ΑΓΕΝΗΣ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΣ ΑΓΡΙΕΛΙΑΣ ΜΕ ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΑ (Olea europaea var. oleaster )

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΑΣΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ-ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΔΑΣΩΝ- ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΑΣΟΚΟΜΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΓΕΝΗΣ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΣ ΑΓΡΙΕΛΙΑΣ ΜΕ ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΑ (Olea europaea var. oleaster ) ΙΣΠΙΚΟΥΔΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΜΥΡΗΣ ΠΑΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 Πρόλογος Η παρούσα μελέτη αποτελεί μεταπτυχιακή διατριβή, η οποία πραγματοποιήθηκε στο θερμοκήπιο του εργαστηρίου Δασοκομίας, της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Α.Π.Θ. στο Φοίνικα. Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον καθηγητή κ. Παύλο Σμύρη για τη σημαντική επιστημονική βοήθεια και τη συνεχή καθοδήγηση και συμπαράσταση του καθ όλη τη διάρκεια διεξαγωγής των πειραμάτων και συγγραφής της διατριβής. Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της τριμελούς εξεταστικής επιτροπής, τον κ. Αθανάσιο Οικονόμου καθηγητή Γεωπονίας και τον κ. Απόστολο Σκαλτσογιάννη καθηγητή Δασολογίας, για τη συμμετοχή τους στην επιτροπή, αλλά και για τις πολύτιμες διορθώσεις και παρατηρήσεις τους. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον κ. Νικόλαο Παπαδόπουλο, αναπλ. Καθηγητή, της Σχολής Γεωτεχνικών Επιστημών, του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, για την πολύτιμη βοήθεια του στη στατιστική ανάλυση. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους συναδέλφους του εργαστηρίου της Δασοκομίας και της Λιβαδικής Οικολογίας για τη βοήθειά τους και ιδιαίτερα τον κ. Ηλία Πιπινή για τη συνεργασία και τη σημαντική βοήθεια και καθοδήγηση του στην παρούσα εργασία. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους φίλους μου για την υπομονή και συμπαράστασή τους καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου.

3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή Ανασκόπηση βιβλιογραφίας Προέλευση και εξάπλωση της ελιάς Βοτανικά χαρακτηριστικά της ελιάς Συνθήκες ανάπτυξης Ποικιλίες ελιάς Οι κυριότερες ποικιλίες ελιάς στην Ελλάδα Πολλαπλασιασμός της ελιάς Παράγοντες που επιδρούν στη ριζοβολία των μοσχευμάτων Βόσκηση και η επίδραση της στα φυτά Σκοπός της έρευνας Περιοχή έρευνας Γενικά χαρακτηριστικά Κλιματολογικά χαρακτηριστικά Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Βλάστηση Υλικά και μέθοδοι Φυτικό υλικό Προετοιμασία φυτικού υλικού Διαλύματα φυτικών ρυθμιστών Σύστημα ριζοβολίας Αποτελέσματα Συζήτηση-Συμπεράσματα...55 Περίληψη...61 Abstract Βιβλιογραφία...63

5 1. Εισαγωγή Η αγριελιά (Olea europaea var. oleaster) είναι ένας αειθαλής, πολύκλαδος θάμνος ή μικρό δέντρο και ανήκει στην οικογένεια των Oleaceae (Αθανασιάδης 1986). Είναι ένα σημαντικό φυτό των μεσογειακών θαμνώνων αειφύλλων-πλατυφύλλων και επιθυμητό στη βόσκηση (Σίρκου 2009). Η ελιά είναι ένα δέντρο με ατελείωτη ιστορία, ιδιαίτερα διαδεδομένο στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας (Αθανασιάδης 1986, Σίρκου 2009) και αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό είδος του μεσογειακού τοπίου (Zohary 1995, Zohary and Hopf 2000, Margaritis and Jones 2008). Επίσης κατατάσσεται μεταξύ των αρχαιότερων καλλιεργειών στον κόσμο. Γενικά, η ελιά έχει ευρύ φάσμα προσαρμοστικότητας. Είναι ευαίσθητη, όμως, στους παγετούς, αλλά ανθεκτική στην ξηρασία και την ατμοσφαιρική ρύπανση (Αθανασιάδης 1986, Tous and Ferguson 1996, Σίρκου 2009). Ο πολλαπλασιασμός της γίνεται σήμερα με διαφορετικούς τρόπους, όπως με σπόρους και εμβολιασμό, με μοσχεύματα σκληρού ξύλου, με φυλλοφόρα ημίσκληρα μοσχεύματα, παραφυάδες, σφαιροβλάστες ή γόγγρους και μικροπολλαπλασιασμό (Hartmann et al. 2002, İsfendiyaroğlu and Özeker 2008). Εντούτοις, ο πολλαπλασιασμός με φυλλοφόρα μοσχεύματα σε σύστημα υδρονέφωσης έχει γίνει η πιο αποδεκτή μέθοδος σε όλο τον κόσμο (Hartmann et al. 2002). Επειδή τα βοσκημένα φυτά παρουσιάζουν κλαδοβρίθεια (Σίρκου 2009), δημιουργώντας πολλούς νεαρούς βλαστούς, στην παρούσα εργασία εξετάζεται η ριζοβολία βοσκημένων και αβόσκητων μοσχευμάτων, για να βρεθεί αν από τα βοσκημένα φυτά μπορούμε να πάρουμε μεγάλο αριθμό μοσχευμάτων για μαζική παραγωγή, σε συνάρτηση με τη διαφορετική εποχή λήψης αυτών και την εμβάπτισή τους σε διαφορετικές συγκεντρώσεις φυτικού ρυθμιστή. 2

6 2. Ανασκόπηση βιβλιογραφίας 2.1. Προέλευση και εξάπλωση της ελιάς Η ελιά είναι ένα δέντρο με ατελείωτη ιστορία και είναι μεταξύ των παλαιότερων γνωστών καλλιεργούμενων δέντρων στον κόσμο (Liphschitz et al. 1991). Αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό είδος του μεσογειακού τοπίου, καθώς η λεκάνη της Μεσογείου ήταν και είναι η βασική περιοχή καλλιέργειάς της και παραγωγής ελαιόλαδου (Zohary 1995, Zohary and Hopf 2000, Margaritis and Jones 2008). Η ελιά διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις τοπικές οικονομίες και συμβολίζει τη δύναμη, την ειρήνη και τη μακροζωία (Domont and Montelle 2003, Salavert 2008). Σε μεγάλα τμήματα της Μεσογείου, οι άγριες ελιές (oleasters) αναπτύχθηκαν ως μέρη των σχηματισμών maquis, μέσα σε μια κλιματική περιοχή που έχει καθοριστεί από τον Kοppen (1923), ως το κλίμα της ελιάς (Specht and Moll 1983, Tutin et al. 1992, Naveh and Lieberman 1993, Rhizopoulou 2007). Η άγρια ελιά (Olea europaea var. oleaster ή Olea europaea var. sylvestris) αντιμετωπίστηκε από μερικούς βοτανολόγους ως ανεξάρτητο είδος, Olea oleaster (Hoffm. & Link.), αλλά λόγω των στενών μορφολογικών και γενετικών συγγενειών με το καλλιεργημένο είδος, οι περισσότεροι ερευνητές που ασχολούνται με τα μεσογειακά είδη φυτών τη θεωρούν σήμερα ως την άγρια μορφή των καλλιεργημένων ειδών και την τοποθετούν μέσα στο είδος Olea europaea L., είτε ως υποείδος [subsp. oleaster (Hoffm. & Link.) Hegi] είτε ως ποικιλία [var. sylvestris (Mill.) Lehr. = var. oleaster (Hoffm. & Link.)] (Zohary and Hopf. 2000, Rhizopoulou 2007). Η προέλευση της άγριας ελιάς είναι ακόμα ανεπαρκώς γνωστή και προκαλεί διαμάχες μεταξύ βοτανολόγων και ιστορικών. Μια άποψη υποστηρίζει ότι είναι αποτέλεσμα μιας υβριδοποίησης μεταξύ του O. e. ssp laperrinei ως το θηλυκό και O. e. ssp cuspidata ως το αρσενικό και θεωρείται ότι εμφανίστηκε περίπου πριν από χρόνια στην ανατολική Αφρική και από εκεί διαδόθηκε σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου (Berville et al. 2001, Mataix and Barbancho 2006). Παλυνολογικά και ανθρακολογικά στοιχεία υποστηρίζουν την ύπαρξη άγριων μορφών ελιάς [O. europaea sssp sylvestris (Miller) Hegi (Ό var. 3

7 oleaster (Hoffmanns and Link)], στα δάση της λεκάνης της Μεσογείου κατά τη διάρκεια της παλαιολιθικής εποχής (Liphschitz et al. 1991, Lumaret et al. 2004). Υπολείμματα απανθρακωμένου ξύλου άγριων ελιών έχουν βρεθεί στο Ισραήλ στην έρημο Negev και θα μπορούσαν να είναι χρονών (Liphschitz et al. 1991, Mataix and Barbancho 2006). Στο Αιγαίο, τα αρχαιότερα ευρήματα προέρχονται από τη Θήρα (Σαντορίνη) και αποτελούσαν απολιθωμένα φύλλα ελιών που βρέθηκαν σε στρώματα της λάβας και χρονολογούνται το π.χ. (Friedrich and Pichler 1976, Mataix and Barbancho 2006). Πολύ πρόσφατα ανακαλύφθηκε, από τον καθηγητή Ε. Βελιτζέλο, στα τοιχώματα της καλδέρας μια σπάνια παλαιοχλωρίδα, μοναδική στο χώρο της Μεσογείου που παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον τόσο για τη φυτογεωγραφική εξάπλωση των φυτών του παρελθόντος, όσο και για τη μεγάλη αφθονία απολιθωμένων φύλλων ελιάς και άλλων ειδών. Παρόμοια απολιθώματα βρέθηκαν επίσης και στη Νίσυρο. Οι ραδιοχρονολογήσεις που έχουν γίνει για τα απολιθώματα ελιάς προτείνουν ηλικία χρόνων (Γρηγοριάδου 2003). Σύμφωνα με ανθρακολογικές μελέτες, κατά τη διάρκεια της νεολιθικής εποχής ( χρόνια πριν), η χρήση της άγριας ελιάς (oleasters) υπήρχε σε διάφορα μέρη της Μεσογειακής λεκάνης (Liphschitz et al. 1991, Zohary and Hopf 1993, Lumaret et al. 2004). Ιδιαίτερα αμφισβητήσιμη είναι και η προέλευση της εξημερωμένης ελιάς. Πιστεύεται ότι προήλθε από την άγρια O. chrysophylla, η οποία συναντάται ευρέως στην Ασία και την Αφρική (Renfrew 1973, Yasuda 1997, Γρηγοριάδου 2003, Rhizopoulou 2007). Μια άλλη άποψη, υποστηρίζει ότι είναι αποτέλεσμα της εξημέρωσης της άγριας O. οleaster που εμφανίζεται στην ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου (Standish 1960, Zohary and Spiegel- Roy 1975, Yasuda 1997, Besnard and Berville 2000, Γρηγοριάδου 2003, Mataix and Barbancho 2006, Rhizopoulou 2007). Γενετικές μελέτες στηρίζουν την υπόθεση ότι η εξημέρωση της ελιάς έλαβε χώρα σε πολλές περιοχές της λεκάνης της Μεσογείου (Besnard et al. 2002, Rhizopoulou 2007). Μια πιο πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι πρέπει να υπήρξε μια περίοδος καλλιέργειας των ελιών πριν την εξημέρωσή τους, στην οποία οι άγριοι πρόγονοι των μετέπειτα εξημερωμένων ειδών καλλιεργούνταν σκόπιμα (Edwards et al. 2004, Meadows 2004, Rhizopoulou 2007). Οι 4

8 διαστάσεις των απανθρακωμένων σκληρών ενδοκάρπιων της Olea europaea αποδείχθηκαν ως μία ανεκτίμητη παράμετρος που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη διάκριση μεταξύ των άγριων και καλλιεργημένων ποικιλίων (Liphschitz et al. 1996, Liphschitz and Bonani 2000, van den Brink et al. 2001, Rhizopoulou 2007). Μια θεωρία είναι ότι προήλθε πιθανότατα από τις ανατολικές περιοχές της λεκάνης της Μεσογείου (Zohary and Spiegel-Roy 1975, Banilas et al. 2003), οι οποίες σήμερα αποτελούν τη νότια Τουρκία, τη Συρία, το Λίβανο, την Παλαιστίνη και το Ισραήλ (Κυριτσάκης 1993, Kiritsakis et al. 1998, Di Giovacchino 2000, Γρηγοριάδου 2003, Vossen 2007, Kapellakis et al. 2008). Αρχαιολογικά στοιχεία για την εντατική εκμετάλλευση των καρπών της ελιάς εμφανίζονται ήδη από την 6η χιλιετία π.χ. προς το τέλος της νεολιθικής εποχής στην περιοχή Kfar Samir του Ισραήλ (Galili et al. 1997, Elbaum et al. 2006). Σημάδια καλλιέργειας της ελιάς προήλθαν και από την Εγγύς Ανατολή κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της εποχής του χαλκού (δεύτερο μισό της πέμπτης χιλιετίας π.χ.) (Zohary and Spiegel-Roy 1975, Liphschitz et al. 1991, Lumaret et al. 2004). Υπάρχει επίσης η άποψη ότι η ελιά προέρχεται από την Αφρική (Αβησσυνία Αίγυπτος), δεδομένου ότι αρχαίοι Αιγύπτιοι συνήθιζαν να ασκούν την καλλιέργεια την ελιάς (Μπαλατσούρας 1997, Κυριτσάκης 1993, Γρηγοριάδου 2003, Kapellakis et al. 2008). Μια άλλη άποψη προέρχεται από τον Colin Renfrew, ο οποίος στη μελέτη του (1972a, b), πρότεινε ότι η συστηματική χρήση της ελιάς ξεκίνησε στην Ελλάδα την αρχή της εποχής χαλκού, στις αρχές της τρίτης χιλιετίας π.χ. Αρκετοί ερευνητές ακολούθησαν το πρότυπο του Renfrew (Blitzer 1993), το οποίο όμως δέχτηκε συγχρόνως πολλή κριτική (Hansen 1988, Runnels and Hansen 1986, Halstead 1994, Hamilakis 1996, Margaritis and Jones. 2008). Η ελιά συνέχισε να κινείται δυτικά προς την Ελλάδα, τη Σικελία, τη Σαρδηνία, την Ιταλία, τη Γαλλία, την Ισπανία, την Πορτογαλία, την Αλγερία, την Τυνησία και το Μαρόκο (Vossen 2007, Martin 2009). Η διάδοση της ελιάς στη Δύση οφείλεται στους Φοίνικες, οι οποίοι συναλλάσσονταν με διάφορα παραθαλάσσια κέντρα και μετέφεραν δέντρα ελιάς στα ελληνικά νησιά, στην Ισπανία και τη Βόρεια Αφρική περίπου το 1000 π.χ. (Vossen 2007, Kapellakis et al. 2008). Οι Έλληνες με τις αποικίες που ίδρυσαν σε άλλα μέρη της 5

9 λεκάνης της Μεσογείου (Kapellakis et al. 2008), όπως την Ιταλία και την Ισπανία, εισήγαγαν την καλλιέργεια της ελιάς σε αυτές τις περιοχές (de Graaff and Eppink 1999, Vossen 2007, Kapellakis et al. 2008). Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι από τους Φωκαείς η ελιά διαδόθηκε από τη Β. Συρία στα ελληνικά νησιά και στην ηπειρωτική Ελλάδα και από εκεί στην Ιταλία, τη Σικελία, τη Σαρδηνία και στις υπόλοιπες μεσογειακές χώρες (Γρηγοριάδου 2003). Λίγο μετά την ανακάλυψη της Αμερικής το 1492, η ελιά μέσω των ιεραπόστολων και των πρώτων αποίκων, εισήχθη στη Χιλή, την Καραϊβική, το Περού, την Αργεντινή, τη Βραζιλία, το Μεξικό και τελικά το 17ο αιώνα στην Καλιφόρνια (Bartolucci and Dhakal 1999, Rhizopoulou 2007, Kapellakis et al. 2008). Πρόσφατα, η ελιά άρχισε να επηρεάζει και άλλες περιοχές του κόσμου όπως η Νότια Αφρική, η Ανγκόλα, η Αυστραλία και η Κίνα (Bartolucci and Dhakal 1999) Βοτανικά χαρακτηριστικά της ελιάς Η ελιά ανήκει στην οικογένεια των Oleaceae. Αυτή η οικογένεια περιλαμβάνει 30 γένη συμπεριλαμβανομένου του Olea (Bartolucci and Dhakal 1999), με μοναδικό παραμεσόγειο είδος το Olea europaea (Αθανασιάδης 1986). Το είδος Olea europaea διακρίνεται στην καλλιεργούμενη ποικιλία Olea europaea var. sativa και στην άγρια ποικιλία Olea europaea var. oleaster [subsp. oleaster (Hoffm. & Link.) Hegi], ή Olea europaea var. sylvestris [var. sylvestris (Mill.) Lehr. = var. oleaster (Hoffm. & Link.)] (Zohary and Hopf. 2000, Rhizopoulou 2007, Mataix and Barbancho 2006). Η καλλιεργούμενη και η άγρια ποικιλία δεν είναι δυνατό να διαχωρίζονται πάντα με βάση αυστηρά βοτανικά κριτήρια και γι αυτό η διάκρισή τους στηρίζεται απλά στο γεγονός ότι το ένα καλλιεργείται και το άλλο όχι (Dubur-Jarrige 2001, Mataix and Barbancho 2006). Υπάρχει διάσταση απόψεων σχετικά με το αν η αγριελιά προέρχεται από τον εγκλιματισμό της καλλιεργούμενης ελιάς ή είναι γηγενές είδος της Μεσογείου (Quazzani et al. 1993, Σίρκου 2009). 6

10 Η αγριελιά είναι ένα σταυρογονιμοποιούμενo διπλοειδές είδος (2n=2x=46) (Almeida 1940, Σίρκου 2009) και ανεμόγαμο (Griggs et al. 1975, Σίρκου 2009). Είναι αειθαλής, πολύκλαδος θάμνος ή μικρό δέντρο, σπάνια φτάνει τα 20 μέτρα σε ύψος και σχηματίζει περισσότερο ή λιγότερο αγκαθωτούς και πολύ γωνιώδεις κλαδίσκους (Αθανασιάδης 1986). Η κόμη της είναι πλατιά και ο κορμός της χοντρός και τραχύς. Έχει φύλλα ελλειψοειδή ως αντίστροφα ωοειδή (Αθανασιάδης 1986, Σίρκου 2009) δερματώδη, με σκούρα άνω και γκρίζα κάτω επιφάνεια, με μήκος ως τέσσερα εκατοστά (Σίρκου 2009). Ανθίζει από τον Απρίλιο ως τον Ιούνιο. Τα άνθη είναι μικρά, λευκά, με συμπέταλη τετράλοβη στεφάνη και διατάσσονται σε πλευρικές ομάδες. Ο καρπός είναι δρύπη, ωοειδής ή σφαιρικός, αρχικά πράσινος, αργότερα μαύρος, με σχετικά μικρές διαστάσεις (μέχρι 1,5 εκατοστά) (Σίρκου 2009), λιγότερο σαρκώδης και φτωχός σε λάδι (Αθανασιάδης 1986). Γενικά είναι είδος φωτόφυτο και βραδυαυξές. Είναι ευαίσθητο στους παγετούς, αλλά ανθεκτικό στην ξηρασία και την ατμοσφαιρική ρύπανση. Είναι ένα από τα κυρίαρχα φυτά των μεσογειακών θαμνώνων και ιδιαίτερα διαδεδομένο στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας (Αθανασιάδης 1986, Σίρκου 2009) Συνθήκες ανάπτυξης Η ελιά απαιτεί ένα θερμό εύκρατο κλίμα. Οι καταλληλότερες, κλιματικά, περιοχές για την ανάπτυξη της ελιάς, είναι οι θερμές-εύκρατες και υποτροπικές περιοχές και βρίσκονται μεταξύ των γεωγραφικών πλατών 30 και 45 βόρεια και 30 και 45 νότια, σε υψόμετρα μέτρα στο Βορρά και μέτρα στο Νότο (Bartolucci and Dhakal 1999, Raina 2003, Θεριός 2005). Οι καλύτερες μεσογειακές ελαιοπαραγωγικές περιοχές χαρακτηρίζονται από ήπιους, βροχερούς χειμώνες και μακριά, θερμά και ξηρά καλοκαίρια (Steward 1971, Noggle and Fritz 1983, Fitter and Hay 1987, Sibbett and Osgood 1994, Navarro and Parra 1997, Ayerza and Sibbett 2001, Ayerza and Coates 2004). Οι ακραίες θερμοκρασίες έχουν επιπτώσεις στον αναπαραγωγικό κύκλο της ελιάς (Hartmann 1953, Bradley et al. 1961, Griggs et al. 1975, Guerrero 1991, Sibbett and Osgood 1994, Lavee 1996, Tous- Marti and Ferguson 1996, Ayerza and Coates 2004). 7

11 α) Θερμοκρασία Η καταλληλότερη μέση θερμοκρασία για την ανάπτυξη της ελιάς είναι C (Κιλικίδης 1996, Μία μέση θερμοκρασία 7 C για περίπου 3-5 εβδομάδες κατά τη διάρκεια του χειμώνα, ανάλογα με την ποικιλία, είναι απαραίτητη για να αναπτύξουν οι ελιές ανθοφόρους οφθαλμούς και να βγουν από το λήθαργο (Bartolucci and Dhakal 1999). Aν κατά την περίοδο αυτή οι θερμοκρασίες είναι μεγαλύτερες από 10 C, η ελιά δεν ανθοφορεί ούτε καρποφορεί κανονικά, ανάλογα πάντα με την ποικιλία ( Επίσης το χειμώνα η μέγιστη απόλυτη θερμοκρασία δεν πρέπει να υπερβαίνει τους 20 C. Θερμοκρασίες κάτω από -5 C για μεγάλες περιόδους είναι επιζήμιες για τα φυτά. Οι ελιές μπορούν να αντέξουν τη βαθμιαία πτώση της θερμοκρασίας μέχρι και -10 C, αλλά μόνο για μια μικρή περίοδο (Bartolucci and Dhakal 1999). Το καλοκαίρι οι ελιές αντέχουν σε θερμοκρασίες μέχρι και 40 C χωρίς να υποστούν σοβαρές ζημιές (Κιλικίδης 1996, Bartolucci and Dhakal 1999, Γενικά οι καλύτερες θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια της άνθησης είναι C και κατά την καρπόδεση C ( β) Βροχοπτώσεις Γενικά η ελιά είναι δέντρο που αντέχει στην ξηρασία ( Περιοχές με ετήσιο ύψος βροχής 400 με 700 χιλιοστά, είναι οι καταλληλότερες για την ανάπτυξη των ελιών (Bartolucci and Dhakal 1999, Εάν οι ετήσιες βροχοπτώσεις είναι μικρότερες από 400 χιλιοστά, η άρδευση είναι αναγκαία για να υπάρχει μια καλή παραγωγή (Bartolucci and Dhakal 1999). Περιοχές με ετήσιες βροχοπτώσεις πάνω από 1000 χιλιοστά δεν είναι κατάλληλες (Bartolucci and Dhakal 1999). Μεγάλη σημασία έχει η κατανομή των κατάκρημνισμάτων κατά τη διάρκεια του έτους. Η ομοιόμορφη κατανομή των βροχοπτώσεων είναι ευνοϊκή για το είδος (Bartolucci and Dhakal 1999). γ) Άνεμοι Oι δυνατοί άνεμοι κάνουν ζημιές στην ελιά. Πιο επικίνδυνοι είναι συνήθως οι άνεμοι την περίοδο της ανθοφορίας ( Όταν οι άνεμοι είναι ζεστοί και ξηροί ή ψυχροί και υγροί ιδιαίτερα κατά την περίοδο της 8

12 ανθοφορίας, έχουν σαν αποτέλεσμα τον χαμηλό βαθμό καρπόδεσης, με συνέπεια την μειωμένη κατά πολύ παραγωγή ( δ) Έδαφος Η ελιά αποτελεί ένα δέντρο το οποίο παρουσιάζει μεγάλη προσαρμοστικότητα σε διάφορους εδαφικούς τύπους ( Μπορεί να αναπτυχθεί σε βαθιά εύφορα εδάφη αλλά και σε φτωχά ρηχά εδάφη (Panhwar 2005). Τα πιο κατάλληλα εδάφη για την ανάπτυξη και την καλλιέργεια της ελιάς είναι τα ουδέτερα και ελαφρά αλατούχα εδάφη, με ph 7 με 8 (Bartolucci and Dhakal 1999) που είναι βαθιά και καλά αποστραγγιζόμενα (Raina 2003). Τα αμμοαργιλώδη εδάφη είναι κατάλληλα για την καλλιέργεια ελιών, καθώς δεν είναι ούτε πολύ συνεκτικά ούτε πολύ ελαφριά, συγκρατούν αρκετή υγρασία, απορροφούν τις βροχές και δεν αφήνουν την υγρασία ούτε να εξατμιστεί ούτε να εισχωρήσει βαθιά με αποτέλεσμα να αξιοποιείται καλύτερα από τις ρίζες των δέντρων ( Κατάλληλα είναι επίσης και ασβεστώδη και ασβεστοαργιλώδη εδάφη (Raina 2003, Ποικιλίες ελιάς Οι καλλιεργούμενες ποικιλίες έχουν σαν βάση τους δέντρα αγριελιάς έπειτα από φυσική επιλογή χρόνων ( Επίσης πιστεύεται ότι διασταυρώσεις που έγιναν τα παλαιότερα χρόνια, μεταξύ άγριων τοπικών ελιών (oleasters) και εισαχθέντων επιλεγμένων ποικιλιών οδήγησαν στην δημιουργία νέων (Besnard et al. 2001, Banilas et al. 2003). Οι περισσότερες ποικιλίες περιορίζονται στον τόπο από τον οποίο προέρχονται και ελάχιστες είναι αυτές που εμφανίζονται σε περισσότερες από μία γεωγραφικές περιοχές (Γρηγοριάδου 2003). Αρκετές ποικιλίες ελιών είναι γνωστές και μπορούν να βρεθούν στην Παγκόσμια Συλλογή Ποικιλιών Ελιάς (Worlds Olive Variety Collection) στην Κόρδοβα της Ισπανίας (del Ρiο and Caballero 1994, Martin 2009). Γενικά ανέρχονται περίπου στις εξακόσιες σ όλο τον κόσμο (Σφακιωτάκης 1996). Στην Ιταλία έχουν καταγραφεί 200 ποικιλίες, στην Ισπανία 156 και στην Ελλάδα από 38 έως 42 ( Η διάκριση και η ταξινόμησή τους στηρίζεται στην περιγραφή των μορφολογικών χαρακτηριστικών του δένδρου, όπως το μέγεθος και η μορφή του, στην 9

13 περιγραφή των μορφολογικών χαρακτηριστικών του πυρήνα και του καρπού και στην περιγραφή των φύλλων και των ανθέων (Γρηγοριάδου 2003, Επίσης στηρίζεται στην ευαισθησία και την προσαρμοστικότητα της κάθε ποικιλίας στις εδαφοκλιματικές συνθήκες, την αντοχή της σε εχθρούς και ασθένειες, καθώς και την περιεκτικότητα των καρπών σε λάδι και το χρόνο ωρίμανσης τους. (Mulas 1999, Γρηγοριάδου 2003). Τέλος κριτήριο αποτελεί και ο προορισμός χρήσης του καρπού τους (Τσουράκη 2008). Έτσι πέρα από το κλασσικό διαχωρισμό των καλλιεργούμενων ποικιλιών σε μικρόκαρπες, μεσόκαρπες και ανδρόκαρπες έχουμε και το διαχωρισμό ανάλογα με τη χρήση του καρπού τους (Γιαννοπολίτης 1995, Fooks 1998, Τσουράκη 2008, Με βάση τον προορισμό χρήσης του καρπού οι ποικιλίες ελιάς χωρίζονται στις εξής τρεις ομάδες (Fooks 1998): Ποικιλίες για ελαιοποίηση Επιτραπέζιες ποικιλίες Μεικτές ποικιλίες 2.5. Οι κυριότερες ποικιλίες ελιάς στην Ελλάδα α) Ποικιλίες για ελαιοποίηση Αγουρομανακολιά Olea europaea var. ovalis Η Αγουρομανακολιά καλλιεργείται στην Αργολίδα, Κορινθία, Αρκαδία, στις Σπέτσες και στην Ερμιονίδα. Είναι γνωστή και ως Αγουρομανάκι και Αγουρομάνακο. Η περιεκτικότητα σε λάδι φτάνει το 25% και είναι καλής ποιότητας. Αδραμυτίνη Olea europaea var. media subrotunda Η Αδραμυτίνη καλλιεργείται κυρίως στη Μυτιλήνη, Χίο, Εύβοια και στην Άνδρο. Είναι γνωστή και ως Αϊβαλιώτικη, Κασδαγλίτισσα, Μυτιληνιά και Φραγκολιά. Προέρχεται από τη Μ. Ασία. Η περιεκτικότητα της Αδραμυτίνης σε λάδι φτάνει το 22-25%. Το λάδι είναι λεπτόρρευστο και έχει εξαιρετικό άρωμα. Βαλανολιά Olea europaea var. pyiriformis 10

14 Η Βαλανολιά καλλιεργείται στη Μυτιλήνη, Χίο και Σκύρο. Είναι γνωστή ως Κολοβή, Βαλάνα και Μυτιληνιά. Η περιεκτικότητα της Βαλανολιάς σε λάδι φτάνει το 25-30% και είναι εξαιρετικής ποιότητας, με έντονο άρωμα και καλή γεύση. Κορωνέικη Olea europaea var. mastoldes (συν. Olea europaea var. microcarpa) Η Κορωνέικη καλλιεργείται στην Πελοπόννησο (Αχαϊα, Μεσσηνία, Λακωνία), στην Κρήτη (Ρέθυμνο, Ηράκλειο), στα Ιόνια νησιά (Ζάκυνθος, Κεφαλλονιά), στη Δυτική Στερεά, στη Σάμο, στην Ικαρία και αλλού.είναι γνωστή επίσης ως Μικρόκαρπη, Ψιλολιά, Λανολιά, Κρητικιά, Λαδολιά, Κορώνη, Βάτσικη, Ασπρολιά. Η περιεκτικότητα σε λάδι κυμαίνεται γύρω στο 22% και το άρωμα και η γεύση του είναι εξαιρετικά. Πρόκειται για μια ποικιλία με φημισμένα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά. Κουτσουρελιά Olea europaea var. microphylla Η Κουτσουρελιά καλλιεργείται στην Αιγιαλεία (Αχαϊα), στην Κορινθία, και την Αιτωλοακαρνανία. Είναι γνωστή και με τα τοπικά ονόματα Λαδολιά, Λιανολιά ψιλή ή χοντρή, Πατρινή, Κουρτελιά κ.ά. Η περιεκτικότητα σε λάδι κυμαίνεται περίτο 24% και είναι μέτριας ποιότητας. Το όνομά της οφείλεται στο γεγονός ότι την εποχή ωρίμανσης χάνει αρκετά φύλλα. Λιανολιά Κέρκυρας Olea europaea var. craneomorpha Η Λιανολιά Κέρκυρας καλλιεργείται στα Ιόνια νησιά και στα παράλια της Ηπείρου. Είναι γνωστή Δαφνοφύλλη, Στριφτολιά, Νερολιά, Σουβλολιά, Πρεβεζάνα, Μερολιά, Λαδολιά, Κορφολιά, Κορφιάτικη. Η περιεκτικότητα του καρπού σε λάδι κυμαίνεται περί το 20% και είναι άριστης ποιότητας εφόσον δεν καθυστερήση η η συγκομιδή της. Μεγαρίτικη Olea europaea var. argentata Η Μεγαρίτικη καλλιεργείται κυρίως στην Αττική και στη Βοιωτία, αλλά και στην Αργοναυπλία, Αιγιαλεία (Αχαϊα), Κυνουρία. Ονομάζεται επίσης Λαδολιά, Περαχωρίτικη, Βοβωδική, Χοντρολιά. Η περιεκτικότητα σε λάδι κυμαίνεται από 20-29% και είναι μέτριας ως καλής ποιότητας. 11

15 Μυρτολιά Olea europaea var. microcarpa subrotunda Η Μυρτολιά καλλιεργείται κυρίως στη Λακωνία και είναι γνωστή ως Μερτολιά ή Μουρτολιά. Η περιεκτικότητα σε λάδι μπορεί να φτάσει το 25% και είναι καλής ποιότητας. Τσουνάτη Olea europaea var. mamilaris Η Τσουνάτη καλλιεργείται στο Ρέθυμνο, Χανιά, Λακωνία, και Μεσσηνία. Είναι γνωστή επίσης ως Μαστοειδής, Μαστολιά, Ματσολιά, Μουρατολιά. Η περιεκτικότητα σε λάδι μπορεί να φτάσει το 25% και είναι πολύ καλής ποιότητας. β) Επιτραπέζιες ποικιλίες Αδρόκαρπη Olea europaea var. mayor ή prunera Η Αδρόκαρπη καλλιεργείται σε όλη την Ελλάδα, αλλά το ενδιαφέρον της είναι περιορισμένο. Λέγεται και Κορομηλολιά, Γαϊδουρολιά, Δαμασκηνάτη, Ισπανική, Παλαμάρα. Η σχέση καρπού προς πυρήνα (κουκούτσι) είναι 9,7:1 και η περιεκτικότητα σε λάδι 27%. Χρησιμοποιείται για πράσινη και μαύρη επιτραπέζια ελιά, η οποία όμως έχει μέτρια ποιότητα. Βασιλακάδα Olea europaea var. regalis Η Βασιλακάδα καλλιεργείται στην Κέρκυρα, στις Ροβιές Ευβοίας και στη Χαλκιδική. Είναι γνωστή επίσης ως Βασιλική, Ισπανική, Κολοκυθάτη, Ροβιάτικη κ.ά. Η σχέση καρπού προς πυρήνα (κουκούτσι) είναι 7,6:1 και η περιεκτικότητα της σε λάδι μόλις 16%. Αποτελεί κατάλληλη ποικιλία για την παραγωγή μαύρης και πράσινης επιτραπέζιας ελιάς. Καλαμών Olea europaea var. ceraticarpa Η ποικιλία Καλαμών καλλιεργείται κυρίως στη Μεσσηνία, Λακωνίακ Καθως και στην Αχαϊα. Ονομάζεται και Καλαματιανή, Αετονύχι και Χοντρολιά. Η σχέση καρπού προς πυρήνα (κουκούτσι) είναι 8,3:1 και η περιεκτικότητα σε λάδι κυμαίνεται μεταξύ 17-19%. Είναι μια από τις καλύτερες επιτραπέζιες 12

16 ποικιλίες. Δίνει μαύρες ελιές, χαρακτές, ξυδάτες και ιδιαίτερα κατάλληλες για κονσερβοποίηση. Καρολιά Olea europaea var. oblonga Η Καρολιά καλλιεργείται στη Μυτιλήνη, Κέρκυρα και Ζάκυνθο, με το ενδιαφέρον γι αυτή να είναι περιορισμένο. Λέγεται επίσης Στραβολιά και Καρούλα. Η σχέση καρπού προς πυρήνα (κουκούτσι) είναι 7,8:1 και η περιεκτικότητα του καρπού σε λάδι 17% περίπου. Καλλιεργείται για παραγωγή επιτραπέζιας μαύρης και πράσινης ελιάς. Καρυδολιά Olea europaea var. maxima Η Καρυδολιά καλλιεργείται στην Κέρκυρα, Άμφισσα, Λαμία, Εύβοια, Χαλκιδική και Αττική. Είναι γνωστή και με τα ονόματα Κωνική, Κολυμπάδα, Απολυτή και Καρυδοραχάτη. Η σχέση καρπού προς πυρήνα (κουκούτσι) είναι 6,9:1 και η περιεκτικότητα της σε λάδι φτάνει το 14%. Αποτελεί ποικιλία κατάλληλη για παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς, πράσινης και μαύρης. Κολυμπάδα Olea europaea var. uberina Η Κολυμπάδα καλλιεργείται περιορισμένα στην Αττική, Φωκίδα, Κυκλάδες, Μεσσηνία, Εύβοια και αλλού. Είναι γνωστή και ως Καρυδολιά, Κολυμπάτη, Μηλολιά, Στρουμπουλολιά κ.ά. και παρουσιάζει μικρή σημασία. Η σχέση καρπού προς πυρήνα (κουκούτσι) είναι 4,3:1 και η περιεκτικότητα σε λάδι 19%. Κονσερβολιά Olea europaea var. rotunda Η Κονσερβολιά καλλιεργείται κυρίως στο Αγρίνιο, στην Άμφισσα, Άρτα, Εύβοια, Λαμία, Πάτρα, Πήλιο, αλλά και σε πολλές άλλες περιοχές της χώρας. Είναι επίσης γνωστή ως Αγρινίου, Άμφισσας, Βολιώτικη, Πατρινιά, Χοντρολιά, Στρογγυλολιά, Καρυδολιά κ.ά. Η σχέση καρπού προς πυρήνα (κουκούτσι) είναι 10:1 και η περιεκτικότητα του σε λάδι είναι 15%. Δίνει πράσινες και μαύρες επιτραπέζιες ελιές άριστης ποιότητας, ιδιαίτερα κατάλληλες για κονσερβοποίηση. Στρογγυλολιά Olea europaea var. rubrotunda 13

17 Η Στρογγυλολιά καλλιεργείται κυρίως στη Χαλκιδική και αποκαλείται αλλιώς Γαλανή, Πρασινολιά, Στρογγυλοραχάτη και Μηλολιά. Έχει περιεκτικότητα σε λάδι 16% και η σχέση καρπού / πυρήνα (κουκούτσι) είναι 6,8:1. Χρησιμοποιείται για την παραγωγή επιτραπέζιας πράσινης ελιάς, η οποία εμφανίζει περιορισμένο ενδιαφέρον. γ) Μεικτές ποικιλίες Αμυγδαλολιά Olea europaea var. amygdaliformis Η Αμυγδαλολιά καλλιεργείται στην Άμφισσα για την παραγωγή λαδιού, ενώ στην Αττική και αλλού για την παραγωγή επιτραπέζιας πράσινης ελιάς. Λέγεται αλλιώς Ισπανική, Κουρομύτα και Στραβομύτα. Η σχέση καρπού προς πυρήνα (κουκούτσι) είναι 10,5:1 και η περιεκτικότητα σε λάδι είναι 22%. Δεν είναι κατάλληλη για την παραγωγή επιτραπέζιας μαύρης ελιάς, αλλά και οι κονσέρβες πράσινης ελιάς είναι μέτριας ποιότητας. Θρουμπολιά Olea europaea var. media oblonga Η Θρουμπολιά καλλιεργείται κυρίως στη Χίο, τη Σάμο, τις Κυκλάδες, καθώς και στην Κρήτη, την Αττική, τη Θάσο, τη Ρόδο και αλλού. Είναι γνωστή και ως Θρούμπα, Ασκούδα, Θασίτικη, Λαδολιά, Ξανθολιά, Ρεθυμιώτικη και Χοντρολιά. Η περιεκτικότητα της σε λάδι φτάνει μέχρι 28% και είναι καλής ποιότητας. Χρησιμοποιείται επίσης και για την παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς, της θρούμπας. Κοθρέικη Olea europaea var. minor rotunda Η Κοθρέικη καλλιεργείται στην Άμφισσα, τους Δελφούς, την Ιτέα, την Αράχοβα, τη Λαμία, την Κυνουρία, Ερμιόνη και τον Πόρο. Καλείται επίσης Μανάκι, Κορινθιακή, Γλυκομανάκι και Γλυκομανακολιά. Η απόδοσή της σε λάδι φτάνει το 25% και είναι καλής ποιότητας. Δίνει όμως και επιτραπέζια μαύρη ελιά,η οποία είναι γευστική και αρωματική. Ματολιά Η Ματολιά καλλιεργείται στην Ηλεία. Είναι γνωστή και ως Ρουσολιά, Νυχάκι, Χοντρολιά, Νταμουρελιά. Η περιεκτικότητα του καρπού σε λάδι 14

18 κυμαίνεται μεταξύ 17-19%. Χρησιμοποιείται για ελαιοποίηση, αλλά και για επιτραπέζια ελιά, τοπικά, στην Ηλεία Πολλαπλασιασμός της ελιάς Ο πολλαπλασιασμός της ελιάς γίνεται σήμερα με διάφορους τρόπους, όπως σπόρους, μοσχεύματα σκληρού ξύλου, φυλλοφόρα ημίσκληρα μοσχεύματα, παραφυάδες και σφαιροβλάστες ή γόγγρους (Hartmann et al. 2002, İsfendiyaroğlu and Özeker 2008). Σήμερα χρησιμοποιείται επίσης και ο μικροπολλαπλασιασμός της ελιάς. Ο εγγενής πολλαπλασιασμός πρέπει να συνδυάζεται πάντα με κατάλληλο εμβολιασμό, γιατί απευθείας οι σπόροι δεν αποδίδουν την επιθυμητή ποικιλία εφόσον υφίσταται γενετική παραλλακτικότητα ( Ο αγενής πολλαπλασιασμός προτιμάται γιατί δίνει φυτά που είναι όμοια με τα μητρικά, είναι γρηγορότερος, φθηνότερος και παράγει δενδρύλλια που μπαίνουν γρηγορότερα στην καρποφορία. Ο εμβολιασμός σε σπορόφυτα δίνει δενδρύλλια που μπαίνουν αργότερα στην καρποφορία (Σφακιωτάκης 1988, Γρηγοριάδου 2003). Ο πολλαπλασιασμός με φυλλοφόρα ημίσκληρα μοσχεύματα κάτω από σύστημα υδρονέφωσης αποτελεί την πιο αποδεκτή μέθοδο στον κόσμο (Hartmann et al. 2002, İsfendiyaroğlu and Özeker 2008). α) Εγγενής πολλαπλασιασμός & Εμβολιασμός σε σπορόφυτα Ο πολλαπλασιασμός με σπόρους επιχειρείται κατά κύριο λόγο για την παραγωγή σποροφύτων, τα οποία θα χρησιμοποιηθούν ως υποκείμενα για τα ελαιόδεντρα. Το βασικότερο πλεονέκτημα του εγγενή πολλαπλασιασμού έγκειται κυρίως στη δυνατότητα παραγωγής ενός μεγάλου αριθμού, υψηλής ποιότητας και υγιών υποκειμένων. Επιπλέον, οι σπόροι είναι φθηνοί και η παραγωγή σπορόφυτων δεν απαιτεί ιδιαίτερο εξοπλισμό και εμπειρία (Fabbri et al. 2004). Στο παρελθόν έχουν χρησιμοποιηθεί τόσο οι άγριες, όσο και οι καλλιεργούμενες ποικιλίες, με τις πρώτες να έχουν δώσει καλύτερα ποσοστά βλάστησης και πιο ρωμαλέα σπορόφυτα (Fabbri et al. 2004). Για την παραγωγή σπόρων, οι καρποί πρέπει να συγκομιστούν όταν είναι ώριμοι, αλλά προτού να γίνουν μαύροι. Αυτή η περίοδος εκτείνεται από τα τέλη Σεπτεμβρίου μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου, ανάλογα με την ποικιλία της 15

19 ελιάς (Lagarda et al. 1983a,b, Martin 2009). Μετά τη συγκομιδή ένα μικρό ποσοστό σκληρών ενδοκάρπιων μπορεί να αφαιρεθεί χειρωνακτικά. Όταν απαιτούνται μεγάλες ποσότητες, οι ελιές μουσκεύονται σε νερό για μία εβδομάδα ή περισσότερο με σκοπό να μαλακώσει η σάρκα τους και στη συνέχεια τα σκληρά ενδοκάρπια διαχωρίζονται από αυτή με διάφορα μηχανικά μέσα. Όποια τεχνική και αν χρησιμοποιηθεί, είναι βασικό να μείνει το σκληρό ενδοκάρπιο ανέπαφο, ώστε να αποφευχθεί οποιαδήποτε ζημιά του εμβρύου (Fabbri et al. 2004). Οι χειρισμοί που γίνονται πριν από τη φύτρωση των σπόρων έχουν σαν σκοπό να ξεπεραστούν τα προβλήματα του σκληρού περιβλήματος (μηχανικά και χημικά) και του λήθαργου των εμβρύων (Martin 2009). Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τεχνικές όπως το σκαρίφισμα, η εμβάπτιση σε θειϊκό οξύ και το σπάσιμο του σκληρού ενδοκαρπίου στο ένα άκρο με ειδικό εργαλείο (Γρηγοριάδου 2003, Martin 2009). Τη διαδικασία της εμβάπτισης ακολουθεί 1 με 2 ώρες ξεπλύματος στο νερό (Crisosto and Sutter 1985, Martin 2009). Στη συνέχεια οι σπόροι μεταφέρονται και πραγματοποιείται στρωμάτωση τους σε σπορείο και επικάλυψη τους με μίγμα χώματος και άμμου ( Η ποσότητα των σκληρών ενδοκάρπιων που απαιτούνται είναι 1,5 με 3 κιλά ανά τετραγωνικό μέτρο της σποροκλίνης ανάλογα με το μέγεθος των σκληρών ενδοκάρπιων (Fabbri et al. 2004). Είναι απαραίτητη η συχνή διαβροχή και η επίδραση ελάχιστου ψύχους κατά την στρωμάτωση για μεγαλύτερη επιτυχία στο φύτρωμα ( Το φθινόπωρο, δύο μήνες μετά τη σπορά, ξεκινάει η βλάστηση των σπόρων, η οποία συνεχίζεται μέχρι τις αρχές του χειμώνα (Fabbri et al. 2004). Τα σπορόφυτα παραμένουν στο φυτώριο για περίπου δύο χρόνια ώσπου να αποκτήσουν το κατάλληλο μέγεθος για εμβολιασμό (Γρηγοριάδου 2003). Ο εμβολιασμός γίνεται την περίοδο Μαρτίου-Απριλίου. Τα δενδρύλλια παραμένουν ακόμη ένα με δύο χρόνια στο φυτώριο πριν να είναι ικανά να μεταφυτευθούν στον ελαιώνα (Hartmann et al. 1997, Γρηγοριάδου 2003). Η τεχνική του εμβολιασμού εφαρμόζεται περιστασιακά στις νότιες υποζώνες όπου υπάρχουν άγριες ελιές ως μέρος των μεσογειακών maquis. Οι αγριελιές υπήρχαν, παλαιότερα, σχεδόν σ όλη τη λεκάνη της Μεσογείου. Σήμερα όμως παρατηρείται μείωση των πληθυσμών τους, λόγω του 16

20 εμβολιασμού, με αποτέλεσμα πολλές περιοχές να προστατεύονται. Στη λεκάνη της Μεσογείου ο εμβολιασμός του φλοιού των αγριελιών γίνεται νωρίς την άνοιξη (Fabbri et al. 2004). β) Αγενής πολλαπλασιασμός με σφαιροβλάστες ή γόγγρους Οι σφαιροβλάστες ή γόγγροι είναι σφαιρικές υπερπλασίες που εμφανίζονται σαν εξογκώματα και βρίσκονται κοντά στο λαιμό των παλαιών δέντρων. Αποτελούνται από παρεγχυματικό ιστό και φέρουν λανθάνοντες οφθαλμούς (Θεριός 2005). Σχηματίζονται στα φυτικά μέρη, όπου δημιουργείται συγκέντρωση των χυμών του δέντρου λόγω επιβράδυνσης της κυκλοφορίας τους. Η συγκέντρωση αυτή εμφανίζεται συνήθως στη βάση του κορμού στα σημεία όπου ενώνονται οι ρίζες (Bartolucci and Dhakal 1999, Fabbri et al. 2004). Οι γόγγροι περιέχουν μεγάλη ποσότητα αποθεματικών ουσιών που θα δώσουν εύρωστη βλάστηση και μπορούν να σχηματίσουν καινούργιες ρίζες και βλαστούς (Fooks 1998). Σ αυτούς άλλωστε οφείλεται ο χαρακτηρισμός της ελιάς ως αιωνόβιου δέντρου, λόγω της ικανότητας που έχουν, σε περίπτωση καταστροφής του ελαιόδεντρου, να σχηματίζουν βλαστούς και ρίζες (Γρηγοριάδου 2003, Αφαιρούνται με ειδικά κοπτικά εργαλεία και μετά την αφαίρεση τους πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στους εκτεθειμένους ιστούς, οι οποίοι πρέπει να απολυμανθούν και να προστατευθούν (Fabbri et al. 2004). Το μέγεθος των γόγγρων που κόπτονται κυμαίνεται από 100g ως 3kg και εξαρτάται από το αν προορίζονται για το φυτώριο ( g) ή για απευθείας φύτευση τους στον ελαιώνα (Fabbri et al. 2004). Ο πολλαπλασιασμός με αυτή τη μέθοδο χρησιμοποιείται από πολύ παλιά, γιατί είναι απλή, με υψηλό ποσοστό επιτυχίας και δίνει δένδρα που μπαίνουν γρήγορα στην καρποφορία (Γρηγοριάδου 2003). Δεν είναι όμως ιδιαίτερα πρακτική, γιατί είναι επίπονη, προκαλούνται ζημιές στα δέντρα και το πολλαπλασιαστικό υλικό είναι περιορισμένο (Fooks 1998). γ) Αγενής πολλαπλασιασμός με παραφυάδες Οι παραφυάδες είναι βλαστοί που δημιουργούνται και αναπτύσσονται στη βάση των κορμών και στις ρίζες παγετόπληκτων ή παλαιών εγκαταλειμμένων δέντρων (Fooks 1998, Fabbri et al. 2004). Είναι σφαιροβλάστες που έχουν βλαστήσει στο μητρικό δέντρο (Θεριός 2005). 17

21 Γενικά, οι παραφυάδες αποσπώνται από τα δέντρα αφού έχουν αποκτήσει το δικό τους γόγγρο και έχουν σχηματίσει αρκετά αναπτυγμένες ρίζες. Για να ριζοβολήσουν ευκολότερα, συνήθως καλύπτεται η βάση του κορμού με ένα στρώμα εδάφους και γίνονται δακτυλοειδής χαραγές πάνω από το σημείο σχηματισμού τους (Γρηγοριάδου 2003, Fabbri et al. 2004). Την άνοιξη, οι ριζοβολημένες παραφυάδες απομακρύνονται από το μητρικό φυτό μαζί με το γόγγρο και ένα τμήμα από τη ρίζα του λαιμού του φυτού. Στη συνέχεια μεταφέρονται στο φυτώριο και αφού παραμείνουν εκεί για ένα χρόνο μεταφυτεύονται στον ελαιώνα (Porlingis et al. 1999, Koukourikou-Petridou et al. 1999, Γρηγοριάδου 2003, Fabbri et al. 2004). Τα μειονεκτήματα που παρουσιάζει η μέθοδος αυτή είναι η καθυστερημένη είσοδος των δεντρυλλίων στην καρποφορία λόγω της νεανικότητας, η πλήγωση των δέντρων και το κόστος (Bartolucci and Dhakal 1999, Fabbri et al. 2004, δ) Αγενής πολλαπλασιασμός με ξυλοποιημένα άφυλλα μοσχεύματα Στον αγενή πολλαπλασιασμό με ξυλοποιημένα άφυλλα μοσχεύματα χρησιμοποιούνται μοσχεύματα 4-5 ετών, με μήκος 20 με 50 cm και διάμετρο 5 με 10 mm. Αυτά λαμβάνονται από κλαδιά κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και του χειμώνα και αφού αφαιρεθούν όλα τα φύλλα διατηρούνται μέχρι την άνοιξη σε δροσερά και όχι πολύ υγρά μέρη, τοποθετημένα σε στρώματα άμμου (Fabbri et al. 2004). Χρησιμοποιούνται επίσης φυτικοί ρυθμιστές για την καλύτερη ριζοβολία (διάλυμα ινδολυλοβουτυρικού οξέος, ΙΒΑ, 15 ppm για 24 h) (Γρηγοριάδου 2003, Στη συνέχεια την άνοιξη και μόλις αρχίσει η έκπτυξη των ριζών τα μοσχεύματα φυτεύονται στο φυτώριο αφήνοντας έξω από το χώμα μόνο την κορυφή. Πρέπει να περάσουν τουλάχιστον δύο χρόνια ανάπτυξης ώστε το δενδρύλλιο να είναι ικανό να μεταφυτευθεί (Γρηγοριάδου 2003, Hartmann 1952, Khabou and Trigui 1999). Σήμερα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας τα μοσχεύματα αυτού του τύπου καλούνται «γροθάρια» ή «ξεμασχαλίδια» (Θεριός 2005). ε) Μικροπολλαπλασιασμός Ο μικροπολλαπλασιασμός (micropropagation) είναι μια τεχνική in vitro μαζικής κλωνικής παραγωγής νέων φυτών που επιτρέπει την παραγωγή καθαρών γενοτύπων, κάτω από ασηπτικές και ελεγχόμενες κλιματικές 18

22 συνθήκες (Γρηγοριάδου 2003, Fabbri et al. 2004). Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται συνήθως (Γρηγοριάδου 2003): καλλιέργειες μεριστωμάτων ή βλαστικών κορυφών καλλιέργειες κάλων η τεχνική της σωματικής εμβρυογένεσης ο μικροεμβολιασμός. Ο Murashige (1974) πρότεινε τη διάκριση του μικροπολλαπλασιασμού σε τρία στάδια. Καθώς η τεχνική εξελισσόταν προστέθηκαν άλλα δύο στάδια, έτσι ώστε σήμερα να διακρίνονται πέντε στάδια σημαντικά για την επιτυχία του μικροπολλαπλασιασμού (Fabbri et al. 2004): Στάδιο 0: Επιλογή μητρικών φυτών και προετοιμασία (Selection of mother plants) Στάδιο Ι: Εγκατάσταση της ασηπτικής καλλιέργειας (Initiation of culture) Στάδιο ΙΙ: Παραγωγή πολλαπλών βλαστών (Shoot proliferation) Στάδιο ΙΙΙ: Ριζοβολία μικροβλαστών (Rooting) Στάδιο ΙV: Εγκλιματισμός (ή σκληραγώγηση) (Acclimatization or hardening) Τα στάδια Ι, ΙΙ και ΙΙΙ πραγματοποιούνται κάτω από in vitro συνθήκες και απαιτείται η διαθεσιμότητα ενός εξοπλισμένου εργαστηρίου για ιστοκαλλιέργεια. Σε σχέση με τις άλλες μεθόδους πολλαπλασιασμού τα χαρακτηριστικά του μικροπολλαπλασιασμού είναι (Fabbri et al. 2004): η μαζική παραγωγή συγκεκριμένων ποικιλιών ή κλώνων, προμηθεύοντας τα φυτώρια καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου η παραγωγή υγιών και υψηλής ποιότητας φυτών, με ακριβή τυποποίηση των μορφολογικών και αγρονομικών χαρακτηριστικών η δυνατότητα εύκολης αναπαραγωγής ποικιλιών που με άλλους τρόπους ήταν δύσκολη ή ακόμη και αδύνατη η δυνατότητα απόκτησης υγιών φυτών από μολυσμένα μητρικά φυτά, με τη βοήθεια ειδικών τεχνικών (π.χ. μεριστωματική καλλιέργεια) 19

23 η διευκόλυνση διανομής εμπορικού υλικού παγκοσμίως. στ) Αγενής πολλαπλασιασμός με φυλλοφόρα ημίσκληρα μοσχεύματα- Φυλλοφόρα μοσχεύματα Είναι η πιο διαδεδομένη τεχνική για την παραγωγή νέων δενδρυλλίων ελιάς στα σύγχρονα φυτώρια. Ο πολλαπλασιασμός των φυτών με μοσχεύματα ημί-σκληρου ξύλου κάτω από περιοδικό ψεκασμό λεπτών σταγονιδίων (υδρονέφωση) εισήχθη από τον Hartmann το Η υδρονέφωση μειώνει τη διαπνοή και τη θερμοκρασία των φύλλων, αυξάνει τη σχετική υγρασία και κρατά τα μοσχεύματα και τα φύλλα τους σε σπαργή καθ όλη τη διαδικασία της ριζικής επαγωγής (Bartolucci and Dhakal 1999, Fabbri et al. 2004). Με τη μέθοδο αυτή διαλέγονται κλαδίσκοι με μήκος μέχρι 60 εκατοστά και στη συνέχεια κόβονται σε τρία μέρη χαρακτηρίζοντας τα έτσι σε επάκρια, μεσαία και βάσης. Τα μοσχεύματα λαμβάνονται από ετήσιους βλαστούς που δεν έχουν παράγει καρπούς (Fooks 1998, Fabbri et al. 2004, Κάθε μόσχευμα έχει μήκος εκατοστά, διάμετρο 4-6 χιλιοστά και 4-6 γόνατα. Στην κορυφή του μοσχεύματος διατηρούνται 4-6 φύλλα. Η τομή στη βάση των μοσχευμάτων γίνεται ακριβώς κάτω από το γόνατο και πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή ώστε να μην μείνει κανένα υπόλειμμα του μεσογονάτιου διαστήματος, το οποίο μπορεί να αποτελέσει σημείο νέκρωσης. Η εμβάπτιση τους σε διάλυμα φυτικού ρυθμιστή πρέπει να γίνει μέσα σε λεπτά μετά την κοπή και προετοιμασία τους (Fabbri et al. 2004). Τα μοσχεύματα φυτεύονται σε χώρο με υψηλή υγρασία, όπου και παραμένουν μέχρι να σχηματίσουν ρίζες, χρονική περίοδος που κυμαίνεται από 60 έως 90 ημέρες. Η υψηλή σχετική υγρασία εξασφαλίζεται με περιοδικό ψεκασμό των μοσχευμάτων με λεπτά σταγονίδια (υδρονέφωση) (Hartmann and Loreti 1965, Porlingis and Therios 1976, Weisman and Lavee 1995, Σφακιωτάκης 1996, Γρηγοριάδου 2003). Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που επηρεάζουν τη ριζοβολία των μοσχευμάτων και μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει παράγοντες που επιδρούν στη ριζοβολία των μοσχευμάτων πριν από την κοπή τους από το μητρικό φυτό και τέτοιοι είναι ο γενότυπος, η νεανικότητα των μητρικών φυτών και το περιβάλλον του μητρικού φυτού. Η δεύτερη κατηγορία παραγόντων σχετίζεται με την ίδια την 20

24 κοπή των μοσχευμάτων (τρόπο, χρόνο, τόπο). Η τρίτη κατηγορία έχει σχέση με τους παράγοντες που επιδρούν μετά την κοπή των μοσχευμάτων από το μητρικό φυτό και σχετίζονται με τις μεταχειρίσεις των μοσχευμάτων και το περιβάλλον ριζοβολίας (Βακουφτσής 2006) Παράγοντες που επιδρούν στη ριζοβολία των μοσχευμάτων α) Παράγοντες που επιδρούν στη ριζοβολία των μοσχευμάτων πριν από την κοπή τους από το μητρικό φυτό Νεανικότητα Στα περισσότερα είδη η ικανότητα ριζοβολίας των μοσχευμάτων τους μειώνεται με την αύξηση της ηλικίας τους και πολλές φορές, ιδίως σε δύσκολα ριζοβολούντα είδη, η ριζοβολία τους γίνεται αδύνατη (Gautam and Chauhan 1990, Χατζηλαζάρου 1998, Θεριός 2005). Κατά την ανάπτυξη ενός φυτού διακρίνουμε τέσσερα στάδια, τα οποία είναι το στάδιο του εμβρύου, το στάδιο της νεανικότητας, το μεταβατικό στάδιο και το στάδιο της ωριμότητας ή αναπαραγωγικής ικανότητας. Κατά τον Poethig (1990) η αλλαγή φάσεως έχει ιδιαίτερη σημασία σε θεωρητικό επίπεδο, όσον αφορά τους μηχανισμούς ελέγχου της μορφογένεσης και διαφοροποίησης κατά την ανάπτυξη του φυτού, ενώ έχει και πρακτική σημασία για τους εξής λόγους (Basheer-Salimia 2004): 1. είναι γνωστό πως η διάρκεια της νεανικότητας ειναι εμπόδιο στη μελέτη της γενετικής βελτίωσης της ελιάς, 2. η διάρκεια της νεανικότητας σχετίζεται με την αναπαραγωγική ικανότητα των πολυετών ξυλωδών φυτών και με την επιλογή βελτιωμένων ποικιλιών (Hansche and Beres 1980, Sherman and Lyrene 1983), 3. η ευκολία σχηματισμού επίκτητων ριζών, οφθαλμών και σωματικής εμβρυογένεσης σε πολλά ξυλώδη πολυετή φυτά επηρεάζεται σημαντικά από τη φάση νεανικότητας (Greenwood 1987), 4. η παραγωγικότητα (ποσότητα και ποιότητα) στα δασικά είδη σχετίζεται με το στάδιο ωριμότητας (Takemoto and Greenwood 1993). 21

25 Συνεπώς, η κατανόηση και η ικανότητα ρύθμισης των φάσεων της νεανικότητας θα έχει μεγάλη πρακτική σημασία ιδιαίτερα για τα πολυετή φυτά (Hackett and Murray 1996, Basheer-Salimia 2004). Η ικανότητα για ριζοβολία είναι ένα χαρακτηριστικό που μεταβάλλεται μεταξύ των διαφόρων σταδίων ανάπτυξης των φυτών (Βακουφτσής 2006). Ως νεανικότητα ορίζεται η περίοδος κατά την οποία ένα φυτό δεν μπορεί να αναπαραχθεί εγγενώς (Zimmerman et al. 1985), παρατηρείται κατά τη διάρκεια των πρώτων σταδίων ανάπτυξης ενός νέου φυτού που προκύπτει κυρίως μετά από εγγενή αναπαραγωγή (Lavee et al. 1996) και εξαρτάται από παράγοντες όπως ο γενότυπος, το περιβάλλον και η θρεπτική κατάσταση του φυτού (Meier-Dinkel and Kleinschmit 1990, Hackett and Murray 1992, Χατζηλαζάρου 1998). Η φάση της νεανικότητας είναι το στάδιο το οποίο χαρακτηρίζεται από τη μεγιστοποίηση της ικανότητας ριζοβολίας (Fabbri et al. 2004, Βακουφτσής 2006) και η διάρκεια της σε ξυλώδη φυτά ποικίλλει και μπορεί να είναι από μικρή ως αρκετά μεγάλη (Basheer-Salimia 2004). Η διαφορά στη ριζοβολία των μοσχευμάτων μεταξύ νεανικών και ώριμων φυτών είναι εντονότερη στα φυτά που ριζοβολούν δύσκολα [για παράδειγμα Acer griseum (Dirr και Heuser, 1987)] καθώς και στα φυτά που τα δύο στάδια συνοδεύονται και από διαφορετικά μορφολογικά χαρακτηριστικά των φύλλων (Βακουφτσής 2006). Η αυξημένη ικανότητα ριζοβολίας των μοσχευμάτων των νεανικών φυτών πιθανώς οφείλεται στην παρουσία αυξινών σε μεγάλες συγκεντρώσεις (Arya et al. 1994, Χατζηλαζάρου 1998, Fabbri et al. 2004), στη μη παρουσία αναστολέων της ριζοβολίας που αναπτύσσονται σε ώριμα φυτά κάποιων φυτικών ειδών (Paton et al. 1970, Χατζηλαζάρου 1998, Fabbri et al. 2004) ή σε αυξημένο επίπεδο φαινολών που δρουν σαν συνεργιστικές ουσίες των αυξινών (Girouard 1967, Χατζηλαζάρου 1998). Η νεανικότητα χαρακτηρίζεται συχνά από μια περίοδο ταχείας βλαστικής αύξησης που μειώνεται σημαντικά κατά την ωριμότητα (Meilan 1997). Οι νεανικοί βλαστοί έχουν σε αρκετές περιπτώσεις μικρότερο βαθμό ξυλοποίησης απ ότι οι ώριμοι βλαστοί. Τα μεσογονάτια διαστήματα είναι πιο κοντά και ο βλαστός είναι συμπαγής, ενώ τα φύλλα έχουν συχνά συγκεκριμένα σχήματα και ανατομικά χαρακτηριστικά (Lavee et al. 1996, Basheer-Salimia 2004). Στην ελιά απαιτούνται πάνω από 15 χρόνια από τη φύτευση των σποροφύτων μέχρι την παραγωγή του πρώτου καρπού του υβριδίου (Rugini 1986, Bellini 22

26 1993, Basheer-Salimia 2004) και διακρίνονται δυο τύποι νεανικότητας, η πραγματική νεανικότητα που εκφράζεται με πολύ συμπαγή ανάπτυξη, χαμηλή ξυλοποίηση και μικρά παχιά φύλλα και η ψευδο-νεανικότητα με μικρά και παχιά φύλλα με χαμηλή ξυλοποίηση, ταχύ ρυθμό αύξησης των βλαστών και μεγάλα μεσογονάτια διαστήματα (Lavee et al. 1996, Basheer-Salimia 2004). β) Παράγοντες που επιδρούν στη ριζοβολία κατά την κοπή των μοσχευμάτων Επιλογή μοσχεύματος από την κόμη του φυτού Η θέση από την οποία θα ληφθεί το μόσχευμα πάνω στο μητρικό βλαστό παίζει σημαντικό ρόλο στη ριζοβολία του. Το γεγονός αυτό είναι πιο έντονο στα φυτά μεγαλύτερης ηλικίας που η διαβάθμιση της νεανικότητας μεταξύ των βλαστών της κόμης είναι μεγαλύτερη. Τα μοσχεύματα που λαμβάνονται από βλαστούς, οι οποίοι βρίσκονται πιο κοντά στη βάση και τη ρίζα, εμφανίζουν καλύτερη ριζοβολία σε σχέση με τα μοσχεύματα που λαμβάνονται από βλαστούς της κορυφής (Hackett 1985, Βακουφτσής 2006). Βλαστοί από το κατώτερο μέρος της κόμης παρουσιάζουν σε ορισμένα φυτά πλαγιοτροπική ανάπτυξη μετά τη ριζοβολία και παρόλο που σχηματίζουν περισσότερες ρίζες (Wise et al. 1985, Βακουφτσής 2006) δεν θα πρέπει να προτιμώνται για μοσχεύματα. Τα μοσχεύματα που προέρχονται από πλάγιους βλαστούς ακολουθούν την ανάπτυξη των βλαστών αυτών και πρέπει να αποφεύγεται η χρήση τους γιατί παράγονται φυτά που δεν είναι συμμετρικά και δεν έχουν το χαρακτηριστικό σχήμα της ποικιλίας. Σε περιπτώσεις όμως που δεν υπάρχει θέμα πλαγιοτροπισμού τα μοσχεύματα από πλάγιους βλαστούς ριζοβολούν καλύτερα. Οι ακραίοι βλαστοί συνήθως αυξάνουν γρήγορα και έχουν μεγαλύτερη διάμετρο και ίσως γι αυτό δεν ριζοβολούν τόσο ικανοποιητικά (μεγάλη αναλογία ξύλου προς φυλλική επιφάνεια). Συνήθως, οι πλάγιοι βλαστοί προτιμώνται για τη λήψη μοσχευμάτων ημίσκληρου ξύλου, ενώ οι ακραίοι για τη λήψη μοσχευμάτων μαλακού ξύλου (Hartmann et al. 2002). Διαφορές στη ριζοβολία εμφανίζονται και στα μοσχεύματα που προέρχονται από τον ίδιο βλαστό. Μεγάλοι σε μήκος βλαστοί συχνά τεμαχίζονται σε μικρότερα τμήματα, τα οποία παρουσιάζουν διαφορές στη ριζοβολία μεταξύ τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις τα τμήματα προς τη βάση 23

27 ριζοβολούν καλύτερα (Howard 1986, Stoltz and Anderson 1988, Jull et al. 1994). Οι διαφορές αυτές αποδίδονται στη μεγαλύτερη περιεκτικότητα των τμημάτων της βάσης σε υδατάνθρακες και άλλες ουσίες προερχόμενες από τα φύλλα των τμημάτων προς την κορυφή. Η καλύτερη ριζοβολία των κορυφών των βλαστών ίσως εξηγείται από την πιθανότητα υψηλότερων συγκεντρώσεων ενδογενών ουσιών, παραγομένων από το ακραίο μερίστωμα που προάγουν τη ριζοβολία. Επίσης, τα επάκρια μοσχεύματα χαρακτηρίζονται από μικρότερη διαφοροποίηση και από περισσότερα κύτταρα ικανά να μετατραπούν σε μεριστωματικά. Στην επιλογή βλαστών που θα χρησιμοποιηθούν ως μοσχεύματα πρέπει να ληφθεί υπόψη και η ύπαρξη ανθοφόρων οφθαλμών ή ταξιανθιών καθώς και αναπτυσσόμενων καρπών. Η παρουσία των παραπάνω δρα ανταγωνιστικά με τη ριζοβολία με αποτέλεσμα αυτή να μειώνεται (Biran and Halevy 1973, Βακουφτσής 2006). Εποχή λήψης των μοσχευμάτων Λίγα είναι τα είδη φυτών που δίνουν μοσχεύματα, τα οποία ριζοβολούν το ίδιο ικανοποιητικά όλο το χρόνο. Στα περισσότερα παρατηρείται μια εποχιακή διακύμανση της ριζοβολίας των μοσχευμάτων. Ένας παράγοντας που επηρεάζει τη ριζοβολία είναι ο τύπος του μοσχεύματος. Τα μοσχεύματα μαλακού ξύλου έχουν συνδεθεί με την άνοιξη και τις αρχές του καλοκαιριού, τα μοσχεύματα ημίσκληρου ξύλου με το καλοκαίρι και το Σεπτέμβριο ενώ τα αυτά του σκληρού ξύλου έχουν συνδεθεί με την έλευση του χειμώνα και την είσοδο των φυτών σε λήθαργο τουλάχιστο για τις εύκρατες χώρες. Ο τύπος όμως μοσχεύματος δεν είναι μόνος παράγοντας στον οποίο οφείλεται η διαφορά της ριζοβολίας. Ένας ακόμα παράγοντας που επηρεάζει είναι η μεταβολή της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια του έτους. Η μείωση της θερμοκρασίας το φθινόπωρο περιορίζει τη βλαστική αύξηση των φυτών και οι βλαστοί ξυλοποιούνται. Αλλά και η μεγάλη θερμοκρασία του καλοκαιριού, η οποία πολλές φορές συνδυάζεται στη φύση και με περιορισμένη διαθεσιμότητα νερού, περιορίζει τη βλαστική αύξηση και τα φυτά εισέρχονται είτε σε καλοκαιρινό λήθαργο είτε σε μια περίοδο με μειωμένες τις φυσιολογικές τους λειτουργίες. Πολύ σημαντικός παράγοντας που προκαλεί διακυμάνσεις είναι επίσης το φως, τόσο η ένταση της προσπίπτουσας 24

28 ακτινοβολίας, όσο και φωτοπερίοδος και η σύσταση του από διαφορετικά μήκη κύματος. Στο φυτό Ficus pumila, η εποχιακή διακύμανση στη ριζοβολία συνδέθηκε με τη δραστηριότητα του καμβίου (Βακουφτσής 2006). Αλλά, η δραστηριότητα του καμβίου απλώς αντικατοπτρίζει την αλληλεπίδραση του γενοτύπου με τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Κάποιοι ερευνητές αναφέρουν ότι σημασία έχει η φυσιολογική κατάσταση του φυτού και των βλαστών που θα χρησιμοποιηθούν ως μοσχεύματα και όχι μια αυστηρά καθορισμένη χρονική περίοδος του έτους (Dirr and Heuser 1987). Η εποχιακή διακύμανση της ριζοβολίας αποτελεί την περισσότερο εμφανή απόδειξη της επίδρασης των μητρικών φυτών στη ριζοβολία των μοσχευμάτων τους (Moe and Andersen 1988, Βακουφτσής 2006). γ) Παράγοντες που επιδρούν στη ριζοβολία μετά την κοπή των μοσχευμάτων Φυτικοί ρυθμιστές Οι φυτικοί ρυθμιστές ή φυτορυθμιστικές ουσίες είναι οργανικές ουσίες χαμηλού μοριακού βάρους που σε μικρές συγκεντρώσεις μπορούν και ρυθμίζουν την αύξηση και ανάπτυξη των φυτών και είτε είναι φυσικές (ενδογενείς) είτε παράγονται τεχνητά (συνθετικές). Στους φυτικούς ρυθμιστές ανήκουν και οι ενδογενείς ορμόνες (Βακουφτσής 2006). Υπάρχουν πέντε κατηγορίες φυτικών ουσιών που είναι οι αυξίνες, οι κυτοκινίνες, οι γιββεριλλίνες, το αμπσιζικό οξύ (ΑΒΑ) και το αιθυλένιο (Βακουφτσής 2006). Το Ινδολυλο-3-οξικό οξύ (ΙΑΑ), το οποίο παράγεται ενδογενώς στα φυτά και έχει έντονη δράση αυξίνης (Βακουφτσής 2006), ήταν ο πρώτος φυτικός ρυθμιστής που ανιχνεύθηκε από τον Went (1934) και ταυτοποιήθηκε από τον Kogl et al. (1934) (Χατζηλαζάρου 1998). Στη συνέχεια παρήχθησαν και τεχνικοί (συνθετικοί) ρυθμιστές αύξησης, οι οποίοι ταξινομούνται στις εξής κατηγορίες (Weaver 1972, Καράταγλης 1992, Χατζηλαζάρου 1998): 1. Παράγωγα του Ινδολίου. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν το Ινδολυλο-3- βουτυρικό οξύ (ΙΒΑ) και το Ινδολυλο-3-προπιονικό οξύ. Για το ΙΒΑ βρέθηκε ότι απαντάται και στη φύση (Ludvig-Muller and Epstein 1994). 2. Παράγωγα του ναφθαλινίου. Εδώ ανήκουν το α-ναφθαλινοξικό οξύ (α- ΝΑΑ) και το β-ναφθαλινοξικό οξύ (β-ναα). 25

29 3. Παράγωγα του χλωρο-φαινοξυοξικού οξέος. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα γνωστά ορμονικά ζιζανιοκτόνα 2,4-D, 2,4,5,-τριχλωροφαινοξυοξικό οξύ (2,4,5-Τ), το 2-μέθυλο-4-χλωρο-φαινοξυοξικό οξύ (MCPA) κ.ά. 4. Παράγωγα του βενζοϊκού οξέος όπως τα 2,4,6- και 2,3,6-τριχλωροβενζοϊκά οξέα. Το ΙΒΑ και το ΝΑΑ αποτελούν βασικούς φυτικούς ρυθμιστές που χρησιμοποιούνται στον πολλαπλασιασμό των φυτών με μοσχεύματα. Το ΙΒΑ είναι ο καλύτερος ρυθμιστής αύξησης, για γενική χρήση, καθώς δεν είναι τοξικό για μοσχεύματα σκληρού και ημίσκληρου ξύλου και είναι πολύ αποτελεσματικό για την ανάπτυξη ριζών σε ένα μεγάλο αριθμό ειδών (Fabbri et al. 2004). Το ΝΑΑ είναι πιο ισχυρό από το ΙΒΑ όσον αφορά τη διέγερση των δευτερογενών (επιγενών) ριζών της ελιάς. Όμως, επειδή είναι δύσκολο να αποκτηθούν ομοιόμορφα αποτελέσματα με το ΝΑΑ, η χρήση του περιορίζεται σε είδη ή ποικιλίες που δεν αντιδρούν ικανοποιητικά με το ΙΒΑ (Fabbri et al. 2004). Εκτός από τη μορφή οξέος στα ΙΒΑ και ΝΑΑ έχουν χρησιμοποιηθεί και τα άλατα αυτών με κάλιο (Κ-ΙΒΑ και Κ-ΝΑΑ, αντίστοιχα). Ο λόγος είναι ότι τα άλατα είναι διαλυτά σε νερό ενώ για τη διάλυση των οξέων χρησιμοποιούνται οργανικοί διαλύτες και κυρίως αλκοόλη. Η αλκοόλη (στην πράξη διάλυμα 50%) είναι τοξική στις μεγάλες συγκεντρώσεις για τα μοσχεύματα. Δράση αυξίνης (με ικανοποιητική επίδραση) φαίνεται ότι έχουν και κάποιες αμιδικές και εστερικές ενώσεις του ΙΑΑ και ΙΒΑ (Haissig 1979, Haissig 1983, Struve and Arnold 1986, Χατζηλαζάρου 1998). Ο σκοπός της μεταχείρισης των μοσχευμάτων με φυτικούς ρυθμιστές αύξησης είναι (Hartmann et al. 1990, Χατζηλαζάρου 1998): Να αυξηθεί το ποσοστό των μοσχευμάτων που σχηματίζουν ρίζες. Να επιταχυνθεί ο σχηματισμός ριζών. Να αυξηθεί ο αριθμός και η ποιότητα των ριζών ανά μόσχευμα. Να αυξηθεί η ομοιομορφία της ριζοβολίας. Ο ακριβής μηχανισμός της δράσης των αυξινών στο σχηματισμό επίκτητων ριζών δεν είναι ακόμα πλήρως γνωστός (Blakesley et al. 1991, Χατζηλαζάρου 1998). Έχει βρεθεί ότι η αυξίνη είναι απαραίτητη στο αρχικό στάδιο της ριζοβολίας κατά το σχηματισμό των ριζικών καταβολών και ότι οι 26