Η ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΣΤΙΣ ΚΟΜΠΑΝΙΕΣ ΤΩΝ ΧΤΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

Transcript

1

2

3

4

5 Η ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΣΤΙΣ ΚΟΜΠΑΝΙΕΣ ΤΩΝ ΧΤΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

6 ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΣΠΥΡΟΣ I. ΑΣΔΡΑΧΑΣ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Ε. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Πανεπιστημίου 25, Γ' όροφος, τηλ

7 ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Η ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΣΤΙΣ ΚΟΜΠΑΝΙΕΣ ΤΩΝ ΧΤΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ 14 ΑΘΗΝΑ 1987

8

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με τον όρο Μαθητεία εννοούμε αφενός τη χρονική διάρκεια που απαιτείται για την εκμάθηση ενός βιοτεχνικού-εμπορικού επαγγέλματος και αφετέρου το σύστημα με το οποίο συντελείται η εκμάθηση αυτή. Το σύστημα αυτό μπορεί να είναι παραδοσιακό ή σύγχρονο. Με το πρώτο οι γνώσεις, οι μέθοδοι και οι τεχνικές που χρειάζονται για την άσκηση ενός βιοτεχνικού-εμπορικού επαγγέλματος μεταβιβάζονται αποκλειστικά με εμπειρικό τρόπο και με τη μακρόχρονη επαγγελματική άσκηση του μαθητευομένου στους τοπους εργασίας. Με το δεύτερο η επαγγελματική κατάρτιση του μαθητευομένου ολοκληρώνεται με τη θεωρητική διδασκαλία, που γίνεται σε τεχνικοεπαγγελματικά σχολεία, και την πρακτική άσκηση, που γίνεται σε ειδικά εργαστήρια ή στους τόπους της εργασίας. Το παραδοσιακό σύστημα μαθητείας, με το οποίο διαιωνιζόταν η αποθησαυρισμένη επαγγελματική πείρα και αναπαράγονταν τα επαγγέλματα, είναι πανάρχαιο και επιβιώνει ως τις μερες μας. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση και οι ανάγκες του ανερχόμενου καπιταλισμού οδήγησαν στο σύγχρονο ή επιστημονικό σύστημα μαθητείας. Η μελέτη των παραδοσιακών συστημάτων μαθητείας ήταν παραμελημένη ως τα τελευταία χρόνια. Οι περισσότεροι από τους παλιότερους ερευνητές δεν μας έδωσαν ολοκληρωμένες επιστημονικές μελέτες για τα παραδοσιακά επαγγέλματα. Περιορίστηκαν κυρίως σε γενικές περιγραφές και σε αναζήτηση γραφικών και ανεκδοτολογικών στοιχείων. Μια εξήγηση του φαινομένου είναι ότι οι λαογράφοι και οι ιστορικοί τον περασμένου αιώνα και των αρχών του παρόντος έδιναν προτεραιότητα στη μελέτη των μνη-

10 μνημείων του λόγου και στην ανίχνευση των καταβολών τους στην Αρχαιότητα η το Βυζάντιο. Σκοπός τους κυρίως ήταν να επιβεβαιώσουν τη συνέχεια του Ελληνισμού και να προσδιορίσουν τα στοιχεία ταυτότητάς του. Και σε αυτόν βοηθούσε περισσότερο η μελέτη του πνευματικού πολιτισμού και λιγότερο ή καθόλου η μελέτη τον υλικού. Ο τρόπος αυτός θεώρησης των πραγμάτων και των φαινομένων έχει σήμερα σχεδόν ανατραπεί. Ένα πλήθος επιστημόνων έχει στρέψει το ερευνητικό ενδιαφέρον του σε θέματα που άλλοτε ήταν παραμελημένα και υποβαθμισμένα (συντεχνιακοί θεσμοί, πλανόδιοι τεχνίτες, παιδική και γυναικεία εργασία κλπ.), καθώς και στους μηχανισμούς αναπαραγωγής τον υλικού βίου. Στα πλαίσια τον ερευνητικού αυτού ενδιαφέροντος, που αντιστοιχεί βέβαια σε μια γενικότερη αντίληψη για το ρόλο που παίζει το υλικοτεχνικό υπόβαθρο στην ιστορική εξέλιξη, μελετώνται και τα παραδοσιακά συστήματα μαθητείας. Συστήματα τα οποία μας βοηθούν να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε τις συμπεριφορές μιας κοινωνικής κατηγορίας των μαθητευομένων σε συγκεκριμένα χρονικά και γεωγραφικά πλαίσια, και να αντλήσουμε, ενδεχομένους, απαντήσεις στα προβλήματα της σύγχρονης νεολαίας. Η παρούσα εργασία, που εκπονήθηκε στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος του Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας, ασχολείται με το παραδοσιακό σύστημα μαθητείας στις πλανόδιες κομπανίες των χτιστών της Πελοποννήσου, δεν καλύπτει δηλαδή παρά μόνο μια επαγγελματική ειδικότητα και μια γεωγραφική περιοχή. Ειδικότερα με τη μελέτη αυτή επιχειρείται αφενός να επισημανθεί η κοινωνική και γεωγραφική προέλευση των μαθητευομένων και αφετέρου να καθοριστεί ο μηχανισμός εκμάθησης της τέχνης του χτίστη και οι συνέπειες που ο μηχανισμός αυτός είχε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των μαθητευομένων. Δεν είναι εύκολο να συλλάβει κανείς διαχρονικά και με ακρίβεια τη λειτουργία του συστήματος μαθητείας στα πλανόδια μπουλούκια των χτιστών. ό,τι γνωρίζουμε για τις κομπανίες των μαστόρων προέρχονται κυρίως από τις αφηγήσεις μαστόρων που ανή-

11 ανήκουν σε νεότερες γενιές, πράγμα που σημαίνει ότι ως ένα βαθμό μας διαφεύγει ο ακριβής τρόπος οργάνωσης των μπουλουκιών σε παλαιότερες εποχές. Η μελέτη, συνεπώς, του συστήματος μαθητείας στις κομπανίες των χτιστών της Πελοποννήσου, που επιχειρείται στην εργασία αυτή, στηρίζεται σε νεότερα στοιχεία και κυρίως σε μαρτυρίες που υπάρχουν για τους κυριότερους χτίστες της Χερσονήσου, δηλαδή τους Γορτύνιους και τους Κλουκινοχωρίτες. Για τη διερεύνηση τον θέματος χρησιμοποίησα την υπάρχουσα για τους παραδοσιακούς χτίστες βιβλιογραφία, κυρίως της Πελοποννήσου, και πραγματοποίησα τρία ταξίδια στα μαστοροχώρια του Μοριά. Το υλικό που συγκεντρώθηκε διαρθρώθηκε σε έξι κεφάλαια. Στο πρώτο δίνονται οι ιστορικές ειδήσεις για τα μαστοροχώρια της Πελοποννήσου. Στο δεύτερο γίνεται αναφορά στο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο των απομονωμένων ορεινών οικισμών και ειδικότερα των μαστοροχωριών. Εξετάζονται οι φυσικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες που προσδιορίζουν τη γένεση και εξέλιξη των επαγγελμάτων στους οικισμούς αυτούς και αιτιολογούνται οι επαγγελματικές επιλογές των κατοίκων τους. Αναφέρεται, ειδικότερα, γιατί στις περιοχές των μαστοροχωριών διαμορφώθηκαν και άκμασαν ορισμένα επαγγέλματα και γιατί οι νέοι, στα χωριά αυτά, επέλεγαν ως επαγγελματική διέξοδο το επάγγελμα του χτίστη. Στο τρίτο κεφάλαιο μελετάται ο επαγγελματικός σχηματισμός των χτιστών της Πελοποννήσου. Περιγράφονται η δομή της κομπανίας, οι ομοιότητες της με τις συντεχνίες και οι διαφορές της από αυτές, ο καταμερισμός της εργασίας, οι ειδικότητες. Ειδικότερα εξετάζεται η θέση των μαθητευομένων στην κομπανία, οι συμπεριφορές που διαμόρφωναν αυτοί μέσα ή έξω από την κομπανία, η εξάρτηση και ο συλλογικός καταναγκασμός των μαθητευομένων. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται το σύστημα μαθητείας που επικρατούσε στα πλανόδια μπουλούκια (συγκεκριμένος τρόπος εκμάθησης τον επαγγέλματος, στάδια μαθητείας, τρόπος προαγωγής από το ένα στάδιο στο άλλο, τρόπος αμοιβής των μαθητευομένων, υποχρεώσεις και δικαιώματα αυτών κλπ.). Αναφέρονται και εδώ οι διαφορές από τις συντεχνίες και

12 γίνεται αναφορά στη νομοθεσία προστασίας των ανήλικων μαθητευομένων. Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφονται οι συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των χτιστών και κυρίως των μαθητευομένων. Έμφαση δόθηκε στα χρονικά όρια εργασίας, στους όρους διατροφής και διαμονής τους και τις συνέπειες που είχαν οι κακές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης στη βιολογική και πνευματική ανάπτυξη των ανήλικων εργαζομένων. Τέλος στο έκτο κεφάλαιο διερευνώνται οι παράγοντες που οδήγησαν στην παρακμή των πλανόδιων μπουλουκιών των χτιστών, προσδιορίζονται οι παράγοντες αυτοί χρονικά και τοπικά, και επισημαίνονται οι νέες επαγγελματικές επιλογές των νέων στα μαστοροχώρια. Αισθάνομαι την υποχρέωση να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και από εδώ στα μέλη της Επιτροπής του Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας, ιδιαίτερα δε στον καθηγητή κ. Σπύρο I. Ασδραχά, για τις πολύτιμες και ουσιαστικές υποδείξεις που μου έκαμαν. Χ.Γ.Κ.

13 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΔΙΕΕ = Δελτίον Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας ΕΑΙΕΔ = Επετηρίς Αρχείου Ιστορίας Ελληνικού Δικαίου ΕΕΔ = Επιθεώρησις Εργατικού Δικαίου ΕΕΣΜ = Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών ΕΜΠ = Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ΕΣΥΕ = Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος ΚΕΕΛ = Κέντρο Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας ΟΑΕΔ = Οργανισμός Απασχολήσεως Εργατικού Δυναμικού TEE = Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος ΦΕΚ = Φύλλο Εφημερίδος Κυβερνήσεως

14

15 ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ Τα απλά σπίτια στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, «και αργότερα όχι σπάνια», τα έχτιζαν συνήθως οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες τους με τη βοήθεια των γειτόνων τους και κάποιων ντόπιων μαστόρων με περιορισμένες ικανότητες 1. Τις εκκλησίες, όμως, τα αρχοντικά, τα γεφύρια και άλλα σημαντικά έργα τα έχτιζαν ειδικευμένοι τεχνίτες, που δεν ήταν πάντοτε ντόπιοι. Η κάλυψη μάλιστα των οικοδομικών αναγκών ευρύτερων περιοχών, και ιδιαίτερα η εκτέλεση σημαντικών οικοδομικών έργων, δεν απαιτούσαν μόνο εξειδικευμένες γνώσεις αλλά και οργάνωση ειδικών οικοδομικών συνεργείων. Τα συνεργεία επέτρεπαν καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς γρήγορη αποπεράτωση των έργων. Τα συνεργεία αυτά, που αποτελούσαν «πλανόδια οργανωμένη σε συντροφιές με εσωτερική ιεράρχηση εργατική δύναμη» 2, δεν είναι άλλα από τις γνωστές κομπανίες ή μπουλούκια των λαϊκών οικοδόμων, που από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ως το πρόσφατο παρελθόν κάλυπταν τις στεγαστικές ανάγκες, κυρίως της υπαίθρου. Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε χρονικά την εμφάνιση των επαγγελματικών αυτών ομάδων. Ειδικευμένοι οικοδόμοι, βέβαια, που έχτιζαν 1. Βλ. Χαρ. Μπούρα στο Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Α' (1982), σ και Αργύρη Πετρονώτη, στο ίδιο, τ. Δ', Πελοπόννησος, Α' (1986), σ Σπύρος I. Ασδραχάς, «Το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Οι οικονομικές συνθήκες», Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Α', σ. 16.

16 ζαν εκκλησίες, μοναστήρια, τζαμιά, οχυρωματικά έργα, γεφύρια, παλάτια και άλλα σημαντικά οικοδομικά έργα υπήρχαν πάντα, κυρίως στα αστικά κέντρα. Η σε ευρεία έκταση όμως άσκηση του οικοδομικού επαγγέλματος με τη μορφή των πλανόδιων μπουλουκιών προϋποθέτει αυξημένη ζήτηση ειδικευμένων οικοδόμων σε ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές και αδυναμία του συστήματος να καλύψει τις ανάγκες αυτές με ντόπιο εργατικό δυναμικό. Τέτοια ζήτηση δεν μπορούσε να υπάρξει σε περιόδους γενικής φτώχειας και εξαθλίωσης. Η εμφάνιση, επομένως, των πλανόδιων οικοδομικών συνεργείων συναρτάται με την απαρχή της οικονομικής ανάπτυξης του ελλαδικού χώρου, πράγμα που σημαίνει ότι τα συνεργεία αυτά είναι δημιούργημα κυρίως των τριών τελευταίων αιώνων. Τόπος προέλευσης των πλανόδιων μαστορικών κομπανιών ήταν ορισμένα χωριά της ηπειρωτικής ή νησιωτικής Ελλάδας, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων ήταν η αδυναμία τους να εξασφαλίσουν τους αναγκαίους πόρους για τη συντήρηση των κατοίκων τους. Τα χωριά αυτά ονομάστηκαν μαστοροχώρια. Ο όρος προϋποθέτει τη συστηματική και κατά το σύστημα των μπουλουκιών άσκηση της οικοδομικής από την πλειονότητα των κατοίκων ενός χωριού ή, τουλάχιστον, τη συστηματική άσκηση της τέχνης αυτής από ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων του ως κύριου ή και αποκλειστικού βιοποριστικού επαγγέλματος. Μαστοροχώρι επομένως δεν μπορεί να χαρακτηριστεί το χωριό που διαθέτει ορισμένους τεχνίτες για τη θεραπεία των τοπικών οικοδομικών αναγκών. Στο μαστοροχώρι δεν έχουμε απλώς τεχνίτες της οικοδομικής αλλά οργανωμένες ομάδες χτιστών (κομπανίες - μπουλούκια - παρέες) που ασκούν το επάγγελμα του οικοδόμου σε ευρύτατες γεωγραφικές περιοχές. Στον μοραΐτικο χώρο, μαστοροχώρια με την παραπάνω έννοια εντοπίζονται στα νεότερα χρόνια (από το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα) στις περιοχές της Γορτυνίας και των Καλαβρύτων. Χτίστες επίσης, με σημαντική μάλιστα συμβολή στη διαμόρφωση της τοπικής αρχιτεκτονικής, συναντούμε στην Κυνουρία (από

17 τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα) και στη Μάνη, καθώς και στην επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς (κατά τους 19ο και 20ό αιώνες). Οργανωμένα μπουλούκια χτιστών συναντούμε ακόμα και στην ορεινή Κορινθία (περιοχή Φενεού) κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Οι πληροφορίες αυτές μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η γένεση και ανάπτυξη των πλανόδιων μαστορικών κομπανιών στην Πελοπόννησο τοποθετείται χρονικά στις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Συνεργεία, βέβαια, ντόπιων οικοδόμων για την κατασκευή έργων για λατρευτικούς ή πολεμικούς σκοπούς ή για τη διακίνηση ανθρώπων και αγαθών, καθώς και για την κάλυψη στεγαστικών αναγκών, υπήρχαν και εδώ από πολύ παλιά. Κατά τις διαπιστώσεις της Κ. Π. Θεοδωρακάκου-Βαρελίδου 1 «η οχυρωματική αρχιτεκτονική στη Μάνη δημιουργήθηκε από Έλληνες τεχνίτες χωρίς την άμεση καθοδήγηση των ξένων κατακτητών. Εμφανίζεται σα συνέχεια της βυζαντινής παραδόσεως. Ο πρόγονος των πύργων της Μάνης θα πρέπει να αναζητηθεί στους πύργους του Μυστρά και γενικά στη βυζαντινή φρουριακή αρχιτεκτονική» 2. Είναι γνωστό επίσης ότι κατά το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη τεχνίτες από την Πελοπόννησο 3. Μερικοί από αυτούς θα ήταν, πιστεύω, χτίστες. Αλλά και κατά τον επόμενο αιώνα μοραΐτες οικοδόμοι μετείχαν ( ) στην κατασκευή του Sulemaniye (τζαμιού) στην Κωνσταντινούπολη 4. Κατά τον καθηγητή Δ. I. Πάλλα 5, το καθολικό της 1. Κάστρο Γρηγοράκηδων εις Αγερανό Μάνης, Αθήνα 1974, σ Για τις σχέσεις Μάνης - Μυστρά στον τομέα της αρχιτεκτονικής και οικοδομικής βλ. και Η. Megaw, «Byzantine Architecture in Mani», Annual of the Brit. School at Athens, τ. 3( ), σ. 161" Ανάργυρος Γ. Κουτσιλιέρης, Μανιάτικα μελετήματα, Αθήνα 1978, σ Ö. L. Barkan, «Οι μορφές οργάνωσης της αγροτικής εργασίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία το ιε' και ιστ' αιώνα», μετάφρ. Σπύρου I. Ασδραχά, στον τόμο Η οικονομική δομή των Βαλκανικών χυτρών, 1979, σ Ö. L. Barkan, «L'organisation du travail dans le chantier d'une grande mosquée à Istanbul au XVIe siècle», Annales E.S.C., 1962, σ «Μια ανώνυμη εκκλησία του Ακροκορίνθου και η Φανερωμένη της Σαλαμίνας», Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά (1959), σ. 48.

18 μονής Φανερωμένης στη Σαλαμίνα χτίστηκε στο τέλος του 17ου αιώνα από «συντροφιά χτιστών αρκετά επιδέξιων που είχαν ορμηθεί από την Πελοπόννησο και που πριν εργαστούν στη Σαλαμίνα είχαν προηγουμένως εργαστεί στον Ακροκόρινθο κάτω από βενετική καθοδήγηση» 1. Τις πρώτες πληροφορίες για χτίστες από την Κυνουρία αντλούμε από επιγραφικά μνημεία της περιοχής. Οι πύργοι του Μερικά και του Γεωργίου Σαραντάρη στον Πραστό χτίστηκαν το από τον πρωτομάστορα Λέο Τανεσή 2. Πραστιώτες ήταν επίσης ο «μαΐστορ Κώστας του Γκιώνη», που το 1734 «κατέστρωσε το έδαφος της αγίας μονής Αγίου Νικολάου Καρέας» 3 και οι πρωτομάστοροι Κωστάκης Καρτζιώτης (1732) 4 και σταθης του Χρόνη (1744) 5. Αλλά και στα νεότερα χρόνια συναντούμε κυνουριάτες χτίστες 6 κυρίως στον Κοσμά 7 και στον Τυρό Στην Πελοπόννησο εργάστηκαν βέβαια κατά καιρούς και χτίστες από τα νησιά, την Ιταλία και, στα νεότερα χρόνια, από τη Μακεδονία και την Ήπειρο (βλ. τη σχετική βιβλιογραφία στου Χρήστου Κωνσταντινόπουλου, Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου, Αθήνα 1983, σ. 15 κε.). 2. Ν. Α. Βέης, «Το Παρθενών-Παρθενός και τ' ανάλογά του», Νουμάς, έτ. Γ', αρ. 141, 27 Μαρτίου 1905, σ. 2-5' Γ. Θ. Παπαγεωργίου, Η ιστορία τον Πραστού, Αθήνα 1970, σ. 107' Θάνος Βαγενάς, «Ο Τσάκωνας αγωνιστής, Γιαννάκης Σαραντάρης κι' οι ανέκδοτες ιστορικές σημειώσεις του», Χρονικά των Τσακώνων, Γ' (1969), σ. 110" Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος, «Χριστιανικά μνημεία Πραστού», Πελοποννησιακά, IB' (1977), σ Μιχαήλ Δέφφνερ, Λεξικόν της Τσακωνικής διαλέκτου, Αθήνα 1923, σ. 169" Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος, «Μονή Αγίου Νικολάου Καρυάς, Κυνουρίας», Μνημοσύνη, Β' (1969), σ Γιάννης Καψαμπέλης, «Ο παλαιότερος Πραστός», Χρονικά των Τσακώνων, Α' (1956), σ. 12" Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος, «Χριστιανικά μνημεία Πραστού», Πελοποννησιακά, IB' (1977), σ Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος, ό.π., σ Θανάσης Π. Κωστάκης, «Τσακώνικη αρχιτεκτονική», Λαογραφία, ΙΘ' ( ), σ. 274, υποσημ. 19: «Οι χτίστες συνήθως ντόπιοι». 7. Στάθης Δ. Σταθάκης, «Η κοσμίτικη αρχιτεκτονική», Χρονικά τον Κοσμά Κυνουρίας, Αθήνα 1971, σ Βλ. το σχετικό υλικό που έχει συγκεντρωθεί σε τόμους στο Υπουργείο

19 Από το Καστρί επίσης έβγαιναν καλοί πελεκάνοι και μαρμαράδες 1 που η δράση τους επεκτεινόταν και στα χωριά Βούρβουρα, Καστάνιτσα, Πλατανάκι, Γεράκι 2. Κυνουριάτης ήταν και ο «τέκτων Φαρμασώνης εκ Τανίας» που το 1885 έχτισε την εκκλησία «Κοίμησις της Θεοτόκου» στον Βρονταμά της Λακωνίας 3. Γενικά οι κυνουριάτες, και κυρίως οι τσάκωνες, χτίστες «άπλωναν τη δράση τους και προς τις άλλες πλευρές του Πάρνωνα, δηλ. δυτικά προς τη Λακωνία, και νότια στην επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς. Εκεί υπάρχει η μνήμη, ότι οι "Τσακώνοι" μαστόροι, όπως τους λένε, χτίζανε στα παλιότερα χρόνια πολύ πριν παρουσιαστούν οι Λαγκαδινοί χτιστάδες» 4. Σε πολλά χωριά της νοτιοανατολικής Λακωνίας (Δαιμονιά, Κουλέντια, Φούτια, Αγ. Ιωάννης, Πέρπενη, Συκιά, Γεράκι, Ρηχιά κ.ά.) υπήρχαν και αξιόλογοι ντόπιοι χτίστες 5. Έρχονταν επίσης Σπετσιώτες, Υδραίοι και Λαγκαδινοί. Τους τελευταίους, που στην περιοχή του Ζάρακα τους έλεγαν τσούσηδες, τους θεωρούσαν γενικά εξαίρετους τεχνίτες 6. γείο Εσωτερικών με τον τίτλο Μελέτη εντοπισμού και απογραφής αξιολόγων οικισμών ή τμημάτων τούτων (1975). 1. Αργύρης Πετρονώτης, «Τα τοπικά οικοδομικά εργαστήρια της νεοελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Πελοπόννησο», Αρμολόι, τχ. 10 (1980), σ Μελέτη εντοπισμού και απογραφής κλπ., ό.π. 3. Μανόλης Δρεπανιάς, Βρονταμάς Λακωνίας, Αθήνα 1981, σ. 103, όπου δημοσιεύεται σχετική επιγραφή. 4. Αργύρης Πετρονώτης, ό.π., σ Αργύρης Πετρονώτης, ό.π., σ. 58. Μελέτη εντοπισμού και απογραφής κλπ., ό.π. 6. Ελένη Αλεξάκη, στο Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Δ', Πελοπόννησος, Α' (1986), σ Κιούσης στα Κρεκόνικα (τη συνθηματική γλώσσα των λαγκαδινών χτιστών) σημαίνει μάστορης. Οι Βαρβαρίτες με τη λέξη αυτή ονόμαζαν τον υλοτόμο που ερχόταν στην Πελοπόννησο από τη Ρούμελη και την Ήπειρο. Στον Πόρο όμως κιούσηδες (τσούσηδες) ονόμαζαν τους βαρβαρίτες χτίστες. «Στα μέρη των Πατρών τσούσηδες έλεγαν αυτούς που έρχονταν από τη Δωρίδα, ίσως και την Αιτωλοακαρνανία», γράφει ο Αργ. Πετρονώτης (Αρμολόι, τχ. 10 (1980), σ. 60). Ο ίδιος υποστηρίζει (ό.π., σ. 60) ότι η «έρευνα τελικά έδειξε ότι οι "τσούσηδες" ήταν δα-

20 Χτίστες έβγαζε και η Μάνη, κυρίως η δυτική. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν οι πετροφάοι, «σπουδαίοι μαστόροι στο σκάλισμα της πέτρας» 1. Ονομαστοί για την τέχνη τους πετροφάοι υπήρξαν οι Ιωάννης Κισκύρας, από τη Λαγκάδα της Μεσσηνιακής Μάνης ( /5) και ο Καλοπόθος Λιμπέρης, από την Κίττα, «κτίστης άριστος και γλύπτης» 2. Οι μανιάτες μαστόροι, που διακρίνονταν για την καλλιτεχνική τους ευαισθησία, δεν ήταν οργανωμένοι σε κομπανίες και δεν ταξίδευαν για δουλειά έξω από τη Μάνη 3, για το λόγο αυτό δεν είναι γνωστοί στα άλλα μέρη της Πελοποννήσου. Η συμβολή τους στη διαμόρφωση της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής περιορίζεται στο χώρο της Μάνης. Μαστόρους, οργανωμένους μάλιστα σε κομπανίες, ανέδειξαν και μερικά χωριά της ορεινής Κορινθίας (Καλύβια, Φονιά, Βίλια, Γκούρα, Ταρσός κ.ά.). Για πρώτη φορά συναντούμε μαστόρικα μπουλούκια από την περιοχή αυτή στα χρόνια της Εθνεγερσίας 4. δασοκόποι και "σκιζάδες" και ότι έρχονταν από τη Β. Ελλάδα». Είχαν και συνθηματική γλώσσα. Βλ. και Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Άπαντα, τ. Β', Θεσσαλονίκη 1963, σ Αργύρης Πετρονώτης, ό.π., σ. 58. Για τους όρους πετροφάος, πετρολόος βλ. Κυριάκου Κάσση, Λαογραφία της Μέσα Μάνης, τ. Α' (1980), σ Ιωάννης Ιωάννου, «Τα λιθανάγλυφα της οικίας Ιωάννου Σ. Κισκήρα εις χωρίον Λαγκάδα Μάνης» (ανακοίνωση στο Β' Διεθνές Συνέδριο Πελοποννησιακών Σπουδών, βλ. Περιλήψεις ανακοινώσεων, Αθήνα 1980, σ. 88' Μιχάλης Κασίσης, «Οι πετροφάοι της Μάνης και η προσφορά τους στη μανιάτικη λαϊκή αρχιτεκτονική», Λακωνικοί Σπουδαί, Ε' (1980), σ Αργύρης Πετρονώτης, «Μανιάτες μαστόροι», Λακωνικοί Σπουδαί, Ε' (1980), σ Υπάρχουν και εξαιρέσεις" το 1923, με πληροφορεί ο λαγκαδινός πρωτομάστορας Χρήστος Γαρδίκας, μανιάτες μαστόροι δούλεψαν στην Καλαμάτα. Ένας άλλος χτίστης από την Κίττα εργάστηκε και στο Πεταλίδι της Μεσσηνίας (Αργ. Πετρονώτης, ό.π., σ. 180). 4. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου, Αθήνα 1983, σ. 39,

21 Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι στην Κυνουρία και την ανατολική Λακωνία, από τη μια και την άλλη πλευρά του Πάρνωνα δηλαδή, απαντούν από πολύ παλιά ντόπιοι χτίστες. Δεν υπάρχει όμως το αναγκαίο ιστορικό και λαογραφικό υλικό για να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τα χρονικά και γεωγραφικά πλαίσια της δράσης τους, καθώς και τον τρόπο οργάνωσης της δουλειάς τους. Οι πρωτομαστόροι που συναντήσαμε σε επιγραφικά μνημεία του Πραστού και μια ισχνή παράδοση που λέει ότι της «Κυράς το γιοφύρι» το έχτισαν οι «Τσακώνοι» 1 είναι δυο σοβαρές ενδείξεις για να υποθέσουμε ότι οι Κυνουριάτες άσκησαν το επάγγελμα του χτίστη, προτού κυριαρχήσουν στο Μοριά οι κλουκινοχωρίτες και οι λαγκαδινοί μαστόροι, και ότι ανέπτυξαν οικοδομική δραστηριότητα πολύ πέρα από τα όρια της Κυνουρίας και της ανατολικής Λακωνίας. Αγνωστα επίσης..παραμένουν και τα χρονικά και γεωγραφικά όρια δράσης των χτιστών της ορεινής Κορινθίας, μολονότι στην περίπτωση τους έχουμε ένα πρόσθετο στοιχείο (η οργάνωση τους σε κομπανίες) που μας υποβάλει την ιδέα ότι σε παλαιότερους καιρούς αυτοί θα ανέπτυσσαν οικοδομική δραστηριότητα σε ευρύτερα γεωγραφικά πλαίσια. Οι κυριότερες εστίες παραδοσιακών χτιστών στην Πελοπόννησο εντοπίζονται, όπως ήδη αναφέρθηκε, σε μερικά χωριά της Γορτυνίας και των Καλαβρύτων. Οι πρώτες γραπτές πληροφορίες για χτίστες από τα χωριά αυτά είναι του τέλους του 18ου αιώνα. Είναι βέβαιο όμως, όπως θα δούμε πιο κάτω, ότι οικοδομική παράδοση στις παραπάνω περιοχές δημιουργήθηκε πολύ πιο μπροστά από την εποχή αυτή. Το κατεξοχήν μαστοροχώρι της Πελοποννήσου ήταν τα Λαγκάδια, χωριό της ορεινής Γορτυνίας χτισμένο αμφιθεατρικά σε ένα από τα βορειοδυτικά αντερείσματα του Μαινάλου και σε υψό- 1. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Το χωριό μου Γλανιτσιά-Μυγδαλιά (Αρκαδίας), Αθήνα 1965, σ. 79.

22 μέτρο που αρχίζει από τα 500 μ. 1 και φτάνει τα 1000 μ. 2. Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού αυτού ασκούσαν συστηματικά το επάγγελμα του χτίστη. «Έκπαλαι», έγραφε το 1901 ο Ν. Α. Βέης 3, «οι Λαγκαδινοί μετέρχονται το επάγγελμα του κτιστού». Κατά τον Φωτάκο 4, τα κυριότερα επαγγέλματα των Λαγκαδινών ήταν του χτίστη και του μυλωνά 5. Ένας παλιός τοπικός λόγιος μας πληροφορεί, το 1874, ότι «πάντες σχεδόν οι κάτοικοι του Δήμου τούτου μετέρχονται το επάγγελμα του οικοδόμου». Στη Γορτυνία μάλιστα, όταν ήθελαν να χτίσουν σπίτι, έλεγαν: «Θα φέρουμε τους Λαγκαδινούς». Δεν πρόσθεταν ποτέ τη λέξη μαστόρους, γιατί στη συνείδηση τους οι λέξεις μάστορης και Λαγκαδινός ήταν ταυτόσημες 7. Την οικοδομική παράδοση και 1. Άγιοι Απόστολοι ή Κάτου Μαχαλάς. 2. Αγιατριάδα ή Απάνου Μαχαλάς. Στο ύψος των 800 μ. περίπου τέμνεται από τον δημόσιο δρόμο Τριπόλεως-Πύργου. Στο δρόμο αυτόν υπάρχουν και τα περισσότερα καταστήματα και κάθε Κυριακή, από το πρωί ως το μεσημέρι, λειτουργούσε αγορά (παζάρι). Σήμερα το παζάρι αυτό λειτουργεί υποτυπωδώς. 3. «Αρκαδικά χωρικά περιπαίγματα», π. Αρμονία (1901), σ «Ανέκδοτα, μύθοι, παροιμίαι», π. Εβδομάς, τ. Γ' (1886), σ Ενδεικτικό για τη σημασία που έδιναν οι Λαγκαδινοί στα επαγγέλματα αυτά είναι το ακόλουθο ανέκδοτο που διασώζει ο Φωτάκος (ό.π., σ. 114). Κάποτε, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, μια Λαγκαδινιά γέννησε σερνικό παιδί και, κατά τη συνήθεια που επικρατούσε, δυο γειτόνισσες πήγαν να της ευχηθούν να ζήσει το παιδί της. «Να σου ζήσει και να γίνει ένας καλός χτίστης», ευχήθηκε η πρώτη. «Να σου ζήσει και να το δεις έναν καλό μυλωνά» πρόσθεσε η δεύτερη. Και η λεχώνα: «Ας ζήσει το παιδί μου κι ας γίνει και παπάς». 6. Ιερώνυμος Βογιατζής, «Περί της ονομασίας των δήμων της επαρχίας Γόρτυνος και εμβλημάτων των δημοτικών σφραγίδων», π. Βύρων (1874), σ Οι κάτοικοι των γειτονικών στα Λαγκάδια χωριών ονομάζουν τους Λαγκαδινούς λασποκοίληδες, λασπίτες, σφυριά, καλιγοσφύρια. Οι τρεις πρώτοι χαρακτηρισμοί είναι παρμένοι από το επάγγελμα που ασκούσαν οι Λαγκαδινοί, ο τέταρτος υποδηλώνει την πονηριά και την εξυπνάδα των Λαγκα-

23 τη φήμη των λαγκαδινών χτιστών υπογραμμίζουν επίσης τα πολυάριθμα ανέκδοτα και πειράγματα που λέγονταν γι' αυτούς σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Το πιο χαρακτηριστικό είναι εκείνο που λέει ότι οι «Λαγκαδινοί με τα γαϊδούρια τους έχτισαν τον κόσμο I» 1. Από πότε ακριβώς οι Λαγκαδινοί άρχισαν να ασκούν το επάγγελμα του χτίστη δεν είναι γνωστό. Το χωριό χτίστηκε, σύμφωνα με την πιθανότερη εκδοχή, κατά το τέλος του 16ου ή τις αρχές του 17ου αιώνα σε μέρος ορεινό, άγονο και δύσβατο 2. Όσοι δεν μπορούσαν να ζήσουν στον τόπο αυτό από τη γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή, αναγκάστηκαν να αναζητήσουν συμπληρωματικούς πόρους σε άλλες απασχολήσεις. Το φυσικό περιβάλλον, όπως θα δούμε αναλυτικότερα πιο κάτω, ώθησε τους Λαγκαδινούς στην άσκηση της οικοδομικής τέχνης 3. Αν πράγματι τα Λαγκάδια χτίστηκαν κατά την παραπάνω περίοδο, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο 18ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία οι κάτοικοι του χωριού στρέφονται οριστικά προς το επάγγελμα του χτίστη. Στο τέλος του 17ου αιώνα και στις αρχές του 18ου δεν φαίνεται να υπήρχαν μεγάλα συνεργεία μοραϊτών χτιστών. Σημαντικά οικοδομικά έργα της εποχής αυ- Λαγκαδινών (Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, «Το πείραγμα και η σάτιρα στη Γορ τυνία», εφ. Αρκαδικά (Αθήνα), φ. 106, 20 Οκτωβρίου 1964). 1. Το ίδιο λέγεται για τους Βαρβαρίτες των Καλαβρύτων, τους Πιρσογιανίτες της Ηπείρου, τους Ζουπανιώτες της Δ. Μακεδονίας, τους Ανδριώτες, τους Αναφιώτες και τους Τηνιακούς (βλ. τη σχετική βιβλιογραφία στου Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλου, Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου, σ. 77, 129, σημ ). Το ανέκδοτο δείχνει τη φήμη που είχαν παλιότερα οι χτίστες ορισμένων περιοχών και φανερώνει την αλληλεπίδραση των επαγγελματικών ομάδων των χτιστών. 2. Βλ. τις απόψεις για το χτίσιμο των Λαγκαδίων και τη σχετική με το θέμα βιβλιογραφία στου Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλου, Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου, σ. 20 κε. 3. Είναι δηλαδή αυτοδίδακτοι και συνεπώς δεν κατάγονται, όπως γράφτηκε, από ηπειρώτες μαστόρους (Πάνος Σινόπουλος, «Η κτίσις των Λαγκαδίων», εφ. Ηχώ των Λαγκαδιών, 6 Νοεμβρίου 1961, σ. 3).

24 της δεν χτίζονται από μοραΐτες μαστόρους αλλά από ηπειρώτες και αθηναίους. Ετσι το νέο καθολικό της Μονής Φιλοσόφου χτίζεται το 1691 από βορειοηπειρώτες χτίστες 1 και τα οχυρωματικά έργα των Βενετών στη Μεθώνη και την Κορώνη κατασκευάζονται στα χρόνια από ρουμελιώτες ( ηπειρώτες) και αθηναίους μαστόρους 2. Οι πληροφορίες αυτές αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την ανυπαρξία, κατά την περίοδο αυτή, πελοποννησιακών μπουλουκιών, ικανών να αναλαμβάνουν μεγάλα οικοδομικά έργα. Η οριστική μεταστροφή των Λαγκαδινών στην άσκηση της οικοδομικής τέχνης θα συντελεστεί βαθμιαία και πάντως όχι πριν από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Στην τελευταία εικοσαετία του αιώνα αυτού οι λαγκαδινοί χτίστες κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε ολόκληρη τη χερσόνησο. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει- κανείς, αν λάβει υπόψη του τις πληροφορίες που δίνει ένας ανώνυμος λαγκαδινός λόγιος του περασμένου αιώνα για τον διάσημο λαγκαδινό πρωτομάστορα Αντώνιο Ρηγόπουλο. Ο πρωτομάστορας αυτός, που μας είναι γνωστός και από μια επιγραφή του , χαρακτηρίζεται από τον ανώνυμο λαγκαδινό «λόγιο» 4 αριστοτέχνης λαϊκός αρχιτέκτονας που «αυτοσχεδίως ανοικοδόμησε τους μεγαλοπρεπείς της εποχής εκείνης ναούς και προπύργια και το μέγα ειδωλείον των Οθωμανών εις Ναύπλιον, όπου και προνόμιον εις αυτόν εχορηγήθη». Το «μέγα ειδωλείον των Οθωμανών» δεν είναι άλλο από το μεγάλο τζαμί του Ναυπλίου, του Αγά Πασά λεγόμενο, που το 1825 χρησιμοποιήθηκε 1. Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος, Μονή Φιλοσόφου, Αθήνα 1960, σ Κ. Δ. Μέρτζιος, «Ειδήσεις περί της Στερεάς Ελλάδος εκ των αρχείων της Βενετίας ( )», Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών, τ. Β' ( ), σ , Σώζεται στο υπέρθυρο μιας εξωτερικής πόρτας του ναού του Τιμίου Προδρόμου Λαγκαδίων και έχει ως εξής, κατά την ανάγνωση του Ηλία Γιαννικόπουλου (Ηχώ των Λαγκαδίων, 17 Δεκεμβρίου 1973): «Επιστασία Αντωνίου Ρηγόπουλου, πρωτομάστορα, χειρ δε Ευσταθίου Θεοδώρου, 1808». 4. Ηχώ των Λαγκαδίων (1 Δεκεμβρίου 1960).

25 για τη στέγαση του Βουλευτικού 1. Η Σέμνη Καρούζου γράφει 2 ότι «η όλη τοιχοδομία του ερμηνεύεται μόνον αν το χρονολογήσωμεν στα τέλη του 18ου ή στις αρχές του 19ου αιώνα (...). Ίσως κάποτε αρχειακές αναζητήσεις να φωτίσουν το πρόβλημα του αρχιτέκτονα, αν ήταν Τούρκος ή Έλληνας, καθώς και τη χρονολόγηση του». Με τα στοιχεία που προσκομίζονται εδώ, λύνεται, νομίζω, το πρόβλημα της εθνικότητας του αρχιτέκτονα. Η οικοδόμηση του τζαμιού θα πρέπει να έγινε την τελευταία εικοσαετία του 18ου αιώνα 3. Ο Αντώνιος Ρηγόπουλος, που τόσα αξιόλογα έργα είχε στο ενεργητικό του, δεν μπορεί να αποτελεί μεμονωμένο φαινόμενο. Η ανάδειξή του ως φημισμένου λαϊκού αρχιτέκτονα σε ολόκληρη την Πελοπόννησο προϋποθέτει μακρόχρονη θητεία στο επάγγελμα, έμπειρους συνεργάτες, οικοδομική παράδοση στον γενέθλιο τόπο. Σύγχρονος εξάλλου του Ρηγόπουλου λαγκαδινός πρωτομάστορας και ταυτόχρονα οργανοπαίκτης ήταν και ο Λιάς Δεληγιάννης, που στο τέλος του 18ου αιώνα μετοίκησε στα Μέγαρα της Αττικής 4. Ο οριστικός προσανατολισμός των Λαγκαδινών προς το επάγγελμα του χτίστη κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα συναρτάται βέβαια με τη γενικότερη οικονομική άνοδο που σημειώνεται κατά την περίοδο περίπου. Είναι η εποχή που 1. Κ. Κ. Σπηλιωτάκης, «Τα εν Ναυπλίω κτίρια του Βουλευτικού και του Εκτελεστικού ( )», ΔΙΕΕ, Ιούνιος 1973, σ Το Ναύπλιο, Αθήνα 1979, σ Σύμφωνα με μια γενική πληροφορία οι Τούρκοι ανέθεταν στους λαγκαδινούς μαστόρους «την κατασκευήν γεφυρών και οχύρωσιν φρουρίων και άλλα τεχνικά έργα, ως δείκνυται εκ περισωθέντων τουρκικών εγγράφων της εν Τριπόλει ανωτάτης της Πελοποννήσου αρχής» (Ν. Α. Βέης, «Αρκαδικά χωρικά περιπαίγματα», Αρμονία (1902), σ. 140). Ότι οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τους λαγκαδινούς χτίστες σε δημόσια έργα προκύπτει και από τον «Απολογισμό των εσόδων και εξόδων της Γορτυνίας» ( ), που δημοσιεύτηκε το 1907 από τον Τάκη Κανδηλώρο, (Αρκαδική επετηρίς, 2 (1907), σ Φοίβος Ανωγειανάκης, «Το γενεαλογικό δέντρο ενός λαϊκού μουσικού», Λαογραφία, ΚΕ' (1974), σ. 93 κε.

26 χτίζονται τα αρχοντικά της Ύδρας, των Σπετσών και του Πραστού 1. Από το σύνολο των απασχολουμένων μαστόρων στα νησιά του Αργοσαρωνικού και στην Πελοπόννησο κατά την περίοδο αυτή, ένα 10% περίπου είναι Ιταλοί 2. Κατά τον 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού οι λαγκαδινοί χτίστες κυριαρχούν σε ολόκληρο τον μοραΐτικο χώρο. Πλήθος ειδήσεις για επώνυμους μαστόρους και πρωτομαστόρους της περιόδου αυτής αντλούμε από επιγραφικά μνημεία, σημειώματα κωδίκων, έγγραφα δημόσια ή ιδιωτικά και την προφορική παράδοση 3. Χιλιάδες οικοδομικά έργα που χτίστηκαν την εποχή αυτή στην Πελοπόννησο φέρουν τη σφραγίδα της τέχνης των λαγκαδινών μαστόρων. Ένας καλός παρατηρητής 4 σημειώνει το 1890 πως οι λαϊκοί αυτοί δημιουργοί «ου μόνον σχεδόν απάσας τας εν Πελοποννήσω οικίας των χωρίων προ πάντων έκτισαν και κτίζουσι, αλλά και πολλών μεγάλων δημοσίων έργων, ιδίως γεφυρών, την εκτέλεσιν ανέλαβον και επιτυχέστατα επεράτωσαν» 5. Με τέτοια λαμπρή παράδοση και φήμη, οι λαγκαδινοί μαστόροι ήταν φυσικό να επισκιάσουν κάθε άλλη ομάδα χτιστών και 1. Χαρακτηριστικό για την οικονομική ευμάρεια του Πραστού είναι το λαϊκό δίστιχο: Η πάλη βγάζει τ άσπρα κι ο Πρασιάς τα κάνει πάστρα. (Καλ. Καλλούτσης, Κυνουριακά, Αθήνα 1930, σ ). 2. Γλαύκος Μαρκόπουλος, Η λαϊκή μας αρχιτεκτονική, Αθήνα 1945, σ , 47, Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου, σ. 25 κε. 4. Χρ. Π. Κορύλλος, Πεζοπορία από Πατρών εις Τρίπολιν, ΙΙάτρα 1890, σ Για τη συμβολή των λαγκαδινών μαστόρων στη διαμόρφωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στο Μοριά βλ. και τη Μελέτη εντοπισμού και απογραφής αξιολόγων οικισμών ή τμημάτων τούτων (1975), που υπάρχει στο Υπουργείο Εσωτερικών.

27 να επιβληθούν στην κοινή συνείδηση ως οι κατεξοχήν μαστόροι του Μοριά. Σε αυτό συνετέλεσε κυρίως η έλλειψη ισχυρών ανταγωνιστών. Την εποχή που κυριαρχούσαν στην Πελοπόννησο οι λαγκαδινοί μαστόροι, εξακολουθούσαν να έρχονται σε αυτή μπουλούκια ηπειρωτών και μακεδόνων χτιστών. Αλλά οι Λαγκαδινοί και περισσότεροι ήταν και πιο κοντά στους τόπους της δουλειάς βρίσκονταν. Οι όροι επομένως του ανταγωνισμού ήταν άνισοι. Μονάχα μοραΐτες χτίστες θα μπορούσαν να ανταγωνιστούν τους λαγκαδινούς. Τέτοιοι ανταγωνιστές ήταν οι Κλουκινοχωρίτες, για τους ο- ποίους θα γίνει λόγος πιο κάτω, και οι χτίστες που έβγαιναν από τα γορτυνιακά χωριά Σέρβου 1, Ρεκούνι (Λευκοχώρι) 2, Μπουγιάτι (Λυσσαρέα) 3, Βρετεμπούγα (Δόξα) 4, Βυζίτσι 5, Ζουλάτικα (Αετορράχη) 8, Ψάρι 7 και Κατσουλιά (Περδικονέρι) 8. Τα χωριά αυτά βρίσκονται στον ίδιο με τα Λαγκάδια γεωγραφικό χώρο και το κυριότερο κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν η φτώχεια των κατοίκων τους. Την τέχνη του χτίστη οι κάτοικοι των χωριών αυτών διδάχτηκαν από τους λαγκαδινούς μαστόρους τους οποίους ακολουθούσαν από παιδιά ως μαστορόπουλα (ψυχογιοί). Υστερα από 8-10 χρόνων συνήθως μαθητεία γίνονταν χτίστες και οργάνωναν δικά τους μπουλούκια. Οι Σερβαίοι και οι Μπουγιαταίοι φαίνεται πως ήταν οι πρώτοι που ακολούθησαν τις λαγκαδινές κομπανίες, οι Σερβαίοι μά- 1. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι λαγκαδινοί μαστόροι, Αθήνα 1970, σ Γ. Ν. Αικατερινίδης, «Η συνθηματική γλώσσα των κτιστών του Ρεκουνίου (Λευκοχωρίου) Γορτυνίας», Γορτυνιακά, Α' (1972), σ Αρκαδικόν Ημερολόγιον, Τρίπολις 1937, σ. 143' Λεύκωμα της Γορτυνίας, Αθήνα 1937, σ Λεύκωμα της Γορτυνίας, σ Ν. I. Φλούδας, Βυζικιώτικα, τ. Α', Αθήνα 1961, σ Λεύκωμα της Γορτυνίας, σ ό.π., σ Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, ό.π., σ

28 μάλίστα άρχισαν να ασκούν την οικοδομική τέχνη, σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν 1, από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Οι Κατσουλαίοι άρχισαν να ασκούν το επάγγελμα του χτίστη από το τελευταίο τέταρτο περίπου του περασμένου αιώνα και ήταν οι τελευταίοι που το εγκατέλειψαν. Ακόμα και στη δεκαετία του '60 συναντούμε κομπανίες χτιστών από το χωριό αυτό. Χαρακτηριστικό δε για την επαγγελματική ενασχόληση των κατοίκων του χωριού αυτού είναι ο ακόλουθος διάλογος, που ακούγεται σε χωριά της Γορτυνίας: Απα που είσαι ; Από την Κατσονλιά. Παρ' τα σφυρόμυστρά σου και πάμε για δουλειά. Χτίστες από το Ρεκούνι συναντούμε από τον περασμένο αιώνα 2. Συστηματικά όμως οι Ρεκουνιώτες άρχισαν να ασχολούνται με την οικοδομική τέχνη από τις αρχές του αιώνα μας. Οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού αυτού ασκούσαν από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ως κύριο σχεδόν βιοποριστικό επάγγελμα τη μπολιαριά, δηλαδή την επαιτεία 3. Από τις αρχές του αιώνα μας όμως οι Ρεκουνιώτες, υπό την επίδραση της παιδείας και γενικά 1. Χρ. Γ. Κωνσταντινόποολος, Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου, σ. 29, 108, σημ Το 1866 αναφέρεται ο ρεκουνιώτης πρωτομάστορας Φίλιππας Παπαθεοδώρου, που έχτισε το δημοτικό σχολείο του χωριού του. Το ναό όμως του Αγίου Δημητρίου στο ίδιο χωριό έχτισαν το 1849 οι Λαγκαδινοί Απ. Μπαριάμης και Αθ. Κυριακόπουλος (ό.π., σ. 30). 3. Τη σχετική βιβλιογραφία βλ. στους Παραδοσιακούς χτίστες της Πελοποννήσου, σ , σημ Μπολιάρης και Μπολιαριά από το βυζαντινό εμβολάριος = εκείνος που συχνάζει στους εμβόλους, δηλαδή στις στοές (τουρκ. μπεζεστένια) των πόλεων (Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Β' I, Αθήνα 1948, σ. 92, 94, 95). Στην Πελοπόννησο αντί των όρων μπολιαριά και μπολιάρης χρησιμοποιούνται κυρίως οι όροι διακονιά και διακονιάρης.

29 του πολιτισμού, άρχισαν να εγκαταλείπουν το επάγγελμα του επαίτη. Μερικοί ασχολήθηκαν συστηματικότερα με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, άλλοι προσανατολίστηκαν στο επάγγελμα του χτίστη. Στην αρχή ακολουθούσαν τους Λαγκαδινούς, αργότερα σχημάτιζαν δικές τους κομπανίες. Οι Ρεκουνιώτες, καθώς και οι Σερβαίοι και οι Κατσουλαίοι, μιλούσαν την ίδια με τους Λαγκαδινούς συνθηματική γλώσσα 1, γενικά δε ως πρότυπο για την οργάνωση της δουλειάς τους είχαν τις κομπανίες των Λαγκαδινών στις οποίες είχαν μαθητεύσει. Χτίστες συναντούμε και από τη Δημητσάνα, Στεμνίτσα, Ζιγοβίστι, Μοναστηράκι και άλλα χωριά 2. Τόσο όμως γι' αυτούς όσο και για τους χτίστες των χωριών Βρετεμπούγα, Βυζίτσι, Ζουλάτικα και Ψάρι δεν υπάρχουν για την ώρα περισσότερες πληροφορίες και επομένως δεν μπορούν να διατυπωθούν γενικότερα συμπεράσματα για τον τρόπο οργάνωσης της δουλειάς τους. Οι πιο σημαντικοί ανταγωνιστές των Λαγκαδινών ήταν, ως την τελευταία περίπου εικοσαετία του 19ου αιώνα, οι καλαβρυτινοί μαστόροι. Ο όρος αυτός, που απαντά στη δημοτική ποίηση αλλά και στον καθημερινό λόγο, δεν προσδιορίζει με σαφήνεια και πληρότητα τον γεωγραφικό χώρο καταγωγής των χτιστών αυτών. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι δεν πρόκειται για μαστόρους της ιστορικής κωμόπολης της Αχαΐας, αλλά για τους χτίστες που κατάγονταν από τις Κλουκίνες. Κλουκίνες ή Κλουκινοχώρια ονομάζονταν περιληπτικά, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, τα χωριά του πρώην δήμου Νωνάκριδος (Αγία Βαρβάρα, Σόλος, Περιστέρα, Μεσορούγι, Χαλκιάνικα κ.ά.) 3. Είναι χτισμένα στις πλαγιές του Χελμού, δεξιά και 1. Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου, σ. 62 κε. 2. ό.π., σ Τα παραπάνω χωριά, καθώς και το τοπωνύμιο Κλουκίνες απαντούν στην απογραφή Grimani (1700) (Βλ. Βασίλη Παναγιωτόπουλου, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου, 13ος-18ος αιώνας, Αθήνα 1985, σ ). Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων παράγει τη λ. από το Λουκίναι

30 αριστερά του Κράθη ποταμού (ποτάμι της Ακράτας). Αριστερά βρίσκεται η Περιστέρα (υψόμ. 1060), Σόλος (υψόμ. 1050), και το Μεσορούγι (υψόμ. 1020). Δεξιά είναι η Αγία Βαρβάρα (υψόμ. 1100) και τα Χαλκιάνικα (υψόμ. 1020). Οι κάτοικοι τους για να συμπληρώσουν το πενιχρό εισόδημά τους από τη γεωργία και την κτηνοτροφία ασκούσαν τα επαγγέλματα του υλοτόμου, του βαρελοποιού, του κανατά, κυρίως όμως του χτίστη 1. Ο Αθ. Θ. Φωτόπουλος γράφει 2 ότι οι Κλουκινοχωρίτες «ηναγκάζοντο να αναζητούν πόρους δρώντες και εργαζόμενοι μακράν των εστιών των (μοναχοί, ζητιάνοι, μαστόροι)». Από πότε οι Κλουκινοχωρίτες άρχισαν να ασκούν το επάγγελμα του οικοδόμου δεν είναι εξακριβωμένο. Δεν είναι επίσης γνωστό αν έμαθαν την τέχνη τους από ξένους χτίστες ή αν είναι αυτοδίδακτοι. Γραπτές μαρτυρίες για μαστόρους από την περιοχή των Κλουκινών έχουμε από το τέλος του 18ου αιώνα 3. Το 1798 αναφέρεται ο «μαστρο-αθανάσιος Αγιοβαρβαρίτης» και το 1815 ο «μαστροναι ή Λυκίναι, ο ΙΙαναγ. Αντωνιάδης από το Κυλλήνη και ο Κ. Γ. Παπαχρυσάνθου από το σλαβ. kljnc' = κλειδί αλλά και πηγή. Κατά τον Α. Θαβώρη η λ. παράγεται από το σλαβ. glog-glokina = λευκάγκαθα. Βλ. για τα παραπάνω Αθ. Θ. Φωτοπούλου, Ιστορικά και Λαογραφικά της ανατολικής περιοχής Αιγιαλείας και Καλαβρύτων, Αθήνα 1982, τ. Β', σ Χρ. Κορύλλος, Χωρογραφία της Ελλάδος. Α' Νομός Αχαίας, Αθήνα 1903, σ. 153" Γ. Παπανδρέου, Ιστορία των Καλαβρύτων, σ. 263' του ίδιου, Καλαβρυτινή Επετηρίς, σ Οι Περιστεριώτες κυρίως έφτιαχναν σκαφίδια, κουτάλια, βαρέλια, πλαστήρια. Στο Μεσορούγι έφτιαχναν αργαλειούς, στη Ζαρούχλα γκλίτσες, αδράχτια, ρόκες, καυκές (Αθ. Θ. Φωτόπουλος, ό.π., σ. 19). 2. ό.π., σ Το καθολικό της μονής Καταφυγίων στα Χαλκιάνικα χτίστηκε, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή που δημοσίευσε ο Αθ. Θ. Φωτόπουλος, (ό.π., τ. Α', σ. 144) το Ο Αργύρης Πετρονώτης, κρίνοντας από τεχνικά και μορφολογικά στοιχεία, πιστεύει ότι «έχει χαρακτηριστικά κατασκευής από τους Βαρβαρίτες» (βλ. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Δ', Πελοπόννησος, Α', σ. 240).

31 Γιώργης Σολιώτης εκ Καζά Καλαβρύτου» 1. Σολιώτες ήταν οι μαστόροι που έχτισαν το 1806 την εκκλησία (Αγιος Γεώργιος) του χωριού τους 2, καθώς και το αρχοντικό των Δασαίων στα Ανω Τρίκαλα Κορινθίας 3. Μνεία μαστόρων από τα Χαλκιάνικα γίνεται σε γράμμα του Σωτήρη Θεοχαρόπουλου προς τον Ανδρέα Λόντο (11 Οκτωβρίου 1820) 4. Χτίστες από τα Κλουκινοχώρια συναντούμε επίσης στα χρόνια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας 5. Από επιγραφή του 1836, που σώζεται στο ναό του Τιμίου Σταυρού στον Πύργο της Ακράτας 6, μαθαίνουμε τα ονόματα δύο μαστόρων από το Αγρίδι 7. Τη συστηματική άσκηση του επαγγέλματος του οικοδόμου από τους Κλουκινοχωρίτες έχουν επισημάνει οι Leake 8, ο Peytier 9 και ο Διονύσιος Πύρος ο Θετταλός. «Οι περισσότεροι κάτοικοι των χωρίων τούτων», γράφει ο τελευταίος 10, «είναι τέκτονες και κτίσται οικιών και ναών, οι οποίοι χαλώντες με τους λοστούς των τας αρχαιότητας των σοφών προγόνων μας κτίζουν νεωστί τα εδικά των κακόκτιστα και άσχημα κτίσματα». 1. Ιωάννα Γιανναροπούλου, «Ποικίλα σημειώματα εκ γορτυνιακών κωδίκων», Γορτυνιακά, Α' (1972), σ. 361, Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι παραδοσιακοί χτίστες, σ. 33" Αθ. Θ. Φωτόπουλος, ό.π., τ. Α', σ Σταύρος Κουτίβας, Ιστορικά του Ξυλοκάστρου, τ. Α', Αθήνα 1963, σ. 263' Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, ό.π., σ Αρχείον του στρατηγού Ανδρέου Λόντου, τ. Α', σ Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, ό.π., σ Αθ. Θ. Φωτόπουλος, ό.π., τ. Β', σ Χτίστες έβγαιναν και από το Πλανητέρου (Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, ό.π., σ. 112, σημ. 145) και από τα Νεζερά (Κ. Θ. Κυριακόπουλος «Σύμμεικτα αρχαιολογικά - ιστορικά - λαογραφικά χωριών της επαρχίας Καλαβρύτων», π. Παγκαλαβρυτινόν Βήμα, τχ. 3 (1981), σ. 18) και Μ. Χρυσάφη, «Η Κοίμησις της Θεοτόκου στα Τρίκαλα Κορινθίας» στο Εκκλησίες μετά την άλωση, τ. 2, Αθήνα 1982, σ Travels in the Morea, τ. 3, Λονδίνο 1830, σ «Mémoire sur la Grèce», Ο Ερανιστής, Θ' (1971), σ Αθ. Θ. Φωτόπουλος, «Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού Περιήγησις της Ελλάδος. Αχαϊκά», Επετηρίς των Καλαβρύτων (1976), σ. 115.

32 Το κυριότερο μαστοροχώρι των Κλουκινών ήταν η Αγία Βαρβάρα (ή απλώς Βαρβάρα) 1. Οι Βαρβαρίτες είναι οι μόνοι από τους Κλουκινοχωρίτες που διατηρούν ακόμα κάτι από την παλιά τους οικοδομική παράδοση. Είναι επίσης οι μόνοι που τσιτακίζουν και χρησιμοποιούν συνθηματικό γλωσσάριο (τα Μπαραμπάτικα). Επιγραφικά μνημεία με ονόματα μαστόρων από το χωριό αυτό δεν έχουν διασωθεί ή δεν έχουν επισημανθεί. Μόνο σε επιγραφή του 1880, που επισημάνθηκε σε σπίτι του χωριού Βελά Αιγιαλείας και δημοσιεύτηκε από τον Βασίλη Χριστόπουλο 2, αναφέρονται τα ονοματεπώνυμα τριών χτιστών (δυο βαρβαριτών και ενός ραχοβίτη) 3. Μολονότι οι πρώτες γραπτές ειδήσεις για καλαβρυτινούς (= κλουκινοχωρίτες) μαστόρους είναι του τέλους του 18ου αιώνα, οι Κλουκινοχωρίτες πρέπει να είχαν αναπτύξει οικοδομική δραστηριότητα, σε παμπελοποννησιακή κλίμακα, πολύ πριν από την εποχή αυτή. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει κανείς, αν λάβει υπόψη του μερικά δημοτικά τραγούδια, στα οποία γίνεται ρητή αναφορά στους «καλαβρυτινούς μαστόρους, τους μαρμαροχτιστάδες». Στο γνωστό λ.χ. τραγούδι των χαραμήδων 4, ο καπετάνιος-ληστής, που σκοτώνει τον πραματευτή αδελφό του και ύστερα 1. Υπάρχει και ειδική μελέτη για το χωριό (Τέτης Θ. Ράλλη, Η Αγία Βαρβάρα-Καλαβρύτων και οι μαστόροι της, Αθήνα 1984), η οποία όμως δεν προσθέτει τίποτα στην έρευνα σε 6,τι αφορά τους χτίστες, αφού όσα αναφέρει γι' αυτούς αποτελούν αντιγραφή, και μάλιστα αδέξια, των γραμμένων από τον Φωτόπουλο και μένα. 2. Βλ. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Δ', Πελοπόννησος, Α' (1986), σ Ονόματα νεότερων πρωτομαστόρων από το χωριό αυτό δημοσίευσα το 1983 (Οι παραδοσιακοί χτίστες, σ ). 4. Η πρώτη δημοσίευση, όσο ξέρω, περιλαμβάνεται στη συλλογή του Σπ. Ζαμπέλιου (Άσματα δημοτικά, Κέρκυρα 1852, σ ). Για τις παραλλαγές: Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί, έκδ. ε', σ. 87, 294" Απόστολος Μελαχρινός, Δημοτικά τραγούδια, Αθήνα 1946, σ " Ακαδημίας Αθηνών, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Αθήνα 1962, σ (Δημ. Πετρόπουλος)" Γιώργος Ιωάννου, Παραλογές, Αθήνα, σ

33 ρα αυτοκτονεί, τους καλαβρυτινούς μαστόρους καλεί να του φτιάξουν τον τάφο: Μαστόροι καλαβρυτινοί, πετροπελεκητάδες, να πελεκήστε μάρμαρα, να φτιάστ' ένα κιβούρι. Σε άλλο πάλι δημοτικό τραγούδι 1, η κόρη που προαισθάνεται το θάνατο της, παραγγέλλει στον γραμματικό της να γράψει στους καλαβρυτινούς μαστόρους να της φτιάξουν τον τάφο: Γραμματικέ μου γλήγορε και κοσμοξακουσμένε, πιάσε και γράψε νια γραφή σε τρεις μεριές καημένη και στείλ' τη στα Καλάβρυτα που 'ν' οι παλιοί μαστόροι. «Μαστόροι καλαβρυτινοί και μαρμαροχτιστάδες για πελεκάτε μάρμαρο, της κόρης το κιβούρι». Καλαβρυτινούς θέλει ο ανώνυμος τραγουδιστής και τους μαστόρους οι οποίοι έφτιαχναν το γεφύρι του Ίρη (= Ευρώτα) 2 : Μαστόροι καλαβρυτινοί και μαρμαροχτιστάδες μαστόροι μην παιδεύεστε και αδικοτυραννιέστε, αν δε στεριώστε άνθρωπο γεφύρι δε στεριώνει, του πρώτου γιου τον μάστορη, του γιου του τη γυναίκα. Και στο τραγούδι του νιόγαμπρου 3, που δεν πρόφτασε να χαρεί τη ζωή, καλαβρυτινοί είναι οι χτίστες που καλούνται να κατασκευάσουν το «κιβούρι». Επίσης, μνεία των καλαβρυτινών μαστόρων γίνεται και σε τραγούδι που αναφέρεται στον στρατηγό Δημ. Τσώκρη 4. Οι αναφορές στους καλαβρυτινούς μαστόρους σημαίνουν ότι σε 1. Φαίδων Κουκουλές, Οινουντιακά κλπ., Χανιά 1908, σ " Βασ. I. Τσαφαράς, Λαογραφικά Γορτυνίας, Αθήνα 1963, σ. 169" Κώστας Μαρίνης, «Μοραΐτικα τραγούδια», Φιλολογική Πρωτοχρονιά (1963), σ. 301" Πάνος Παπαρρηγόπουλος, Λαογραφικά Καλαβρύτων, Αθήνα , σ Π. Μαλεβός, τχ. 12 (Μάρτιος 1922), σ Βλ. πρόχειρα Κώστα Μαρίνη, ό.π., σ Ιωάννης Ερν. Ζεγκίνης, Το Άργος δια μέσου των αιώνων, Πύργος 1968, σ

34 κάποια χρονική περίοδο οι καλαβρυτινοί χτίστες θεωρούνταν εξαίρετοι τεχνίτες, γνωστοί και έξω από την Πελοπόννησο. Ο όρος «μαρμαροχτιστάδες» όμως δεν υποδηλώνει, κατά τη γνώμη μου, την ποιοτική διαφοροποίηση των καλαβρυτινών από τους άλλους χτίστες. Ο ανώνυμος τραγουδιστής με τη χρησιμοποίηση του όρου αυτού θέλει απλώς να δείξει ότι αναφέρεται στους πιο γνωστούς τεχνίτες της εποχής του. Τα τραγούδια βέβαια έχουν καταγραφεί κατά τον 19ο αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή όμως ακμάζουν, όπως αναφέρθηκε, οι λαγκαδινοί μαστόροι και όχι οι καλαβρυτινοί. Γι' αυτό και σε νεότερα τραγούδια, ως μαρμαροχτιστάδες αναφέρονται οι λαγκαδινοί χτίστες 1. Επομένως τα τραγούδια που αναφέρονται στους Καλαβρυτινούς πρέπει να είναι παλιότερα. Αν ο συλλογισμός είναι σωστός, μπορούμε να πούμε ότι οι Κλουκινοχωρίτες επιδόθηκαν στην άσκηση του οικοδομικού επαγγέλματος πριν από τους Λαγκαδινούς. Ίσως στο μέλλον αρχειακές πηγές, επιγραφικά μνημεία ή μορφολογικά-τεχνικά στοιχεία δώσουν οριστική απάντηση στο πρόβλημα. Από τη σύντομη αυτή αναδρομή συνάγεται ότι, με βάση τα ιστορικά, λαογραφικά και επιγραφικά μνημεία που διασώθηκαν, μαστοροχώρια, με τη σημασία που δώσαμε στον όρο αυτό, ήταν στη μεν Γορτυνία τα Λαγκάδια, του Σέρβου, το Ρεκούνι και η Κατσουλιά, στα δε Κλουκινοχώρια η Αγία Βαρβάρα, ο Σόλος, το Μεσορούγι και η Περιστέρα. Μαστόροι, όπως αναφέρθηκε, έβγαιναν και από άλλα χωριά των παραπάνω περιοχών. Η έρευνα όμως γι' αυτά δεν έχει προσκομίσει αρκετά στοιχεία που να αιτιολογούν την κατάταξη τους στα μαστοροχώρια. Το ίδιο ισχύει και για τα χωριά της Κυνουρίας, μια και δεν έχουμε συναντήσει κομπανίες χτιστών από τα χωριά αυτά. Νομίζω όμως ότι τα χωριά της ορεινής Κορινθίας, που ανέδειξαν μαστόρους οργανωμένους σε μπουλούκια, μπορούν να χαρακτηριστούν μαστοροχώρια. 1. Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι λαγκαδινοί μαστόροι, σ. 11, π. Ηλειακά, κγ' (1967), σ. 687" Στάικος Γ. Πανταζής, «Τα έθιμα για τους πεθαμένους στα φιγαλικά χωριά», Ολυμπιακά χρονικά, τ. Δ' (1973), σ. 126" Κώστας Μαρίνης, ό.π., σ. 301' Πάνος Παπαρρηγόπουλος, ό.π., σ. 84.

35 Β' Η ΜΑΣΤΟΡΙΑ ΩΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ Τα μαστοροχώρια που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο είναι χτισμένα μακριά από τα εμπορικά, βιοτεχνικά, συγκοινωνιακά και πολιτισμικά κέντρα. Οι οικονομικές και πολιτισμικές εξελίξεις που συντελούνται στα κέντρα αυτά ελάχιστα επηρεάζουν τις παραδοσιακές κοινωνικές και οικονομικές δομές των ορεινών οικισμών. Ακόμα και τα κεφαλοχώρια των ορεινών περιοχών, τα οποία διαφοροποιούνται οικονομικά και πολιτισμικά από τους γύρω μικρότερους οικισμούς, δεν μπορούν να συγκριθούν με τα ανεπτυγμένα παραλιακά κέντρα: Κατακαημένη Ανδρίτσαινα που 'σαι στα κορφοβούνια αν ήσουνα στη θάλασσα θε ν' άξιζες μιλιούνια. Η ανυπαρξία οδικού δικτύου, που θα εξασφάλιζε την επικοινωνία των ορεινών οικισμών με τα παραλιακά κέντρα, ή αλλιώς η παμπάλαιη «διχοτομία του ελληνικού χώρου σε παράλιες περιοχές και ενδοχώρα, που θα παραταθεί, κατά κάποιον τρόπο ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα» 1, έχει ως συνέπεια την απομόνωση των ορεινών οικισμών στις παρυφές των εξελίξεων και στη διαμόρφωση συνθηκών αυτάρκειας. Τα πρότυπα ζωής και οι τεχνικές της παραγωγής αναπαράγονται εδώ ομοιόμορφα 1. Β. Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου, 13ος-18ος αιώνας, Αθήνα 1985, σ. 185.

36 για ολόκληρους αιώνες 1. Οι γεωγραφικές συνθήκες καθορίζουν, κυριαρχικά σχεδόν, το είδος της απασχόλησης των πληθυσμών και τις μεθόδους αναπαραγωγής του υλικού βίου. Οι αλλεπάλληλες βουνοσειρές, οι βαθιές χαράδρες και το πετρώδες έδαφος περιορίζουν στο ελάχιστο τον καλλιεργήσιμο χώρο και τα λιβάδια. Το λιγοστό χώμα που υπάρχει στις πλαγιές των βουνών, στις «πλεύρες» και τις «κωλοσάρες» συγκρατείται με αναλημματικούς τοίχους (πεζούλες). Για να επεκτείνουν τον καλλιεργήσιμο χώρο καίνε τα δάση, κόβουν τα δέντρα και ξεριζώνουν τους θάμνους 2. Είναι φανερό ότι η παραγωγή στις περιοχές αυτές είναι πάντα οριακή. Από την άλλη πλευρά, η συγκέντρωση της γης στα χέρια των γαιοκτημόνων, η αύξηση του πληθυσμού 3, και κατά συνέπεια η μείωση του κατά κεφαλήν αγροτικού κλήρου, η καταχρέωση των καλλιεργητών στους γαιοκτήμονες, η δυσβάστακτη φορολογία φαινόμενα που χαρακτηρίζουν την κοινωνία των περιοχών αυτών από τον 16ο αιώνα περίπου ως και την Επανάσταση του 1821 καταδικάζουν τις μεγάλες μάζες των χωρικών σε μόνιμη φτώχεια και υποσιτισμό 4. Δεν είναι λίγες οι οικογένειες που 1. Η ανάπτυξη ορισμένων ορεινών περιοχών (Ζαγοροχώρια της Ηπείρου λ.χ.) δεν θεωρούνται παρά «προνομιούχες νησίδες» στην τουρκοκρατούμενη ύπαιθρο (Β. Καραποστόλης, Οικονομικές μεταμορφώσεις της αγροτικής Ελλάδας, Αθήνα 1981, σ. 24). 2. Τα τοπωνύμια Καψαλιά, Άνοιγμα, Ανοιξιές προδίδουν τέτοιες επεμβάσεις στο δάσος. Για τα ανοίγματα στο δάσος βλ. και Δημ. Αουκόπουλου, Γεωργικά της Ρούμελης, Αθήνα 1938, σ Εξαιτίας του λεγόμενου «εποικισμού του ορεινού χώρου» για τον οποίο κυρίως βλ. Α. Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία του νέου Ελληνισμού, τ. Β1, Θεσσαλονίκη 1964, σ. 91 επ." Κωστή Μοσκώφ, Η Εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα ( ), Θεσσαλονίκη 1972, σ. 75 κε. Κατά τον 18ο αιώνα σημειώνεται αύξηση του πληθυσμού στον ορεινό πελοποννησιακό χώρο, «με επακόλουθο τη δημιουργία νέων οικισμών και τη διόγκωση των παλιών» (Βασ. Παναγιωτόπουλος, ό.π., σ Πρβλ. ίδιον στην Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τ. ΙΑ', σ. 157). 4. Ιδιαίτερα για τη Γορτυνία βλ. τη μελέτη του Στάθη Ν. Τσοτσορού, Οικονομικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί στον ορεινό χώρο. Γορτυνία ( ), Αθήνα 1986.

37 δεν πραγματοποιούν, κατά την περίοδο αυτή, ούτε το αναγκαίο πλεόνασμα για την εκπλήρωση των φορολογικών τους υποχρεώσεων. Για να πληρώσουν τους φόρους δανείζονται από τους γαιοκτήμονες με υψηλό επιτόκιο και με υποθήκευση των κτημάτων τους. Η αδυναμία τους να αποδώσουν το κεφάλαιο και τον τόκο έχει ως συνέπεια την απώλεια της ιδιοκτησίας τους. Μερικοί, που δεν αντέχουν τη βαριά φορολογία, εγκαταλείπουν τα χωριά τους και αναζητούν καλύτερη τύχη σε άλλους τόπους. Και αυτοί όμως χάνουν τις ιδιοκτησίες τους, διότι οι κοινότητες πωλούν τα χτήματα των φυγάδων για να πληρώσουν τους φόρους που αναλογούν σε αυτούς 1. Και κατά τον 19ο αιώνα οι συνθήκες διαβίωσης των χωρικών των ορεινών επαρχιών Γορτυνίας και Καλαβρύτων δεν θα βελτιωθούν αισθητά. Η μεγαλύτερη έκταση της γης θα παραμείνει στα παλιά τζάκια. Ένα τμήμα των «εθνικών γαιών» θα καταπατηθεί από τους παλιούς προκρίτους και τους ισχυρούς της κάθε 1. Γενικά για τα θέματα αυτά βλ. Σπ. I. Ασδραχά, Μηχανισμοί της αγροτικής οικονομίας στην Τουρκοκρατία (ιε'-ιστ' αιώνας), Αθήνα 1978, σ του ίδιου, Ελληνική κοινωνία και οικονομία (ιη και ιθ' αιώνες), Αθήνα 1982, σ. 11, 129 κε. Μαρτυρίες για τις περιοχές Γορτυνίας και Καλαβρύτων: Αρχείον του στρατηγού Ανδρέου Λόντου, τ. Α', σ. 136, 209, 210" Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος, «Πωλητήρια και άλλα έγγραφα της παρά την Δημητσάναν μονής του Φιλοσόφου», Επετηρίς Αρχείου Ιστορίας Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών, Γ' (1950), σ. 146, 147, , " του ίδιου, Μονή Φιλοσόφου, Αθήνα 1960, σ. 110, 210, σημ. 21" του ίδιου, «Δικαιοπρακτικά έγγραφα μονής Προδρόμου», Γορτυνιακά, Α' (1972), σ. 174" Χρ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, «Ανέκδοτα γορτυνιακά έγγραφα», Γορτυνιακά, Α' (1972), σ " του ίδιου, «Η εξέλιξη της γαιοκτησίας στο Χαμάκου Καλαβρύτων κατά την περίοδο », Καλαβρυτινή Επετηρίς, τ. Θ' (1977), σ. 20 κε.' Αθ. Θ. Φωτόπουλος, «Συμβολαί εις την ιστορίαν της εν Πελοποννήσω γαιοκτησίας κατά την Β' Τουρκοκρατίαν», Πρακτικά Β' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Γ' ( ), σ ' του ίδιου, Ιστορικά και λαογραφικά της ανατολικής περιοχής Αιγιαλείας και Καλαβρύτων, τ. Α', σ " Β. J. Slot, «II Ηλεία εις τις ολλανδικές πηγές», Πρακτικά του Α' Συνεδρίου Ηλειακών Σπουδών, Αθήνα 1980, σ