τελευταίες δ ο δεκαετίες µια συζήτηση για το αν βρισκ µαστε ακ µη στη νεωτερικ τητα ή έχουµε περάσει στη µετα-νεωτερική περίοδο. Σε αυτήν τη συζήτηση δε θα υπεισέλθουµε σε αυτήν τη µελέτη, αποδεχ µενοι τι βρισκ µαστε ακ µη στο παράδειγµα της νεωτερικ τητας, ή της λεγ µενης στερης νεωτερικ τητας, δηλαδή σε µια στερη φάση που µως δε συνιστά αλλαγή παραδείγµατος. [ 15 ]

14 EIΣAΓΩΓH Επ µενο βήµα µας, αφο αναλυθεί και κατανοηθεί πλήρως η έννοια της εθνικής ταυτ τητας, θα είναι να την εντάξουµε στο σ γχρονο πεδίο πολιτικής ανάλυσης, και συγκεκριµένα στο κοµµάτι εκείνο της στερης νεωτερικ τητας που αναφέρεται ως παγκοσµιοποίηση. Απώτερος σκοπ ς της µελέτης αυτής είναι η απάντηση στο ερώτηµα, ποιες είναι οι δυναµικές και οι προοπτικές της εθνικής ταυτ τητας στη σ γχρονη εποχή της παγκοσµιοποίησης. Απάντηση που δε θα µπορο σε βεβαίως να δοθεί χωρίς να έχουµε πρώτα αναλ σει πλήρως την εθνική ταυτ τητα. Η ανάλυση µως αυτή απαιτεί την εκτεταµένη αναφορά στον εθνικισµ. Ο λ γος είναι τι ο εθνικισµ ς και η συνακ λουθη δη- µιουργία των εθνικών κρατών σηµασιοδοτο ν σε µεγάλο βαθµ τις εθνικές ταυτίσεις και προσδιορίζουν αρκετές απ τις δυναµικές και επιπτώσεις τους, τουλάχιστον στο πολιτικ επίπεδο. Επιπλέον, ο εθνικισµ ς και οι δυναµικές του εµπλέκονται εξίσου στη συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση και το µέλλον των εθνικών ταυτοτήτων. Είναι λοιπ ν επιβεβληµένη η ανάλυση του εθνικισµο σε αυτή τη µελέτη. Η µεθοδολογία, ο τρ πος προσέγγισης του αντικείµένου σε αυτή τη µελέτη καθορίζεται απ το ίδιο το αντικείµενο. Η εθνική ταυτ τητα αποτελεί τη σ νθεση δ ο στοιχείων: του εθνικο και της ταυτ τητας. Το καθένα απ αυτά τα συστατικά στοιχεία πρέπει να αναλυθεί χωριστά και να κατανοηθεί σε σχέση µε την ίδια του την ιστορία και δυναµική, ώστε να µπορέσουν στη συνέχεια να ερµηνευτο ν σε συνδυασµ µεταξ τους. Επίσης, χρειάζεται να κατανοήσουµε χωριστά την υποκειµενική διάσταση απ την κοινωνική και πολιτική, δηλαδή να προσεγγίσουµε αρχικά τις ατοµικές διεργασίες συγκρ τησης ταυτ τητας για να προχωρήσουµε στην ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας ως κοινωνικής και πολιτικής ταυτ τητας. Συνεπώς, απαιτείται µια πολυδιάστατη προσέγγιση. Η ανάγκη πολυδιάστατης προσέγγισης γίνεται ακ µα πιο έκδηλη καθώς η ιστορική και πολιτική, κυρίως, διάσταση του εθνικισµο και της παγκοσµιοποίησης εµπλέκονται σε ένα πολυσ νθετο ερµηνευτικ πλέγµα που αφορά τις ανθρώπινες αντιδράσεις στα ερεθίσµατα που αυτές θέτουν. Για τις ανάγκες της πολυδιάστατης αυτής προσέγγισης στράφηκα αρχικά στην κοινωνική ψυχολογία ως την επιστήµη που έχει ως αντικείµενο το σηµείο συνάντησης του κοινωνικο και του ατοµικο. Κεντρικ σηµείο της κοινωνικής ψυχολογίας, και ειδικά των θεωριών της κοινωνικής διάδρασης, είναι η σχέση ατ µου και κοινωνίας και η αλληλεπίδρασή τους. Οι κλασικοί της προσέγγισης αυτής (George Mead, Charles Cooley, Richard Jenkins κ.ά.) θεωρο ν την ταυτ τητα ως το αποτέλεσµα µιας συνεχο ς και αδιάκοπης διαδικασίας στο επίκεντρο της διάδρασης ανάµεσα στην κοινωνία και τα άτοµα. Ασχολο νται δηλαδή µε τη σηµασία του επηρεασµο των κοινωνικών επιδράσεων στα άτοµα και στη διαµ ρφωση της ταυτ τητάς τους και µε το σηµείο συνάντησης του [ 16 ]

15 EIΣAΓΩΓH ατοµικο µε το κοινωνικ. µως, ενώ σε περιγραφικ επίπεδο η προσέγγιση αυτή είναι εξαιρετικά ακριβής, δεν προβαίνει σε µια περισσ τερο αναλυτική εξέταση του κάθε συστατικο µέρους αυτής της σχέσης ή στην λεπτοµερέστερη εξήγηση της διαδικασίας. Συνεπώς, παραµένει η ανάγκη µελέτης του κάθε συστατικο στοιχείου του αντικειµένου µας χωριστά, καθώς επίσης και η ανάγκη ανάλυσης της διαδικασίας της τα τισης. σον αφορά στην ανάλυση της ταυτ τητας, η προσέγγιση που επιλέχτηκε είναι η ψυχαναλυτική. Η ψυχανάλυση δίνει ιδιαίτερη βαρ τητα στη διαδικασία της τα τισης και τοποθετεί στο κέντρο της ανάλυσής της το άτοµο και την ψυχοσ νθεσή του, τους ασυνείδητους µηχανισµο ς και τις ορµές που δραστηριοποιο νται εντ ς του. Έτσι, µε αυτή την προσέγγιση θα καταστεί δυνατή η γνωριµία µε τους µηχανισµο ς που διέπουν την τα τιση εν γένει και η καταν ηση της διαδικασίας σχηµατισµο ταυτοτήτων, οποιουδήποτε τ που ή µορφής. µως, ας µην θεωρηθεί τι θα προσεγγίσουµε το άτοµο σε αποµ νωση απ το κοινωνικ του περιβάλλον, είτε αυτ είναι η οικογένεια είτε µια µεγαλ τερη οµάδα. Απεναντίας, αφεν ς ο ανθρώπινος ψυχισµ ς αναλ εται σε σχέση µε τον τρ πο που τον διαµορφώνουν και οι εξωτερικοί παράγοντες, αφετέρου το άτοµο εντάσσεται σε οµαδοποιήσεις και εξετάζεται µέσα σε αυτές. Σε αυτ το πλαίσιο, η ψυχανάλυση αποτελεί ένα σηµαντικ συµπληρωµατικ εργαλείο στην ιστορική, κοινωνι(ολογι)κή και πολιτική προσέγγιση της εθνικής ταυτ τητας, χι µ νο επειδή προσφέρει µια ερµηνεία της τα τισης, αλλά και επειδή απαντά σε ερωτήµατα που απασχολο ν έντονα τους θεωρητικο ς στους σχετικο ς τοµείς. Για παράδειγµα, γιατί οι εθνικές ταυτ τητες είναι τ σο διεισδυτικές και τ σο ισχυρές ώστε να προκαλο ν την κινητοποίηση των ατ µων και των (εθνικών) οµάδων, πως συχνά παρατηρείται; Πώς ερµηνε εται ο παραλογισµ ς που συχνά αποδίδεται εξίσου στις εθνικές ταυτίσεις και στον εθνικισµ αλλά και η συνεχιζ µενη ισχ τους, παρά την απαξίωσή του ακραίου χαρακτήρα τους; Ο Schopflin επισηµαίνει τι για να διατηρεί τη δ ναµη και την παρουσία του ο εθνικισµ ς, πως και οι εθνικές ταυτ τητες, παρ λο τον παραλογισµ που του αποδίδεται, θα πρέπει «να λειτουργεί µε δικο ς του καν νες, καν νες που έχουν λογική εντ ς του πλαισίου του» (Schopflin 1995: 55). Αυτο ς τους καν νες και τη λογική µας αποκαλ πτει η ψυχαναλυτική προσέγγιση καθώς προσφέρει µια βαθιά ανάλυση των δυνάµεων και µηχανισµών που δρουν εντ ς του ανθρώπινου ψυχισµο και προκαλο ν αντιδράσεις και φαιν - µενα που εµφανίζονται ως παράλογα. Αυτά τα φαιν µενα είναι απολ τως κατανοητά και αιτιολογηµένα (άρα και λογικά µε την έννοια του Schopflin) αν ερµηνευτο ν εντ ς του πλαισίου τους. Αυτ το πλαίσιο, τον τρ πο που επιδρά το εξωτερικ στο εσωτερικ, βοηθά να κατανοήσουµε η ψυχανάλυση. Η εφαρµοστικ τητα της φροϋδικής θεωρίας σε κοινωνικά και πολιτικά φαι- [ 17 ] 2 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης

16 EIΣAΓΩΓH ν µενα έχει επισηµανθεί και χρησιµοποιηθεί απ µελετητές και στο παρελθ ν (Parsons 1970, Φροϋδοµαρξισµ ς κλπ.). Αλλά και ο ίδιος ο Freud υποστήριζε τι «αυτ που χαρακτηρίζει την ψυχανάλυση ως επιστήµη δεν είναι το υλικ που έχει στα χέρια της, αλλά η τεχνική µε την οποία το αναλ ει. Μπορεί να εφαρµοστεί στην ιστορία των πολιτισµών, στην επιστήµη των θρησκειών Αυτ το οποίο στοχε ει και ανακαλ πτει είναι αυτ που είναι ασυνείδητο στην πνευµατική ζωή», ατοµικ ή συλλογικ (Freud 1917γ: 437). Συνεπώς, η επιστή- µη που εισήγαγε το ασυνείδητο και ανέλυσε τους µηχανισµο ς του µπορεί να χρησιµοποιηθεί στην ερµηνεία κοινωνικών (ως συλλογικών) φαινοµένων, µε την έννοια τι µπορεί να χρησιµοποιηθεί στην ανάλυση την ανθρώπινης συ- µπεριφοράς ταν το άτοµο εντάσσεται σε µια οµάδα. Μπορο µε να πο µε τι µε την ψυχαναλυτική µέθοδο δίνεται η δυνατ τητα ερµηνείας της ατοµικής παθολογίας, ανεξάρτητα απ το πλαίσιο. Ο Freud το εξέφρασε και πάλι χαρακτηριστικά: είναι αλήθεια τι η ατοµική ψυχολογία ασχολείται µε το άτοµο και τα µονοπάτια µέσα απ τα οποία αναζητά την ικανοποίηση των ορµών του µως, µ νο σπάνια και υπ εξαιρετικές συνθήκες είναι η ατοµική ψυχολογία σε θέση να αγνοήσει τις σχέσεις του υποκειµένου µε τους άλλους. Στη διανοητική ζωή του ατ µου κάποιος άλλος εµπλέκεται απαραιτήτως άρα, και εξ αρχής η ατοµική ψυχολογία, µε αυτή την ευρεία αλλά απολ τως δικαιολογηµένη έννοια, είναι ταυτ χρονα και κοινωνική ψυχολογία (Freud 1921: 95)*. Παρ λο που η ψυχανάλυση είναι κατάλληλη για την καταν ηση των ψυχολογικών διεργασιών της τα τισης και του τρ που αλληλεπίδρασης του εσωτερικο µε τον εξωτερικ κ σµο, δεν είναι βεβαίως αρκετή για να συλλάβει την πολυπλοκ τητα του κοινωνικο και του πολιτικο πλαισίου. Τα ευρ τερα φαιν µενα που καλο µαστε να αναλ σουµε χρήζουν πολιτικής ανάλυσης, καθώς πρ κειται σε µεγάλο βαθµ για πολιτικές και ιδεολογικές διαδικασίες που καθορίζουν την κοινωνική δραστηρι τητα και τις πολιτικές δοµές. Αλλά και η προσέγγιση των ίδιων των πολιτικών φαινοµένων δεν µπορεί να είναι µονοδιάστατη εφ σον υπάρχουν πολλά αλληλοσυµπληρο µενα πεδία. Η ανάλυση και ερµηνεία κοινωνικών και πολιτικών φαινοµένων φαινοµένων που εµπεριέχουν το άτοµο, την κοινωνία και τη θεσµική συγκρ τηση και οργάνωσή της στη διάδρασή τους αποτελεί, για παράδειγµα, το πεδίο της πολιτικής κοινωνιολογίας, χι µως και το προνοµιακ ή αποκλειστικ της πεδίο: η ειδικ τερη θε- µατολογία του εθνικισµο απαιτεί τη συµβολή της ιστορικής κοινωνιολογίας * Σηµ.: λες οι µεταφράσεις των ξεν γλωσσων αποσπασµάτων στα ελληνικά έχουν γίνει απ τη συγγραφέα. [ 18 ]

17 EIΣAΓΩΓH αλλά και µια γενικ τερη ιστορική γνώση των γεγον των, καθώς αφορά πολιτισµικά και ιστορικά συλλογικά υποκείµενα και την πορεία τους µέσα στο χρ νο. Επιπλέον, το αντικείµενο της εθνικής ταυτ τητας εµπεριέχει την ανάλυση της πολιτικής, ως πρακτικής και ως ιδεολογίας, ή καλ τερα ως πρακτικής που συνεπικουρείται απ την ιδεολογικοποίηση των µεταβλητών που καθορίζουν τη συλλογική ζωή και δράση (οικονοµικών, πολιτικών κλπ.). Συνεπώς, και σε αυτ το επίπεδο πέραν δηλαδή του διαχωρισµο ψυχολογικών και λοιπών διεργασιών ανακ πτει η αναγκαι τητα υιοθέτησης µιας πολυδιάστατης ανάλυσης, που θα ονοµάσουµε πολιτική ανάλυση. Λέγοντας πολιτική ανάλυση εννοο µε την κριτική σπουδή, ερµηνεία και αξιολ γηση φαινοµένων που άπτονται του πολιτικο, δηλαδή που αφορο ν τη συλλογική κατάσταση και δράση και τη θεσµική της συγκρ τηση εν µέσω ιδεολογιών, και η οποία προϋποθέτει την κριτική και πάλι ανάγνωση των (σηµαντικ τερων) προσεγγίσεων που αφορο ν τα ειδικ τερα πεδία που καθορίζουν το αντικείµεν της. Στο βαθµ που το αντικείµενο µιας τέτοιας ανάλυσης είναι εξ ορισµο πολυδιάστατο, εφ σον τα κοινωνικοπολιτικά γεγον τα εµπεριέχουν τον υποκειµενικ /ψυχολογικ, κοινωνικ, πολιτικ, οικονοµικ, αλλά και τυχαίο παράγοντα, η πολιτική τους ανάλυση θα πρέπει να ορίζει τις διάφορες πτυχές προς µελέτη, έχοντας πάντα κατά νου τη γνώση της ιστορίας, η οποία µε ένα διακριτικ τρ πο διδάσκει πάντα το παρ ν. Πριν προχωρήσουµε θα ήθελα να προβώ σε µια διευκρινιστική παρατήρηση. Ορισµένοι εκ των µελετητών που έχουν χρησιµοποιήσει την ψυχανάλυση στην ερµηνεία πολιτικών φαινοµένων ονοµάζουν την προσέγγισή τους µε ένα συγκεκριµένο τρ πο. Για παράδειγµα ο Ross (1995) χρησιµοποιεί τον ρο ψυχοπολιτισµική ερµηνεία (psychocultural interpretation) και οι Volkan (1995, 1998) και Λίποβατς (1990) πολιτική ψυχολογία για ν αναφερθο ν στην ψυχαναλυτική ερµηνεία της κοινωνίας ή/και της πολιτικής. Χωρίς να θεωρώ τι οι ροι αυτοί είναι αδ κιµοι ή µη-χρήσιµοι γι αυτ που περιγράφουν, δε χρησι- µοποιώ αυτο ς ή κάποιον παρ µοιο για δ ο λ γους. Ο πρώτος και σηµαντικ τερος είναι πως η παρο σα µελέτη δε συνιστά µια προσπάθεια ψυχαναλυτικής ερµηνείας της εθνικής ταυτ τητας, αλλά µια προσπάθεια ερµηνείας της εν γένει µέσω της ευρ τερης δυνατής οπτικής. Έτσι, χρησιµοποιείται η ψυχαναλυτική προσέγγιση ως ένα απ τα εργαλεία προσέγγισης του αντικειµένου µας και χι ως επαρκής ή µ νη ερµηνεία που προτείνεται σε αυτή τη µελέτη. ε τερον, ο ρος πολιτική ανάλυση, πως τον περιέγραψα αµέσως παραπάνω, καλ πτει πλήρως τ σο τον τρ πο προσέγγισης που θα ακολουθηθεί σο και τη συµπερίληψη της φροϋδικής θεωρίας ως µιας απ τις προσεγγίσεις. Πιστε ω τι η πληρέστερη ερµηνεία της εθνικής ταυτ τητας, πως και των περισσοτέρων πολιτικοκοινωνικών φαινοµένων, προϋποθέτει την, απαιτητική αλλά απαραίτητη, [ 19 ]

18 EIΣAΓΩΓH και πάντα σε συνδυασµ χρήση των επιστηµονικών προσεγγίσεων εντ ς συγκεκριµένου πεδίου δηλαδή, την επιστηµονική επικοινωνία στα πλαίσια της κριτικής πολιτικής ανάλυσης. Η έµφαση που δίνω σε αυτή την εισαγωγή στην επιλογή της ψυχαναλυτικής προσέγγισης δεν απορρέει απ την αντίστοιχη έκτασή της σε αυτή τη µελέτη, αλλά απ το γεγον ς τι δε συνηθίζεται ως προσέγγιση και, συνεπώς, απαιτείται η λεπτοµερής εξήγηση της επιλογής και της χρησιµ τητάς της. Oª OÀ µπµ πoà Tο βιβλίο που κρατά ο αναγνώστης στα χέρια του θα ακολουθήσει τρία µονοπάτια, τρεις θεµατικές εν τητες που, πως υποδηλώνει και ο τίτλος του, αποτελο ν και τα τρία µέρη αυτής της µελέτης: Τα τιση, Εθνικισµ ς, και Παγκοσµιοποίηση. Στο πρώτο µέρος του βιβλίου θα τεθο ν οι βάσεις ανάλυσης του ανθρώπινου ψυχισµο που είναι απαραίτητες για να προχωρήσουµε στη συγκεκριµένη ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας. Το κεφάλαιο 1 είναι εισαγωγικ στις αρχές της ψυχανάλυσης και έχει σκοπ την εξοικείωση του αναγνώστη µε τις βασικές έννοιες της φροϋδικής θεωρίας, πως είναι το ασυνείδητο, οι ορµές, η αρχή της ευχαρίστησης και της πραγµατικ τητας κλπ., µε ιδιαίτερη έµφαση στη διαδικασία της τα τισης η οποία µας αφορά εδώ. Πρ κειται για µια σ νοψη των κεντρικών εννοιών της ψυχανάλυσης που γράφτηκε µε γνώµονα την ε λογη υπ θεση της σχετικής άγνοιας ή της έλλειψης εξοικείωσης µε την ψυχαναλυτική θεωρία ε λογη γιατί το βιβλίο αυτ αφορά ένα θέµα των κοινωνικών επιστη- µών (της κοινωνιολογίας και της πολιτικής επιστήµης κυρίως). Ως πολιτικ ς επιστήµονας και η ίδια δεν εµβάθυνα σο δελεαστικ και αν το βρήκα πολλές φορές περισσ τερο απ σο θεωρο σα τι απαιτείται για την επαρκή και ακριβή ανάγνωση του αντικειµένου µου µέσω αυτής της προσέγγισης. Είναι λοιπ ν µια περιληπτική εισαγωγή σε έννοιες και ορισµο ς της ψυχανάλυσης, που είναι µως το απαραίτητο υπ βαθρο για την ανάλυση που θα ακολουθηθεί για σους δεν έχουν γνώση της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Η τα τιση είναι ένα θέµα που µας απασχολεί και στο δε τερο κεφάλαιο. Σε αυτ ασχολο µαστε κυρίως µε τη διαδικασία της τα τισης σε συλλογικ επίπεδο, τις οµαδικές ταυτίσεις, και µε τους µηχανισµο ς µέσω των οποίων τα µέλη µιας οµάδας αποκτο ν την ίδια ταυτ τητα. Εδώ η ψυχανάλυση προσφέρει µια ερµηνεία της ψυχολογίας της οµάδας (γνωστή και ως ψυχολογία των µαζών) και της παθολογίας της σε σχέση µε την οµαδική τα τιση γενικά και την εθνική τα τιση ειδικ τερα. Σε αυτ το κεφάλαιο θα αναλυθο ν φαιν µενα πως η [ 20 ]

19 EIΣAΓΩΓH ανάγκη παρξης εχθρών και η σχέση της µε την ορµή της επιθετικ τητας, η δηµιουργία µιας οµάδας µέσω της οµοι τητας και της διαφοράς κλπ. Με αυτά τα δ ο κεφάλαια το πρώτο µέρος προσφέρει εν συντοµία µια βασική καταν ηση της διαµ ρφωσης ταυτοτήτων που είναι απαραίτητη για να προχωρήσουµε στον προσδιορισµ των κοινωνικών και πολιτικών χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτ τητας. Η καταν ηση αυτή θα µας συνοδε ει στη συνέχεια που, περνώντας στην κατεξοχήν ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας µέσω του εθνικισµο, η ερµηνεία της ατοµικής συµπεριφοράς εντ ς της οµάδας θα είναι ιδιαίτερα χρήσιµη και συνεχώς παρο σα, πως για παράδειγµα στην ερµηνεία της απήχησης του εθνικισµο, της χειραγώγησης των ανθρώπινων ορ- µών και επιθυµιών σε πολιτικ επίπεδο κ.ο.κ. Έτσι, περνάµε στο δε τερο µέρος του βιβλίου που αφορά στον εθνικισµ και στην επιρροή του στην εθνική ταυτ τητα. Στο βαθµ που η µελέτη της εθνικής ταυτ τητας είναι αδ νατη χωρίς την εκτενή αναφορά στον εθνικισµ (ο οποίος εµπλέκεται και στη συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση), η µελέτη αυτή είναι ταυτ χρονα και µια πολυδιάστατη ανάλυση του εθνικισµο. Το δε τερο µέρος αποτελείται απ δ ο κεφάλαια. Στο κεφάλαιο 3 αναζητείται απάντηση στο εξής ερώτηµα: πο οφείλεται η επικράτηση και απήχηση της εθνικής ταυτ τητας στη νεωτερικ τητα σε σχέση µε τις άλλες κοινωνικές και πολιτικές ταυτ τητες; Η απάντηση βρίσκεται στη σηµασιοδ τηση της εθνικής ταυτ τητας απ τον εθνικισµ, γεγον ς που την καθιστά ταυτ χρονα και εθνικιστική. Στο κεφάλαιο 3 ξεκινάµε ορίζοντας τον εθνικισµ και ερµηνε οντας τη σηµαντικ τητά του ως πολιτικής ιδεολογίας και χι µ νο που προσδίδει ξεχωριστή αξία και ποι τητα στο εθνικ κράτος. Ακολο θως διαχωρίζεται ο εθνικισµ ς απ τον πατριωτισµ και αξιολογο νται διάφοροι τ ποι εθνικισµο σε µια προσπάθεια να βρεθεί ο κοιν ς παρανοµαστής τους. Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στη φαντασιακή διάσταση της εθνικής τα τισης, στα συγκεκρι- µένα αίτια της ισχυρής ασυνείδητης επιρροής του εθνικισµο, καθώς και στο ρ λο των µ θων και των στερεοτ πων. Τέλος, γίνεται µια προσπάθεια προσδιορισµο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που αποκτά η ταυτ τητα µέσω του εθνικισµο. Στο κεφάλαιο 4 επιχειρείται η οριοθέτηση των στοιχείων που χαρακτηρίζουν την εθνική ταυτ τητα και την ξεχωρίζουν απ άλλες, παρ µοιου τ που ταυτ τητες. Επίσης, αποσαφηνίζονται ορισµένα ερωτηµατικά σχετικά µε την εθνική ταυτ τητα, τα εθνικά κράτη και τον εθνικισµ που εγείρονται απ την ανάλυση του τρίτου κεφαλαίου. Έτσι, εξετάζεται η συσχέτιση της µεγάλης απήχησης της εθνικής ταυτ τητας και του εθνικισµο µε το χρ νο εµφάνισης του τελευταίου, αλλά και µε τις ιδιαίτερες συνθήκες που διευκ λυναν τη δη- µιουργία και διάδοσή του είτε αυτές είναι πολιτικές, κοινωνικές, ιστορικές, ή [ 21 ]

20 EIΣAΓΩΓH οικονοµικές. Επίσης τίθεται το ερώτηµα: είναι ο εθνικισµ ς ένα φαιν µενο που εµφανίστηκε για πρώτη φορά στην ιστορία τους τελευταίους τρεις αιώνες; Π τε και γιατί δηµιουργήθηκε; Είναι τα εθνικά κράτη αποκλειστικά νεωτερικές οντ τητες; Τι είναι οι εθνοτικές ταυτίσεις και ποια η σχέση τους µε τις εθνικές; Ποιοι λ γοι συντελο ν στην εµφάνιση ή µεταστροφή του εθνικισµο προς ακραίες και επιθετικές µορφές; Με αυτά τα ερωτήµατα θα κλείσουµε το δε τερο µέρος, ρίχνοντας φως σε ορισµένα κοµµάτια της ιστορίας και των εννοιών που θα αποσαφηνίσουν περισσ τερο το αντικείµεν µας. Στα δ ο πρώτα µέρη, για την Τα τιση και τον Εθνικισµ, δίνεται απάντηση στο αρχικ ερώτηµα σχετικά µε τη φ ση της εθνικής ταυτ τητας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και τις συνθήκες υπ τις οποίες ισχυροποιείται ή παραµένει σε λανθάνουσα κατάσταση. Αυτή η ανάλυση παρέχει και τη βαθ τερη καταν ηση που είναι απαραίτητη για τον περαιτέρω προσδιορισµ µιας συγκεκριµένης εθνικής ταυτ τητας και την εξέτασή της υπ επιµέρους συνθήκες. Το τρίτο και τελευταίο µέρος του βιβλίου αναφέρεται στην παγκοσµιοποίηση και την ενδεχ µενη επίδρασή της στην εθνική ταυτ τητα. Βέβαια, υπάρχει η ιδιαιτερ τητα τι η µελέτη της εθνικής ταυτ τητας σε σχέση µε την παγκοσµιοποίηση δεν είναι απλά µια µελέτη της σε ένα συγκεκριµένο χωροχρονικ πλαίσιο αλλά, επιπλέον, η µελέτη της εντ ς του χωροχρονικο πλαισίου που ζει ήδη ο µελετητής. Αυτ δηµιουργεί µια επιπλέον πολυπλοκ τητα, γιατί απαιτεί τ σο την αποσαφήνιση εννοιών και γεγον των που είναι σ γχρονά µας σο και την αποστασιοποίηση απ αυτά. µως, η συµπερίληψη της παγκοσµιοποίησης υπαγορε θηκε απ µια πληθώρα επιχειρηµάτων αλλά και ρητορικών αναφορών στο δηµ σιο Λ γο, η εγκυρ τητα των οποίων έπρεπε να ελεγχθεί καθώς έθεταν υπ αµφισβήτηση βασικά συµπεράσµατα σχετικά µε τη φ ση των εθνικών ταυτίσεων και το µηχανισµ της τα τισης γενικ τερα. Έτσι, θα εξετάσουµε ορισµένα σηµαντικά και σχετικά µεταξ τους ερωτή- µατα. Η παγκοσµιοποίηση λέγεται τι παράγει νέες µορφές κοινωνικής αλλαγής, τ σο µέσα σο και ανάµεσα στα έθνη και στα κράτη, νέες πηγές και µορφές συγκρο σεων, και ως εκ το του; εγείρει νέα ζητήµατα σχετικά µε τις ταυτ τητες και τους πολιτισµο ς που πρέπει να ερµηνευτο ν και αξιολογηθο ν εκ νέου. Αρχικά, πρέπει να ελεγχθεί η ακρίβεια, θεωρητική και εµπειρική, και η έκταση αυτών των ισχυρισµών. Για παράδειγµα, απ τη µία υποστηρίζεται τι η οικονοµική παγκοσµιοποίηση, που αποδυναµώνει το εθνικ κράτος, συνεπικουρείται απ µια παγκοσµιοποίηση της κουλτο ρας, καθώς οι νέοι επηρεάζονται απ τους συνοµήλικο ς τους σε άλλες, µακρινές κοινωνίες. Απ την άλλη, µως, υπάρχει το αντεπιχείρηµα τι σο περισσ τερο επικοινωνο ν οι άνθρωποι µεταξ τους τ σο ανακαλ πτουν τις ιδιαιτερ τητές τους, τις οποίες µπορεί να τείνουν να αξιολογήσουν ως διαχωριστική γραµµή. Παροµοίως, και [ 22 ]

21 EIΣAΓΩΓH κατά συνέπεια, τίθενται ζητήµατα σχετικά µε την εθνική ταυτ τητα και τις δυνατ τητές της στο παρ ν και στο µέλλον. Ποιες οι προοπτικές της εθνικής ταυτ τητας καθώς και αν ο κ σµος γίνεται ένα µικρ χωρι ; Πο βρίσκονται οι ρίζες των ατοµικών και συλλογικών ταυτίσεων καθώς και αν οι τοπικές, περιφερειακές και παγκ σµιες κουλτο ρες και πολιτισµοί αλληλοεπηρεάζονται, και πώς αυτές αναδιαµορφώνονται µέσω της γεωγραφικής και πολιτισµικής κινητικ τητας; Επίσης, ποιο είναι το µέλλον του εθνικισµο µέσα στις διαδικασίες της παγκοσµιοποίησης; Ποια η σχέση του εθνικισµο και της παγκοσµιοποίησης µε τις παρατηρο µενες εθνικές αφυπνίσεις, συγκρο σεις κλπ.; Η ανάλυση αυτών των ερωτηµάτων θα µας απασχολήσει στα τρία κεφάλαια του τρίτου µέρους, το οποίο θα ξεκινήσει µε το πέµπτο κεφάλαιο. Σε αυτ θα γίνει µια σ ντοµη εισαγωγή στη σχετική συζήτηση και θα καθοριστεί ο ορισµ ς εργασίας µας για την παγκοσµιοποίηση. Έτσι, το κεφάλαιο αυτ είναι εισαγωγικ στην έννοια της παγκοσµιοποίησης. Κατ πιν, στο κεφάλαιο 6 θα αναφερθο µε λεπτοµερώς στα σχετικά επιχειρήµατα και αντεπιχειρήµατα που αναφέρονται στον παρωχηµένο χαρακτήρα του εθνικο κράτους στην εποχή της παγκοσµιοποίησης. Στο βαθµ που το εθνικ κράτος αποτελείται απ το εθνικ και το κρατικ στοιχείο, θα απευθ νουµε χωριστά τα ερωτήµατα, πρώτα σον αφορά το κράτος και τις µεταβολές του λ γω της παγκοσµιοποίησης και στη συνέχεια σον αφορά στις µέχρι τώρα µεταβολές στις εθνικές ταυτίσεις. ηλαδή, σε αυτ το κεφάλαιο θα µας απασχολήσει ο βαθµ ς και η κατε θυνση της µεταβολής τ σο του ίδιου του κράτους σο και των µηχανισµών που δρουν εντ ς του και δηµιουργο ν/ενισχ ουν/υποστηρίζουν την εθνική τα τιση. Το µέληµά µας και στο επ µενο και τελευταίο κεφάλαιο θα είναι να αναδείξουµε τις δυναµικές και δυνατ τητες της εθνικής ταυτ τητας εντ ς του πλαισίου της παγκοσµιοποίησης. Έτσι στο κεφάλαιο 7 θα µας απασχολήσουν οι προοπτικές της εθνικής-ως-συλλογικής ταυτ τητας εντ ς της παγκοσµιοποίησης γενικά, δηλαδή χι σε συνάρτηση µε το εθνικ κράτος (που είναι το αντικείµενο µελέτης του έκτου κεφαλαίου), αλλά σε σχέση µε τις ιδιαίτερες συνθήκες που δηµιουργεί η παγκοσµιοποίηση στην στερη νεωτερικ τητα. Γι αυτ ν το σκοπ θα προσπαθήσουµε να καταγράψουµε τις προσλήψεις των ατ µων και των οµάδων σε σχέση µε την παγκοσµιοποίηση (π.χ. ποια εικ να έχουν γι αυτή), και να διαγράψουµε πιθανές τάσεις και εξελίξεις για την εθνική αλλά και γενικ τερη συλλογική τα τιση εντ ς αυτο του πλαισίου. πως επισήµανα και στην αρχή αυτής της εισαγωγής, ο στ χος µου σε αυτή την έρευνα είναι η κατάκτηση της µεγαλ τερης δυνατής καταν ησης της εθνικής ταυτ τητας. Η πολυπλοκ τητα του αντικειµένου, σε συνδυασµ µε την επιλογή προσέγγισής του µέσω πολλαπλών επιστηµονικών προσεγγίσεων, έχει ως αποτέλεσµα την ανάλυσή του εντ ς διαφορετικών πεδίων και την ανάδειξη [ 23 ]

22 EIΣAΓΩΓH πολλών ερωτηµάτων, η συνάφεια των οποίων προκ πτει απ την άµεση σχέση τους µε την εθνική ταυτ τητα. Αν και η κάθε µία απ τις θεµατικές Τα τιση, Εθνικισµ ς, Παγκοσµιοποίηση αποτελεί ένα ξεχωριστ επιστηµονικ πεδίο και µια µεγάλη συζήτηση απ µ νη της, και µάλιστα απαιτώντας συχνά διαφορετικές επιστηµονικές προσεγγίσεις καθαυτές, ταυτοχρ νως η κάθε µία συµπεριλαµβάνει ως υπο-εν τητα το ζήτηµα των εθνικών ταυτίσεων: και πάνω σε αυτ το κοιν σηµείο στηρίζεται ο συσχετισµ ς τους. Η κάθε µία απ τις θεµατικές εν τητες ανοίγει µπροστά µας απερι ριστες δυνατ τητες µελέτης, δυνατ τητες που, οµολογουµένως, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες και δελεαστικές. Αυτή είναι και µια µεγάλη πρ κληση για µελλοντικές µελέτες. Προς το παρ ν, το βιβλίο αυτ στοχε ει στη σφαιρική καταν ηση της εθνικής τα τισης που θα συµβάλλει στην ευρ τερη καταν ησή της. Επίσης, ε χοµαι το βιβλίο αυτ να εκπληρώσει το σκοπ που πρέπει να έχει κάθε βιβλίο: να καλ ψει υπάρχοντα κενά και να συµβάλλει στη σχετική συζήτηση για το αντικείµενο που πραγµατε εται, να διεγείρει τη σκέψη των αναγνωστών του και να βοηθήσει στην ανάδειξη θεµάτων για µελλοντική έρευνα. [ 24 ]

23 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ Στα πρώτα δ ο κεφάλαια αυτο του βιβλίου το βασικ µας µέληµα θα είναι η καταν ηση της ψυχολογίας του ατ µου και της διαδικασίας µέσω της οποίας τα άτοµα αποκτο ν ταυτ τητα. Για το σκοπ αυτ, το µεθοδολογικ µας εργαλείο θα είναι η ψυχανάλυση. Στο πρώτο κεφάλαιο θα γίνει µια σ ντοµη αλλά συστηµατική εισαγωγή στην ψυχαναλυτική θεωρία στις βασικές έννοιες της ψυχανάλυσης πως αυτές πρωτοδιατυπώθηκαν απ τον Freud. Ιδιαίτερη έµφαση θα δοθεί στην έννοια της τα τισης, δηλαδή της διαδικασίας µέσω της οποίας τα άτοµα συγκροτο ν τις προσωπικές και συλλογικές τους ταυτ τητες. Στο δε τερο κεφάλαιο θα ασχοληθο µε µε τις οµαδικές ταυτίσεις και την οµαδική ψυχολογία ώστε να κατανοήσουµε τους µηχανισµο ς και την λειτουργία της συγκρ τησης οµάδων και της τα τισης µε αυτές. Το έθνος, δηλαδή η εθνική οµάδα, θα αποτελέσει συχνή αναφορά ως παράδειγµα οµάδας και οµαδικής τα τισης, χωρίς ωστ σο να περιοριστο µε σε αυτ. [ 25 ]

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 H ΨΥΧΑΝΑΛΥTIΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΑΥΤΙΣΗΣ Το παρ ν κεφάλαιο αποτελεί µια εισαγωγή στις βασικές έννοιες της ψυχανάλυσης, µε ιδιαίτερη έµφαση στη διαδικασία της τα τισης αλλά και στις έννοιες αυτές που µας βοηθο ν να την κατανοήσουµε καλ τερα. Η παρουσίαση της προσέγγισης αυτής βασίζεται στην κλασική ψυχαναλυτική παράδοση, πως αυτή θεµελιώθηκε απ τον Freud. Η φροϋδική θεωρία περιέχει τα θεµελιώδη στοιχεία της ψυχανάλυσης και προσφέρει τα εργαλεία που είναι απαραίτητα για να κατανοήσουµε τον ανθρώπινο ψυχισµ και τους µηχανισµο ς που προσδιορίζουν τη διανοητική και συναισθηµατική ζωή µηχανισµο ς και εργαλεία που ανακαλ φθηκαν αρχικά απ την κλινική έρευνα του Freud. Παρ λο που υπάρχουν σηµεία και έννοιες που δεν ανέπτυξε λεπτοµερώς, ο πατέρας της ψυχανάλυσης ανέδειξε τα ερµηνευτικά εργαλεία για την προσέγγιση του ασυνείδητου ψυχισµο. Για παράδειγµα, τα ενδιαφέροντα του ίδιου του Freud και η έρευνά του προσδιορίστηκαν σε µεγάλο βαθµ τ σο απ το γεγον ς τι βρισκ ταν στο ξεκίνηµα νέων ανακαλ ψεων (που οδήγησαν στη δηµιουργία της ψυχανάλυσης), σο και απ τις ιδιαιτερ τητες της εποχής στην οποία έζησε. Έτσι, η κλινική του έρευνα ξεκίνησε και εστίασε στην υστερία, ενώ σήµερα το ενδιαφέρον των ψυχαναλυτών έχει µεταφερθεί στη µελέτη άλλων παθολογικών φαινοµένων, πως η κατάθλιψη και η ψ χωση. Είναι λοιπ ν σηµαντικ να κατέχει κανείς αυτά τα εργαλεία καταν ησης της ανθρώπινης συµπεριφοράς, γιατί αυτ προσφέρει τη δυνατ τητα χρησιµοποίησής τους για την προσέγγιση των εννοιών ή των ιδιαίτερων προβληµάτων που επιθυ- µο µε. Για παρ µοιους λ γους δεν θα αναφερθο µε στην εξέλιξη της ψυχαναλυτι- [ 27 ]

25 KEΦAΛAIO 1 κής θεωρίας και στις διάφορες σχολές, δηλαδή στις ιδιαιτερ τητες που ανέπτυξαν στη συνέχεια (π.χ. στους Ορθ δοξους, Λακανικο ς κλπ.). Αυτ γιατί οι κυρι τερες σχολές ανέπτυξαν στην ουσία τη φροϋδική θεωρία, διατηρώντας τις θεµελιακές της παραδοχές, και προέβησαν σε διάφορες επιµέρους ερµηνείες που την εµπλουτίζουν χωρίς να την αµφισβητο ν. Αυτ δεν σηµαίνει τι δεν θα γίνει αναφορά σε ορισµένους αναλυτές και στην συγκεκριµένη συνεισφορά τους που κρίνεται απαραίτητο, αλλά τι δεν θα γίνει εκτενής αναφορά σε κάποια απ αυτές τις µετεξελίξεις. Έτσι, για παράδειγµα, ενώ οι θεωρητικοί της ψυχανάλυσης που έχουν ασχοληθεί µε παρεµφερή µε αυτή τη µελέτη ζητήµατα ( πως ο εθνικισµ ς, ο ρατσισµ ς κ.ά.) τοποθετο νται στην παράδοση που δη- µιο ργησε ο Lacan (π.χ. Zizek, Kristeva, Λίποβατς), δεν κρίθηκε απαραίτητη η ιδιαίτερη αναφορά στη Λακανική προσέγγιση, πέραν των αναφορών σε συγκεκριµένους θεωρητικο ς. Η παρουσίαση αυτή θα ξεκινήσει µε τις κεντρικές ψυχαναλυτικές έννοιες ώστε να έρθουµε σε επαφή µε τη σχετική ορολογία. πως είναι φυσικ, δε θα εξαντλήσουµε λα τα σηµαντικά στοιχεία και έννοιες κάτι τέτοιο θα απαιτο σε περισσ τερο απ ένα κεφάλαιο, περισσ τερο και απ ένα βιβλίο ίσως. Θα γίνει αναφορά µ νο σε αυτές που είναι ουσιώδεις και απαραίτητες για µια αρχική και βασική καταν ηση της ψυχαναλυτικής θεωρίας και, επίσης, για την καταν ηση της τα τισης, που αποτελεί το αντικείµενο ανάλυσής µας. Κάποιες λοιπ ν απ αυτές τις έννοιες θα εξεταστο ν ανεξάρτητα στην αρχή, ενώ κάποιες άλλες θα ερµηνευτο ν σε συνάρτηση µε την τα τιση, την οποία θα αναλ σουµε εκτενώς στη συνέχεια αυτο του κεφαλαίου. µ π Oπ æàã À Ηβασικ τερη έννοια στην ψυχανάλυση είναι αυτή του ασυνειδήτου. Το ασυνείδητο είναι η πιο σηµαντική και καινοτ µος ανακάλυψη του Freud ανακάλυψη µε την έννοια της πρώτης συστηµατικής επεξεργασίας και παρουσίασής του ως µιας σ λληψης αναλυτικής, και χι απλά ως µια γενικ λογη αναφορά ή υποθετική σκέψη πως αναφερ ταν ήδη σε φιλοσοφικά, κυρίως, κείµενα. Απ ιεραρχική σκοπιά, συνεπώς, θα έπρεπε να είναι ο πρώτος ψυχαναλυτικ ς ρος που θα εξηγήσουµε εδώ. Παρ λα αυτά, είναι ιδιαίτερα πολ πλοκο ν αναφερθο µε στο ασυνείδητο χωρίς να έχουµε µια εικ να των ορµών 1, δι τι 1. Η γερµανική λέξη που µεταφράστηκε στα αγγλικά ως instinct είναι η λέξη Trieb, που ση- µαίνει ορµή (drive). Αντιθέτως, η λέξη Instinkt ( instinct στα αγγλικά) χρησιµοποιείται απ τον Freud µ νο σε σχέση µε τα ζώα:... the instincts of animals, στο Moses and Monotheism, 1939: 346 [ 28 ]

26 H ΨYXANAΛYTIKH ΘEΩPIA KAI H IA IKAΣIA THΣ TAYTIΣHΣ η ίδια η επίγνωση της παρξής του δηµιουργήθηκε µέσα απ τις ορµές εν µέρει 2. Έτσι, για την ευκολ τερη καταν ησή του, ας ξεκινήσουµε µε τις ορµές. Οι ορµές είναι οι «αντιπρ σωποι/εκφραστές λων των εσωτερικών δυνά- µεων που προέρχονται απ το σώµα και διαχέονται στο µηχανισµ της διαν ησης» (Freud, 1920: 306) 3 ή, µε άλλα λ για, µια απαίτηση των εσωτερικών δυνάµεων στη σκέψη και το πνε µα. Η ουσία των ορµών είναι η πίεση (pressure) που ασκο ν για την ικανοποίηση των απαιτήσεών τους, η ποσ τητα ενέργειας που εξωτερικε ουν: στην πραγµατικ τητα, οι ορµές είναι οι ίδιες οι εσωτερικές δυνάµεις που αναζητο ν διέξοδο στη διαν ηση, η δι-έξοδος των οποίων γίνεται µέσω ψυχικών αντιπροσώπων /αναπαραστάσεων (Freud 1915b). Η χρήση του ρου, πως τον εισήγαγε ο Freud, δεν υπονοεί σχέση µε το λεγ µενο ζωικ ένστικτο. Πρ κειται για ψυχικο ς αντιπροσώπους που εδράζονται στον ίδιο τον οργανισµ και, συνεπώς, βρίσκονται στα σ νορα µεταξ του πνευµατικο και του σωµατικο : φέρνουν στη ν ηση τα µην µατα που στέλνει ο ανθρώπινος οργανισµ ς. Ο σκοπ ς των ορµών είναι η ευχαρίστηση: αναζητο ν την ευχαρίστηση, δηλαδή την ικανοποίηση του ερεθίσµατος που τις θέτει σε κινητοποίηση και τις κάνει να στέλνουν διάφορα µην µατα στο µηχανισµ της (δείτε επίσης την υποσηµείωση 1 στο ίδιο, σ. 346). Η λανθασµένη απ δοση στα αγγλικά απ την Standard Edition επισηµάνθηκε αργ τερα αλλά διατηρήθηκε για στιλιστικο ς λ γους, καθώς ο ρος ένστικτο είχε ήδη καθιερωθεί. Αξίζει να αναφέρουµε εδώ την υποσηµείωση της επιµέλειας έκδοσης απ το New Introductory Lectures on Psychoanalysis των εκδ σεων Penguin σχετικά µε τη λέξη Trieb : Κυριολεκτικά ορµή [ drive ]. Η γερµανική λέξη µεταφράζεται συχνά έτσι, αλλά χάριν του στιλ και της γραµµατικής, και για να αποφευχθεί η αναχρονιστική παρερµηνεία (anachronistic misrepresentation) των ιδεών του Freud, η λέξη ένστικτο [ instinct ] χρησιµοποιείται σε λη τη Standard Edition (1933β: 129, υποσηµείωση 1). µως, αυτ το λάθος στη µετάφραση δεν είναι ασήµαντο, γιατί οι δ ο λέξεις υποδηλώνουν κάτι διαφορετικ. Η ορµή αναφέρεται σε µια παρ ρµηση, µια αυθ ρµητη ώθηση ή λαχτάρα για κάτι. Το ένστικτο, απ την άλλη, είναι θε- µελιωδώς βιολογικ, άρα και αναπ φευκτο, και δεν µπορεί να γίνει αντικείµενο διανοητικής επεξεργασίας (π.χ. το ένστικτο της επιβίωσης που επιτάσσει τη διατροφή). Τα ένστικτα δεν µπορο ν να γίνουν αντικείµενο κοινωνικής διαµεσολάβησης, κάτι που αντιθέτως χαρακτηρίζει τις ορµές και αποτελεί ουσιαστικ παράγοντα στη µετουσίωσή τους (διαδικασία που θα δο µε στη συνέχεια). Λ γω της σηµαντικ τητας της διαφοράς τους, θα κρατήσουµε την ορθή µετάφραση του ρου γενικά ως ορµής, εκτ ς απ παραθέµατα και αναφορές σε συγγραφείς που αναφέρονται στο ένστικτο, ή ταν η έννοια που θέλουµε να περιγράψουµε είναι πράγµατι αυτή του ενστίκτου (π.χ. στα ζωικά ένστικτα). Ο ρος εµφανίζεται στην ελληνική µετάφραση του Language of Psychoanalysis των Laplanche & Pontalis (1973) ως εν ρµηση (Εκδ σεις Κέδρος, 1986). 2. Εν µέρει, γιατί το ασυνείδητο το προσεγγίζουµε και µέσα απ τα νειρα και την ανάλυσή τους. 3. «Τhe representatives of all the forces originating in the interior of the body and transmitted to the mental apparatus». [ 29 ]

27 KEΦAΛAIO 1 διαν ησης. Για την ακρίβεια, οι ορµές υπηρετο ν την αρχή της ευχαρίστησης 4, δηλαδή αναζητο ν την ευχαρίστηση/ικανοποίησή τους σε κάθε περίπτωση, ακ µα και ταν αυτ δεν είναι άµεσα ορατ ( ταν δηλαδή ενδιάµεσοι τρ ποι ικανοποίησης µιας ορµής δηµιουργο ν την εντ πωση τι εξυπηρετο ν κάποιο άλλο σκοπ ). Τα αντικείµενα των ορµών είναι συνήθως έµψυχα ή άψυχα (πράγµατα ή άνθρωποι), αλλά ακ µη και δραστηρι τητες, ιδέες, σηµεία του σώµατος κλπ., µέσω των οποίων οι ορµές µπορο ν να ικανοποιήσουν το σκοπ τους, το σκοπ της ευχαρίστησης. Τα αντικείµενα των ορµών είναι στην ουσία τα µέσα επίτευξης του σκοπο τους. Η πράξη της επιλογής εν ς ανθρώπου, πράγµατος κλπ. ως αντικειµένου των ορµών, ως αντικείµενο αγάπης (love-object) σ µφωνα µε τη φροϋδική ορολογία, ονοµάζεται επιλογή αντικειµένου (object-choice) ή κάθεξης (object-cathexis) 5. Σε ορισµένες δε περιπτώσεις παρατηρείται µια ιδιαίτερα στενή σχέση, προσκ λληση θα λέγαµε εν ς ατ µου στο αντικείµενο αγάπης: ταν αυτ συµβαίνει, το αντικείµενο µετατρέπεται περισσ τερο σε αυτοσκοπ παρά σε µέσο επίτευξης εν ς σκοπο. Αυτές οι περιπτώσεις είναι παθολογικές, και περιγράφονται µε τον ρο καθήλωση (fixation: αλλιώς προσκ λληση ή προσήλωση), που περιγράφει την εµµονή µε ένα αντικείµενο. Ο Freud στα γραπτά της ωριµ τητάς του ταξιν µησε τις ορµές σε δ ο µεγάλες κατηγορίες: στις ορµές της ζωής και στις ορµές της επιθετικ τητας 6.Ας ξεκινήσουµε µε τις τελευταίες. Οι ορµές της επιθετικ τητας, ή της καταστροφής, έχουν ως σκοπ την καταστροφή, την ταπείνωση, ή ακ µη και το θάνατο. ταν κατευθ νονται προς τα έξω, τον εξωτερικ κ σµο, επιζητο ν να καταστρέψουν οτιδήποτε περιβάλλει το άτοµο, και εκδηλώνονται µε επιθετικ τητα και εχθρ τητα προς τους άλλους. ταν κατευθ νονται προς τα µέσα, προς τον 4. Θα αναφερθο µε στην αρχή της ευχαρίστησης λίγο παρακάτω, σε αυτ το κεφάλαιο. 5. Η έννοια της κάθεξης αναφέρεται στο γεγον ς τι µια ποσ τητα ψυχικής ενέργειας έχει επενδυθεί σε ένα αντικείµενο. Να διευκρινιστεί εδώ τι πρ κειται για µια οικονοµική έννοια: η οικονοµική διάσταση στη φροϋδική θεωρία αναφέρεται στην υπ θεση τι οι ψυχικές διεργασίες και διαδικασίες εµπεριέχουν τη µετάδοση και κυκλοφορία µετρήσιµης ποσ τητας ενέργειας, δηλαδή ενέργειας που µπορεί να αυξηθεί ή να µειωθεί. Στην κάθεξη µιλάµε συχνά για αυξηµένη ποσ τητα ενέργειας που έχει επενδυθεί σε ένα αντικείµενο. είτε επίσης στο Laplanche & Pontalis, 1973: και Αναφέροµαι εδώ στη µεταγενέστερη ταξιν µηση που έκανε στο New Introductory Lectures of Psychoanalysis (1933β). Νωρίτερα, στο Beyond the Pleasure Principle (1920), την ίδια κατηγοριοποίηση ανέφερε και ως Έρως και Θάνατος. Στα νε τερα έργα του, και συγκεκριµένα στο Instincts and their Vicissitudes (1915) ανέφερε µ νο τις ορµές του εγώ, ή ορµές της αυτοσυντήρησης, και τις ορµές της σεξουαλικ τητας (1915: 121). Αυτές οι δ ο οµάδες δεν εξαφανίστηκαν, αλλά εντάχθηκαν το 1920 στην ευρ τερη κατηγορία του Έρωτα/ζωής. [ 30 ]