ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΜΟΝΟΓΟΝΕΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ : ΜΙΑ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α

Transcript

1 Κογκίδου. (2004). Μεταβολές της Οικογενειακής Οργάνωσης - Μονογονεϊκές Οικογένειες : Μια Πρόκληση για την Κοινωνική Πολιτική στην Ελλάδα. Στο: Λ. Μουσούρου & Μ. Στρατηγάκη (Επιµ.) Ζητήµατα Οικογενειακής Πολιτικής - Θεωρητικές Αναφορές και Εµπειρικές ιερευνήσεις, σσ Αθήνα: Gutenberg. ΚΟΓΚΙ ΟΥ ΗΜΗΤΡΑ, Αν. Καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Π.Τ..Ε. Α.Π.Θ. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΜΟΝΟΓΟΝΕΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ : ΜΙΑ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Εισαγωγή Η έρευνα IPROSEC ( Improving Policy Responses and Outcomes to Socio- Economic Challenges : changing family structures, policy and practice) - που αποτέλεσε την αφετηρία αυτού του κεφαλαίου - είχε ως στόχο την πληρέστερη κατανόηση των µεταβολών στην οικογενειακή οργάνωση σε 11 Ευρωπαϊκά κράτη, των προκλήσεων που θέτουν στην κοινωνική πολιτική και την αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητάς της στη νέα αυτή κατάσταση. Ταυτόχρονα, όµως, προσφέρει σηµαντικό νέο υλικό στην ελληνική επιστηµονική κοινότητα σε πολλούς τοµείς. Στο κεφάλαιο αυτό, µετά από µια σύντοµη αναφορά στις µεταβολές αυτές και στον σχολιασµό στοιχείων της έρευνας σχετικά µε τις αντιλήψεις των εκπροσώπων των πολιτικών και των µη κυβερνητικών φορέων στην Ελλάδα για τις µορφές οικογένειας που αποτελούν στόχο των κυβερνητικών πολιτικών, δίνεται βαρύτητα στις µονογονεϊκές οικογένειες, που αποτελούν µια πραγµατικότητα η οποία στατιστικά γίνεται όλο και πιο ορατή και κοινωνικά αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία στην Ελλάδα. Τέλος, αναλύονται οι διαστάσεις του κοινωνικού 1

2 αποκλεισµού σ αυτή την ειδική κατηγορία πληθυσµού που, σύµφωνα µε όλα τα ερευνητικά δεδοµένα και τις µελέτες, αποτελεί µια από τις κατεξοχήν µορφές οικογένειας που απειλούνται από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό, καθώς οι πολιτικές για την οικογένεια δεν µπορούν να κάνουν δυνατή την αξιοπρεπή και ισότιµη διαβίωσή τους στην κοινωνία. Το Πορτραίτο των Ευρωπαϊκών Οικογενειών στον 21 ο Αιώνα : Νέοι Τρόποι Οργάνωσης της Οικογενειακής Ζωής Οι επιλογές των ατόµων για τον τρόπο οργάνωσης του ιδιωτικού τους βίου διαφοροποιούνται ραγδαία. Έγιναν σηµαντικές αλλαγές στη δοµή, το µέγεθος και στη σύνθεση των οικογενειών και των νοικοκυριών τελευταίες δεκαετίες στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( βλ. Dumon, 1994, Ditch et al, 1998, Eurostat Yearbook, 2003). Οι δηµογραφικές εξελίξεις και οι µεταβολές της οικογενειακής οργάνωσης στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έτσι όπως καταγράφονται στην Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Κοινωνική Κατάσταση στην Ε.Ε.(2003), συνίστανται: στην γήρανση του πληθυσµού ως συνέπεια της µείωσης της γονιµότητας και της θνησιµότητας- στην καθυστέρηση της σύναψης του πρώτου γάµου και γενικά στη µείωση των γάµων, του αριθµού των παιδιών και στη συρρίκνωση της οικογενειακής οµάδας, στην αύξηση της συµβίωσης, των γεννήσεων εκτός γάµου, των διαζυγίων, των ανθρώπων που ζουν µόνοι, των ζευγαριών χωρίς παιδιά, των ανασυσταµένων και των µονογονεϊκών οικογενειών. Σε όλη την Ευρώπη οι εξελίξεις αυτές σχετίζονται και µε αλλαγές στους ρόλους των φύλων και των γενεών και έχουν επιδράσει στην αύξηση των µορφών οικογενειακής οργάνωσης µε τις µη συµβατικές οικογένειες να καταλαµβάνουν όλο και µεγαλύτερο εύρος. Ταυτόχρονα, οι αλλαγές αυτές έχουν οδηγήσει σε σηµαντικές αλλαγές στον ατοµικό κύκλο ζωής. ηλαδή ο κύκλος ζωής ενός ατόµου µπορεί να περιέχει πολλούς κύκλους οικογενειακής ζωής. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο των αλλαγών που συντελέστηκαν και θα εξελίσσονται στην οικογένεια αναφέρονται στη λειτουργία των οικογενειών, στη δυναµική των σχέσεων µεταξύ των µελών της, δηλαδή στις σχέσεις των συντρόφων/ συζύγων και γονιών- παιδιών, καθώς και στις διαγενεακές σχέσεις και µε το περιβάλλον. Αυτές οι αλλαγές εκφράζουν, σύµφωνα µε τον Kellerhals (1998), µία τάση ιδιωτικοποίησης 2

3 των πρακτικών που σχετίζονται µε την οικογένεια, ότι η συγκρότηση δηλαδή και η διάλυση του ζευγαριού και της οικογένειας, η οργάνωση της καθηµερινότητας, είναι πιο προσωπικό τους ζήτηµα. Είναι αυτό που ο Weeks (2002) περιγράφει ως "µια νέα νόρµα, δηλαδή η αναζήτηση της ατοµικής ολοκλήρωσης µέσα σε ισότιµες σχέσεις και σ' ένα πλαίσιο ελεύθερης επιλογής". Σύγχρονες Τάσεις της Οικογένειας στην Ελλάδα Οι µετασχηµατισµοί στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της οικογενειακής ζωής στην Ελλάδα, δεν ήταν τόσο µεγάλης έκτασης σε σύγκριση µε άλλα κράτη στην Ευρώπη τουλάχιστον έως τώρα. Η οικογένεια στην Ελλάδα εξακολουθεί να είναι χώρος αλληλεγγύης και υποστήριξης των µελών της, ιδιαίτερα στα θέµατα των ηλικιωµένων 1 και της βοήθειας που προσφέρεται προς τα παιδιά και τους νέους καλύπτοντας έτσι τα κενά της κοινωνικής πολιτικής. Πράγµατι, όπως υποστηρίζει η Μαράτου Αλιπράντη (2001), η ανάδυση νέων κοινωνικών κινδύνων, οι αλλαγές στη δοµή της οικογένειας σε συνδυασµό µε τις φάσεις του κύκλου ζωής έχουν επαναφέρει στην επικαιρότητα το θέµα των ανταλλαγών ανάµεσα στις δύο γενεές. Οι µεταβολές αυτές επιδρούν και διαφοροποιούν σήµερα τις διαγενεακές σχέσεις 2 και ανταλλαγές, ενώ οι δύο γενιές, γονείς και τα ενήλικα παιδιά τους συνυπάρχουν για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα και αλληλεπιδρούν. Παράλληλα, η γεωγραφική κινητικότητα έχει συµβάλλει στην αύξηση του αριθµού των µεταναστών και των διαπολιτισµικών οικογενειών και στην Ελλάδα. Σύµφωνα µε δεδοµένα και εκτιµήσεις που προέρχονται από απογραφές και έρευνες που αφορούν στους αλλοδαπούς 3, σηµαντικό ποσοστό εξ αυτών ζουν µε την οικογένειά 1 Βλ. έρευνες του Ε.Κ.Κ.Ε. για τρίτη ηλικία αναλυτικά στο: Πρακτικά του Πανελλήνιου Συνεδρίου Γήρανση και Κοινωνία, Αθήνα, 1996 και Τεπέρογλου (2002). 2 Για τις διαγενεακές σχέσεις στην ελληνική κοινωνία βλ. Μαράτου-Αλιπράντη (2001). 3Τα δεδοµένα αυτά έχουν περιορισµένη αξιοπιστία, γιατί, άλλοτε αφορούν συγκεκριµένες γεωγραφικές περιοχές είτε ορισµένες ειδικότητες είτε ορισµένα χαρακτηριστικά. Επίσης, πρέπει να λάβουµε υπόψη µας ότι στο µεταναστευτικό ρεύµα στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 90 και εξής υπάρχει ένα µεγάλο ποσοστό µεταναστών που ζει και εργάζεται στην Ελλάδα σε µη νόµιµο καθεστώς. 3

4 τους (Karantinos, 2001). Επίσης, σύµφωνα µε εκτιµήσεις και αποσπασµατικά δεδοµένα έχει αυξηθεί ο αριθµός των διαπολιτισµικών οικογενειών στην Ελλάδα. 4. Η κατανόηση αυτών των διαδικασιών καθώς και της ρευστότητας που χαρακτηρίζει τα νέα οικογενειακά σχήµατα είναι σηµαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την αποδοχή της νέας πραγµατικότητας, µιας πραγµατικότητας που δεν µπορεί παρά να είναι πολυπολιτισµική και πλουραλιστική ως προς τις µορφές οικογενειακής οργάνωσης. Νέες Οικογένειες Νέες Πολιτικές; Η νέα αυτή κατάσταση στο δηµόσιο και τον ιδιωτικό βίο έχει προκαλέσει, διεθνώς, την εκδήλωση έντονου ενδιαφέροντος για τη θέση, τις ανάγκες και τα προβλήµατά αυτών των οικογενειών. Γίνονται πολλές προσπάθειες από επιστήµονες διαφορετικών ειδικοτήτων και µε διαφορετικούς προσανατολισµούς για την ενδυνάµωσή τους και προτείνεται ένα νέο πλαίσιο αναζήτησης συγκεκριµένων στρατηγικών και πρακτικών για την προσαρµογή των οικογενειακών πολιτικών στις σύγχρονες τάσεις και εξελίξεις της οικογένειας στον 21 ο αιώνα. Οι οικογένειες αυτές απασχολούν όχι µόνον τους ειδικούς, αλλά, και την κοινή γνώµη. Προκαταλήψεις εθνικές, πολιτισµικές, θρησκευτικές τροφοδοτούν αντίστοιχες συµπεριφορές και επηρεάζουν τη ζωή πολλών οικογενειών, παρόλο που υπάρχει µεγαλύτερη αποδοχή των µη συµβατικών οικογενειών σε σύγκριση µε το παρελθόν. Αν και οι προκλήσεις που θέτουν αυτοί οι µετασχηµατισµοί είναι παρόµοιες σε όλα τα κράτη, οι πολιτικές που υιοθετούν οι κυβερνήσεις για την αντιµετώπιση αυτών των ζητηµάτων ποικίλουν και εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες. Μεταξύ των πιο σηµαντικών που θα µας απασχολήσουν στο κεφάλαιο αυτό- είναι η αποδοχή της νέας πραγµατικότητας όσον αφορά στον τρόπο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής και η νοµιµοποίηση και κοινωνική αποδοχή των κυβερνητικών παρεµβάσεων στην οικογενειακή ζωή απαραίτητοι όροι για το σχεδιασµό αποτελεσµατικής οικογενειακής πολιτικής. 4 Η αύξηση των µικτών γάµων στην Ελλάδα επιτείνει την ανάγκη για σύναψη διακρατικών συµβάσεων όπου δεν υπάρχουν που να ρυθµίζουν θέµατα, όπως η καταβολή διατροφής από γονιόκάτοικο άλλης χώρας. 4

5 Στο ερώτηµα αν η κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα λαµβάνει σοβαρά υπόψη της την συνθετότητα, τη ρευστότητα και τις διαφορετικές µορφές οργάνωσης της οικογενειακής ζωής καθώς και τις διαφοροποιηµένες ανάγκες των διαφορετικών πολιτισµικά οικογενειών, η καταρχήν απάντηση η οποία θα αναλυθεί στη συνέχεια -είναι : όχι σε µεγάλο βαθµό. Οι πολιτικές για την οικογένεια στην Ελλάδα όχι µόνον δεν ικανοποιούν τις υπάρχουσες ανάγκες καθώς δεν εναρµονίζονται µε τις µεταβαλλόµενες συνθήκες οικογενειακής οργάνωσης, αλλά και δεν διασφαλίζουν επαρκώς το δικαίωµα επιλογής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης που επιθυµούν τα άτοµα, πέρα από εθνικές, ηθικές, θρησκευτικές, πολιτισµικές ή άλλες παραµέτρους. Επιπρόσθετα, προδιαγράφεται, ως ένα βαθµό το µέλλον και η προοπτική αυτών των οικογενειών, αλλά, κυρίως, επηρεάζεται η ζωή στις οικογένειες, καθώς η κοινωνική πολιτική δηµιουργεί ανισότητες που αποβαίνουν σε βάρος ορισµένων οικογενειών. Ένα σηµαντικό ζήτηµα στον σχεδιασµό κοινωνικής πολιτικής είναι πως αυτοί που είναι υπεύθυνοι για την κοινωνική πολιτική προσδιορίζουν τις οµάδες /άτοµα /περιοχές που αποτελούν την προτεραιότητα αυτής της πολιτικής. Οι δείκτες και οι πηγές πληροφόρησης, κατά τη γνώµη µου, πρέπει να αναπτυχθούν περισσότερο, έτσι ώστε να αποτελέσουν χρήσιµα εργαλεία για τη χάραξη αποτελεσµατικής πολιτικής. Τα δεδοµένα της έρευνας IPROSEC συµβάλλουν προς αυτήν την κατεύθυνση, καθώς διευρύνουν τις διαθέσιµες πηγές δεδοµένων και συµβάλλουν στην αποτύπωση µιας πιο ολοκληρωµένης εικόνας. Αντιλήψεις των Φορέων σχετικά µε τις µορφές οικογένειας και τις κυβερνητικές παρεµβάσεις Το κράτος θα πρέπει να στηρίζει τις οικογένειες, ανεξαρτήτως µορφής και να δίνει τη δυνατότητα της προσωπικής επιλογής Κατ' αρχήν, κάθε συζήτηση για τις σύγχρονες οικογένειες και τις πολιτικές για την οικογένεια οφείλει να έχει ως αφετηρία τη βιωµένη εµπειρία των οικογενειών, έτσι όπως σήµερα αποτυπώνονται και των οποίων κύριο χαρακτηριστικό είναι η ποικιλία, η συνθετότητα και η ρευστότητα. Κατ αυτήν την έννοια, είναι θετικό το γεγονός ότι, σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από τα ερωτηµατολόγια που δόθηκαν σε όλους τους πολιτικούς φορείς στο πλαίσιο της έρευνας IPROSEC (σελ. 7-8, Έκθεση 1), οι περισσότεροι 5

6 πολιτικοί φορείς πιστεύουν ότι το κράτος θα πρέπει να στηρίζει τις οικογένειες, ανεξαρτήτως µορφής και να δίνει τη δυνατότητα της προσωπικής επιλογής όσον αφορά την µορφή και τη δοµή της οικογένειας, µόνον που η µορφή και η έκταση αυτής της παρέµβασης είναι αµφιλεγόµενες. Στην ίδια κατεύθυνση βρίσκονται και τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από τα ερωτηµατολόγια που δόθηκαν σε όλες τις µη κυβερνητικές οργανώσεις και φορείς στο πλαίσιο της έρευνας IPROSEC (σελ , Έκθεση 1). Οι απαντήσεις των εκπροσώπων των φορέων εικονογράφησαν µε αρκετή σαφήνεια το νέο τοπίο που διαµορφώνεται στην οργάνωση της οικογενειακής ζωής. ιαφοροποιήθηκαν, όµως, ως ένα βαθµό στον τρόπο που αυτοί αντιλαµβάνονται αυτές τις αλλαγές επιβεβαιώνοντας ουσιαστικά ότι οι αλλαγές στη δοµή και διάρθρωση των οικογενειών που συνέβησαν νωρίτερα σε άλλες χώρες της Κεντρικής και Βόρειας κυρίως Ευρώπης και άρχισαν να επικρατούν στη χώρα µας µε αργό ρυθµό, δεν αφορούν εξίσου όλα τα τµήµατα της κοινωνίας µας και δε γίνονται απόλυτα αποδεκτές κοινωνικά ούτε µε ενιαίο τρόπο - σε αυτή τη µεταβατική φάση. Στην αποδοχή αυτών των αλλαγών δε συµβάλλει ιδιαίτερα και το κράτος µε τον τρόπο άσκησης της κοινωνικής πολιτικής, που αντανακλά κυρίως την επικρατούσα αντίληψη για το ρόλο της οικογένειας. Πολιτικές για την Οικογένεια: Φροντίδα για Όλες τις Οικογένειες; Ενώ φαίνεται ότι είναι γενικά αποδεκτή η στοχοθέτηση των µορφών οικογένειας από την κυβέρνηση, υπάρχει µεγάλη αντιπαράθεση σχετικά µε την έκταση της παρέµβασης. Οι περισσότεροι πολιτικοί φορείς στο πλαίσιο της έρευνας IPROSEC αναφέρουν ότι οι οικογένειες που απαιτούν ειδική φροντίδα και εποµένως θεωρούνται ως οµάδες στόχοι είναι οι µονογονεϊκές οικογένειες (αναφέρθηκαν από τους περισσότερους φορείς), οι πολύτεκνες οικογένειες και οι οικογένειες µε άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Παρόλο που δε διαχωρίστηκαν ως διαφορετικές µορφές οικογένειας, οι τσιγγάνοι και οι οικογένειες µειονοτήτων αναφέρονται ως οικογένειες που χρήζουν ειδικής προστασίας. Ο εκπρόσωπος ενός κόµµατος ισχυρίστηκε ότι τα άγαµα ζευγάρια χρειάζονται ειδική φροντίδα, όπως σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι άγαµες µητέρες είναι ο πρωταρχικός στόχος για τους περισσότερους εκπροσώπους 6

7 των µη κυβερνητικών οργανώσεων. Όµως ο εκπρόσωπος της ανώτατης συνοµοσπονδίας πολυτέκνων ήταν κριτικός στη στήριξη των µονογονεϊκών οικογενειών. Η Εκκλησία τάχθηκε υπέρ της οµάδας στόχου των φτωχών οικογενειών, ακόµη και των ατόµων που έχουν αποκλίνει, όπως οι διαζευγµένοι. Εκπρόσωποι των µη κυβερνητικών οργανώσεων, επίσης, ανέφεραν τους διαζευγµένους γονείς ως άτοµα που χρειάζονται την παρέµβαση του κράτους, ιδιαίτερα ως προς τη στήριξη των πατέρων, έτσι ώστε ο ρόλος τους να µην περιορίζεται σε οικονοµική βοήθεια, αλλά να περιλαµβάνει την ευθύνη της ανατροφής των παιδιών. Ιδιαίτερη στήριξη πρέπει να υπάρχει σύµφωνα µε τους εκπροσώπους των µη κυβερνητικών οργανώσεων για τους µετανάστες, τους τσιγγάνους και τους Μουσουλµάνους, καθώς και για τις ανάδοχες οικογένειες. Ένας φορέας ανέφερε την ανάγκη πληροφόρησης για τις διάφορες µορφές οικογένειας, όπως τις οµοφυλοφιλικές και αυτές που ζουν σε κοινόβια. Ένας άλλος φορέας υποστήριξε ότι το θέµα της εκµετάλλευσης της παιδικής εργασίας πρέπει οπωσδήποτε να συµπεριληφθεί στην κυβερνητική παρέµβαση. Οι πολιτικοί φορείς απαντώντας στην ερώτηση πόσο µακριά πρέπει να φτάσει η στοχοθέτηση, ανέφεραν ότι αυτή η παρέµβαση θα πρέπει να ήταν µεγαλύτερη για τις συγκεκριµένες κατηγορίες στις οποίες αναφέρθηκαν. Σε σχέση µε τις κυβερνητικές παρεµβάσεις δύο µόνον από τις µη κυβερνητικές οργανώσεις και φορείς (η Εκκλησία και ο σύλλογος πολυτέκνων) υποστήριξαν ότι η κρατική παρέµβαση πρέπει να στοχεύει στη διατήρηση της δοµής της παραδοσιακής οικογένειας. Όλοι οι υπόλοιποι φαίνεται να εγκαλούν την κρατική παρέµβαση για την προστασία και την διευκόλυνση της οικογενειακής ζωής και όχι για τον επηρεασµό της οικογενειακής δοµής. Η Μονογονεϊκότητα είναι Επιβλαβής ; Παλαιά ιλήµµατα και Νέοι Φόβοι Η κατανόηση και η καταγραφή µιας κοινωνικής πραγµατικότητας που αλλάζει είναι αρκετά δύσκολη- ορισµένες φορές ακόµη και για τους ειδικούς. Ορισµένα στοιχεία αυτών των αλλαγών στην χώρα µας προκαλούν έντονη ανησυχία ως προς τις επιπτώσεις τους- στο παρόν και στο µέλλον -και βρίσκονται στο επίκεντρο των συζητήσεων. Μία τέτοια πηγή ανησυχίας αποτελεί η ρευστότητα του ιδιωτικού βίου. 7

8 Καθώς µεταβάλλονται οι οικογενειακές συµπεριφορές αρκετά γρήγορα, προκαλείται µία ανασφάλεια και µία αµηχανία στη νέα πραγµατικότητα που διαµορφώνεται. Αυτό, όµως, δεν είναι το τέλος της οικογένειας και του ζευγαριού, όπως πολλοί φοβήθηκαν, αλλά αναγνώριση της ρευστότητας που χαρακτηρίζει τόσο τα οικογενειακά σχήµατα όσο και την οικογενειακή εµπειρία των ατόµων. Αν και αυτή η ρευστότητα προκαλεί κάποιες ασάφειες ή αµφισηµίες, η αποκαλούµενη "κρίση της οικογένειας'' αναφέρεται στο γεγονός ότι σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες τα παραδοσιακά οικογενειακά σχήµατα φαίνεται να απειλούνται, αν όχι και να ανατρέπονται (Μουσούρου, 1999) 5. εν έχει χαθεί η αξία της οικογένειας, ούτε έχουν χαθεί οι οικογενειακές αξίες, πιθανότατα, όπως αναφέρει η Μουσούρου (1999), έχουν µεταβληθεί. Αυτό, όµως δε συνιστά κρίση της αξίας της οικογένειας στο βαθµό που δε χαρακτηρίζεται από έλλειψη σύµπτωσης µεταξύ των µεταβολών της αξίας και των µεταβολών της πραγµατικότητας του οικογενειακού βίου 6. Συχνά αυτή η κατάσταση αποτυπώνεται στο δηµόσιο λόγο, ιδιαίτερα όσον αφορά στις επιπτώσεις των µη συµβατικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης στη ζωή των παιδιών. Η ανησυχία αυτή προκαλείται, ίσως, από την πρόσκαιρη αδυναµία µας να επαναπροσδιορίσουµε άµεσα τον θεσµό της οικογένειας, ίσως, είναι, ένδειξη της επιθυµίας να διατηρηθεί µια "παραδοσιακή" κατάσταση µπροστά στην ανασφάλεια και την ασάφεια του καινούργιου, αλλά και, σε αρκετές περιπτώσεις, εξαιτίας των "κοινωνικών προβληµάτων" που θέτουν οι µη συµβατικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης. Σε αυτό το κλίµα εντάσσεται και η άποψη του εκπροσώπου πολυτέκνων στην έρευνα IPROSEC. Ήταν κριτικός στη στήριξη των µονογονεϊκών οικογενειών, γιατί ανησυχεί µήπως αυτό ενθαρρύνει την αύξηση του αριθµού τους και απειλήσει τις παραδοσιακές πυρηνικές οικογένειες. Ανέφερε: εν µπορούµε την εξαίρεση να την µεταβάλλουµε σε κανόνα, διότι, αν γίνει αυτό, τότε η κοινωνία µπορεί να υπάρξει; εν µπορεί να υπάρξει κοινωνία.. Επίσης, ένα µέλος της τοπικής αυτοδιοίκησης απαντώντας στην ερώτηση πόσο µακριά πρέπει να φτάσει η στοχοθέτηση ανέφερε: 5 Πιο αναλυτικά για το ζήτηµα της "κρίσης της οικογένειας" και της κρίσης αξιών βλ. Μουσούρου, Λ. (1999). 6 Αυτό επιβεβαιώνεται από πλήθος στοιχείων, όπως, για παράδειγµα, συγκριτικά στοιχεία του Ευρωβαρόµετρου για τα κράτη µέλη της Ε.Ε. (Βλ. Eurobarometer No 39.0/1993 και Eurostat (1995a) όπου η οικογένεια συνεχίζει να είναι µια σηµαντική αξία, και έρευνα του Ε.Κ.Κ.Ε. στο νοµό Θεσσαλονίκης µεταξύ των νέων στην Ελλάδα (βλ. Τεπέρογλου και ά., 1999). 8

9 Στο βαθµό που δε θα επηρεάζει ή δε θα κλονίζει τον θεσµό της οικογένειας. Θα έλεγα ότι θα πρέπει να παρεµβαίνει σε τέτοιο βαθµό που να µην ενθαρρύνει άλλες µορφές οικογένειας. Είναι φανερή η απόσταση µεταξύ αυτής της συντηρητικής πρότασης και αυτής των άλλων φορέων, που ήδη αναφέρθηκε, η οποία συνηγορεί µε την προσωπική επιλογή και την ανάγκη να εξασφαλίζεται ένα περιβάλλον όπου όλοι οι πολίτες να µπορούν να κάνουν ελεύθερα τις επιλογές τους. Αρνητικές κοινωνικές αντιλήψεις για οικογένειες που δεν ανήκουν στο κυρίαρχο και περισσότερο κοινωνικά αποδεκτό µοντέλο οικογενειακής οργάνωσης - για παράδειγµα, αυτές για τις µόνες µητέρες - αποτελούν έναν ισχυρό παράγοντα εναντίον των οικογενειών στην προσπάθειά τους να δηµιουργήσουν ένα δίκτυο στήριξης για τα µέλη τους (Mc Lanahan, 1983). Στη διαµόρφωση αυτής της αρνητικής αντίληψης συνέβαλαν και παλαιότερες µελέτες που θεωρούσαν τη δοµή της οικογένειας υπεύθυνη για τις επιπτώσεις της φτώχειας και άλλων µορφών κοινωνικής παθολογίας (Lupenitz, 1988). Οι οικογένειες αυτές έγιναν, στο παρελθόν κυρίως, αντικείµενο αρνητικών αναπαραστάσεων που θεµελιώνονταν σε επιχειρήµατα ψυχολογικά, κοινωνικά, δηµοσιοοικονοµικά. Οι αρνητικές αυτές αναπαραστάσεις τροφοδοτούν και τροφοδοτούνται εν µέρει από νοµοθετικές ρυθµίσεις, επηρεάζουν την κοινωνική πρακτική των φορέων και των ατόµων που παρέχουν σχετικές υπηρεσίες. Το πιο σηµαντικό, όµως, είναι ότι η κοινωνική αντιµετώπιση και το περιεχόµενο των πολιτικών έχει σηµαντικές επιπτώσεις στον τρόπο συγκρότησης των οικογενειών και στην ποιότητα της ζωής τους. Πολλά από τα προβλήµατα ψυχολογικά, κοινωνικά, οικονοµικά- δηµιουργούνται ή διαιωνίζονται εξαιτίας αυτής της κατάστασης. Μια ολιστική προσέγγιση της οικογένειας αναγνωρίζει σήµερα την πολλαπλότητα των παραγόντων που δηµιουργούν "λειτουργικές" οικογενειακές µονάδες και επηρεάζουν την ευεξία των µελών της (Kissman and Allen, 1993). Μπορούµε να καταγράψουµε πολλά θετικά παραδείγµατα λειτουργίας των µονογονεϊκών. Τα παραδείγµατα αυτά αποτελούν ισχυρά επιχειρήµατα για την άρση του κοινωνικού στίγµατος, την ανάπτυξη πλουραλιστικών προσεγγίσεων που εκτιµούν τον πλούτο όλων των οικογενειών και την υποστήριξή τους σε θεσµικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, όµως, µπορούν να εµπλουτίσουν, ως προς ορισµένες όψεις τους, τη ζωή όλων των οικογενειών και γενικότερα να ωφεληθούν όλες οι οικογένειες από αλλαγές στο επίπεδο της κοινωνικής πολιτικής. 9

10 υστυχώς, ο δηµόσιος λόγος για τις θετικές όψεις της µονογονεϊκότητας φαίνεται να απειλεί ακόµη την κοινωνική, πολιτισµική, πολιτική και ιδεολογική θέση της συµβατικής µορφής οικογενειακής οργάνωσης, καθώς επαναφέρει στη συζήτηση για επαναδιαπραγµάτευση ζητήµατα που έχουν σχέση µε νέες πρακτικές και πολιτικές για την οργάνωση της οικογενειακής ζωής, όπως, τη σχέση εργασίας /οικογένειας και το ρόλο των ατόµων που παρέχουν φροντίδα, τους νέους όρους άσκησης της γονεϊκότητας, ζητήµατα ρόλων του φύλου, δυναµικής στο εσωτερικό των οικογενειών, σεβασµού του δικαιώµατος επιλογής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης που επιθυµούν να ζήσουν τα άτοµα. Το ικαίωµα Επιλογής της Μορφής Οικογενειακής Οργάνωσης Παρατηρούµε συχνά τελευταία ότι γυναίκες µε χαµηλά εισοδήµατα - κυρίως οι µόνες µητέρες - να βρίσκονται στο επίκεντρο των επιθέσεων (π.χ. στην Αγγλία και στις Η.Π.Α.). Είναι κυρίως η δική τους εξάρτηση µε επιδόµατα από το δηµόσιο, ή η µη ανεξαρτησία τους µέσω της εργασίας, που θεωρείται ως ένα από τα σοβαρά προβλήµατα της κοινωνικής πολιτικής (Gottschalk et al, 1994). Αν και πολλές προσπάθειες αλλαγών στον τοµέα αυτό γίνονται, γιατί τα προγράµµατα κοινωνικής πρόνοιας θεωρήθηκαν ως «παγίδες φτώχειας», πολλοί και πολλές επιστήµονες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για µια «φιλική επίθεση» στο γυναικείο κίνηµα και ότι κρύβουν µια προσπάθεια επαναφοράς των γυναικών σε πιο παραδοσιακούς ρόλους και όχι µια µεταρρύθµιση ή βελτίωση του κράτους πρόνοιας (βλ., ενδεικτικά, Axinn and Hirsch, 1993). Πρόκειται, δηλαδή, ουσιαστικά για προσπάθεια επαναφοράς των γυναικών στο θεσµό του γάµου, «την κανονική και σταθερή οικογένεια», για στροφή από τη δηµόσια εξάρτηση, που θεωρείται επικίνδυνη, στην ιδιωτική οικονοµική εξάρτηση από τον άνδρα. Πολλά από τα µέτρα κοινωνικής πολιτικής καθώς και οι αναθεωρήσεις που εµπεριέχουν περικοπές δαπανών, µειώνουν τη δυνατότητα των γυναικών να µεγαλώνουν παιδιά ως µόνες µητέρες και το δικαίωµα επιλογής διαφορετικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης. Οπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Axinn and Hirsch (1993), µέσα από την εφαρµοζόµενη κοινωνική πολιτική ο γάµος προβάλλεται ουσιαστικά ως το προσφορότερο µέτρο για την καταπολέµηση της φτώχειας των γυναικών. 10

11 Το ερώτηµα που προκύπτει είναι, κυρίως, αν η κοινωνική πολιτική σέβεται το δικαίωµα των ατόµων να επιλέγουν τη µορφή οικογενειακής οργάνωσης την οποία επιθυµούν και αν ανταποκρίνεται στους µεταβαλλόµενους ρόλους των γυναικών ως, ενδεχόµενα, µοναδικών φορέων εισοδήµατος και παιδικής φροντίδας και, κατά συνέπεια, προσφέρει περισσότερες δυνατότητες και ευελιξία στις οικογένειες - ιδιαίτερα όταν περνούν από µια µορφή οικογενειακής οργάνωσης σε άλλη. Η απάντηση σ αυτό το ερώτηµα είναι σηµαντική, γιατί οι πολιτικές αυτές επηρεάζουν τη ζωή στις οικογένειες, εάν δηλαδή θα ζήσουν σε συνθήκες κοινωνικού αποκλεισµού. Η προτεινόµενη επιλογή, µέσω της κοινωνικής πολιτικής, δηλαδή ο γάµος αντί του διαζυγίου και της µονογονεϊκότητας, ενθαρρύνει τις γυναίκες να εξαρτώνται από τους άνδρες, για να ζήσουν πάνω από το όριο της φτώχειας. Φαίνεται, όπως υποστηρίζει η Young(1995), ότι η ιδιότητα του πολίτη για τις µητέρες δεν εµπεριέχει την ανεξαρτησία. Η δυνατότητα ελεύθερης επιλογής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης είναι σηµαντικό δικαίωµα κάθε πολίτη. Μια κοινωνία µε ανθρώπινο πρόσωπο πρέπει να διασφαλίσει αυτή την αυτονοµία των ατόµων, καθώς, η στέρηση αυτού του δικαιώµατος εµπεριέχει στοιχεία κοινωνικού αποκλεισµού. Μπορούµε να µιλάµε, συνεπώς, για δικαίωµα επιλογής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης, όταν το δικαίωµα στη µητρότητα διεθνώς- και στην Ελλάδα- οδηγεί συχνά σε αδιέξοδα; Φτώχεια / Κοινωνικός Αποκλεισµός και Οικογενειακή Ζωή Όπως αναφέρεται στην τελευταία Έκθεση για την Κοινωνική Κατάσταση στην Ε.Ε.(2003) 7, οι κυριότεροι παράγοντες που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισµό είναι η ανεργία, η διάλυση της οικογένειας και η περιορισµένη δυνατότητα της κοινωνικής προστασίας και της απασχόλησης να εξασφαλίσουν ένα επαρκές εισόδηµα και εισοδηµατικές πηγές σε πολλά από τα κράτη της Ε.Ε. Στην Ε.Ε.-15, το έτος 1999, ορισµένοι τύποι νοικοκυριών διατρέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο να ζήσουν σε συνθήκες φτώχειας. Οι µόνοι-γονείς µε εξαρτώµενα παιδιά 7 European Commission (2003) The Social Situation in the European Union Report, Luxembourg: European Communities. 11

12 αποτελούν την κύρια οµάδα που βρίσκεται σε µεγαλύτερο κίνδυνο σε σύγκριση µε τα άλλα νοικοκυριά (38%), 8 (στην Ελλάδα, το έτος 1998, ήταν 38%). 9 Επιπρόσθετα, η ανεπαρκής κάλυψη και η αναποτελεσµατικότητα των µέτρων κοινωνικής βοήθειας συχνά καθιστούν δύσκολη την αντιµετώπιση των προβληµάτων που θέτει ο κοινωνικός αποκλεισµός. Αν δούµε, λοιπόν, τα ποσοστά της φτώχειας πριν και µετά τις χρηµατικές µεταβιβάσεις στην Ελλάδα το 1999, παρατηρούµε ότι η µείωση της φτώχειας περιορίζεται κατά 1 ποσοστιαία µονάδα σε σύγκριση µε την Ε.Ε.-15 όπου η µείωση ανέρχεται σε 9 ποσοστιαίες µονάδες. 10 Τα παιδιά των κοινωνικά αποκλεισµένων οικογενειών Οι κοινωνικά αποκλεισµένοι του αύριο ; Το φαινόµενο της παιδικής φτώχειας ή τα παιδιά των κοινωνικά αποκλεισµένων οικογενειών δεν έχουν απασχολήσει µέχρι πρόσφατα την επιστηµονική κοινότητα στη χώρα µας και, κατά συνέπεια, οι όποιες παρεµβάσεις δεν µπορούν να έχουν ως βάση την γνώση του φαινοµένου 11. Όποιες και αν είναι, όµως, οι οµάδες των κοινωνικά αποκλεισµένων που έχουµε στο µυαλό µας, σε όλες ανήκουν και παιδιά και ο κοινωνικός αποκλεισµός των γονέων ή του µόνου -γονιού έχει συνήθως αρνητικές επιπτώσεις στο µέλλον τους. Ας πάρουµε για παράδειγµα το σχολείο: ο κοινωνικός αποκλεισµός του/ των γονιών σηµαίνει συνήθως παιδιά χωρίς ίσες ευκαιρίες επιτυχίας στο σχολείο ή, χειρότερα, παιδιά χωρίς οποιαδήποτε πιθανότητα επιτυχίας στο σχολείο ή, ακόµη χειρότερα, παιδιά χωρίς οποιαδήποτε δυνατότητα να φοιτήσουν σε σχολεία. Όµως, παιδιά που δεν µπορούν να κάνουν πλήρως χρήση του δηµόσιου και κοινωνικού αγαθού που ονοµάζεται εκπαίδευση, είναι οι κοινωνικά αποκλεισµένοι του αύριο. Όπως αναφέρει ο Μπούζας (2002), η πρόωρη ένταξη των νέων στην αγορά εργασίας χωρίς προσόντα και εξειδίκευση, εκτός του ότι θεωρείται απώλεια ανθρώπινων πόρων, προδικάζει µια επαγγελµατική ζωή µε χαµηλές αποδοχές, 8 Πηγή: Eurostat European Community Household Panel (ECHP) UDB, wave 6, version December Πηγή: Eurostat European Community Household Panel (ECHP) UDB, version December Πηγή: Eurostat European Community Household Panel (ECHP) UDB, wave6, version December

13 ασταθή απασχόληση και µειωµένες δυνατότητες κοινωνικο-οικονοµικής ανέλιξης. Εξάλλου, έχει επίσηµα αναγνωριστεί ότι η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισµός αποτελούν τις κύριες αιτίες της παιδικής εργασίας, η οποία έχει µακροχρόνιες και επιβαρυντικές συνέπειες στα παιδιά. 12 Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο, όπως τον καταγράφει ο Τσιάκαλος (2002): η ελλιπής απορρόφηση βασικών δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών οδηγεί στην αδυναµία ισότιµης συµµετοχής στη διαµόρφωση πολιτικών αποφάσεων, γεγονός που εµποδίζει την αποφασιστική καταπολέµηση των αρνητικών για την κοινωνική ένταξη παραγόντων, γεγονός που µε τη σειρά του οδηγεί στην ελλιπή απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου. Κατ' αυτόν τον τρόπο, ο φαύλος κύκλος ολοκληρώνεται και επαναλαµβάνεται. Στόχος της κοινωνικής πολιτικής είναι η υπέρβαση αυτού του κύκλου και η µη µεταβίβασή του κοινωνικού αποκλεισµού από γενιά σε γενιά εν είδει κληρονοµιάς. Μία µόνη-µητέρα (ανύπαντρη) που έδωσε συνέντευξη στο πλαίσιο έρευνας IPROSEC αναφέρει: 13 Αυτοί αποφασίζουνε συνέχεια να µας υποβιβάζουνε και να µας θεωρούνε άτοµα δεύτερης και τρίτης κατηγορίας, χωρίς προοπτικές για τα δικά µας παιδιά Γιατί δεν µας δίνουνε κίνητρα να ζήσουµε αξιοπρεπώς. εν θέλουµε να γίνουµε πλούσιες. ουλειά θέλουµε να ζήσουµε αξιοπρεπώς και να µπορέσουµε να δώσουµε τα εφόδια στα παιδιά µας Θέλουµε δουλειά, θέλουµε να µπούµε στο νόµο του ΟΑΕ ως άτοµα ειδικών κατηγοριών, όπως είναι οι πολύτεκνοι, οι αντιστασιακοί, ανάπηροι Για να µπορέσουµε να ανταπεξέλθουµε στις ανάγκες της σηµερινής ζωής Τον ξεκίνησα αγγλικά. Πληρώνω. Θα χρειαστεί και δεύτερη γλώσσα για να είναι ανταγωνίσιµος αύριο στην κοινωνία. Ε, δολοφόνος του παιδιού µου δεν µπορεί να είµαι, γιατί εγώ θεωρώ δολοφονία την οικογένεια ή τη µάνα που δεν στέλνει το παιδί του παραπέρα, να του δώσει εφόδια να συνεχίσει τη ζωή του. Εµένα λοιπόν, δολοφόνος είναι το ίδιο το κράτος. εν µου δίνει την ευκαιρία να 11 Εξαίρεση αποτελεί η πρόσφατη ανάλυση του φαινοµένου της παιδικής φτώχειας στην Ελλάδα από τον Μπούζα (2002). 12 Βλ. σύσταση του Συµβουλίου της Ευρώπης για την καταπολέµηση της εκµετάλλευσης της παιδικής εργασίας. Council of Europe, 1997, Recommendation 1336 (1997) 1 On combating child labour exploitation as a matter of priority, 13 Όλα τα αποσπάσµατα από τις συνεντεύξεις προέρχονται από ανύπαντρες µητέρες στην έρευνα IPROSEC (Σ 47, 49) 13

14 παλέψω όπως πρέπει για το παιδί µου, να του δώσω αξιοπρέπεια και αυτοσεβασµό. Αν χρησιµοποιήσουµε για τη µέτρηση της παιδικής φτώχειας τον ορισµό της σχετικής φτώχειας, ποσοστό δηλαδή του διάµεσου ισοδύναµου εισοδήµατος του συνόλου του πληθυσµού ή της ίδιας της πληθυσµιακής οµάδας, τότε στην Ελλάδα το 1994 το 12,3% του συνόλου των παιδιών ζούσαν κάτω από συνθήκες σχετικής φτώχειας 14. Τα παιδιά που ζουν σε µονογονεϊκές οικογένειες και σε νοικοκυριά µε άνεργα ενήλικα µέλη κινδυνεύουν περισσότερο από τις συνέπειες της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού σε όλες τις χώρες της Ε.Ε. 15 Συγκεκριµένα στην Ελλάδα, ως προς τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά του νοικοκυριού, το έτος 1994, ο κίνδυνος παιδικής φτώχειας είναι διπλάσιος για τα παιδιά που ζουν σε µονογονεϊκές οικογένειες ( 24,9%) από ό,τι σε άλλα νοικοκυριά (11,8%). 16 Όσον αφορά στη σχέση ανάµεσα στην κατάσταση απασχόλησης των ενήλικων µελών του νοικοκυριού και της παιδικής φτώχειας, στην περίπτωση των µονογονεϊκών νοικοκυριών στην Ελλάδα, το έτος 1994, η παιδική φτώχεια µειώνεται κατά 20 ποσοστιαίες µονάδες, όταν υπάρχει εργαζόµενος ενήλικας, ενώ κατά το χρονικό διάστηµα τα µονογονεϊκά νοικοκυριά µε µη εργαζόµενο ενήλικα εµφανίζουν τη µεγαλύτερη αύξηση της παιδικής φτώχειας, 7,2 ποσοστιαίες µονάδες και µε εργαζόµενο ενήλικα κατά 2,1 ποσοστιαίες µονάδες (Μπούζας, 2002). Ειδικότερα, όσον αφορά στα µονογονεϊκά νοκοκυριά, η εξέλιξη αυτή αντικατοπτρίζει την απουσία ή την αναποτελεσµατικότητα των µέτρων κοινωνικής πολιτικής για τη συγκεκριµένη οµάδα. Τέλος, ως προς την πρόσβαση του νοικοκυριού στην αναδιανοµή του εισοδήµατος, υπάρχει περιορισµένη συνεισφορά γενικά των κοινωνικών µεταβιβαστικών επιδοµάτων στη διαµόρφωση των εισοδηµάτων των οικογενειών στη χώρα µας (1%) 17. Το ίδιο περίπου ισχύει και για τις ειδικές χρηµατικές κοινωνικές µεταβιβάσεις που χορηγούνται σε ορισµένες µονογονεϊκές οικογένειες µετά από εισοδηµατικό έλεγχο. Πρόκειται ουσιαστικά για επιδοµατική πολιτική που δε συνδέεται µε άλλα µέτρα ενεργητικής πολιτικής η 14 Innocenti Report Card, 2000, A League Table of Child Poverty in Rich Nations, issue no. 1, June, Innocenti Research Centre, Florence, Figure 1, σ Eurostat, 2000, Social exclusion in EU Member States: Single-parent households and unemployed people particularly exposed, News release, no 14/2000, January 2000, Luxembourg. 16 Innocenti Report Card, 2000, A League Table of Child Poverty in Rich Nations, issue no. 1, June, Innocenti Research Centre, Florence, Figure 3, σ

15 ελλειµµατική αποτύπωση της εικόνας της δεν επιτρέπει την εξαγωγή συµπερασµάτων και την αξιολόγηση της συµβολής της. Μονογονεϊκές οικογένειες Το 2000 το 10% των παιδιών ηλικίας 0-14 στην Ε.Ε.-15 ζουν σε οικογένειες µε ένα ενήλικο άτοµο (στη πλειονότητα γυναίκες) σε σύγκριση µε το 6% το Η ποσοστιαία αναλογία των µόνων- γονέων διαφοροποιείται σηµαντικά ανάµεσα στις χώρες της Ε.Ε. Ξεπερνούν κατά πολύ το ποσοστό της EU-15 οι µονογονεϊκές στις Βόρειες Ευρωπαϊκές Χώρες, ενώ υπάρχει µικρότερο ποσοστό µονογονεϊκών οικογενειών στις Νότιες Ευρωπαϊκές Χώρες. Η αναλογία των µόνων γονέων που ζουν σε άλλα νοικοκυριά αποτελεί το 2% του συνόλου των οικογενειών στην Ε.Ε. Η αναλογία είναι υψηλότερη στις Νότιες χώρες της Ευρώπης- παρόλο που το συνολικό ποσοστό των µονογονεϊκών οικογενειών είναι µικρό. 19 Υπάρχει µικρό ποσοστό µονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα 20 - σε σύγκριση µε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες - αν και σηµειώνεται µια τάση αύξησης. Οι µόνοι γονείς µε παιδιά κάτω των 16 ως ποσοστό ( % ) όλων των οικογενειών µε παιδιά κάτω των 16, το 1994 ήταν 6,7%. 21 Οι περισσότερες µονογονεϊκές οικογένειες έχουν µόνο-γονιό µητέρα αποδεικνύοντας έτσι έµµεσα και τα όρια των κοινωνικών αλλαγών - και κατοικούν κυρίως σε αστικές περιοχές, και ιδιαίτερα στη περιοχή της πρωτεύουσας 22. Έχουν λιγότερα παιδιά (κυρίως ένα) σε σύγκριση µε τα παντρεµένα ζευγάρια (το 62,7% των µονογονεϊκών οικογενειών έχει 1 παιδί σε σύγκριση µε το 38,7% των διγονεϊκών οικογενειών). 23 " Ετσι κάτω από τις συνθήκες που είµαι µόνη µου, ένα παιδί είναι αρκετό. 17 Eurostat, 2001, Annex II, 5 Income, σ Πηγή: Eurostat: Demographic Statistics based (baseline) Eurostat demographic and household projections. The European Community Household Panel (ECHIP) UDB, version September 2001 The Labou Force Survey (LFS), Luxembourg. 19 Πηγή: Eurostat, ECHP,1996. DRESS calculatios. Martin, Vion Για εκτενή περιγραφή των µονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα βλ. Κογκίδου, Πηγή: European Community, Household Panel-ECHP, Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε., στοιχεία απογραφής Πηγή: Eurostat, ECHP

16 Όµως αυτή τη στιγµή για να κάνεις ένα δεύτερο παιδί εκτός γάµου πρέπει να έχεις κάποιες οικονοµικές δυνατότητες εν µπορούµε να κάνουµε παιδιά όπως να είναι και να µην έχουνε ένα µέλλον, δηλαδή να είναι δεύτερης και τρίτης κατηγορίας ανθρώποι Κάνοντας παιδί εκτός γάµου αντιµετωπίζεις όχι µόνο κοινωνικά, αλλά και σοβαρά οικονοµικά.. Το κράτος είναι απών σε όλα δεν στηρίζει σε τίποτα τις ανύπανδρες µάνες Μιλάνε για υπογεννητικότητα; Φταίνε και είναι υπαίτιοι και υπόλογοι, γιατί αυτές οι µανάδες που κρατάνε τα παιδιά τους δεν στηρίζονται από πουθενά. Ως προς την οικογενειακή κατάσταση των µόνων-µητέρων είναι κυρίως διαζευγµένες/χωρισµένες και χήρες γυναίκες, ενώ σε µικρότερο ποσοστό ανύπαντρες µητέρες. Η µονογονεϊκότητα δεν αποτελεί, αναγκαστικά, µόνιµη ή µακροχρόνια κατάσταση για όλα τα µέλη της, ενώ όλο και πιο συχνά αποτελεί ατοµική επιλογή. Οι µονογονεϊκές οικογένειες, ενώ αποτελούν µια ειδική κατηγορία, δεν αντανακλούν, ταυτόχρονα, και µια ενιαία κοινωνική πραγµατικότητα, καθώς περιλαµβάνουν πολλούς και διαφορετικούς τύπους οικογενειακής οργάνωσης, που µπορεί να ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, µε διαφορετικό επίπεδο εισοδήµατος, διαφορετικές αναπαραστάσεις για την µονογονεϊκότητα, διαφορετική δυναµική και λειτουργικότητα κ.ά. Εν τούτοις αντιµετωπίζουν ορισµένα κοινά προβλήµατα σε ορισµένες όψεις της καθηµερινότητάς τους, όπως: µείωση του εισοδήµατος της οικογένειας, µεγαλύτερη αποµόνωση και µοναξιά, υπερφόρτωση ευθυνών και άνιση πρόσβαση σε οικονοµικά και κοινωνικά αγαθά που είναι πιο προσιτά στις διγονεϊκές οικογένειες. (βλ.κογκίδου, 1995), Όσον αφορά στην εσωτερική οργάνωση της µονογονεϊκής οικογένειας, ανεξάρτητα από τον βαθµό παρουσίας του απόντος πατέρα, οι µόνες- µητέρες καλούνται να ασκήσουν τµήµα τουλάχιστον και του πατρικού ρόλου, γι αυτό και βιώνουν συχνά µεγάλο συναισθηµατικό και πρακτικό φόρτο αλλά και συγκρούσεις ρόλων. Σα µάνα µπορώ να είµαι καλή και παρόλο που µπαίνω στη διαδικασία να είµαι και µάνα και πατέρας, αυτό πολλές φορές µε δυσκολεύει και µένα, δυσκολεύει και το παιδί..." " Εχω και τους δύο ρόλους µαζί. Όµως µένω µόνο στο ρόλο της µάνας, γιατί µόνο µέσα σε αυτό το ρόλο είµαι καλύτερη. Στον άλλο ρόλο µου δεν είµαι τόσο 16

17 καλά. Πολλές φορές γίνοµαι. Εγώ αποφασίζω για τα οικονοµικά, εγώ για το αν θα βάψουµε το σπίτι, για το αν θα πάρει το παιδί κοµπιούτερ, αν θα πάρει το παιδί αυτό, αν θα κάνει εκείνο, εγώ αποφασίζω αν θα κάνω τα δικαστήρια." Ο ρόλος του µόνου- γονέα απαιτεί µεγάλη επένδυση χρόνου και δυναµικού, καµιά φορά είναι και αποκλειστικά δεσµευτική. Ταυτόχρονα, η απουσία του άλλου γονιού ευνοεί τη δηµιουργία ιδιαίτερα στενής σχέσης µόνου-γονέα παιδιού. Οι οικονοµικές αλλά και οι κοινωνικές συνέπειες της µονογονεϊκότητας εξαρτώνται από τις στρατηγικές επίλυσης προβληµάτων που υιοθετούν οι µόνοι γονείς, από την κατάσταση της αγοράς εργασίας για την κατηγορία τους, το φύλο, την ηλικία, την συζυγική κατάστασή τους, από το κοινωνικό πλαίσιο του µόνου γονέα, από τον αριθµό και την ηλικία των παιδιών. Οι συνθήκες ζωής όλων αυτών των µόνων γονέων διαφέρουν, όµως και οι προοπτικές τους καθώς και η κατάσταση των παιδιών. Το παιδί µπορεί να ζεί κυρίως µε την οικογένεια καταγωγής του µόνουγονέα ή αποκλειστικά µε τον µόνο γονέα ή να µοιράζει το χρόνο του και στους δύο γονείς ή να ζεί και µε τον/την σύντροφο του µόνου- γονέα, να έχει ή να µην έχει αδέλφια φυσικά ή ετεροθαλή -, να έχει ή όχι επαφή µε τον άλλον γονιό, να είναι ο προστάτης ή το υπερπροστατευµένο παιδί του µόνου-γονιού. Κατά συνέπεια, όταν αναφερόµαστε στις επιπτώσεις της µονογονεϊκότητας στη ζωή του παιδιού -χωρίς να αγνοείται το γεγονός ότι όλες οι µονογονεϊκές οικογένειες βιώνουν ορισµένες κοινές καταστάσεις- δεν είναι δυνατόν να θεωρήσουµε ότι όλες αυτές αποτελούν µια ενιαία πραγµατικότητα. Μονογονεϊκές οικογένειες : οµάδα υψηλού κινδύνου για φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισµό Η εικόνα που έχουµε απ' όλα τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης, όπως αναφέραµε προηγούµενα, είναι ότι τα µονογονεϊκά νοικοκυριά εµπίπτουν στα νοικοκυριά µε το χαµηλότερο εισόδηµα στην εισοδηµατική κλίµακα. Αν κατανοήσουµε το φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού ως παρεµπόδιση απορρόφησης κοινωνικού και δηµόσιου πλούτου 24, τότε η απάντηση στο ερώτηµα 24 Σχετικά µε το πλαίσιο αποσαφήνισης του κοινωνικού αποκλεισµού βλ. Τσιάκαλος (1998). 17

18 αν οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι οµάδα υψηλού κινδύνου για κοινωνικό αποκλεισµό είναι σχετικά απλή 25. Παρά το γεγονός ότι οι µονογονεϊκές οικογένειες δεν αποτελούν µια οµοιογενή οµάδα, εντούτοις κυρίως οι µονογονεϊκές οικογένειες µε µόνο γονιό γυναίκα κινδυνεύουν να αποκλειστούν κοινωνικά και να παραµείνουν σ' αυτή την κατάσταση για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα εξαιτίας της συνδυασµένης επίδρασης πολλών παραγόντων. 26 Υπάρχουν διαφορές στο εισόδηµα των µονογονεϊκών οικογενειών ανάλογα µε το φύλο του µόνου γονιού αλλά και τον τύπο της µονογονεϊκότητας. Οι µόνοι πατέρες, ως επί το πλείστον, βρίσκονται σε καλύτερη οικονοµική κατάσταση από τις µόνες µητέρες. Από τις µόνες µητέρες η λιγότερο ευνοηµένη οµάδα είναι οι ανύπαντρες µητέρες, οι οποίες συχνά δεν έχουν βοήθεια από το οικείο περιβάλλον εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτή η µορφή µονογονεϊκότητας είναι λιγότερο κοινωνικά αποδεκτή και η περισσότερο ευνοηµένη, οι χήρες. "Είναι τελείως διαφορετικό το παιδί εκτός γάµου και εντελώς διαφορετικό το παιδί µιας χωρισµένης µάνας. Πρώτον και κύριο η χωρισµένη είναι κοινωνικά καταξιωµένη από το κοινωνικό περιβάλλον. Εντελώς διαφορετικό το πρίσµα, ακόµα και στην αντιµετώπιση της εργασίας. Σε µια ανύπανδρη µάνα θα την αντιµετωπίσουν σαν πουτάνα, να πούµε τα πράγµατα µε το όνοµά τους, γιατί είναι εύκολη και έκανε ένα παιδί εκτός γάµου Είναι τελείως διαφορετική η αντιµετώπιση, ακόµη και από την οικογένεια και από το οικογενειακό περιβάλλον. Εδώ έχουµε πρόβληµα της αναγνώρισης των παιδιών και µπαίνουµε στη διαδικασία του DNA.. ιαφορετικά είναι η ανύπανδρη µάνα που είναι "στίγµα"" Επίσης, η ηλικία του µικρότερου παιδιού παίζει σηµαντικό ρόλο στον καθορισµό της εισοδηµατικής κατάστασης του νοικοκυριού και, κατά συνέπεια, επηρεάζει το βιοτικό επίπεδο ζωής και τις επιλογές του µόνου-γονιού. Η κυριότερη δυσκολία που αντιµετωπίζουν οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι η επίτευξη ή η διατήρηση ενός ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης, στην καλύτερη εκδοχή µε κύρια εισοδηµατική πηγή την απασχόληση του µόνου-γονιού. 25 Για το ποιες είναι οι κοινωνικά αποκλεισµένες οικογένειες βλ. Κογκίδου (1998). 26 Μία πρώτη καταγραφή των διαστάσεων της φτώχειας στην οµάδα των µονογονεϊκών οικογενειών έγινε στη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3. Βλ. Κογκίδου. και Πανταζής Π. (1990), Τσιάκαλος (1990). Περισσότερα στοιχεία για τη δράση του προγράµµατος που αφορά στις µονογονεϊκές οικογένειες υπάρχουν στην ιστοσελίδα 18

19 "Εργαζόµουν πριν κάνω το παιδί, µετά άλλαξε ριζικά η ζωή µου και η απασχόλησή µου, διότι έπρεπε να φροντίσω ένα παιδί Οι παιδικοί κρατικοί σταθµοί µε αντιµετωπίζανε µε τον χειρότερο τρόπο. και κάποια στιγµή το σταµάτησα από εκεί και έκανα διάφορες δουλειές, ότι µου τύχαινε σε σχέση µε παλιότερα που η ζωή µου ήτανε σε ένα ρυθµό πολύ συγκεκριµένο και είχα κάποια εισοδήµατα στάνταρ." "Όλα τα χρόνια είµαι στην ηµιαπασχόληση. ουλεύω πάντα πολύ λιγότερες ώρες από αυτές που θα ήθελα εν υπάρχει παιδικός σταθµός που να ξεκινάει εφτά και παράλληλα εφτά να ξεκινάει η δουλειά. εν είναι δυνατόν ο σταθµός να είναι δίπλα στη δουλειά. Πώς θα ήµουνα αναγκαστικά µου αφαιρούσανε µια ώρα το πρωί δηλαδή χαριστικώς µου είπανε επειδή είσαι ωροµίσθια... Προς την κατεύθυνση αυτή δε βοηθά ιδιαίτερα το σύστηµα παιδικής προστασίας, γιατί δεν καλύπτει επαρκώς τις αυξηµένες ανάγκες των οικογενειών στον τοµέα αυτό. «Ποιος θα κρατήσει το µωρό να πάς για δουλειά. Το βασικότερο ήταν ότι και δουλειά να έβρισκα δεν µπορούσα, ποιος να µου κρατήσει το παιδί. οι ώρες δεν συµπίπτουν µε την εργασία.» "Χρειάζεται υποδοµή που να λύνει τα χέρια των γονέων να µπορούν να παράγουν. Υποδοµή τέτοια δεν υπάρχει υπάρχουν οι ιδιωτικοί παιδικοί σταθµοί. Υπάρχουν βέβαια κάποιοι κρατικοί που αν έχεις κάποιο πολιτικό µέσο ίσως καταφέρεις να πας το παιδί σου χωρίς λεωφορείο πλήρωνα δύο χιλιάδες ταξί στο πήγαινε έλα γιατί δεν ήταν δίπλα στο σπίτι µου. Και τι να κάνεις όταν το παιδάκι είναι τριών µηνών. Πας µε το λεωφορείο; Όχι βέβαια." Ο κίνδυνος διολίσθησης στη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό, µε περιορισµένες δυνατότητες εξόδου, είναι αρκετά µεγάλος εξαιτίας της δυσµενέστερης θέσης των γυναικών/µόνων µητέρων στην αγορά εργασίας και της περιορισµένης αποτελεσµατικότητας του συστήµατος κοινωνικής προστασίας. " Οσον αφορά την κοινωνική µέριµνα. Να στηρίζει ψυχολογικά τις µητέρες Η µέριµνα που να στηρίξει την ανύπανδρη µάνα να φέρει αυτό το έργο εις πέρας µε αξιοπρέπεια, δεν υπάρχει παρά µόνο ξέρεις τι γίνεται; Όταν συµβαίνει ένα περιστατικό "η άσπλαχνη η µάνα που πέταξε το παιδί της στα σκουπίδια" µα 19

20 δεν ντρεπόµαστε λέω εγώ; Το άσπλαχνο κράτος της κοινωνικής πρόνοιας είναι δολοφόνος όλης αυτής της καταστάσεως." Η έλλειψη οικονοµικής στήριξης, υποστηρίζει ο Kaufmann (1990), από τον πρώην σύντροφο, σε συνδυασµό µε την αποκλειστική ευθύνη για τα παιδιά, είναι ένας παράγοντας κινδύνου εάν το εισόδηµα της οικογένειας ήταν ήδη χαµηλό. Ταυτόχρονα η µονογονεϊκότητα µειώνει τη δυνατότητα εύρεσης µιας ικανοποιητικής απασχόλησης. Το επίπεδο ζωής της οικογένειας µπορεί να βελτιωθεί ή να χειροτερεύσει ανάλογα µε τις σχέσεις της µε το υποστηρικτικό συγγενικό δίκτυο, συνηθέστερα της οικογένεια καταγωγής της µόνης µητέρας. Όµως, και το δίκτυο αυτό έγινε πλέον πιο επιλεκτικό ακόµη και στην Ελλάδα -, η στήριξη δεν παρέχεται άνευ όρων και ο αποδέκτης του, δηλ. ο µόνος γονέας, δεν τη δέχεται ανεπιφύλακτα. Στην Ελλάδα η βοήθεια και η στήριξη προέρχεται κυρίως από την εκτεταµένη οικογένεια και λιγότερο από φορείς και υπηρεσίες. "Και είχα βέβαια τη στήριξη των φίλων και των συγγενών. Ολη αυτή η στήριξη µου έδωσε τη δυνατότητα να µεγαλώσω το παιδί µου µόνη µου και να είµαι αυτό που είµαι σήµερα.αν δεν είχα την στήριξη της οικογένειάς µου, η στήριξη της πολιτείας είναι µηδενική." εν θέλει η πολιτεία να προσφέρει. εν θέλει να στηρίξει την ανύπανδρη µάνα, γιατί νοµίζει ότι µε αυτό τον τρόπο, θα πει θα πάει να στηρίξει ένα πρότυπο οικογένειας, ένα καινούργιο µοντέλο οικογένειας. εν περίµενα τίποτα και δεν παίρνω και τίποτα. Στην αρχή όταν γεννήθηκε το παιδί φανταζόµουνα ότι θα υπήρχε ένα πλαίσιο ειδικό.. Ηταν όλες οι πόρτες κλειστές. Ο κίνδυνος για κοινωνικό αποκλεισµό αυξάνεται στο βαθµό που η µονογονεϊκή οικογένεια συγκεντρώνει και άλλα χαρακτηριστικά, όπως µεγάλος αριθµός παιδιών, άτοµο µε ειδικές ανάγκες, χρόνιο πρόβληµα υγείας, ή ανήκει σε άλλη µη ευνοηµένη οµάδα ( π.χ. τσιγγάνα/µόνη µητέρα, µετανάστρια/µόνη µητέρα). Η είσοδος στην κατάσταση της µονογονεϊκότητας συνδέεται, στις περισσότερες περιπτώσεις µε αλλαγές στο ποσόν του εισοδήµατος που έχει η οικογένεια. Το γεγονός αυτό επιφέρει και ορισµένες αλλαγές στον τρόπο ζωής και στα σχήµατα κατανάλωσης, όπως αλλαγή κατοικίας, αλλαγή κοινωνικού περιβάλλοντος, απώλεια ορισµένων καταναλωτικών ειδών ή/και κοινωνικών αγαθών, νέοι διακανονισµοί για την παιδική προστασία κ.ά. 20

21 Οι κοινωνικές ανάγκες που θεωρούνται βασικές και απαραίτητες έχουν αυξηθεί, µε την έννοια ότι αντικατοπτρίζουν τις προσδοκίες για την εξασφάλιση ενός ελάχιστου και αποδεκτού επιπέδου διαβίωσης ιδιαίτερα όσον αφορά στα παιδιά. Ο αποκλεισµός από αυτόν τον τύπο διαβίωσης που ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του κοινωνικού συνόλου οδηγεί σε κοινωνικό αποκλεισµό. Τα σχήµατα κατανάλωσης καθορίζονται από το τι θεωρεί ο γονιός ότι η κοινωνία απαιτεί από αυτόν να παρέχει, την ανάγκη του για ψυχολογική ευεξία και από τις γενικές προδιαγραφές που θέτει η κοινωνία. Εγώ ξεκίνησα το γιο µου αγγλικά και να γίνει ανταγωνίσιµος µεγαλώνοντας, πρέπει τουλάχιστον να µάθει και µια άλλη γλώσσα. εν πρέπει να µάθει και κοµπιούτερ; Ε, πρέπει. εν πρέπει και να αθληθεί κιόλας; Μου ζητάει καράτε. Τον πηγαίνω και καράτε. Σκέψου λοιπόν τι γίνεται που όσο µεγαλώνουν τα παιδιά αυξάνονται και τα έξοδα για τα φροντιστήρια. Οι περιορισµοί που θέτουν οι νέοι οικονοµικοί όροι, σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, έχουν και άλλες επιδράσεις σε κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο. Συχνά διαρρηγνύεται το προηγούµενο κοινωνικό δίκτυο του µόνου γονέα. Όσο περισσότερο διαρκεί η κατάσταση φτώχειας, τόσο περιορίζονται και οι δυνατότητες του µόνου-γονέα να αποκτήσει νέο υποστηρικτικό δίκτυο, να αναλάβει πρωτοβουλίες και να υιοθετήσει πρακτικές που θα τον επανεντάξουν. Κατ αυτόν τον τρόπο δηµιουργείται σταδιακά µια αποκοπή από την κοινωνική ζωή. Επιπλέον, η µη κοινωνική αποδοχή µπορεί να επιτείνει τον κοινωνικό αποκλεισµό και να περιορίσει τις δυνατότητες εξόδου, εξαιτίας επιπλέον και του αυτοαποκλεισµού του µόνου γονέα από τα δυνητικά κοινωνικά υποστηρικτικά δίκτυα. Αν δεν υπάρχει µια σταθερή απασχόληση, τότε µπορεί πιο εύκολα να βιώσει αισθήµατα αποτυχίας, ανεπάρκειας, επίκτητης αδυναµίας που µπορεί να οδηγήσουν σε χαµηλή αυτοεκτίµηση και αυτοεικόνα ιδιαίτερα αν εξαρτάται από τις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας. Η µη δυνατότητα κάλυψης των αναγκών της οικογένειας, σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, µπορεί να δηµιουργήσουν µόνιµο άγχος και ανασφάλεια στον µόνο γονέα, µε πιθανές επιπτώσεις στην ψυχοσωµατική του υγεία. Με το άγχος της ανεργίας της αυριανής, µε τα έξοδα του παιδιού που συνεχώς ανεβαίνουν και µε ένα φόβο µέσα µου, τον οποίο δεν τον βγάζω στο σπίτι µου, αλλά τον έχω µέσα µου συνέχεια, ένα άγχος που πιστεύω ότι το έχουν και άλλοι γονείς, αλλά 21

22 σε πολύ µικρότερο βαθµό, ότι αν µου συµβεί κάτι θα πρέπει να έχω εξασφαλίσει το παιδί µου. Σε πολιτικό επίπεδο οι µόνοι γονείς ιδιαίτερα αυτοί µε χαµηλά εισοδήµατααποκλείονται από τη λήψη αποφάσεων, καθώς δεν έχουν µεγάλη πολιτική ισχύ ως οµάδα πίεσης και µικρή εκπροσώπηση στις γυναικείες οµάδες ή άλλες συλλογικότητες. "Για να γίνουν αυτά θα πρέπει να υπάρχουν πολιτικοί µε τόλµη. Πολιτικούς µε τόλµη στην ελληνική κοινωνία δεν έχουµε. Εχουµε πολιτικούς µε τόλµη σε άλλα πράγµατα. Για κοινωνικά θέµατα δεν έχουµε. Αντιµετώπιση του Κοινωνικού Αποκλεισµού των Μονογονεϊκών Οικογενειών Από τη Ρητορεία στην Πραγµατικότητα Η κατανόηση των µεταβολών της οικογένειας µας επιτρέπει να διερευνήσουµε καλλίτερα τη σχέση οικογένειας και κοινωνικού αποκλεισµού. Ένα µεγάλο τµήµα αυτής της γνώσης υπάρχει ήδη σε ορισµένα κράτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση όχι τόσο στην Ελλάδα και αυτό που απαιτείται πλέον είναι η επικέντρωση σε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά της σχέσης αυτής. Επίσης, είναι αναγκαία η αξιολόγηση και αξιοποίηση της εµπειρίας που αποκτήθηκε και αποκτάται από τις παρεµβάσεις για την καταπολέµηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού των διαφορετικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης. Όπως αναφέρθηκε και προηγούµενα, καταγράφεται αδυναµία του παραδοσιακού τρόπου άσκησης κοινωνικής πολιτικής στην Ελλάδα να εναρµονιστεί επαρκώς µε τις µεταβαλλόµενες συνθήκες οικογενειακής οργάνωσης και την πρόκληση του κοινωνικού αποκλεισµού. Χαρακτηριστικό παράδειγµα οι µονογονεϊκές οικογένειες που αποτελούν µία οµάδα που κατ' εξοχήν κινδυνεύει από τον κοινωνικό αποκλεισµό και για την οποία δεν υπάρχει µακροπρόθεσµη και συνδυασµένη πολιτική, δεν υπάρχει δηλαδή σφαιρική στρατηγική, για να καλύψει τις πολυδιάστατες ανάγκες τους. Καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού των µονογονεϊκών οικογενειών σηµαίνει ενδυνάµωση της δυνατότητας πρόσβασης και συµµετοχής τους στη διανοµή δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών. Αυτή η αντίληψη κατευθύνει τη δράση όχι µόνο προς τις οικογένειες, αλλά και προς την κοινωνία γενικά και τους θεσµούς 22

23 της σε όλους τους τοµείς, που καλούνται να εξασφαλίσουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τη διασφάλιση των κοινωνικών, αστικών και πολιτικών δικαιωµάτων και τον µη αποκλεισµό τους (µε σκόπιµο ή µη περιορισµό στη πρόσβαση) από τη διανοµή αυτών των δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών (Κογκίδου, 1998 ). Το σύστηµα κοινωνικής προστασίας στη χώρα µας δεν µπόρεσε µέχρι τώρα να ανταποκριθεί στις νέες αυτές προκλήσεις αποτελεσµατικά. Το γεγονός ότι δεν αναγνωρίζει ουσιαστικά τη ρευστότητα που χαρακτηρίζει τόσο τα οικογενειακά σχήµατα όσο και την οικογενειακή εµπειρία των ατόµων, ότι αντανακλά ή προσκολλάται σε µια νοσταλγική και εξιδανικευµένη εικόνα οικογένειας - δηλαδή προωθεί τη συµβατική της µορφή - αποσπά την προσοχή από τα υπαρκτά ζητήµατα που αντιµετωπίζουν σήµερα οι οικογένειες. Η άσκηση αυτής της πολιτικής έχει πολλές επιπτώσεις σε πολλά επίπεδα. Η µη ύπαρξη καινοτόµας κοινωνικής πολιτικής έχει ως αποτέλεσµα η µονογονεϊκότητα να αποτελεί περισσότερο πηγή προβληµάτων και δυσκολιών στην καθηµερινότητα, παρά πλούτου, γεγονός που παρεµποδίζει την αναγνώριση και των θετικών της όψεων. Εκτός από το ό,τι δεν διασφαλίζεται ουσιαστικά το δικαίωµα επιλογής της οικογενειακής οργάνωσης που επιθυµούν τα άτοµα, όπως αναφέραµε παραπάνω, προδιαγράφεται ως ένα βαθµό, το µέλλον και η προοπτική αυτών των οικογενειών, αλλά, κυρίως, επηρεάζεται η ζωή στις οικογένειες, καθώς η κοινωνική πολιτική δηµιουργεί ανισότητες που αποβαίνουν σε βάρος της ποιότητας της ζωής τους. Σηµαντική πρόσφατη προσπάθεια οργάνωσης και παρακολούθησης του συστήµατος κοινωνικής προστασίας στο οποίο υπάρχουν µέτρα για την πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισµού και δράσεις για τις ευάλωτες οµάδες- αποτέλεσε το Εθνικό Σχέδιο ράσης για την Κοινωνική Ενσωµάτωση (ΕΣ ΕΝ) του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων (2001) και η θεσµοθέτηση της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας (ν. 3144/2003). 27 Ο σύγχρονος προβληµατισµός είχε τη δυνατότητα, µέχρι τώρα, να εκφραστεί µόνο µέσα από πρότυπα προγράµµατα. Παράδειγµα νέου τύπου κοινωνικής πολιτικής για 27 Βλ. Θέσεις της ΓΣΕΕ για την αντιµετώπιση της φτώχειας και την ενίσχυση της κοινωνικής προστασίας, ΙΝΕ-Ενηµέρωση, τ.98, Σεπτέµβριος