ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΕΚΤΟΣ ΧΩΡΑΣ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ

Transcript

1 35 ΚEΦΑΛΑΙΟ 2 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΕΚΤΟΣ ΧΩΡΑΣ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ 35

2 36 36

3 37 ΚΕΦAΛΑΙΟ 2: ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΕΚΤΟΣ ΧΩΡΑΣ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ 2.1. Εισαγωγή Οι παράγοντες που προσδιορίζουν τη ζήτηση για αλλοδαπό τουρισµό στη Ρωσία ουσιαστικά δεν διαφέρουν από εκείνους που ισχύουν και για τις άλλες χώρες του κόσµου 25. Όµως, ορισµένοι από αυτούς παίζουν σηµαντικότερο ρόλο, ακριβώς λόγω της απομόνωσης στην οποία είχε βρεθεί η χώρα κατά το παρελθόν και της παγιωµένης συνήθειας να κάνουν οι κάτοικοι της χώρας αυτής µόνο εσωτερικό (domestic) τουρισµό, της επακόλουθης (µετά την Perestroika) αποδιοργάνωσης τόσο της οικονομίας (η οποία κατέληξε σε σχεδόν εκµηδένιση των εισοδη- µάτων και ιδιαίτερα των συντάξεων), όσο και της δημόσιας διοίκησης. Άλλοι σηµαντικοί παράγοντες είναι η δυσκολία των εσωτερικών μετακινήσεων (λόγω κλίµατος) και η μη γνώση από τις ευρύτερες λαϊκές µάζες, µιας διεθνούς ξένης γλώσσας (π.χ. αγγλικά, γερµανικά, γαλλικά) Στατιστικά στοιχεία εξερχόμενου Ρωσικού τουρισμού Για να ευρεθεί ο αριθµός των Ρώσων που εξέρχονται από τη χώρα τους µε σκοπό τον τουρισµό, συµβουλευτήκαµε διάφορες πηγές, όπως: α) τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού 26, ο οποίος παρέχει στοιχεία που αφορούν τον αριθµό των αναχωρήσεων από τη Ρωσία, πολιτών για το εξωτερικό, τους οποίους δεν πρέπει να τους ονοµάσει όλους τουρίστες αφού έχουν αναχωρήσει από τη χώρα για διάφορους σκοπούς, β) Τα Υπουργεία Εξωτερικών, Οικονοµικής Ανάπτυξης και Εµπορίου τα οποία διαχωρίζουν τους σκοπούς των εξερχόµενων ατόµων σε: i) Επαγγελµατικούς (business), ii) Τουριστικούς(tourism), iii) Ιδιωτικούς (private), iv) Μετακινήσεις προσωπικού επιχειρήσεων (Operating Personnel), χωρίς στη συνέχεια να ορίζεται το ακριβές περιεχόµενο 25 Ίδε Μελέτη ΙΤΕΠ υπ αριθ. 17, Τουρισµός Ατόµων Τρίτης Ηλικίας, ΙΤΕΠ (2004). 26 Ίδε WTO, Compendium of Tourism Statistics, διάφορα τεύχη. 37

4 38 κάθε µιας από τις παραπάνω κατηγορίας 27. Επαφίεται στον αναγνώστη να εύρει τρόπο να εκτιµήσει το ποσοστό που αφορά σε τουρίστες, δηλαδή σε άτοµα που κατά την επίσκεψή τους στη χώρα, επιδίδονται σε κάποιο αξιοσηµείωτο βαθµό, σε τουριστικές δραστηριότητες (διακοπές, πολιτισµός-µάθηση-µόρφωση, αθλητικές δραστηριότητες ανάκτησης δυνάµεων και fitness, αναζήτηση της περιπέτειας, διασκέδαση, επίσκεψη συγγενών και φίλων, επαγγελµατικές επισκέψεις, συµµετοχή σε συνέδρια, κ.τ.λ.). Τονίζεται εκ προοιµίου ότι όλα τα στοιχεία που αφορούν τουριστικές αναχωρήσεις τελούν υπό συνεχή αναθεώρηση τόσο από πλευράς Ρωσίας όσο και (κυρίως) από τις χώρες στις οποίες κατευθύνονται οι Ρώσοι που δηλώνουν ότι εξέρχονται από τη χώρα τους µε σκοπό τον τουρισµό. Η βοηθητική πηγή στοιχείων για το ρωσικό τουρισµό είναι τα τρία Ρωσικά Υπουργεία Εξωτερικών, Εμπορίου και Οικονομικής Ανάπτυξης, τα οποία, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, συνεργαζόµενα, έχουν διαχωρίσει τους εξερχομένους Ρώσους σε τρεις βασικές κατηγορίες: α) Η πρώτη κατηγορία αφορά άτοµα που εξέρχονται για επαγγελματικούς σκοπούς. Ο αριθµός αυτών των ατόµων ανήρχετο κατά το 2002 σε 2,6 εκ. (12,8% του συνόλου). β) Η δεύτερη κατηγορία αναφέρεται στους εξερχοµένους µε σκοπό τον τουρισµό. Φαίνεται ότι πρόκειται κυρίως για τουρισµό διακοπών. Τα άτοµα αυτά µε βάση τις ρωσικές στατιστικές ανήρχοντο κατά το έτος 2002, µόνο σε 5 εκ. Πρόκειται µάλλον για άτοµα οικονοµικά εύπορα που είναι διατεθειµένα να ξοδέψουν αρκετά χρήµατα για τις τουριστικές τους δραστηριότητες. Αυτό είναι το «κύριο ρωσικό τουριστικό ρεύµα» στο οποίο κάθε σοβαρή επιχείρηση ή δηµόσιος Οργανισµός πρέπει να υπολογίζει και να σκέπτεται πώς θα αντλήσει από αυτό ένα, όσο γίνεται αυξανόµενο µέσα στο χρόνο, ποσοστό. 27 Για παράδειγµα ο συνεδριακός και ο επιχειρηµατικός τουρισµός περιέχονται στις κατηγορίες: Μετακινήσεις για Επαγγελµατικούς σκοπούς και Μετακινήσεις προσωπικού επιχειρήσεων. 38

5 39 γ) Η τρίτη κατηγορία αναφέρεται σε άτοµα που εξέρχονται για ιδιωτικούς λόγους. Η κατηγορία αυτή, πέραν από την επίσκεψη συγγενών και φίλων και άλλων περιπτώσεων που σχετίζονται µε τον τουρισµό, εµπεριέχει και τους οικονοµικούς µετανάστες. Είναι η πολυπληθέστερη κατηγορία διότι περιέχει το 50% των εξερχοµένων από τη Ρωσία ατόµων (10,8 εκ. το 2002). Εκτιμάται ότι το 1/5 αυτής της κατηγορίας αφορά προσωρινή επίσκεψη συγγενών και φίλων και ως εκ τούτου µπορεί και πρέπει να ενταχθεί κατά το ποσοστό αυτό, στα τουριστικώς ενεργά άτοµα. δ) Η τέταρτη κατηγορία αναφέρεται σε προσωπικό επιχειρήσεων (operating personnel) που θα παραµείνει στη χώρα προορισµού για σχετικά µεγάλο χρονικό διάστηµα (συνήθως άνω του 3- µήνου). Τα άτοµα αυτά για το έτος 2002, ανήρχοντο σε 1,8 εκ. Ύστερα από την παραπάνω ανάλυση, τα άτοµα που εξέρχονται από τη Ρωσία και έχουν τουριστικά ενδιαφέροντα, ή και άλλα ενδιαφέροντα τα οποία για να ικανοποιηθούν, απαιτούν προσφορά υπηρεσιών από τις τουριστικές επιχειρήσεις, εκτιµάται ότι ανήρχοντο κατά το 2002, σε 11,7 εκ. 28 Η διαχρονική εξέλιξη των παρεχοµένων από τη Ρωσία στοιχείων δίδεται στον Πίνακα 2.1 που ακολουθεί. 28 Σηµειώνεται ότι ο ΠΟΤ (Compendium of Tourism Statistics) δίνει πολύ µεγαλύτερο αριθµό εξερχοµένων τουριστών από τη Ρωσία για το

6 40 Πίνακας 2.1 ΡΩΣΙΚΟΣ ΕΞΕΡΧΟΜΕΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ* Αναχωρήσεις για Επαγγελµατικούς λόγους Αναχωρήσεις για Τουρισμό Αναχωρήσεις για ιδιωτικούς λόγους Αναχωρήσεις Προσωπικού Επιχειρήσεων Σύνολο εξερχοµένων από τη Ρωσία ατόµων ,635 12,631 18,077 18,233 20,343 *Πηγή: Υπουργεία Εξωτερικών, Εµπορίου και Οικονοµικής Ανάπτυξης της Ρωσίας Καλείται τώρα ο αναγνώστης να εκτιµήσει από τα παραπάνω στοιχεία, πόσοι είναι οι εξελθόντες από τη Ρωσία µε σκοπό τον τουρισµό. Στη συνέχεια αντλήθηκαν στοιχεία και από την Επετηρίδα της Τουριστικής Στατιστικής του Παγκόσµιου Οργανισµού Τουρισµού (Yearbook of Tourism Statistics) για τις διάφορες χώρες (έτους 2003) 29 από όπου προκύπτει ότι οι Ρώσοι τουρίστες που εξήλθαν από τη χώρα τα τελευταία 3 χρόνια (1999,2000 και 2001) ανέρχονται συνολικά σε: χιλ (1999), χιλ (2000), χιλ (2001) και χιλ. (2000). Τέλος, συνοψίζοντας τα στοιχεία που αντλήσαµε από διάφορες πηγές για τον ρωσικό αλλοδαπό τουρισµό κατασκευάσαµε τον Πίνακα 2.2 όπου φαίνονται οι διαφορές που υπάρχουν µεταξύ των πηγών. 29 ιότι τα στοιχεία των προηγουµένων σε πολλές περιπτώσεις έχουν ακυρωθεί. 40

7 41 Πίνακας 2.2 ΡΩΣΙΚΟΣ ΕΞΕΡΧΟΜΕΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ (σε χιλιάδες) Πηγή / Έτος Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής 1. Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού (Compendium of Tourism Statistics)* ,3% (98/01) 2. Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού** (Yearbook of Tourism Statistics 2002 και 2003) 3. Yπουργεία: Εµπορίου, Εξωτερικών και Οικονοµικής Ανάπτυξης της Ρωσίας (3η γραµµή πίνακα 2.1: Αναχωρήσεις για τουρισµό) 4. Εκτίµηση του συνολικού τουρισµού µε βάση τα στοιχεία των ρωσικών Υπουργείων (επεξεργασία στοιχείων πίνακα 2.1)*** ΝΑ % (99/01) 10,9% (98/02) 7, ,006 10,633 11,673 12,1% * Στοιχεία από το Compendium of Tourism Statistics. ** Στοιχεία που συλλέξαµε από 208 χώρες (πηγή: Επετηρίδα του ΠΟΤ, 2002 και 2003). Οι παρατηρούµενες σηµαντικές διαφορές των δύο παραπάνω πηγών-δη- µοσιεύσεων του ΠΟΤ, αν και η διαφορά του αριθµού των χωρών είναι µόνο 5 (ονοµαστικά οι χώρες Djibouti, French Guiana, Mauritania, San Marino, Saudi Arabia οι οποίες περιέχονται στο Compendium και όχι στο Yearbook), φανερώνουν την αναξιοπιστία των σχετικών στοιχείων. Φαίνεται ότι η Ρωσία δεν µπορεί και ίσως να µην επιθυµεί να διαχωρίσει τους τουρίστες από τους οικονοµικούς και άλλους µετανάστες. *** Ελήφθησαν υπόψη: οι «αναχωρήσεις για τουρισµό» όπως αναφέρονται από τις ρωσικές στατιστικές,, ο επαγγελµατικός τουρισµός µαζί µε τις αναχωρήσεις προσωπικού επιχειρήσεων. Προστέθηκε και η επίσκεψη συγγενών και φίλων η οποία ελήφθη ίση µε το 1/5 των εξερχοµένων για προσωπικούς λόγους. 41

8 42 Από τα παραπάνω στοιχεία δεχόµαστε, για τους σκοπούς της παρούσας µελέτης, τις εκτιµήσεις που προέκυψαν από τα στοιχεία των Επετηρίδων του ΠΟΤ (δεύτερη γραµµή του πίνακα 2.2), διότι προσεγγίζουν κατά µεγάλο ποσοστό τις εκτιµήσεις που προκύπτουν από τα στοιχεία των ρωσικών Υπουργείων (τέταρτη γραµµή του Πίνακα 2.2). Οι εκτιµήσεις του ΠΟΤ που παρέχονται από το Compendium of Tourism Statistics, περιέχουν και τους οικονοµικούς µετανάστες οι οποίοι δεν ενδιαφέρουν την παρούσα µελέτη και ως εκ τούτου δεν θα χρησιµοποιηθούν στις προβλέψεις που θα γίνουν στην παράγραφο Προσδιοριστικοί Παράγοντες του Εξερχόμενου Ρωσικού Τουρισμού Από τα παραπάνω φαίνεται ότι, λόγω της αδυναµίας διαχωρισµού των Ρώσων τουριστών από τις λοιπές κατηγορίες ατόµων που εξέρχονται από τη χώρα, τα διαθέσιµα σήµερα στοιχεία για αλλοδαπό ρωσικό τουρισµό είναι διαχρονικά περιορισµένα και συζητήσιµης αξιοπιστίας 30. Έτσι, δεν µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε ποσοτικές στατιστικές και οικονοµετρικές αναλύσεις για να ελέγξουµε τη σηµαντικότητα κάθε παράγοντα στη διαµόρφωση της ζήτησης για αλλοδαπό τουρισµό στη Ρωσία. Καθίσταται ως εκ τούτου, δυσχερής, η πρόβλεψη της µελλοντικής τουριστικής δραστηριότητας των Ρώσων που εξέρχονται από τη χώρα τους για αλλοδαπό (outbound) τουρισµό. Θα αρκεστούµε, λαµβανοµένων υπόψη των παραπάνω δυσκολιών, στην εξαγωγή συμπερασμάτων από την πληθώρα των μελετών που έχουν µέχρι σήµερα γίνει για διάφορες άλλες χώρες. Η σχετική αυτή δυσκολία θα µας αναγκάσει να εξάγουµε συµπεράσµατα περιορισµένης ισχύος (tentative conclusions). 30 εν εκτείνονται σε χρονική περίοδο του παρελθόντος µεγαλύτερη της τριετίας. 42

9 Αξιοποίηση Ερευνητικών Ευρημάτων από άλλες Χώρες Από τη σύνοψη περίπου 80 εργασιών διαφόρων ερευνητών την οποία παρουσιάζει ο Geoffrey Crouch (1994) 31 στο Journal of Travel Research, για όλες τις ερευνώµενες χώρες 32 προκύπτει ότι οι βασικότεροι και γενικής φύσεως παράγοντες που προσδιορίζουν την ζήτηση για τουρισµό στην αλλοδαπή των πολιτών µιας χώρας είναι: Το ύψος, η κατανομή και ο ρυθμός αύξησης του εθνικού εισοδήματος. Η σχετική εισοδηματική ελαστικότητα κυµαίνεται µεταξύ 0,4 και 6,9. Όταν µια χώρα βγαίνει από την αποµόνωση και ανοίγεται στο διεθνή ορίζοντα, η αύξηση του εθνικού εισοδή- µατος συνοδεύεται από πολύ µεγαλύτερη αύξηση της ζήτησης για αλλοδαπό τουρισµό. Η σχετική ελαστικότητα είναι µεγάλη. Τούτο εξηγείται διότι οι πρώτοι πελάτες είναι οι πολύ πλούσιοι. Όσο, όµως το εθνικό εισόδηµα αυξάνεται µετέχουν και οι χα- µηλότερες εισοδηµατικές τάξεις στον αλλοδαπό τουρισµό και η ελαστικότητα, αν και υψηλή ακόµη, έχει παρατηρηθεί ότι κατά κανόνα µειώνεται 33. Αυτό φαίνεται ότι ισχύει στην περίπτωση της Ρωσίας, διότι εκτιµώντας την µέση εισοδηματική ελαστικότητα του ρωσικού εξερχόµενου τουρισµού (προς όλες τις χώρες) ευρέθη ότι αυτή είναι ίση µε 2,66, όπως φαίνεται στον αµέσως παρακάτω πίνακα 2.3. Μια δηλαδή αύξηση (ετήσια) του εισοδήµατος κατά π.χ. 5% συνοδεύτηκε κατά την περίοδο µε ετήσια αύξηση του εξερχόµενου τουρισµού της Ρωσίας κατά 5%Χ2,66 = 13,3%. Αυτό δεν σηµαίνει βέβαια ότι η ελαστικότητα αυτή θα συνεχίσει να είναι τόσο µεγάλη και στο µέλλον. Οπωσδήποτε θα κατέλθει, 31 Geoffrey I. Crouch (1994), The Study of International Tourism Demand: A Survey of Practice, Journal of Travel Research, Vol. XXXII Νο4. 32 Βέβαια, ο τουρισµός (από και προς) χώρες της. Ευρώπης και της Β. Αµερικής κυριαρχεί στις παραπάνω έρευνες. Έχουν, όµως, ληφθεί υπόψη και ένας αριθµός χωρών της Κεντρικής και Νότιας Αµερικής, της Αφρικής, της Ασίας του Ειρηνικού, της. Ανατολής και της Ανατολικής Ευρώπης. Οι έρευνες αναφέρονται στην 40-ετή περίοδο 1950 έως ιότι η οριακή ροπή προς τουρισµό (ΟΡΤ) του group των ατόµων που είχαν ήδη υψηλό εισόδηµα µειώνεται (λόγω κορεσµού) ενώ η ΟΡΤ του group των ατόµων που τώρα αυξάνεται το εισόδηµα, αυξάνεται (λόγω έλλειψης τουριστικών εµπειριών). Το συνολικό αποτέλεσµα, βέβαια, εξαρτάται από τη σχετική σηµασία του κάθε group. 43

10 44 όµως θα συνεχίσει να ευρίσκεται υπεράνω της µονάδας για αρκετό χρονικό διάστηµα. Οι τιµές της χώρας προέλευσης σχετικά µε τις τιµές της χώρας προορισµού. Η ελαστικότητα της σχετικής τιµής ευρέθη, από τις παραπάνω µελέτες, ότι κυµαίνεται µεταξύ 0.37 και 4,15. Πίνακας 2.3 Εισοδηματική Ελαστικότητα του Εξερχόμενου Ρωσικού Τουρισμού Πηγή στοιχείων Περίοδος Ετήσιος ρυθμός μεταβολής εθνικού εισοδήματος G Y 34 Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής Αναχωρήσεων G T Ελαστικότητες Ε Υ = G T / G Y 1. ΠΟΤ (Yearbook of Tourism Statistics) 2. Υπουργεία: Εµπορίου, Εξωτερικών και Οικονοµικής Ανάπτυξης της Ρωσίας 1999/02 6,5% 14% 2, /02 4,12% 12,1% 2,93% 3. Μέσος Όρος των ανωτέρω 4,91% 13,0% 2,66* Σηµειώνεται ότι το παραπάνω εύρος ελαστικοτήτων αφορά και τις «σταυροειδείς ελαστικότητες ως προς την τιµή». Μόνο το πρόσηµο αλλάζει (γίνεται θετικό). Τις ελαστικότητες δηλαδή που αναφέρονται στις µεταβολές των σχετικών τιµών που επικρατούν σε εναλλακτικούς προορισµούς (π.χ. Ελλάδα / Ισπανία, κ.τ.λ.). Στην περίπτωση της Ρωσίας (µε στοιχεία της τελευταίας 34 Πηγή: Economist Intelligence Unit, 2003, Country Reports, RUSSIAN FEDERATION. 44

11 45 τριετίας), η σχετική ελαστικότητα (ως προς τις τιμές της Ελλάδας) ευρέθη να είναι εξαιρετικά µικρή και ίση µε -0,095 ( -0,1). Στην ανάλυση των επιδράσεων των σχετικών τιµών στις τουριστικές ροές πρέπει να περιληφθούν και οι συναλλαγµατικές ισοτιµίες. Όµως, οι απόψεις των ερευνητών δεν συγκλίνουν αναφορικά µε τον τρόπο κατά τον οποίο οι συναλλαγµατικές ισοτι- µίες θα ήταν λογικό να περιληφθούν στην ανάλυση, διότι οι τουρίστες αντιδρούν διαφορετικά στις µεταβολές της ισοτιµίας από τις µεταβολές στις τιµές. Είναι αλήθεια ότι οι τουρίστες προτού αναχωρήσουν γνωρίζουν καλά την ισχύουσα συναλλαγµατική ισοτιµία και τη λαµβάνουν υπόψη στις αποφάσεις τους, αλλά τις επικρατούσες στη χώρα προορισµού τους τιµές δεν τις γνωρίζουν τέλεια. Αποτέλεσµα αυτής της διαφοράς γνώσης µπορεί να είναι ότι οι τουρίστες αφού φθάσουν στη χώρα προορισµού τους, προσαρµόζονται στις τιµές που θα συναντήσουν εκεί, είτε µεταβάλλοντας το ποσό που θα δαπανήσουν σε ηµερήσια βάση, είτε αυξοµειώνοντας το χρόνο παραµονής τους. Πολλοί ερευνητές έχουν χρησιµοποιήσει το είκτη Τιµών Καταναλωτή ( ΤΚ) ως τη σχετική µεταβλητή, άλλοι προσπάθησαν να υπολογίσουν ένα «είκτη Κόστους Ζωής Τουριστών» 35, όπως έκαναν οι συγγραφείς Witt και Martin, 1987) 36, αλλά και ο Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού(1985) 37. Το κόστος μεταφοράς για προορισμούς που δεν απέχουν σημαντικά μεταξύ τους, ευρέθη από τις παραπάνω έρευνες ότι δεν παίζει σημαντικό ρόλο στην επιλογή του τόπου προορισμού. Εξάλλου οι γειτονικοί προορισµοί θεωρούνται κατά κανόνα ως «συµπληρωµατικοί» µε την έννοια ότι αν κάποιος επισκέπτεται τον ένα από αυτούς, έχει την τάση να θέλει να επισκεφτεί και τον γειτονικό προορισµό που δεν απέχει σηµαντικά. 35 Πρόκειται για ένα «καλάθι» που περιέχει τα αγαθά και τις υπηρεσίες που συνήθως καταναλίσκει ο τουρίστας όταν κάνει τουρισµό. 36 Witt s., and Ch. Martin, 1987, Deriving a Relative Price Index for Inclusion in International Tourism Demand Estimation, J.T.R. Vol. 25 (3). 37 World Tourism Organisation, 1985, Guidelines for Constructing a Tourism Price Index. 45

12 46 Βεβαίως, η µεγάλη απόσταση µεταξύ χώρας προέλευσης και χώρας προορισµού, µπορεί να παίξει ακόµη και θετικό ρόλο για έναν τουρίστα που ταξιδεύει συνεχώς, που επιθυµεί την αλλαγή και θέλει να περιηγηθεί νέους τόπους και να γνωρίσει τον τρόπο ζωής και τον πολιτισµό των κατοίκων διαφόρων χωρών που ευρίσκονται σε απόσταση από τη χώρα προέλευσής του. Τα παραπάνω σηµαίνουν ότι χώρες όπως η Ισπανία, Ιταλία, ή και η Τουρκία, από πλευράς απόστασης και κόστους µεταφοράς, δεν φαίνονται ελκυστικότερες από την Ελλάδα για τον αλλοδαπό ρωσικό τουρισµό. Έτσι, άλλοι λόγοι καλούνται να εξηγήσουν την σχετικά µεγαλύτερη προτίµηση που δείχνουν σήµερα οι Ρώσοι για τις τρεις αυτές ανταγωνίστριες χώρες. Οπωσδήποτε, µέσα σε αυτούς περιλαµβάνονται οι αποτελεσματικότερες ενέργειες Διαφήμισης και γενικότερης Προώθησης του τουριστικού προϊόντος που κάνουν οι ανταγωνιστές µας, αλλά και η σχετικά μεγαλύτερη ευκολία απόκτησης βίζας σε αντίθεση µε την ελληνική περίπτωση, όπως θα εξηγηθεί σε άλλο κεφάλαιο της µελέτης. Οι τουρίστες εκτός group (ανεξάρτητοι) φάνηκε (από τις σχετικές μελέτες) ότι παραμένουν περισσότερο χρόνο και ξοδεύουν περισσότερα χρήματα (συνολικά και όχι ανά διανυκτέρευση). Οι δαπάνες προώθησης (και διαφήμισης) φαίνεται ότι, γενικώς, παίζουν ρόλο θετικό στην προσέλκυση τουριστών, ιδιαίτερα όταν πρόκειται να ανοιχθεί μια καινούρια αγορά (περίπτωση Ρωσίας). Βέβαια, η παραπάνω αναφερόµενη σύνοψη αναφέρει µόνο επτά περιπτώσεις που εξέτασαν τη σηµασία του παράγοντα «προώθηση» στη σχετική ανάλυση. Η δυσκολία εξεύρεσης στοιχείων για τις ιδιωτικές επιχειρήσεις ανάγκασε πολλούς ερευνητές να περιοριστούν στην έρευνα της επίδρασης µόνο των κρατικών δαπανών προώθησης του τουρισµού. Όσον, όµως, αφορά τη Ρωσία, η προώθηση και διαφήµιση του ελληνικού τουριστικού προϊόντος πρωτίστως από το κράτος και συµπληρωµατικά από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, είναι αναγκαίος όρος για την προσέλκυση του επιθυµητού τουριστικού ρεύµατος. Αποτελεί δημιουργία υποδομής. 46

13 47 Τα παραπάνω αποτελέσµατα και η εµπεριεχόµενη σε αυτά πληροφόρηση θα χρησιµοποιηθούν στο επόµενο κεφάλαιο που θα προσπαθήσουµε να προβλέψουµε, όσο τούτο είναι δυνατόν, τη µελλοντική τουριστική ζήτηση των Ρώσων για αλλοδαπό τουρισµό στις χώρες της Μεσογείου. Ιδιαίτερα θα προσπαθήσουµε να προβλέψουµε τον αριθµό των Ρώσων που θα επισκεφτούν τη χώρα µας και ως ένα βαθµό τις αντίστοιχες συναλλαγµατικές εισπράξεις κατά την περίοδο Εκτίμηση (Πρόβλεψη) του Συνολικού Εξερχόμενου Ρωσικού Τουρισμού (αδιακρίτως χώρας προορισμού) για την Περίοδο 2002/ Πρώτη Μέθοδος: Σχηματισμός Σεναρίων με Βάση την Εισοδηματική Ελαστικότητα Προκειµένου να εκτιµήσουµε την αναµενόµενη εξέλιξη του ρωσικού εξερχόµενου τουρισµού υποθέσαµε στην παρούσα περίπτωση ότι ο κύριος προσδιοριστικός παράγοντας είναι η αύξηση του εθνικού εισοδήµατος της Ρωσίας µε περιοριστικό παράγοντα (constraint) τους διάφορους περιορισµούς που θέτει τόσο η Ρωσία όσο και οι χώρες προορισµού των Ρώσων τουριστών. Είναι λογικό, στη συνέχεια, να υποθέσουµε ότι η εισοδηµατική ελαστικότητα θα διατηρηθεί σε αρκετά υψηλό επίπεδο 38. Θα κατέρχεται, βέβαια, µε την πάροδο του χρόνου καθώς θα αυξάνεται το εισόδηµα αλλά και η ισοκατανοµή του. Όµως για ολόκληρη την προσεχή 5-ετία δεν θα ήταν ρεαλιστικό να υποτεθεί ότι αυτή θα κατέλθει κάτω του 1,5 αλλά και ούτε ότι θα υπερβεί το 2,5. Μόνο όταν η Ρωσία αποκτήσει σταθερή οικονομική, διοικητική και κοινωνική δομή παρόµοια µε εκείνη των δυτικών χωρών και αρχίσουν, επίσης, να µαθαίνουν (οι περισσότεροι κάτοικοι), αποτελεσµατικά, τουλάχιστον µια ξένη γλώσσα, τότε αναµένεται να προσαρµοστεί η εισοδηµατική ελαστικότητα του τουρισµού στα επίπεδα των δυτικών χωρών (από 1,0 έως 2,0). Αυτό αναµένεται να συµβεί στο απώτερο µέλλον. Ίσως υπερβεί και τη δε- 38 Ας σηµειωθεί ότι η εισοδηµατική ελαστικότητα έχει πολύ µεγαλύτερη επίδραση στις προβλέψεις της τουριστικής ζήτησης από το ρυθµό αύξησης του εισοδήµατος. 47

14 48 καετία, διότι σήµερα η επικρατούσα οικονοµική ένδεια δεν αφήνει περιθώρια για εκµάθηση ξένων γλωσσών και ταξίδια στο εξωτερικό από τις ευρύτερες λαϊκές µάζες. οκιµάστηκαν διάφορα Σενάρια για να γίνουν προβλέψεις, που παρουσιάζονται στον πίνακα 2.4 (σελ. 41): α) Το Σενάριο 1 υποθέτει εισοδηµατική ελαστικότητα (E Y ) ίση µε 2,66 39 και ρυθµό αύξησης του εισοδήµατος (G Y ) ίσον µε 0,06 (6%). Με βάση αυτό το Σενάριο αλλά και το γεγονός ότι το έτος 2001 πραγματοποιήθηκαν τουριστικές αναχωρήσεις, θα προκύψουν κατά το έτος 2010, 35,3 εκ. τουριστικές αναχωρήσεις από τη Ρωσία για τον υπόλοιπο κόσμο και κατά το έτος 2020, 155 εκ. αναχωρήσεις. Αν το Σενάριο αυτό πραγματοποιηθεί τότε η τουριστική τάση (αναχωρήσεις ανά 100 κατοίκους) των Ρώσων θα φθάσει το 2010 στο 25,7% 40 και θεωρείται αρκετά υψηλή για τη χώρα αυτή. Επίσης η προκύπτουσα τουρ. τάση για το 2020 θα είναι 119,5%. Ως εκ τούτου δεν κρίνεται ρεαλιστικό αυτό το Σενάριο αφού πρόσφατα (έτος 2000) όλες οι χώρες της Ευρώπης από κοινού εµφάνισαν τουριστική τάση ίση µε 55,6% 41. β) Το Σενάριο 2 με E Y = 2,0 και G Y = 6%. Με βάση αυτό το Σενάριο οι προβλεπόµενες αναχωρήσεις κατά το έτος 2010 θα είναι 25,8 εκ. και θα προκύψει τουριστική τάση για το έτος αυτό, ίση µε 18,8%. Για το έτος 2020 προβλέπονται 80,2 εκ. αναχωρήσεις. Όµως, ακόµη και γι αυτό το Σενάριο εγείρονται αρκετές αµφιβολίες ως προς την πραγµατοποίησή του ακόµη και αν ο ρυθµός αύξησης των εισοδηµάτων είναι ίσος µε 6% για όλη την περίοδο Ο λόγος είναι προφανής: α) Η είσοδος Ρώσων τουριστών στις δυτικές ιδιαίτερα χώρες δεν θα παύσει να διατελεί υπό περιορισμό λόγω της Συνθήκης Schengen. Για το λόγο αυτό και τούτο το Σενάριο πρέπει µάλλον να εγκαταλειφθεί. 39 Πρόκειται για την παρατηρηθείσα ελαστικότητα της περιόδου 1998/ Η διεθνής τουριστική τάση είναι ο λόγος των συνολικών αναχωρήσεων (35,3 εκ) προς το εξωτερικό δια του πληθυσµού (137 εκ. το 2010). 41 ΙΤΕΠ, 2004, Τουρισµός Ατόµων Τρίτης Ηλικίας, σελ

15 49 γ) Το Σενάριο 3, με E Y = 1,7 και G Y = 6% για όλη την περίοδο 2001/ Με βάση αυτό το Σενάριο, οι προβλεπόµενες αναχωρήσεις κατά το έτος 2010 θα είναι 22.3 εκ. και για το έτος 2020 προβλέπονται 59 εκ. αναχωρήσεις. δ) Το Σενάριο 4, με E Y = 1,5 και G Y = 6% για όλη την περίοδο 2001/ Με βάση αυτό το Σενάριο θα εκδηλωθούν 20,2 εκ. αναχωρήσεις για το έτος 2010 και 47,9 εκ. αναχωρήσεις για το έτος Πρόκειται για πολύ λογικό Σενάριο δεδοµένων των περιορισµών που υπάρχουν σήµερα στην έξοδο των Ρώσων για τουρισµό (σύµβαση Schengen, κ.τ.λ.) Δεύτερη Μέθοδος: Προβλέψεις με Βάση την Ανάλυση Παλινδρόμησης Στην προκείµενη περίπτωση θα γίνουν προβλέψεις της τουριστικής ζήτησης µε δύο τρόπους: Πρώτος τρόπος: Καθώς, όπως αναφέρθηκε, παρατηρείται έλλειψη στατιστικών στοιχείων για το ρωσικό τουρισµό, θα αξιοποιήσουµε την παλινδρόµηση που παρήγαγε ο Frechtling 42 µε στοιχεία ενός συνόλου (είκοσι τον αριθµό) χωρών (cross section analysis), υποθέτοντας ότι ο ρωσικός πληθυσµός ακολουθεί, λίγο ως πολύ, το υπόδειγμα που έχει διαμορφωθεί από ένα σύνολο άλλων χωρών. Η παλινδρόµηση αυτή συσχετίζει το ρυθµό µεταβολής των τουριστικών αναχωρήσεων για το εξωτερικό µε το ρυθµό µεταβολής του εθνικού εισοδήµατος της χώρας προέλευσης των τουριστών. Αν η Ρωσία είχε ήδη αποκτήσει το υπόδειγµα των ελεύθερων σχετικά οικονοµιών που χαρακτηρίζονται από µικρότερη κρατική παρέµβαση, ο ρωσικός τουρισµός, λίγο ως πολύ, θα ακολουθούσε αυτή τη σχέση µέσα στην επόµενη10-ετία. Η σχετική παλινδρόµηση είναι: G T =0,012+1,4 G y. Όπου G T = Ρυθµός ανάπτυξης των τουριστικών αναχωρήσεων και G y = Ρυθµός ανάπτυξης του εθνικού εισοδήµατος της Ρωσίας. Από αυτήν την παλινδρόµηση προκύπτει ότι : 42 Frechtling D., 2001, «World Population and Standard of Living» στο Tourism and Hospitality in the 21st Century, των A. Lockwood and S. Medlik. B/Heinemann. 49

16 50 Περίπτωση 1 η : Αν ο ρυθµός ανάπτυξης του εθνικού εισοδήµατος της Ρωσίας είναι 6% ετησίως, ο ρυθµός αύξησης του εξερχόµενου τουρισµού θα είναι 7,2%. Έτσι, θα προκύψουν 17,4 εκ. αναχωρήσεις το 2010 και 34,9 εκ. το Περίπτωση 2 η : Αν ο ρυθµός ανάπτυξης του εθνικού εισοδήµατος της Ρωσίας είναι 8% ετησίως, ο ρυθµός αύξησης του εξερχόµενου τουρισµού για την περίοδο 2001/2010 θα είναι 10% και θα προκύψουν 22 εκ. αναχωρήσεις για το 2010 και 57 εκ. για το έτος Περίπτωση 3 η : Αν ο ρυθµός ανάπτυξης του εθνικού εισοδήµατος της Ρωσίας είναι 10% ετησίως, ο ρυθµός αύξησης του εξερχόµενου τουρισµού θα είναι 12,8% και θα προκύψουν 27,5 εκ. αναχωρήσεις το έτος 2010 και 92 εκ. το έτος Από τις παραπάνω περιπτώσεις η 1 η (17,4 εκ. αναχωρήσεις το 2010 και 34,9 αναχωρήσεις το 2020) φαίνεται περισσότερο πραγµατοποιήσι- µη και µπορούν οι παράγοντες του τουρισµού να βασιστούν σε αυτήν για προγραµµατισµό των ενεργειών και δράσεων που απαιτούνται για την αξιοποίηση των σχετικών δυνατοτήτων. Δεύτερος τρόπος: Αν και υπάρχουν λίγα και όχι τόσο αξιόπιστα στοιχεία για το ρωσικό τουρισµό, θα εκτιµήσουµε την παλινδρόμηση τάσης (trend) του εξερχόµενου ρωσικού τουρισµού και θα συγκρίνου- µε την προβλεπτική της ικανότητα µε εκείνη των άλλων µεθόδων που χρησιµοποιούµε στην προκείµενη περίπτωση. Τα στοιχεία του εξερχόµενου ρωσικού τουρισµού είναι εκείνα του πίνακα 2.2 (ΡΩΣΙΚΟΣ ΕΞΕΡΧΟΜΕΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ) και συγκεκριµένα της γραµµής 4 (Εκτίµηση του συνολικού ρωσικού τουρισµού µε βάση τα στοιχεία των ρωσικών Υπουργείων). Πρέπει να επισημανθεί ότι οι εκτιμήσεις των ρωσικών Υπουργείων για τον τουρισμό, δίνουν αριθμό εξερχόμενου τουρισμού (αναχωρήσεων για τουρισμό στο εξωτερικό) ίσον περίπου με το 60% των εκτιμήσεων του ΠΟΤ (COMPENDIUM OF TOURISM STATISTICS). Η εκτιµηθείσα γραµµική σχέση µεταξύ τουριστικών αναχωρήσεων (Y) και χρόνου (t) (Y = a + bt) ; είναι: Υ = 5381, ,0*t, µε κανονικές αποκλίσεις (standard errors): s a 367,6 για τη σταθερά a και s b = 94,4 για το b. Τα αντίστοιχα t statistics είναι: t a = 14,63 και t b = 11,11. 50

17 51 Πρόκειται για στατιστικά σηµαντικούς συντελεστές, αλλά και η συνολική παλινδρόµηση είναι στατιστικά σηµαντική αφού ο συντελεστής συνολικής συσχέτισης ευρέθη να είναι πολύ υψηλός (R 2 = 0,9607). O συντελεστής DW ευρέθη ίσος µε 2,1 και συµπεραίνεται ότι δεν υπάρχει σηµαντική αυτοσυσχέτιση των καταλοίπων. Έτσι, µπορούµε να βασιστούµε στους συντελεστές που µας έδωσε η παλινδρόµηση για να κάνουµε τις επιθυµητές προβλέψεις. Προβλέψεις με βάση την ανωτέρω παλινδρόμηση τάσης: Η πρόβλεψη για τα έτη 2010 και 2020 είναι: χιλ. και αναχωρήσεις αντίστοιχα. Τα όρια µέσα στα οποία αναµένεται ότι, µε µεγάλη πιθανότητα, θα κυµανθούν οι τιµές αυτές είναι αντίστοιχα: Υ 10 : και Υ 20 = και Οι προβλέψεις που πήραµε χρησιµοποιώντας την παλινδρόµηση τάσης φαίνεται ότι ευρίσκονται σχετικά κοντά στις προβλέψεις που πήραµε µε βάση το Σενάριο 4 της µεθόδου που βασίζεται στις ελαστικότητες (εισοδηµατική ελαστικότητα 1,5 και ρυθµό αύξησης του εισοδήµατος 6%). Συµφωνούν, όµως σχεδόν πλήρως, µε τις προβλέψεις του ΠΟΤ 43 ο οποίος εκτιµά ότι το 2020 θα εκδηλωθούν περί τα 29 εκ. αναχωρήσεις Ρώσων τουριστών για την αλλοδαπή. Στον πίνακα 2.4 παρουσιάζουµε τις προβλέψεις µας µε βάση τις ελαστικότητες (µόνο το Σενάριο 4), την τάση και τις εκτιµήσεις του ΠΟΤ. 43 Ίσως, βέβαια, και ο ΠΟΤ να χρησιµοποίησε την τάση ως βασικό εργαλείο πρόβλεψης του εξερχόµενου ρωσικού τουρισµού. 51

18 52 Έτη Πίνακας 2.4 Πρόβλεψη της εξέλιξης του ρωσικού εξερχόμενου Τουρισμού Σενάριο 4: E Y = 1,5 και G Y = 0,06 Χρήση της παλινδρόμησης Frechtling με GY = 0,06 Προβλέψεις με βάση την τάση y= c + bt Με βάση τις Προβλέψεις του ΠΟΤ για τα έτη 2010 και (9, ) 9,317 11, ,151 9,987 12, ,069 10,706 13, ,065 11,477 14, ,152 12,304 15, ,335 13,190 16, ,625 14,139 17, ,031 15,158 19, ,564 16,249 20, ,235 17,419 21,116 19, ,905 34,912 31,606 28, Συμπερασματικές Παρατηρήσεις Δευτέρου Κεφαλαίου Τα στοιχεία που αφορούν τον εξερχόµενο ρωσικό τουρισµό (αλλά ως ένα βαθµό και τον εισερχόµενο) έχουν περιορισµένη αξιοπιστία λόγω της έντονης µετανάστευσης του ρωσικού πληθυσµού. Ο εξερχόµενος ρωσικός τουρισµός που αφορά σε διακοπές, ανήλθε κατά το έτος 2002, σε 5 εκ. αναχωρήσεις. Οι συνολικές τουριστικές αναχωρήσεις (διακοπές και λοιποί λόγοι) που πραγµατοποιήθηκαν κατά το 2002 εκτιµάται ότι είναι υπερδιπλάσιες (11,7 εκ.). 44 Πραγµατοποιηθείσες αναχωρήσεις έτους 2001 (ΠΟΤ: Στοιχεία από το Yearbook of Tourism Statistics). 45 Θεωρητική τιµή τάσης για το έτος

19 53 Η τουριστική τάση (αναχωρήσεις τουριστών µόνο για διακοπές στο εξωτερικό / σύνολο πληθυσµού) του ρωσικού πληθυσµού είναι χαµηλή και ίση µε 3,4% (τρεις περίπου αναχωρήσεις ανά 100 κατοίκους το έτος 2002). Η συνολική τουριστική τάση (τουρισµός για διακοπές και λοιπούς λόγους) ανήλθε για το έτος 2002 σε 8,07% (οκτώ περίπου αναχωρήσεις ανά 100 κατοίκους). Ο ρυθµός αύξησης του εξερχόµενου τουρισµού για διακοπές, είναι 10,9% (περίοδος 1998/02). Ο ρυθµός αύξησης των αναχωρήσεων συνολικά (διακοπές και µη) ανήλθε σε 12,1% για την περίοδο 1998/02. Σηµαντικός προσδιοριστικός παράγοντας για τον εξερχόµενο τουρισµό είναι το επίπεδο, η αύξηση και ο βαθµός ισοκατανοµής του εθνικού εισοδήµατος. Εµπειρικές έρευνες έδειξαν ότι η εισοδηµατική ελαστικότητα των τουριστικών αναχωρήσεων (outbound) µπορεί να φθάσει έως και το Στην περίπτωση της Ρωσίας η ελαστικότητα αυτή εκτιµήθηκε σε 2,66 47 κατά µέσον όρο για την περίοδο 1998/02. Αναµένεται να παραµείνει υψηλή (περί το 2) έως το 2010 ιδιαίτερα αν οι αυξήσεις του εισοδήµατος επεκταθούν και στις ευρύτερες λαϊκές µάζες. Από το 2010 έως το 2020 η εισοδηµατική ελαστικότητα ανα- µένεται να κατέλθει κάτω του 2 (περί το 1,5 για όλη την περίοδο). Οι σχετικές τιµές δεν φαίνεται να παίζουν σηµαντικό ρόλο για το σηµερινό Ρώσο τουρίστα. Το εισόδηµα παραµένει ο κυρίαρχος παράγοντας. Στο µέλλον, όµως, οι τιµές αναµένεται να παίξουν σηµαντικό ρόλο και να επηρεάζουν την κατανοµή των Ρώσων τουριστών στις διάφορες χώρες προορισµού. Οι δαπάνες προώθησης του τουριστικού προϊόντος µιας χώρας στην αγορά-στόχο παίζουν σηµαντικό ρόλο ο οποίος γίνεται ση- µαντικότερος αν ληφθούν υπόψη και οι συµπληρωµατικές ενέρ- 46 Μια κατά π.χ. 5 % αύξηση του εθνικού εισοδήµατος θα αυξήσει την τουριστική ζήτηση κατά 7x5 =35%. 47 Αναφέρεται στο σύνολο του πληθυσµού (ταξιδεύσαντες και µη). 53

20 54 γειες προώθησης στις οποίες επιδίδονται οι ιδιωτικές επιχειρήσεις. Επιχειρήθηκε να γίνει µια πρόβλεψη του µελλοντικού τουριστικού ρεύµατος (outbound) παρά τη σχετική αναξιοπιστία και το περιορισµένο των στοιχείων. Για το σκοπό αυτό αξιοποιήθηκαν εισοδηµατικές ελαστικότητες αλλά και η παλινδρόµηση τάσης, καθώς και η παλινδρόµηση του Frechtling. Έτσι, προέκυψε ότι: α) Με βάση εισοδηματική ελαστικότητα E Y = 1,5 και G Y = 6% ανα- µένεται να πραγµατοποιηθούν 20,5 εκ. τουριστικές αναχωρήσεις το έτος 2010 και 47,9 εκ. το έτος β) Με βάση την τάση, οι αναχωρήσεις εµφανίζονται πιο συγκρατηµένες συγκριτικά µε τις προβλέψεις που έγιναν µε βάση τις ελαστικότητες. Το 2010 αναµένονται 21,1 εκ. αναχωρήσεις και το 2020 θα έχουν γίνει (εκτιµάται) 31,6 εκ. γ) Με βάση την παλινδρόμηση Frechtling, κατά το έτος 2010, ανα- µένεται να έχουµε 17,4 εκ. αναχωρήσεις και 34,9 εκ. αναχωρήσεις κατά το έτος δ) Με βάση τις εκτιμήσεις του ΠΟΤ αναµένεται να έχουµε 19,2 εκ. αναχωρήσεις κατά το έτος 2010 και 28,8 εκ. κατά το έτος Άξιο παρατήρησης είναι το γεγονός ότι οι παραπάνω εκτιμήσεις συγκλίνουν και ως εκ τούτου δημιουργούν την πεποίθηση ότι η πραγματικότητα δεν θα απέχει σημαντικά από αυτές. 54

21 55 Πίνακας 2.5 Ρωσικός Τουρισμός κατά Χώρα Προορισμού Έτος Αφίξεις Τουριστών Χώρες ALBANIA (όλοι οι επισκέπτες) ANGOLA ARMENIA (εκτίµηση) AUSTRALIA (όλοι οι επισκέπτες) NA AUSTRIA (εκτίµηση) BAHAMAS NA BAHRAIN (όλοι οι επισκέπτες) BANGLADESH NA 5 19 BARBADOS BELARUS BELGIUM BOSNIA/HERZEGOVINA BULGARIA (όλοι οι επισκέπτες) CAMBODIA CAMEROON CANADA NA CHILE CHINA COSTA RICA CROATIA CUBA (όλοι οι επισκέπτες) CYPRUS CZECH REPUBLIC EGYPT NA NA ESTONIA

22 56 Πίνακας 2.5 (συνέχεια) Έτος Αφίξεις Τουριστών Χώρες ETHIOPIA FINLAND FRANCE GEORGIA GERMANY GREECE GUATEMALA GUINEA NA HONDURAS HONG KONG (όλοι οι επισκέπτες) HUNGARY INDIA INDONESIA IRAN NA NA ISRAEL ITALY JAMAIKA JAPAN JORDAN KAZAKSTAN (όλοι οι επισκέπτες) KOREA (όλοι οι επισκέπτες) KUWAIT (όλοι οι επισκέπτες) KYRGYZSTAN NA NA LATVIA LEBANON LIBYA (όλοι οι επισκέπτες)

23 57 Πίνακας 2.5 (συνέχεια) Έτος Αφίξεις Τουριστών Χώρες LITHUANIA (όλοι οι επισκέπτες) MALAYSIA MALVIDES MALTA MAURITIUS MONGOLIA MOROCCO NEPAL NETHERLANDS NEW ZEALAND NICARAGUA PAKISTAN NA PALESTINE (όλοι οι επισκέπτες) PHILIPPINES POLAND PORTUGAL QATAR MOLDOVA (όλοι οι επισκέπτες) ROMANIA (όλοι οι επισκέπτες) SENSGAL NA SERBIA SINGAPORE (όλοι οι επισκέπτες) SLOVAKIA SLOVENIA SOUTH AFRICA SPAIN *

24 58 Πίνακας 2.5 (συνέχεια) Έτος Αφίξεις Τουριστών Χώρες SRI LANKA SWEDEN SWITZERLAND SYRIA TAJIKISTAN THAILAND MACEDOMIA/ FYROM TUNISIA TURKEY (όλοι οι επισκέπτες) UKRAINE ARAB EMIRATES UNITED KINGDOM (όλοι οι επισκέπτες) TANZANIA (όλοι οι επισκέπτες) UNITED STATES VENEZUELA VIETNAM (όλοι οι επισκέπτες) ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ* ΝΑ: Μη διαθέσιµα στοιχεία. * Εκτίµηση για την Ελλάδα για το 2002: αφίξεις (πηγή: ΕΟΤ: Εξελίξεις Τουριστικής Κίνησης, έκδοση 2003). * Πηγή: ΠΟΤ (WTO Yearbook of Tourism Statistics). 58