Εποχιακές μετακινήσεις κτηνοτρόφων στη Νότια Πίνδο: Η περίπτωση της κοινότητας Δέσης νομού Τρικάλων

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ Εποχιακές μετακινήσεις κτηνοτρόφων στη Νότια Πίνδο: Η περίπτωση της κοινότητας Δέσης νομού Τρικάλων Πτυχιακή εργασία Δήμος Δημήτριος Μυτιλήνη

2 Εποχιακές μετακινήσεις κτηνοτρόφων στη Νότια Πίνδο. Η περίπτωση της κοινότητας Δέσης νομού Τρικάλων. Πτυχιακή εργασία Εκπόνηση: Δήμος Δημήτριος, φοιτητής Τμήματος Γεωγραφίας Υπεύθυνος καθηγητής: Πετανίδου Θεοδώρα, Καθηγήτρια Τμήματος Γεωγραφίας Εξεταστική επιτροπή: Πετανίδου Θεοδώρα Σουλακέλλης Νικόλαος, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Γεωγραφίας Ιωσηφίδης Θεόδωρος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Γεωγραφίας 2

3 «Όσα βουνά κι αν ανεβείτε, απ τις κορφές τους θ αγναντεύετε άλλες κορφές, ψηλότερες, μιαν άλλη πλάση ξελογιάστρα. Και στην κορφή σαν φτάσετε την κατάψηλη, πάλι θα καταλάβετε πως βρίσκεστε, σαν πρώτα, κάτω απ όλα τα άστρα.» Κωστής Παλαμάς «Ο δωδεκάλογος του γύφτου» 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΥΛΙΚΑ-ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΑ ΤΣΕΛΙΓΚΑΤΑ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥΣ Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ Χαρτογράφηση της διαδρομής Απ τα χειμαδιά προς τη Δέση και αντίστροφα Φυσικό περιβάλλον Πολιτιστικά στοιχεία της διαδρομής Η Βλαχόστρατα Το υδάτινο στοιχείο και τα πέτρινα γεφύρια Πολιτισμικά στοιχεία της διαδρομής Προετοιμασία του ταξιδιού Το ταξίδι της ανόδου Η κάθοδος στα πεδινά Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΩΝ ΤΗΣ ΔΕΣΗΣ Η άφιξη στο βουνό Η καθημερινότητα στο βουνό Ο χειμώνας και τα χειμαδιά Οι χειμωνιάτες Η ΑΛΛΑΓΗ Η αλλαγή στον τρόπο οργάνωσης Η αλλαγή στις μετακινήσεις Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις Η ημινομαδική κτηνοτροφία σήμερα Οι αλλαγές στα ορεινά οικοσυστήματα ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΆΛΛΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΠΙΝΔΟΥ Η ευρύτερη περιοχή Ασπροποτάμου Γενικά στοιχείa Τα Βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου Τα μη βλαχόφωνα χωριά του Ασπροποτάμου Οι Σαρακατσάνοι Τα χειμαδιά των ημινομάδων του Ασπροποτάμου Συμπέρασμα Τα Άγραφα Όρη Αθαμάνων (Τζουμέρκα) Η ΒΟΡΕΙΑ ΠΙΝΔΟΣ Τα Βλαχοχώρια των Γρεβενών Η περιοχή του Μετσόβου Η περιοχή του Ζαγορίου Το συγκρότημα του Γράμμου ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ

5 7.2. ΕΙΚΟΝΕΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

6 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το πρώτο ταξίδι της ζωής μου, σε ηλικία μόλις 40 ημερών, είχε προορισμό το χωριό μου, τη Δέση Τρικάλων. Ήταν η πρώτη μου επαφή μ αυτόν τον τόπο και έκτοτε ένα μεγάλο κομμάτι του εαυτού μου είναι συνυφασμένο με το χωριό. Οι παππούδες μου (γονείς της μητέρας μου), κτηνοτρόφοι στο επάγγελμα, ζούσαν μετακινούμενοι με τα ζώα τους, απ τα βουνά στα χειμαδιά κι αντίστροφα. Ευτύχισα, έστω και στην παιδική μου ηλικία, να ζήσω από κοντά αυτό τον τρόπο ζωής. Οι αναμνήσεις, εκείνης της φάσης της ζωής μου, έχουν να κάνουν με τα ζώα και το ύπαιθρο, σε αντίθεση με τους περισσότερους συνομήλικούς μου. Αργότερα, μεγαλώνοντας, ο πιο αγαπητός καλοκαιρινός προορισμός ήταν πάντοτε το χωριό. Κάθε καλοκαίρι, αμέσως μετά το τελευταίο μάθημα στο σχολείο, ήταν απαίτηση μου να βρεθώ εκεί, όπου περνούσα σχεδόν όλη τη θερινή περίοδο. Οι διακοπές στη θάλασσα ήταν απλώς μια μικρή παρένθεση και έτσι παραμένει ακόμα και τώρα. Ως φοιτητής του τμήματος Γεωγραφίας μου δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσω ένα βιωματικό φαινόμενο, από ένα άλλο πρίσμα. Η αγάπη και το ενδιαφέρον μου γι αυτό τον τόπο με οδήγησαν σ ετούτη την προσπάθεια. Ελπίζω και εύχομαι, αυτό το εγχείρημα να αποτελέσει ένα έργο ανάδειξης τόσο της περιοχής, όσο και του φαινομένου που μελετά. Η παρούσα έρευνα αφιερώνεται στη μνήμη των παππούδων μου Χρήστου Μάνου, Δημητρίου και Βαρβάρας Δήμου. Η πραγματοποίηση και ολοκλήρωση αυτού του έργου δεν θα ήταν δυνατό να επιτευχθούν χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση και υποστήριξη των γονιών μου, όλα αυτά τα χρόνια της ακαδημαϊκής μου πορείας. Θερμές ευχαριστίες σε όλους τους καθηγητές μου, που παρά τις όποιες διαφωνίες στα αμφιθέατρα, με καθοδήγησαν και στήριξαν σε ολόκληρη την πολυετή προσπάθειά μου. Θα ήθελα, ιδιαίτερα, να ευχαριστήσω προσωπικά την καθηγήτριά μου κα Πετανίδου Θεοδώρα, χωρίς την αρωγή, επιμονή και υπομονή της οποίας τούτη η προσπάθεια θα είχε απλά παραμείνει ένα απατηλό όνειρο. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν, είτε άμεσα είτε έμμεσα, σε όλα τα στάδια της έρευνας. Φυσικά, για τυχόν ανακρίβειες, λάθη ή παραλείψεις, υπαίτιος είναι αποκλειστικά και μόνο ο συγγραφέας της έρευνας και για το λόγο αυτό ζητώ την επιείκεια του αναγνώστη. Στην Ελένη 6

7 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Μεσόγειος, πέρα από τα στενά όρια μιας κλειστής θάλασσας, είναι μια ευρύτερη περιοχή που παρουσιάζει μεγάλη βιοποικιλότητα και έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα. Η γεωγραφική θέση της, το σύνθετο ανάγλυφο και οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή, είναι οι κυριότεροι παράγοντες που ευθύνονται για την προηγούμενη παραδοχή. Από τους πρώτους ιστορικούς χρόνους ακόμα, η Μεσόγειος αποτελούσε το επίκεντρο της εξέλιξης της ανθρώπινης δραστηριότητας. Μερικοί από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς της αρχαιότητας, εξάλλου, αναπτύχθηκαν εδώ (Αιγυπτιακός, Ελληνικός, Ρωμαϊκός κ.α.). Οι συνήθειες και πρακτικές διαβίωσης των ανθρώπων της Μεσογείου αρχίζουν να εξελίσσονται από νωρίτερα. Ο άνθρωπος από τα πρώτα στάδια της εμφάνισής του, ζούσε περιπλανώμενος αναζητώντας την τροφή του. Αργότερα άρχισε να αξιοποιεί το διαθέσιμο έδαφος καλλιεργώντας το και εξημέρωσε ζώα προς όφελός του. Ο νομαδικός βίος είναι, λοιπόν, στοιχείο του ανθρώπινου χαρακτήρα. Αργότερα με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη του ανθρώπου αναπτύχθηκαν πρακτικές μετακίνησής του μαζί με τα ζώα που κατείχε. Ένα είδος μετακίνησης του ανθρώπου αποτελεί η εποχιακή μετακίνηση, αυτό που διεθνώς ονομάζεται transhumance 1 (Ψυχογιός & Παπαπέτρου, 1987). Σκοπός αυτού του τρόπου ζωής ήταν η καλύτερη εξεύρεση τροφής για τα ζώα που κατείχε. Στην περιοχή της Μεσογείου η εποχιακή μετακίνηση είναι κάθετη ή καθ ύψος μετακίνηση, διότι αφορούσε άνοδο σε ορεινά οικοσυστήματα και κάθοδο σε πεδινές περιοχές. Αυτή η πρακτική εντοπίζεται μόνο στη Βόρεια Μεσόγειο και οφείλεται σε κλιματικούς παράγοντες. Στη Νότια Μεσόγειο, που περιλαμβάνει περιοχές της αφρικανικής και ασιατικής ηπείρου, οι βροχοπτώσεις είναι ακανόνιστες και σποραδικές, οπότε οι άνθρωποι βρισκόταν σε διαρκή κίνηση για την εξεύρεση τροφής. Αντιθέτως στη Βόρεια Μεσόγειο, σε περιοχές της ευρωπαϊκής ηπείρου δηλαδή, έχουμε μια πιο ξεκάθαρη διάκριση εποχών με αρκετά εκτεταμένη χρονικά υγρή περίοδο. Αυτό το χαρακτηριστικό ευνοεί περισσότερο την περιοδική εποχιακή μετακίνηση (Ruiz & Ruiz, 1986). Η εποχιακή μετακίνηση είναι φαινόμενο που εντοπίζεται σε ολόκληρη τη Βόρεια Μεσόγειο. Στην Ιβηρική χερσόνησο οι κτηνοτρόφοι περνούσαν τη θερινή περίοδο στις βόρειες οροσειρές (Πυρηναία, Ιβηρικά και Κανταβρικά όρη), ενώ το χειμώνα κατέρχονταν σε νοτιότερες περιοχές και με μικρότερο υψόμετρο (Ανδαλουσία). Η διέλευση των κοπαδιών πραγματοποιούνταν μέσω ενός περίπλοκου και εκτεταμένου δικτύου διαδρομών τα επονομαζόμενα cañadas. Τα cañadas αποτελούσαν δρόμους ειδικά φτιαγμένους για τη διέλευση ζώων που εκτείνονταν σε ολόκληρο το γεωγραφικό πλάτος της Ισπανίας. Κατά μήκος αυτών των δρόμων είχαν φτιαχτεί ειδικά καταλύματα για τη διανυκτέρευση και εξυπηρέτηση των κτηνοτρόφων, τα οποία διαχειριζόταν η βασιλική οικογένεια και οι μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι έπρεπε να πληρώνουν φόρο για τη διέλευση και διαμονή τους (Ruiz & Ruiz, 1986). Το φαινόμενο της εποχιακής μετακίνησης ανθρώπων με τα εκτρεφόμενα ζώα τους παρατηρείται επίσης στη Γαλλία και στην Ιταλία. Στη Γαλλία εντοπίζουμε τη μετακίνηση στο μεσογειακό τμήμα της, που ιστορικά χρονολογείται από τη Ρωμαϊκή 1 Κάθε λέξη με πλάγια γραφή αναλύεται στο γλωσσάριο. Πρόκειται για όρους που χρήζουν περαιτέρω ανάλυσης, καθώς αφορούν επιστημονικές ονομασίες ή λέξεις και φράσεις της ντοπιολαλιάς, τις οποίες δηλ. χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της περιοχής έρευνας. Επίσης, συμπεριλαμβάνονται και διάφορα τοπωνύμια όπως αναφέρονται επί τόπου και όχι στους εθνικούς χάρτες. 7

8 περίοδο, συνεχίζοντας στο Μεσαίωνα και φτάνει μέχρι και τις μέρες μας. Το καλοκαίρι οι ημινομάδες ζούσαν, κυρίως, στις οροσειρές Cévennes και Massif Central, που βρίσκονται στη νότια ηπειρωτική Γαλλία, ενώ ένα μικρό ποσοστό αυτών βρισκόταν στις Άλπεις. Τη χειμερινή περίοδο κατέρχονταν, μέσω συγκεκριμένων οδών που ονομαζόταν drailles, σε παράκτιες περιοχές της νοτιοανατολικής Γαλλίας με μικρότερο υψόμετρο και εκτεταμένες πεδιάδες, όπως για παράδειγμα στην περιοχή του Languedoc (Cleary, 1988). Στην Ιταλία το φαινόμενο της transhumance εντοπίζεται σε ολόκληρη την ηπειρωτική χώρα, κυρίως στα κεντρικά και νότια. Το καλοκαίρι οι οικογένειες με τα ζώα τους βρισκόταν στα Απέννινα όρη, τη ραχοκοκαλιά της Ιταλικής χερσονήσου, και το χειμώνα κατέρχονταν στις ακτές της Αδριατικής και στον κάμπο της Απουλίας. Η μετακίνησή τους πραγματοποιούνταν μέσω συγκεκριμένων δρόμων που ονομαζόταν tratturi (Venanzoni et al., 1993). Ο Cleary (1988) υποστηρίζει στην έρευνά του ότι «παρόμοιες γεωγραφικές συνθήκες ευνοούν παρόμοιους τρόπους κοινωνικής ανάπτυξης». Έτσι λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι και στον ελλαδικό χώρο αναπτύχθηκε το φαινόμενο της εποχιακής μετακίνησης των κτηνοτρόφων με τα ζώα τους. Σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα η πρακτική της μετακίνησης των ζώων ήταν πολύ διαδεδομένη. Από την Πίνδο, στις οροσειρές της Μακεδονίας, μέχρι και τα ορεινά της Πελοποννήσου μπορεί να εντοπιστεί χωρικά αυτή τη διαδικασία. Το φαινόμενο αποτελεί τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο διαβίωσης στην οροσειρά της Πίνδου, η οποία έχει επικρατήσει να χωρίζεται σε δύο τμήματα. Ο διαχωρισμός αυτός γίνεται βάσει τη διάταξη της οροσειράς στο χώρο. Έτσι, έχουμε τα τμήματα της Βόρειας και της Νότιας Πίνδου. Η Βόρεια Πίνδος είναι η οροσειρά που εκτείνεται από τα Ελληνοαλβανικά σύνορα, δηλαδή τον ορεινό όγκο του Γράμμου, έως τον αυχένα της Κατάρας, στην περιοχή του Μετσόβου. Περιλαμβάνει το βόρειο ορεινό συγκρότημα του νομού Ιωαννίνων, τα όρη του νομού Γρεβενών και ένα μικρό τμήμα του νομού Καστοριάς. Η Νότια Πίνδος εκτείνεται από τον αυχένα της Κατάρας μέχρι και την κοιλάδα του Καρπενησίου. Περιλαμβάνει το νότιο ορεινό τμήμα του νομού Ιωαννίνων, τα ορεινά του νομού Τρικάλων, καθώς επίσης και τα όρη των Αγράφων που εκτείνονται στους νομούς Καρδίτσης και Ευρυτανίας (Χάρτης 1). Η παρούσα έρευνα αποτελεί μία πτυχιακή διατριβή, η οποία μελετά το φαινόμενο της εποχιακής μετακίνησης κτηνοτρόφων στην Ελλάδα, εστιάζοντας στην περιοχή της Νότιας Πίνδου. Το φαινόμενο εξετάζεται μέσα από την περίπτωση ενός μικρού χωριού της Νότιας Πίνδου, της πρώην κοινότητας Δέσης του νομού Τρικάλων. Το χρονικό πλαίσιο της έρευνας εντοπίζεται στη διάρκεια του 20 ού αιώνα και κυρίως στο δεύτερο μισό αυτού του πλαισίου, το οποίο παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Η ελλιπής, έως τώρα, μελέτη του φαινομένου, καθώς και η ανυπαρξία μιας καθαρά γεωγραφικής οπτικής του θέματος είναι οι βασικοί λόγοι για τους οποίους διεξάγεται αυτή η έρευνα. Η μελέτη στηρίζεται κατά κύριο λόγο στις μαρτυρίες και τα βιώματα των κατοίκων της περιοχής και επιχειρεί να αποδώσει την πληροφορία καθ εαυτή. Παρόλα αυτά δεν αποτελεί μια απλή λαογραφική καταγραφή, αλλά αντιθέτως επιχειρεί να εστιάσει στον τρόπο ζωής αυτών των ανθρώπων μέσα από ένα ανθρωπογεωγραφικό και οικολογικό πρίσμα. Πρωταρχικός στόχος της έρευνας είναι η γεωγραφική ανάδειξη του φαινομένου, κυρίως της διαδικασίας της μετακίνησης. Επίκεντρο αυτού του εγχειρήματος αποτελεί η ανάδειξη και χαρτογράφηση των διαδρομών που ακολουθούσαν οι κτηνοτρόφοι κατά τη διάρκεια των μετακινήσεων, όπως επίσης και των πολιτισμικών στοιχείων που είχαν αναπτύξει. Η έρευνα επίσης στοχεύει στον εντοπισμό και εξέταση των αλλαγών που έχει υποστεί το φαινόμενο, με την πάροδο 8

9 του χρόνου, μαζί με τις επιπτώσεις που συνόδευσαν τους ίδιους τους ανθρώπους και το περιβάλλον γύρω τους. Επιμέρους στόχοι είναι η μελέτη και σύγκριση του φαινομένου σε γειτονικές περιοχές και στο σύνολο του ορεινού συγκροτήματος της Πίνδου και η εξαγωγή συμπερασμάτων για την εξέλιξή του τόσο χρονικά, όσο και χωρικά. 3. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Η περιοχή μελέτης της έρευνας ορίζεται από ένα πολύγωνο, το οποίο περιλαμβάνει ένα κομμάτι της δυτικής Θεσσαλίας, όπως φαίνεται στο Χάρτη 1. Η περιοχή μελέτης της έρευνάς περιλαμβάνει ένα τμήμα του ορεινού συγκροτήματος της Νότιας Πίνδου και πιο συγκεκριμένα ένα τμήμα της περιοχής Ασπροποτάμου 2, στην οποία βρίσκεται η κοινότητα της Δέσης (Χάρτης 1). Ανατολικότερα του ορεινού όγκου, η περιοχή μελέτης περιλαμβάνει ένα μεγάλο πεδινό τμήμα του θεσσαλικού κάμπου. Το γεγονός που προκαλεί εντύπωση είναι ότι εκ πρώτης όψεως το μεγαλύτερο κομμάτι της περιοχής μελέτης είναι το πεδινό τμήμα της Θεσσαλίας και όχι το ορεινό τμήμα της Πίνδου, όπως θα ήταν αναμενόμενο. Αυτό συμβαίνει λόγω της μεγάλης διασποράς που παρουσίαζαν στο χώρο οι περιοχές που χρησιμοποιούσαν οι κτηνοτρόφοι ως χειμερινούς βοσκοτόπους. Η πολυπλοκότητα και η ετερογένεια που παρουσιάζει η περιοχή μελέτης αντανακλούν και την πολυπλοκότητα του αντικειμένου έρευνας. Από τη μία υπάρχει το ορεινό τμήμα της Πίνδου, τοπία με πλούσια βλάστηση βαθιές χαράδρες και ψηλές κορυφές και από την άλλη η εύφορη πεδιάδα της Θεσσαλίας με τις εκτεταμένες καλλιεργούμενες εκτάσεις. Τα ορεινά τοπία διαφοροποιούνται όσο μεγαλώνει το υψόμετρο, έτσι στους πρόποδες των ορεινών συγκροτημάτων συναντούμε αείφυλλη σκληρόφυλλη θαμνώδη βλάστηση, τα μακί. Με το υψόμετρο αυξάνει και η παρουσία των φυλλοβόλων δασών, τα οποία κυρίως απαρτίζονται από πλατάνια και δρυς. Από τα 800 μ. και πάνω τα δάση αυτά δίνουν τη θέση τους σε δάση κωνοφόρων, τα οποία αποτελούνται κατά κύριο λόγο από έλατα και πεύκα. Χαρακτηριστικά είναι τα εκτεταμένα δάση ελάτης, τα οποία αποτελούν ένα από τα γνωρίσματα της περιοχής. Επίσης, μικρές συστάδες δρυών, οξυών, κρανιών, και σφενδαμιών είναι συχνές μέσα στις μεγάλες εκτάσεις αμιγούς ελάτης. Αυτή η δασική ζώνη τελειώνει περίπου στα 1600 μ., όπου δίνουν τη θέση τους στα αλπικά λιβάδια, που χαρακτηρίζονται από χαμηλή βλάστηση, που εκτείνεται ως τις κορυφές των βουνών (Εικόνα 1). Το έντονο ανάγλυφο και οι πολλές διαφοροποιήσεις του εδάφους σε συνδυασμό με την ύπαρξη πολλών χειμάρρων και πηγών είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν την περιοχή. 2 Άλλο όνομα του ποταμού Αχελώου (βλ. και Γλωσσάρι). 9

10 10 Χάρτης 1: Η περιοχή μελέτης.

11 Εικόνα 1: Χαρακτηριστικό της ζωνοποίησης της βλάστησης στο ορεινό συγκρότημα της Νότιας Πίνδου (όρος Μαρόσα Ασπροποτάμου). Διακρίνεται η ζώνη του δάσους των κωνοφόρων και η ζώνη των αλπικών λιβαδιών (βοσκότοποι) (φωτ. Δήμος Δημήτριος). Ο οικισμός της Δέσης βρίσκεται στην περιοχή Ασπροποτάμου και αποτελεί έναν αμιγώς ορεινό οικισμό, αφού βρίσκεται στα μ. υψόμετρο. Πρόκειται για ένα βλαχόφωνο οικισμό, όπου η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν παραδοσιακά η κτηνοτροφία και η υλοτομία. Τα βουνά που περιβάλλουν τον οικισμό αποτελούν φυσικό βοσκότοπο και ενδιαίτημα εκτρεφόμενων ζώων. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η περιοχή δεχόταν τα μεγάλα κοπάδια των ντόπιων κατοίκων κατά τη θερινή περίοδο. Το μεγαλύτερο σε έκταση τμήμα της περιοχής μελέτης είναι αυτό της πεδιάδας της Θεσσαλίας. Ο εύφορος κάμπος ποτίζεται από μεγάλους ποταμούς, όπως ο Πηνειός, και κυριαρχούν οι καλλιεργούμενες εκτάσεις. Τοπία ομοιόμορφα, σε μεγάλο βαθμό, αξιοποιημένα από τον άνθρωπο με λιγοστές ατόφιες επιφάνειες αυτοφυούς βλάστησης. Εδώ κυριαρχούν τα φρύγανα και τα μακί, ενώ τα δέντρα είναι λιγοστά και τα δάση περιορισμένα. Οι υγροί και σχετικά ήπιοι χειμώνες του κάμπου προσέδιδαν αφθονία στη διαθέσιμη τροφή για τα εκτρεφόμενα ζώα και γι αυτό αποτελούσε πόλο έλξης για πολλούς κτηνοτρόφους κατά την εποχή αυτή. Αντιθέτως, τα αρκετά θερμά και ξηρά καλοκαίρια ανάγκαζαν τους κτηνοτρόφους με τα μεγάλα κοπάδια να εγκαταλείπουν την περιοχή, διότι οι μεγάλοι αριθμοί ζώων απαιτούσαν ανάλογες ποσότητες τροφής, οι οποίες λόγω των συνθηκών ήταν αδύνατο να καλυφθούν. Έτσι, κατέφευγαν σε ορεινές περιοχές οι οποίες ήταν πιο εύφορες αυτή την περίοδο. 11

12 4. ΥΛΙΚΑ-ΜΕΘΟΔΟΙ Η παρούσα έρευνα και ειδικότερα η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκαν σε διάφορα στάδια από τον Ιούλιο του 2008, ως και τον Ιούνιο του Ο κύριος όγκος των δεδομένων αντλήθηκαν την περίοδο του καλοκαιριού του 2008, τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο, στο δημοτικό διαμέρισμα (πρώην κοινότητα) της Δέσης και τα γειτονικά διαμερίσματα, Πύρρα και Δροσοχώρι. Το πρώτο στάδιο της έρευνας περιελάμβανε συζητήσεις και συνεντεύξεις σε βάθος με κατοίκους του χωριού, κυρίως ηλικιωμένους συνταξιούχους κτηνοτρόφους, οι οποίοι ζούσαν μετακινούμενοι με τα κοπάδια τους κατά τη διάρκεια του έτους. Εκτός από τις κατ ιδίαν συνεντεύξεις με συγκεκριμένα πρόσωπα, την ίδια χρονική περίοδο πραγματοποιήθηκαν δημόσιες συζητήσεις με ντόπιους κατοίκους στα καφενεία των παραπάνω δημοτικών διαμερισμάτων. Οι τελευταίοι ήταν γνώστες του ερευνητικού μας αντικειμένου και εμπλούτισαν με συμπληρωματικές πληροφορίες το συλλεγέν υλικό επί του ερευνητικού ζητήματος. Πιο συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις με 7 άτομα, που έλαβαν χώρα στις οικίες των συνεντευξιαζόμενων. Το ερωτηματολόγιο (βλ. παράρτημα) περιελάμβανε ερωτήσεις ανοιχτού τύπου που επέτρεπαν στο συνεντευξιαζόμενο να αναλύσει σε βάθος το περιεχόμενο της εκάστοτε απάντησης. Το ερωτηματολόγιο διακρίνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο αφορούσε το χρόνο, το χώρο και τις διαδικασίες που περιελάμβανε ο παραδοσιακός τρόπος των ημινομαδικών μετακινήσεων των κτηνοτρόφων της περιοχής. Το δεύτερο περιελάμβανε ερωτήσεις, οι οποίες είχαν στόχο την ανάδειξη των αλλαγών που έλαβαν χώρα όσον αφορά το φαινόμενο της ημινομαδικής μετακίνησης στο χρόνο και ιδιαίτερα στις εξελίξεις του δεύτερου μισού του 20 ου αιώνα, καταλήγοντας στις διαδικασίες και τα χαρακτηριστικά της σημερινής εποχής. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ερωτηματολογίου είναι το γεγονός ότι δεν αποτελούνταν από ερωτήσεις αυστηρά δομημένες, οι οποίες να πραγματοποιούνται με συγκεκριμένη σειρά, αλλά, λόγω του ότι στόχευε στην ανάλυση και ελεύθερη απόδοση των ερωτώμενων, αυτό διαμορφωνόταν διαρκώς και προσαρμοζόταν ανάλογα τις απαιτήσεις της στιγμής και την εξέλιξη της συζήτησης. Απετέλεσε, δηλαδή, μια ενδεικτική βάση πάνω στην οποία πραγματοποιούνταν η ανάλυση του θέματος. Το εργαλείο των συνεντεύξεων ήταν ένα δημοσιογραφικό μαγνητόφωνο στο οποίο καταγραφόταν ολόκληρες οι συνεντεύξεις. Το υλικό αυτό απομαγνητοφωνήθηκε κατά τη φάση της ανάλυσης και απετέλεσε την κύρια πηγή δεδομένων. Όλες οι συνεντεύξεις παρατίθενται παρακάτω (βλ. παράρτημα). Ένα ακόμη χρήσιμο εργαλείο που είχαμε στη διάθεσή μας είναι οι σημειώσεις πεδίου, όπου καταγράφονταν όλα εκείνα τα δεδομένα που αντλούνταν από τις διάφορες συζητήσεις με κατοίκους της περιοχής στα καφενεία. Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν μ αυτό τον τρόπο είναι συμπληρωματικά και κυρίως επιβεβαιωτικά για όσα είχαν αντλήσει από τις συνεντεύξεις. Το δεύτερο στάδιο περιλαμβάνει διαφορετικό αντικείμενο και κατά συνέπεια και μέθοδο. Σ αυτή τη φάση επιθυμούσαμε τον εντοπισμό της διαδρομής που ακολουθούσαν οι κτηνοτρόφοι στον ορεινό όγκο της Πίνδου, την επονομαζόμενη από τους ντόπιους Βλαχόστρατα, καθώς επίσης και των διάφορων κομβικών σημείων της διαδρομής αυτής. Επιπλέον αναζητήθηκε ο εντοπισμός και καταγραφή των τοποθεσιών στις οποίες κατέληγαν οι Βλάχοι κτηνοτρόφοι, εντοπισμός δηλαδή των βοσκοτόπων και μαντριών που διατηρούσαν. Στόχος μας σ αυτή τη φάση είναι η χαρτογράφηση α)της διαδρομής και β) των βοσκοτόπων της κοινότητας Δέσης. Όσον αφορά το κομμάτι της διαδρομής, καταγράψαμε με GPS τους κυριότερους σταθμούς της Βλαχόστρατας, ενώ το κομμάτι της διαδρομής στα πεδινά απλώς εντοπίσθηκε και 12

13 επισημάνθηκε στο χάρτη, με τη βοήθεια των ερωτηθέντων. Στο επόμενο σκέλος καταγράψαμε με επιτόπια έρευνα τα μισά από τα μαντριά που χρησιμοποιούσαν οι κτηνοτρόφοι, ενώ τα υπόλοιπα μαζί με τις εκτάσεις των βοσκοτόπων εντοπίσθηκαν και οριοθετήθηκαν μέσω ενός χάρτη της περιοχής, σύμφωνα πάντα με τις υποδείξεις των ερωτώμενων και των ντόπιων. Η κυριότερη πηγή δεδομένων, όπως προαναφέρθηκε, ήταν το υλικό που συλλέχθηκε από τις συνεντεύξεις και τις σημειώσεις πεδίου. Η παραγωγή των χαρτών έγινε μέσω λογισμικού Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS). Το υπόβαθρο του κάθε χάρτη αντλήθηκε από τη Γεωβάση Δεδομένων του τμήματος Γεωγραφίας, ενώ η πληροφορία που αποδόθηκε προήλθε από τις συνεντεύξεις, τις σημειώσεις πεδίου, την καταγραφή με GPS και κατά δεύτερο λόγο από τη διαθέσιμη βιβλιογραφία. Το τρίτο και τελευταίο στάδιο της έρευνας πραγματοποιήθηκε κατά το πρώτο εξάμηνο του 2009 και περιελάμβανε τον εντοπισμό και επίσκεψη των περιοχών όπου διέμεναν οι κτηνοτρόφοι κατά τη διάρκεια του χειμώνα, τα λεγόμενα χειμαδιά. Συγκεκριμένα επισκεφθήκαμε το χωριό Μεσοράχη (πρώην Ντουβλατάνι), όπου ήρθαμε σε επαφή με τους λιγοστούς εναπομείναντες κατοίκους, οι οποίοι μας έδωσαν πληροφορίες για τον τρόπο ζωής των κτηνοτρόφων την περίοδο του χειμώνα και μας ξενάγησαν στα τοπία της περιοχής. Σε σχετική συζήτηση με τους κατοίκους του οικισμού ελήφθησαν συμπληρωματικές σημειώσεις που αφορούσαν τη ζωή των κτηνοτρόφων κατά τη διάρκεια του χειμώνα στο παρελθόν, καθώς επίσης και το ρόλο που διαδραματίζει ο οικισμός και η ευρύτερη περιοχή σήμερα. 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 5.1. Τα τσελιγκάτα και η μετακίνησή τους Οι ημινομάδες κτηνοτρόφοι της Πίνδου διατηρούσαν στην κατοχή τους κοπάδια αιγοπροβάτων και οι μετακινήσεις τους είχαν να κάνουν με την καλύτερη εύρεση τροφής για τα ζώα τους. Οι κλιματικές συνθήκες της περιοχής σε συνδυασμό με το μεγάλο αριθμό ζώων κάθε κοπαδιού ωθούσαν τους κτηνοτρόφους στην ημινομαδική ζωή. Η μετακίνηση αυτών των κτηνοτρόφων χαρακτηρίζεται ως «ημινομαδική», διότι οι προορισμοί τους ήταν συγκεκριμένες τοποθεσίες στις οποίες διατηρούσαν περιουσιακά στοιχεία και διέθεταν μόνιμες κατοικίες. Σύμφωνα με τον Αρσενίου (1972), για την καλύτερη διαχείριση της περιουσίας και τον καταμερισμό των εργασιών στο κοπάδι, οι κάτοικοι της Πίνδου οργάνωναν τα τσελιγκάτα. Το τσελιγκάτο είναι μια σύμπραξη μεταξύ ιδιοκτητών κοπαδιών αιγοπροβάτων, οι οποίοι ένωναν τα κοπάδια τους, έτσι ώστε να μπορούν να εξυπηρετούν καλύτερα τις ανάγκες τους και να αλληλοβοηθούνται. Το τσελιγκάτο αποτελεί μια απλή δομή σύμπραξης, η οποία διοικούνταν από τον τσέλιγκα ή αρχιτσέλιγκα που ήταν ο αρχηγός του τσελιγκάτου. Οι αρμοδιότητές του ήταν περισσότερο διαχειριστικές παρά διοικητικές. Αυτός ήταν που επέβλεπε τις εργασίες μέσα στο τσελιγκάτο, αυτός αναλάμβανε όλες τις οικονομικές συναλλαγές και όριζε τις αγοραπωλησίες και τα ενοίκια των λιβαδιών που χρησιμοποιούσε ολόκληρο το τσελιγκάτο. Τσέλιγκας ορίζονταν αυτός που είχε το μεγαλύτερο κοπάδι, κατείχε, δηλαδή, τα περισσότερα ζώα, ή αυτός που επιδείκνυε τις περισσότερες ηγετικές ικανότητες. Τα υπόλοιπα μέλη του τσελιγκάτου ήταν οι σμίχτες και οι τσοπαναραίοι. Σμίχτες ήταν οι ιδιοκτήτες κοπαδιών, οι οποίοι συμμετείχαν στο τσελιγκάτο με το κοπάδι τους και λάμβαναν το ρόλο του εργάτη, ενώ οι τσοπαναραίοι ήταν η τελευταία 13

14 τάξη του τσελιγκάτου, οι οποίοι συνήθως ήταν ιδιοκτήτες μικρού αριθμού ζώων και αναλάμβαναν τη φύλαξη των ζώων. Το κάθε κοπάδι αριθμούσε από 200 έως και 1000 αιγοπρόβατα, σε ορισμένες περιπτώσεις και περισσότερα. Η σμίξη των κοπαδιών δημιουργούσε ένα τσελιγκάτο το οποίο είχε δυναμική μέχρι και μερικές χιλιάδες ζώα. Τα τσελιγκάτα συνοδεύονταν και από άλλα ζώα που εξυπηρετούσαν κάποιους σκοπούς. Έτσι για παράδειγμα το κάθε κοπάδι συνόδευαν αρκετά σκυλιά για φύλαξη και προστασία. Κατά μέσο όρο το κάθε τσελιγκάτο είχε τσοπανόσκυλα, ανάλογα το μέγεθος του. Ένα κοπάδι με 500 πρόβατα χρειαζόταν τουλάχιστο 10 σκυλιά για τη φύλαξή του. Έκτος από αυτά ο κάθε κτηνοτρόφος κατείχε και άλλα ζώα τα οποία εξυπηρετούσαν κυρίως τις μεταφορικές τους ανάγκες, όπως άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια. Τα ζώα αυτά κατείχαν σημαντική θέση στη ζωή τους, διότι εξυπηρετούσαν τις καθημερινές τους ανάγκες για μετακίνηση, ήταν όμως και τα μεταφορικά μέσα για τα ταξίδια τους. Αυτό το είδος οργάνωσης ανθούσε μέχρι και τα μέσα του 20 ού αιώνα. Από κει και πέρα το μέγεθος του τσελιγκάτου μειώθηκε κι αυτό διότι πλέον ο κάθε ιδιοκτήτης κοπαδιού προσλάμβανε τους τσοπαναραίους και διατηρούσε μόνος του την περιουσία του. Σταδιακά χάθηκε αυτός ο συνεταιρισμός που χαρακτήριζε τους κατοίκους της Πίνδου και αναδυόταν η ατομική πρωτοβουλία με τους εργάτες της. Στις αρχές του 20 ού αιώνα στην κοινότητα Δέσης υπήρχαν περίπου αιγοπρόβατα, τα οποία σταδιακά μειώθηκαν σε 8000 τα επόμενα έτη. Οι αριθμοί αυτοί είναι εκτιμήσεις των κατοίκων του χωριού, οι οποίοι παρουσιάζουν διάφορες εκδοχές για τον αριθμό των ζώων προπολεμικά. Με την πάροδο των χρόνων και μετά την περίοδο των πολέμων (Βαλκανικοί, Β Παγκόσμιος και Εμφύλιος) ο αριθμός των ζώων μειώθηκε στο μισό (4.000), μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 80. Από κει και πέρα η κτηνοτροφία του χωριού γνώρισε κάθετη πτώση. Μέχρι το καλοκαίρι του 2007 είχαν μείνει μόλις δύο κοπάδια, ένα με αιγοπρόβατα κι ένα αμιγώς με γίδια, δηλ. περίπου 800 ζώα. Το καλοκαίρι του 2008 μόνο το ένα κοπάδι με τα γίδια ανέβηκε στα βουνά της Δέσης. Οι μισές, περίπου, οικογένειες της κοινότητας Δέσης ήταν μετακινούμενοι 3. Οι περισσότερε εξ αυτών ζούσαν ημινομαδικά με τα κοπάδια τους. Για το σκοπό αυτό διέθεταν διπλές μόνιμες κατοικίες, στις περιοχές στις οποίες κατέληγαν. 3 Οι περισσότερες από τις μετακινούμενες οικογένειες της Δέσης ήταν κτηνοτρόφοι. Υπήρχε, όμως, ένα μικρό ποσοστό μετακινούμενων, οι οποίοι ασκούσαν άλλα επαγγέλματα. 14

15 Αριθμός ζώων Γράφημα 1: Χρονική εξέλιξη του αριθμού αιγοπροβάτων στην κοινότητα Δέσης, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κατοίκων. Όπως έχει προαναφερθεί, στην περίπτωσή μας έχουμε να κάνουμε με κατακόρυφη μετακίνηση καθ ύψος, δηλαδή μεταξύ ορεινών βοσκοτόπων το καλοκαίρι και πεδινών χειμαδιών το χειμώνα. Οι κτηνοτρόφοι θεωρούσαν ως κύρια κατοικία τους αυτή στα ορεινά. Πρόκειται, λοιπόν, για εποχιακή μετακίνηση, η οποία, όμως, ταυτίζεται με τον όρο transhumance reverse, όπως επισημαίνουν και οι Ψυχογιός & Παπαπέτρου (1987), διότι οι εμπλεκόμενοι θεωρούσαν ως κύρια κατοικία τους την ορεινή περιοχή, ενώ την περιοχή που διέμεναν στον κάμπο, το χειμώνα, τη θεωρούσαν ως δευτερεύουσα. Η κινητήριος δύναμη που ωθούσε αυτούς τους ανθρώπους να μετακινούνται μέσα στη διάρκεια του έτους ήταν η εύρεση τροφής για τα μεγάλα κοπάδια τους. Αν στο ταξίδι η τροφή ήταν άφθονη, φρόντιζαν να καθυστερούν για να βοσκήσουν τα ζώα όσο περισσότερο μπορούσαν. Αν η βροχόπτωση στα πεδινά ήταν αρκετή στα τέλη της άνοιξης, οπότε υπήρχε διαθεσιμότητα τροφής, τότε καθυστερούσαν να ξεκινήσουν. Αν ο χειμώνας ήταν βαρύς στα βουνά και τα χιόνια δεν είχαν προλάβει να λιώσουν, τότε πάλι καθυστερούσαν το ταξίδι τους. Αν όμως η ξηρασία άρχιζε νωρίτερα από το αναμενόμενο, τότε φρόντιζαν να ανέβουν το συντομότερο δυνατό στα βουνά. Το αντίστοιχο συνέβαινε το φθινόπωρο. Αν η διαθεσιμότητα τροφής ήταν αρκετή φρόντιζαν να παρατείνουν όσο το δυνατό τη στιγμή της αναχώρησης τους και τη διάρκεια του ταξιδιού τους, ενώ αν ο χειμώνας που ερχόταν ήταν βαρύς και άρχιζε νωρίς, τότε έσπευδαν γρήγορα να αναχωρήσουν για τα χειμαδιά. Έτος 15

16 5.2. Η γεωγραφία της διαδρομής Χαρτογράφηση της διαδρομής Απ τα χειμαδιά προς τη Δέση και αντίστροφα. Οι μετακινήσεις των κοπαδιών ήταν μετακινήσεις καθ ύψος, όπως ήδη προαναφέρθηκε, διότι το καλοκαίρι ανέβαιναν στα ορεινά, ενώ το χειμώνα τον περνούσαν στα πεδινά, στα λεγόμενα χειμαδιά. Η διαδικασία μετάβασης από τη μία φάση στην άλλη σηματοδοτούνταν από δύο χριστιανικές εορτές. Την άνοιξη η γιορτή του Αγίου Γεωργίου και το φθινόπωρο του Αγίου Δημητρίου οριοθετούσαν την περίοδο της μετάβασης απ τα πεδινά στα ορεινά και αντίστροφα. Η μετακίνηση των κτηνοτρόφων της Νότιας Πίνδου προς τα βουνά ξεκινούσε στο τέλος της άνοιξης, περίπου στις 15 Μαΐου. Από τις πεδιάδες της Δυτικής Θεσσαλίας ξεκινούσαν με τα κοπάδια τους και ανέβαιναν στον ορεινό όγκο της Πίνδου. Η διάρκεια του ταξιδιού τους εξαρτιόταν από δύο καθοριστικούς παράγοντες: α) από την απόσταση που έπρεπε να διανύσουν και β) από τη διαθεσιμότητα τροφής στη διαδρομή. Ο πρώτος παράγοντας, όπως αναφέραμε, είναι το σημείο εκκίνησης της κάθε οικογένειας, δηλαδή η απόσταση που ήταν αναγκασμένοι να διανύσουν μέχρι να καταλήξουν στους θερινούς βοσκότοπους. Οι μετακινούμενες οικογένειες της κοινότητας Δέσης ανέρχονταν περίπου στις 20, μέχρι και τη δεκαετία του 80. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τη μελέτη του Sivignon (1992) (Πίνακας 1). Πίνακας 1: Πληθυσμός των Βλάχικων οικισμών του Ασπροποτάμου και αριθμός των μετακινούμενων οικογενειών κατά το έτος 1961 (Πηγή: M. Sivignon, 1992). Πραγματικός πληθυσμός (Πληθυσμός το Μάρτιο του 1961) Νόμιμος πληθυσμός Αριθμός των οικογενειών των βοσκών που μεταναστεύουν Γαρδίκι Κρανιά * Καστανιά Στεφάνι Ανθούσα Χαλίκι Αγία Παρασκευή Αθαμανία Δέση * από τις οποίες 25 οικογένειες Σαρακατσάνων. Αυτές οι οικογένειες, παρόλο που το καλοκαίρι ζούσαν στο ίδιο χωριό, το χειμώνα δε βρισκόταν στο ίδιο μέρος. Έτσι για παράδειγμα οι οικογένειες Μάνου (Μαναίοι) και η οικογένεια Κωνσταντίνου Τσιώλη ξεχειμώνιαζαν στο Ντουβλατάνι Καρδίτσης, ενώ η οικογένεια Χαρίλαου Μαγγιώση είχε χειμαδιό τα Φάρσαλα. Αυτοί που ξεκινούσαν από το Ντουβλατάνι έκαναν 8 μέρες πεζοπορίας το λιγότερο (7 διανυκτερεύσεις), ενώ αυτοί από τα Φάρσαλα έκαναν 9 μέρες (8 διανυκτερεύσεις) συνολικά, λόγω απόστασης. Άρα λοιπόν, ο καθοριστικότερος παράγοντας της διάρκειας του ταξιδιού των κτηνοτρόφων 16

17 ήταν η απόσταση που έπρεπε να διανύσουν. Ο δεύτερος παράγοντας που έπαιζε ρόλο στη διάρκεια του ταξιδιού ήταν η διαθεσιμότητα τροφής κατά μήκος της διαδρομής που ακολουθούσαν. Αυτό περισσότερο επηρέαζε τη διάρκεια της καθόδου και όχι της ανόδου. Ο λόγος που συνέβαινε αυτό είναι το γεγονός ότι το φθινόπωρο η τροφή ήταν άφθονη και οι κτηνοτρόφοι επιθυμούσαν την εξάντληση της κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι οι κτηνοτρόφοι βιαζόταν την άνοιξη να ανεβούν στα ορεινά, να βγουν στα βνα όπως οι ίδιοι λένε. Αντιθέτως, το φθινόπωρο ή χινόπωρο, όπως συνήθιζαν να το αποκαλούν, προσπαθούσαν να καθυστερήσουν την άφιξή τους στα χειμαδιά. Στο βουνό ζούσαν για 5 μήνες, από τέλος Μαΐου ως το τέλος του Οκτώβρη, οπότε και ξεκινούσε η αντίστροφη διαδικασία της καθόδου στον κάμπο. Στα τέλη του Οκτώβρη ξεκινούσε η διαδικασία του ταξιδιού προς τα χειμαδιά. Η διάρκεια αυτού του ταξιδιού ήταν η ίδια με της ανόδου, περίπου. Στο χειμαδιό περνούσαν 6 μήνες ωσότου έρθει και πάλι ο καιρός να ανεβούνε στα βουνά στο τέλος της άνοιξης. Σχήμα 1: Απεικόνιση της διάρκειας εγκατάστασης σε ορεινούς και χειμερινούς βοσκοτόπους και έναρξη διαδικασίας ταξιδιού για την εκάστοτε χρονική περίοδο. Η διαδρομή που ακολουθούσαν ήταν πάντα η ίδια, ενώ η πορεία τους ξεκινούσε πάντοτε από τις πρώτες πρωινές ώρες. Κατά τη διάρκεια της ημέρας βρισκόταν διαρκώς σε κίνηση, εκτός από μια μικρή στάση το μεσημέρι για ξεκούραση και φαγητό, κι όταν έπεφτε ο ήλιος σταματούσαν. Κατά μέσο όρο διένυαν χλμ. ημερησίως, αναλόγως των εκάστοτε συνθηκών. Από το Ντουβλατάνι ξεκινούσαν οι οικογένειες Μάνου με 5 κοπάδια, περίπου 2500 αιγοπρόβατα συνολικά, και η οικογένεια Τσιώλη με το κοπάδι της, 300 ζώα περίπου σε αριθμό. Η πρώτη στάση τους ήταν στο χωριό Βάναρι (σημερινή Μαραθέα). Δεύτερος σταθμός τους ήταν το χωριό Σερβωτά. Τρίτος σταθμός το χωριό Στεφανοσαίοι (Δροσερό) και τέταρτος στη περιοχή της Πόρτας Παναγιάς (Πύλη), ο οποίος αποτελούσε και τον τελευταίο σταθμό στο θεσσαλικό κάμπο. Από κει και πέρα άρχιζε η ανάβασή τους στον όγκο της Πίνδου, στη λεγόμενη «Βλαχόστρατα». Επόμενη στάση έκαναν στο Κοτρώνι. Έκτος σταθμός ήταν στην περιοχή Κόρπου, έβδομη στάση στα λιβάδια της Πύρρας για να καταλήξουν στη Δέση. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι οι στάσεις για διανυκτέρευση λάμβαναν χώρα στα λιβάδια περιμετρικά του εκάστοτε οικισμού, στο ύπαιθρο, και όχι μέσα στον οικιστικό ιστό των χωριών (Χάρτης 2). Από τα Φάρσαλα, όπου ξεχειμώνιαζε η οικογένεια Μαγγιώση με κοπάδι 500 αιγοπροβάτων, οι μόνες γνωστές στάσεις στον κάμπο είναι το χωριό Καψί (σημερινή 17

18 ονομασία Άγιος Θεόδωρος) και το χωριό Στεφανοσαίοι, όπου συναντούσαν τις υπόλοιπες οικογένειες της Δέσης κι από εκεί και πέρα ακολουθούσαν την ίδια διαδρομή, διατηρώντας το κάθε καραβάνι την ανεξαρτησία του (Χάρτης 2). Το φθινόπωρο που η πορεία αντιστρεφόταν, ακολουθούνταν και πάλι η ίδια διαδρομή, μόνο που αυτή τη φορά είχε καθοδική κατεύθυνση προς τον κάμπο. Κάποιες χρονιές, όταν οι βροχοπτώσεις ήταν έντονες και τροφοδοτούσαν με μεγάλες ποσότητες νερού τα ρέματα και τα ποτάμια, η διέλευση μέσα απ αυτά ήταν αδύνατη. Σε τέτοιες περιπτώσεις οι μετακινούμενοι παρέκαμπταν τη συνηθισμένη διαδρομή, δηλαδή τον ρου του ποταμού χαμηλά στην κοιλάδα και ακολουθούσαν μια εναλλακτική πορεία. Από τα λιβάδια της Πύρρας, αντί να κατηφορίσουν προς το ποτάμι, συνέχιζαν ανοδικά όπου διέρχονταν πάνω από τα χωριά της Πύρρας και του Βετερνίκου (Νεραϊδοχώρι), διέσχιζαν το χωριό Περτούλι και κατέληγαν στα περτουλιώτικα λιβάδια, στη θέση Τζιατζιάς, όπου διανυκτέρευαν. Την επόμενη ημέρα, από το σημείο εκείνο κατηφόριζαν και έφταναν στο χωριό Τύρνα (Ελάτη), όπου επανασυνδέονταν με το μονοπάτι της Βλαχόστρατας (Χάρτης 3). Μ αυτό τον τρόπο απέφευγαν την διαδρομή κοντά στο ποτάμι και τα ρέματα, που λόγω της αυξημένης ποσότητας νερού ήταν επικίνδυνο τόσο για τους ανθρώπους, όσο και για τα ζώα. Εικόνα 2: Τα τσελιγκάτα το φθινόπωρο παίρνουν το δρόμο προς τα χειμαδιά. Κτηνοτρόφοι της Δέσης με τα κοπάδια τους στην περιοχή της Πόρτας Παναγιάς (Πύλη), καθώς οδεύουν προς το Ντουβλατάνι, στα τέλη της δεκαετίας του 70 (φωτ. αρχείο Μαρίας Μάνου). 18

19 19 Χάρτης 2: Διαδρομές μεταξύ ορεινών και πεδινών βοσκοτόπων των κτηνοτρόφων της κοινότητας Δέσης.

20 Φυσικό περιβάλλον Ο ελλαδικός χώρος, λόγω της γεωγραφικής του θέσης, είναι μια εύκρατη μεσογειακή περιοχή, με θερμή και ξηρή περίοδο κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και με ήπιους υγρούς χειμώνες. Εξαιτίας, όμως, του χαρακτηριστικού της μεσογειακότητας και του έντονου αναγλύφου, η κάθε περιοχή παρουσιάζει χαρακτηριστικές ιδιαιτερότητες και μικροκλίματα. Ο οικισμός της Δέσης βρίσκεται στην καρδιά του ορεινού συγκροτήματος της Νότιας Πίνδου. Η Πίνδος είναι η οροσειρά που καθορίζει το κλίμα ολόκληρης της ηπειρωτικής Ελλάδας. Έτσι λοιπόν, το κύριο γνώρισμα της περιοχής είναι οι μεγάλης διάρκειας και έντονων φαινομένων χειμώνες. Τα καλοκαίρια είναι λιγότερο θερμά και ξηρά σε σχέση με τις πεδινές περιοχές. Το έντονο ανάγλυφο με τις ψηλές κορυφές (πολλές ξεπερνούν τα 2000 μ. υψόμετρο), οι βαθιές χαράδρες, οι απότομες κλίσεις του εδάφους, οι απότομοι χείμαρροι, τα εκτεταμένα δάση και οι άφθονοι βοσκότοποι στα ψηλώματα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της περιοχής. Ο ήπιος χειμώνας και η ευφορία του θεσσαλικού κάμπου, με τις εκτεταμένες χορτολιβαδικές εκτάσεις, ήταν τα χαρακτηριστικά που ωθούσαν τους κτηνοτρόφους να ξεχειμωνιάζουν εκεί, όπου η διαθέσιμη τροφή ήταν άφθονη για τα ζώα τους και οι δυσκολίες του χειμώνα λιγότερες. Οι μετακινούμενες οικογένειες της Δέσης ξεχειμώνιαζαν με τα κοπάδια τους σε οικισμούς του θεσσαλικού κάμπου. Αυτοί οι οικισμοί ήταν το Ντουβλατάνι και τα Φάρσαλα (βλ. Χάρτη 2). Το Ντουβλατάνι είναι ένας μικρός οικισμός που βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Τίτανος, στα σύνορα των νομών Τρικάλων, Καρδίτσης και Λαρίσης. Τα Φάρσαλα είναι μια πόλη του νομού Λαρίσης, που δεχόταν αρκετά μεγάλο αριθμό μετακινούμενων κοπαδιών κατά τη διάρκεια του χειμώνα απ όλη σχεδόν την επικράτεια της Πίνδου. Ένα από τα κύρια απαιτητικά στοιχεία της πορείας των κτηνοτρόφων αποτελεί η ύπαρξη νερού. Επειδή ήταν απαραίτητο για τη διαβίωση των κοπαδιών, καθόριζε τη διαδρομή που ακολουθούσαν. Έτσι, το υδρογραφικό δίκτυο, με τα ποτάμια και τους χειμάρρους οριοθετούσε τη διαδρομή τους, κυρίως στο ορεινό συγκρότημα της Πίνδου, αφού ήταν αναγκασμένοι σε πολλές περιπτώσεις να ακολουθούν τη διεύθυνση των ποταμών και αρκετές φορές, μάλιστα, έπρεπε να τα διασχίσουν, ώστε να συνεχίσουν το δρόμο τους Πολιτιστικά στοιχεία της διαδρομής Η Βλαχόστρατα Παρά το γεγονός ότι η Βλαχόστρατα αποτελεί κομμάτι της διαδρομής που αναλύθηκε προηγουμένως, είναι από μόνη της ένα ξεχωριστό κεφάλαιο για τη ζωή των κτηνοτρόφων. Αυτό διότι μέχρι και τη δεκαετία του 60, όπου αναπτύσσεται το πρώτο οδικό δίκτυο στην περιοχή, ήταν η μοναδική δίοδος από και προς τα χωριά της Πίνδου. Η κάθε περιοχή στον ορεινό όγκο είχε τη δική της βλαχόστρατα, αλλά αυτό το κομμάτι θα αναλυθεί σε επόμενο κεφάλαιο. Εδώ αναλύεται η Βλαχόστρατα που οδηγούσε στη Δέση και τα γύρω χωριά. Βλαχόστρατα ονομάζεται το κομμάτι της διαδρομής στον ορεινό όγκο της Πίνδου και οριοθετείται από το πέτρινο γεφύρι στην Πόρτα (Πύλη), όπου οι ντόπιοι 20

21 ονόμασαν έτσι για να δηλώσουν την είσοδο στον ορεινό όγκο, στα βνα όπως οι ίδιοι λένε. Κύριο χαρακτηριστικό της Βλαχόστρατας είναι το γεγονός ότι αποτελούσε τη «λεωφόρο» της εποχής για της μετακινήσεις στα χωριά. Είναι ένα μονοπάτι το οποίο διασχίζει εγκάρσια την Πίνδο. Από δω περνούσαν όλα τα τσελιγκάτα της περιοχής και οι κερατζήδες με τα μουλάρια τους φορτωμένα. Οι κερατζήδες ήταν κάτοχοι ζώων, κυρίως μουλαριών, τα οποία χρησιμοποιούνταν για μεταφορές. Ήταν οι αγωγιάτες της περιοχής. Το μονοπάτι αυτό, στο μεγαλύτερο μήκος του, είναι φτιαγμένο με πέτρες από τους ντόπιους. Στην ουσία πρόκειται για ένα καλντερίμι με τις πέτρες τοποθετημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι εύκολη η δίοδος των ζώων. Οι πέτρες τοποθετούνταν όρθιες, και όχι σαν πλάκα, για να μη γλιστρούν πάνω τους οι οπλές των ζώων και με την πάροδο του χρόνου τα κενά ανάμεσα στις πέτρες καλύπτονταν με χώμα και περιττώματα ζώων και μ αυτό τον τρόπο «έδεναν» οι πέτρες μεταξύ τους σ ένα συμπαγές μονοπάτι. Υπεύθυνοι για τη συντήρηση της Βλαχόστρατας ήταν οι ίδιοι οι κάτοικοι των χωριών, οι τσέλιγκες, οι τσοπαναραίοι, οι κερατζήδες, οι οποίοι αυτοβούλως διόρθωναν τις όποιες ατέλειες ή αλλοιώσεις μετά την πάροδο του χειμώνα. Όπως αναφέρθηκε ήδη, η αρχή της Βλαχόστρατας είναι το πέτρινο γεφύρι της Πύλης, το οποίο θεμελίωσε ο Άγιος Βησσαρίωνας το έτος Από εκείνο το σημείο αρχίζει η ανάβαση στα βουνά της περιοχής. Το πρώτο κομβικό σημείο της διαδρομής είναι η περιοχή γύρω από τον οικισμό Κοτρώνι, όπου υπάρχει ένα μικρό οροπέδιο με λιβάδια, κατάλληλο για τις στάσεις και για διανυκτέρευση. Στη συνέχεια το μονοπάτι διασχίζει το χωριό Τύρνα (Ελάτη) και συνεχίζει την ανάβαση, περνώντας από την περιοχή «Βλάχα» και φτάνοντας στο δεύτερο κομβικό σημείο στην κοιλάδα που ονομάζεται Κόρπου. Το μέρος είναι ένα μεγάλο πλάτωμα με λιβάδια, όπου παλιότερα υπήρχε μια μεγάλη βρύση για το πότισμα των ζώων, αλλά και για τις ανάγκες των ανθρώπων. Στο σημείο εκείνο διανυκτέρευαν τα καραβάνια, έφτιαχναν τα κονάκια και συνέχιζαν το ταξίδι τους το επόμενο πρωινό. Εκεί υπάρχουν δύο παρακαμπτήρια μονοπάτια, τα οποία οδηγούν στα χωριά Περτούλι και Βετερνίκ ή Χατζηπέτριο (σημερινό Νεραϊδοχώρι). Η Βλαχόστρατα συνεχίζει περνώντας από τη βρύση «Φτελιά» και το πέτρινο γεφύρι του «Χατζηπέτρου» κάτω από το χωριό Βετερνίκ. Από κει και πέρα το μονοπάτι ακολουθεί τη διαδρομή του Περτουλιώτικου ποταμού, που είναι παραπόταμος του Ασπροποτάμου, και οδηγεί στα χωριά Πύρρα, Δέση, Καμνιάι (Άγιος Νικόλαος) και Τυφλοσέλι (Δροσοχώρι), με εξόδους-μονοπάτια για το κάθε χωριό. Κατόπιν η Βλαχόστρατα συνεχίζει, περνώντας από τη θέση Χάστας, για να ολοκληρωθεί η διαδρομή καταλήγοντας στα χωριά Γαρδίκι και Μουτσιάρα (Αθαμανία) (Χάρτης 3). 21

22 22 Χάρτης 3: Η Βλαχόστρατα, μονοπάτι διέλευσης ανθρώπων και ζώων στην περιοχή Ασπροποτάμου της Νότιας Πίνδου.

23 Εικόνα 3: Τμήμα της Βλαχόστρατας. Διακρίνεται το πετρόκτιστο μονοπάτι (φωτ. Πετανίδου Θεοδώρα). Σήμερα το μεγαλύτερο τμήμα της Βλαχόστρατας έχει καταστραφεί. Μόνο ένα μικρό κομμάτι της έχει παραμείνει αναλλοίωτο, το οποίο έχει υποστεί έργα συντήρησης και ανακατασκευής κάτω απ το χωριό Νεραϊδοχώρι, από το πέτρινο γεφύρι Χατζηπέτρου μέχρι και τη βρύση Φτελιά. Αυτό το τμήμα πλέον χρησιμοποιείται για τουριστικούς σκοπούς από τις τοπικές αρχές, για την ανάδειξη της ιστορίας του τόπου και του τρόπου ζωής τα περασμένα χρόνια Το υδάτινο στοιχείο και τα πέτρινα γεφύρια Ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά της Βλαχόστρατας είναι η συνάφειά της με το υδάτινο στοιχείο. Στο μεγαλύτερο μέρος του, το μονοπάτι ακολουθεί τη διεύθυνση των ποταμών και των χειμάρρων και σε πολλά σημεία διασχίζει αναγκαστικά ποταμούς και χειμάρρους, λόγω της μορφολογίας του εδάφους. Σύμφωνα με τις διηγήσεις, ο πιο συνηθισμένος τρόπος για να διασχίσουν ένα ποτάμι ή ένα ρέμα ήταν να περάσουν μέσα απ το νερό. Ιδιαίτερα την εποχή των μετακινήσεων, τόσο την άνοιξη, όσο και το φθινόπωρο, αυτό ήταν ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπίσουν, διότι τότε το νερό στους ποταμούς ήταν πολύ σε ποσότητα και αρκετά ορμητικό. Την άνοιξη το λιώσιμο του χιονιού και το φθινόπωρο οι άφθονες βροχοπτώσεις τροφοδοτούσαν τα ρέματα και τα ποτάμια με μεγάλες ποσότητες νερού. Η διάβαση ενός ρέματος, εκτός από δύσκολη, ήταν και επικίνδυνη, για ανθρώπους και ζώα. Πολλές είναι οι μαρτυρίες απώλειας ζώων και ανθρώπινων ζωών στην προσπάθεια διάβασης ρεμάτων. 23

24 Σε καίρια σημεία της διαδρομής, όπου οι συνθήκες το απαιτούσαν, αλλά και το ευνοούσαν, δημιουργούσαν τα περίφημα πέτρινα τοξωτά γεφύρια για να διασχίζουν τα ορμητικά νερά των ποταμών. Κοινό στοιχείο όλων των γεφυριών αυτών είναι ότι χτίζονταν ως παρακείμενα οικισμών. Έτσι, κατά μήκος της μελετώμενης διαδρομής συναντάται το πέτρινο γεφύρι της Πύλης, που ήταν και το μεγαλύτερο απ όλα στην παρούσα διαδρομή, στη συνέχεια το γεφύρι του Βετερνίκου, στο σημείο όπου η Βλαχόστρατα οδηγούσε στο χωριό Βετερνίκ, το γεφύρι της Πύρρας, το γεφύρι της Δέσης και τέλος τo γεφύρι στο Γαρδίκι. Τα πέτρινα γεφύρια εξυπηρετούσαν τα χωριά μόνο σε ένα σημείο. Όταν, όμως, έπρεπε να διασχίσουν τα ποτάμια σε πολλά σημεία, και ιδιαίτερα κατά τις μετακινήσεις των καραβανιών, τότε προέκυπτε πρόβλημα, διότι ήταν πρακτικά ανέφικτο να υπάρχουν πολλά πέτρινα γεφύρια. Τη λύση σ αυτό το πρόβλημα έλυναν οι λισιές που κατασκεύαζαν οι ντόπιοι. Οι λισιές είναι αυτοσχέδια ξύλινα γεφύρια, τα οποία στήριζαν ή έδεναν πάνω σε κορμούς δέντρων, για να διασχίζουν με ασφάλεια τα ρέματα (Εικόνα 5). Μ αυτό τον τρόπο διευκόλυναν τις μετακινήσεις τους και μείωναν τους τυχόν κινδύνους από την άμεση επαφή με το νερό. Παρά το γεγονός ότι υπήρχαν τα γεφύρια και οι λισιές, οι άνθρωποι δεν απέφευγαν πλήρως την επαφή με το νερό και σε πολλά σημεία ήταν αναγκασμένοι να διασχίζουν τα ποτάμια μέσα απ την κοίτη τους. Σήμερα τα περισσότερα γεφύρια είναι σε κατάσταση εγκατάλειψης, όπως εκείνο της Πύρρας. Κάποια έχουν σχεδόν ολοσχερώς καταστραφεί, όπως το γεφύρι της Δέσης, απ το οποίο έχει απομείνει μόνο το αριστερό βάθρο. Το σημαντικότερο, όμως, απ τα γεφύρια, αυτό της Πύλης, έχει ανακαινισθεί και χρησιμοποιείται για τουριστικούς σκοπούς (Εικόνα 4). Το γεφύρι του «Χατζηπέτρου» στο Νεραϊδοχώρι επίσης έχει υποστεί έργα συντήρησης για τουριστικούς σκοπούς και αποτελεί κομμάτι της Βλαχόστρατας. 24

25 Εικόνα 4: Το πέτρινο γεφύρι της Πύλης, αρχή της Βλαχόστρατας (φωτ. Πετανίδου Θεοδώρα). Εικόνα 5: Λισιά στη θέση Χάστας (φωτ. Δήμος Δημήτριος). 25

26 Πολιτισμικά στοιχεία της διαδρομής Προετοιμασία του ταξιδιού. Η προετοιμασία της κάθε οικογένειας για το ταξίδι της ανόδου στα βουνά την άνοιξη ξεκινούσε αρκετό καιρό νωρίτερα από το ταξίδι. Αρχικά οι τσελιγκάδες του χωριού, οι κάτοχοι των κοπαδιών, καθόριζαν συνάντηση στην πόλη των Τρικάλων ένα μήνα νωρίτερα από την άνοδό τους, για να καθορίσουνε το ποιο κοπάδι θα καταλήξει σε ποια περιοχή. Συγκεντρώνονταν και κανόνιζαν τα σύρματα, όπως έλεγαν, μοίραζαν δηλαδή το χώρο βόσκησης του κάθε κοπαδιού. Έτσι αποκαλούσαν την επικράτεια της κάθε περιοχής, το κάθε μαντρί. Αφού τελείωναν οι διαβουλεύσεις και καθόριζαν το μέρος όπου θα καταλήξει ο καθένας με το κοπάδι του, έμπαιναν στη διαδικασία της προετοιμασίας. Επειδή κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μετακινείτο ολόκληρη η οικογένεια, έπρεπε να μεταφέρουν και όλα τα υπάρχοντά της οικογένειας. Η μεταφορά του νοικοκυριού και των ανθρώπων γινόταν με άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια. Φόρτωναν σχεδόν όλο το βιός τους στα ζώα και έτσι το μετέφεραν. Πολλοί από αυτούς είχανε τέτοια ζώα και μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους από μόνοι τους. Όσοι, όμως, δεν διέθεταν αρκετά μουλάρια για να μεταφέρουν όλα τους τα υπάρχοντα, τότε απευθύνονταν στους κερατζήδες (ή κυρατζήδες). Οι κερατζήδες ήταν αυτοί που είχανε στην κατοχή τους μουλάρια και άλογα και εκτελούσαν χρέη μεταφορέα. Αυτό ήταν το επάγγελμά τους, κάτι σαν αχθοφόροι των τσελιγκάδων και γενικότερα όλων όσων μετακινούνταν στην Πίνδο, οι οποίοι αναλάμβαναν τη μεταφορά. Με λίγα λόγια ήταν οι αγωγιάτες της περιοχής. Λίγες μέρες πριν από την έναρξη του κάθε ταξιδιού η οικογένεια έπρεπε να ετοιμαστεί για το ταξίδι. Έπρεπε να μεταφέρουν σχεδόν ολόκληρο το νοικοκυριό τους, μαζί με το κοπάδι τους. Οι άντρες ασχολούνταν με τις ετοιμασίες του κοπαδιού, ενώ οι γυναίκες με το νοικοκυριό. Αρχικά έπρεπε να ετοιμάσουν τις προμήθειές τους σε τροφή. Οι γυναίκες ζύμωναν ψωμιά για το ταξίδι. Έφτιαχναν καρβέλια ψωμί για κάθε ταξίδι για να έχει να τρώει η οικογένεια και οι τσοπαναραίοι που τους συνόδευαν. Μαζί με τα ψωμιά της οικογένειας έπρεπε να φροντίσουν και για την τροφή των σκύλων που φύλαγαν το κοπάδι. Ζύμωναν και τα λεγόμενα σκυλόψωμα και γέμιζαν δυο τσουβάλια απ αυτά. Το σκυλόψωμο φτιαχνόταν από πίτουρα, τα οποία ζύμωναν με νερό και τα έπλαθαν σε στρόγγυλα καρβελάκια, τα οποία έψηναν στο φούρνο. Αφού ψήνονταν, γίνονταν σκληρά, κατάλληλα για τα ισχυρά σαγόνια των σκύλων. Εκτός από τα ψωμιά έφτιαχναν και πολλές πίτες, οι οποίες είναι εύκολες στη μεταφορά. Πίτες γινόταν με βάση τα χόρτα (λαχανόπιτες), με βάση το γάλα (γαλατόπιτες). Επίσης έφτιαχναν και το στριφτό, ένα είδος πίτας που γινόταν με ζυμάρι και τυρί. Επιπλέον φρόντιζαν να έχουν στο ταξίδι και τροφή ζωικής προέλευσης. Το κρέας ήταν απαραίτητο για τη διαδρομή και το λάμβαναν κυρίως από πουλερικά που συνήθως κατείχε κάθε οικογένεια. Το εθιμοτυπικό της διαδικασίας απαιτούσε τη σφαγή ενός κόκορα, την παραμονή της αναχώρησής τους τον οποίο τον έφτιαχναν σούπα. Το περίσσευμα του κρέατος μεταφέρονταν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις, και όποτε οι συνθήκες το ευνοούσαν, έσφαζαν ένα από τα πρόβατα για να έχουν επιπλέον κρέας για το ταξίδι. Στη συνέχεια έπρεπε να μαζέψουν όλο το υπόλοιπο νοικοκυριό για το ταξίδι, από τα κουζινικά είδη, ως τα ρούχα και τα σκεπάσματά. Για να τα μεταφέρουν τα φόρτωναν στα ζώα. Για τα ρούχα τους, τα σεντόνια και τις κουβέρτες, έφτιαχναν τα λεγόμενα χαράδια ή χαράρια. Το χαράδι το έφτιαχναν οι νοικοκυρές στον αργαλειό και ήταν ένα μεγάλο σεντόνι λευκού χρώματος, το οποίο ήταν ύφασμα πικέ, δηλαδή 26

27 μάλλινο. Αυτό το άπλωναν κάτω και πάνω του δίπλωναν τα ρούχα και τα σεντόνια τους. Αφού έβαζαν αρκετά ρούχα, έπαιρναν τις τέσσερις γωνίες αυτού του σεντονιού και τις έδεναν μεταξύ τους στο πάνω μέρος. Στη συνέχεια το έδεναν επιπλέον με μια τριχιά σταυρωτά και γινόταν σα μια μεγάλη μπάλα. Αφού έφτιαχναν αρκετά ώστε να βάλουνε όλα τα πράγματά τους, τα έδεναν δυο-δυο μεταξύ τους και τα φόρτωναν στα ζώα με τρόπο ώστε το ένα να πέφτει από τη μια μεριά του ζώου και το άλλο από την άλλη. Στα χαράδια τοποθετούσαν μόνο τα καλά τους, τα επίσημα δηλαδή ρούχα και σεντόνια. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο έφτιαχναν τα ντένγκια. Στα ντένγκια έβαζαν ότι άλλο χρειαζόταν, από κουζινικά, μαχαίρια, πιρούνια, κατσαρόλες μέχρι κουβέρτες. Τα ντένγκια γινόταν από οποιοδήποτε παλιό ύφασμα είχε η κάθε οικογένεια και φτιαχνόταν με τον ίδιο τρόπο, όπως και τα χαράδια, έτσι ώστε να μπορούν να φορτωθούν στα μουλάρια για τη μεταφορά τους. Το βάρος τους κυμαίνονταν από 15 ως 20 κιλά. Τα ντένγκια καλύπτονταν με μπαντανίες, κουβέρτες τις οποίες έπλεκαν γι αυτόν ακριβώς το λόγο, έτσι ώστε να φαίνονται όμορφα. Χρησιμοποιούνταν, με λίγα λόγια, για καλλωπισμό κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Τέλος για τη μεταφορά άλλων μικροαντικειμένων καθώς και για το φαγητό τους χρησιμοποιούσαν τα ντεσάκια (Εικόνα 7). Το ντεσάκι είναι στην ουσία ένας διπλός τρουβάς (ή τροβάς), μικρής χωρητικότητας, το οποίο φορτώνονταν στα ζώα κατά τον ίδιο τρόπο, το ένα μέρος απ τη μια μεριά και το άλλο από την άλλη. Σε ντεσάκια για παράδειγμα έβαζαν το ψωμί τους. Όλα τα υλικά που χρησιμοποιούσαν για τη μεταφορά του νοικοκυριού ήταν υφάσματα χειροποίητα, τα οποία έπλεκαν οι νοικοκυρές στον αργαλειό. Εικόνα 6: Τρουβάς. Αντικείμενο που χρησιμοποιούσαν κατά κόρον οι κτηνοτρόφοι, στο οποίο έβαζαν το φαγητό τους και τα απαραίτητα για τη δουλειά τους εργαλεία. Λαογραφικό μουσείο Πύρρας (φωτ. Πετανίδου Θεοδώρα). 27

28 Εικόνα 7: Ντεσάκι. Λαογραφικό μουσείο Πύρρας (φωτ. Πετανίδου Θεοδώρα) Το ταξίδι της ανόδου Από τη στιγμή που ολοκληρωνότανε η προετοιμασία τους, το αμέσως επόμενο πρωινό ξεκινούσε το ταξίδι. Η πορεία τους ξεκινούσε νωρίς τις πρώτες πρωινές ώρες και διένυαν κατά μέσο όρο χιλιόμετρα ημερησίως. Κάθε οικογένεια αποτελούσε κι ένα ξεχωριστό καραβάνι. Στην πορεία προπορευόταν καβάλα στο άλογο ο τσέλιγκας, που ήταν και οδηγός του κάθε καραβανιού, κι από πίσω ακολουθούσε το κοπάδι με τους τσοπαναραίους και τα φορτωμένα μουλάρια, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά ακολουθούσαν στο τέλος με τα γαϊδούρια, ή πολλές φορές και με τα πόδια. Τα βρέφη και νήπια που δεν είχαν την ευχέρεια να ιππεύσουν ή να περπατήσουν, τα φόρτωναν κι αυτά στα ζώα ως εξής. Πάνω στο σαμάρι του μουλαριού, ή του γαϊδουριού, τοποθετούσαν δύο μαξιλάρια, το ένα στο μπροστά και το άλλο στο πίσω μέρος. Ενδιάμεσα των μαξιλαριών έβαζαν το βρέφος και έδεναν με τριχιές τα μαξιλάρια, με τρόπο τέτοιο ώστε να μην τραυματίζεται, αλλά και να είναι ασφαλές στην πλάτη του ζώου. Οι περισσότεροι κτηνοτρόφοι που κατέληγαν στη Δέση ξεκινούσαν από το Ντουβλατάνι. Η κάθε οικογένεια με το κοπάδι της αποτελούσαν ένα καραβάνι. Το κάθε καραβάνι όριζε την ώρα αναχώρησής του, αλλά φρόντιζε να μη συμπίπτει με τα υπόλοιπα. Κάθε καραβάνι πραγματοποιούσε μία πρώτη στάση το μεσημέρι για να φάει και να αρμέξει τα πρόβατα. Αυτή η στάση φρόντιζαν να είναι όσο πιο σύντομη γίνεται για να μπορέσουν να διανύσουν την απαιτούμενη απόσταση, ώστε να φτάσουν πριν νυχτώσει στο σημείο της πρώτης τους διανυκτέρευσης, το γρέκι. Έτσι ονομάζεται το μέρος στο οποίο κοιμούνται τα ζώα. Αφού έφταναν στο γρέκι, έστηναν τα κονάκια. Πρώτο τους μέλημα ήταν να ξεφορτώσουν τα ζώα και να φτιάξουν τις τέντες κάτω από τις οποίες επρόκειτο να περάσουν τη νύχτα. Οι τέντες ήταν μεγάλες κουβέρτες, τις οποίες ύφαιναν οι γυναίκες στον αργαλειό από μαλλί τράγου, και είχαν την ιδιότητα να μην τις διαπερνά το νερό. Έβαζαν δυο παλούκια στο έδαφος, το ένα μπροστά και το άλλο πίσω, τα οποία ενώνονταν μεταξύ τους με ένα τρίτο, σε σχήμα «Π» και από πάνω 28