ΘΕΜΑ: Η έννοια της ελευθερίας στους. Thomas Hobbes και John Locke. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ- ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η έννοια της ελευθερίας στους Thomas Hobbes και John Locke. ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Πλάγγεσης Γ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: Καραμουρατίδης A. Α.Μ.: 358 Copyright 2008

2 2 Περιεχόμενα Πρόλογος....3 Thomas Hobbes Ιστορική συγκυρία σε κοινωνικοπολιτικό και επιστημονικό επίπε.δο...7 Μηχανιστικός υλισμός, ατομικισμός και η θεωρία των παθών Η έννοια της ελευθερίας στη φυσική κατάσταση Η έννοια της ελευθερίας στην πολιτική κατάσταση Ελευθερία και θεός- θρησκεία Συμπεράσματα John Locke Ιστορική συγκυρία, πολιτικά ζητήματα και επιρροές Ελευθερία και άτομο, θεός και ανεξιθρησκία Φυσικός νόμος και υποχρέωση του ατόμου Ελευθερία και φυσική κατάσταση Φυσική κατάσταση και ιδιοκτησία Ελευθερία και δικαιώματα του ατόμου στην πολιτική κατάσταση...69 Συμπεράσματα Thomas Hobbes και John Locke, συγκριτική μελέτη σε επί μέρους ζητήματα σχετικά με την ελευθερία Ελευθερία και εκπαίδευση- θρησκεία Ελευθερία- ιδιοκτησία και τα όρια της πολιτικής εξουσίας. Φυσικά και πολιτικά δικαιώματα Ελευθερία και στρατιωτική υπηρεσία Πολιτική ανυπακοή Συμπεράσματα Επίλογος Βιβλιογραφία...97

3 3 Πρόλογος. Η πολιτική φιλοσοφία, αδιαμφισβήτητα ένας από τους πλέον σημαντικούς κλάδους της ανθρώπινης σκέψης, έχει κάποια χαρακτηριστικά τα οποία την καθιστούν σε αρκετές περιπτώσεις εύκολο στόχο κριτικής ενώ δεν είναι λίγες οι προσπάθειες να απαξιωθεί εντελώς. Τόσο οι μέθοδοι και το αντικείμενό της όσο και οι στόχοι της αδιαμφισβήτητα θέτουν την πολιτική φιλοσοφία σε μια κατάσταση όπου έχει να αντιμετωπίσει πολλούς εχθρούς είτε γενικά είτε όσον αφορά συγκεκριμένα «προϊόντα» της. Αντικείμενο της πολιτικής φιλοσοφίας δεν είναι άλλο από τον άνθρωπο και την κοινωνία, γεγονός το οποίο σε μεγάλο βαθμό δυσκολεύει τη δυνατότητα του στοχαστή να αποδεσμευτεί από τις όποιες προκαταλήψεις αναπόφευκτα επιβάλει η κάθε κοινωνία στα μέλη της. Από την άλλη, οι μέθοδοι της πολιτικής φιλοσοφίας δεν έχουν κατορθώσει σε κανένα σημείο της ανθρώπινης ιστορίας της σκέψης να πείσουν για την αντικειμενικότητα και την αλήθεια των ευρημάτων αποτελεσμάτων της. Ακόμα και οι σημαντικότερες κατά κοινή ομολογία προσπάθειες, που παραμένουν ζωντανές και ενεργές στη φιλοσοφική συζήτηση, γνώρισαν ακόμα και στο ίδιο το ιστορικό τους περιβάλλον άμεσες και σφοδρές αντιδράσεις όχι τόσο επειδή κρίθηκαν λανθασμένες αλλά επειδή σε κάθε περίπτωση υπήρχε μια διαφορετική θεώρηση η οποία με διαφορετικά εργαλεία ή διαφορετικές προκείμενες έφτανε σε διαφορετικά αποτελέσματα ίσως και εξίσου έγκυρα 1. Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα της πολιτικής φιλοσοφίας δεν είναι άλλο από τους στόχους της αφού αυτοί σε κάθε περίπτωση θέτουν σε κάθε εγχείρημα αντιπάλους οι οποίοι έχουν έλλογο και έννομο συμφέρον να αντιδράσουν. Οι στόχοι της πολιτικής φιλοσοφίας στο βαθμό που ασχολείται με τις πολιτικές κοινωνίες και επομένως με σχέσεις εξουσίας είναι είτε η περιγραφή του πραγματικού και η δικαίωσή του, είτε η εξήγηση του πραγματικού με αποτέλεσμα να γίνει κατανοητό ότι το ισχύον δεν είναι το μόνο δυνατό 2 αφού εξηγούνται οι όροι ύπαρξής του και τίθενται στην κρίση του καθενός, ή η, άμεσα ή έμμεσα, αμφισβήτηση του πραγματικού- ισχύοντος και η διατύπωση πρότασης για μια διαφορετική- καλύτερη κοινωνικοπολιτική διάρθρωση. Σε κάθε περίπτωση αυτό που θέτει σε κάθε προϊόν της πολιτικής φιλοσοφίας αντιπάλους 1 Βεβαιότατα όλες οι αναλύσεις ή προτάσεις της πολιτικής φιλοσοφίας δεν έτυχαν έστω και σε κάποιο μικρό διάστημα καθολικής αποδοχής. Πλάτων, Αριστοτέλης, Hobbes, Locke, Marx, και πολλοί άλλοι αξιόλογοι στοχαστές απέτυχαν στο να πείσουν τις κοινωνίες στις οποίες ζούσαν για τα αποτελέσματα της σκέψης τους. Αυτό βέβαια δεν είναι αποτέλεσμα της ανεπάρκειας της σκέψης τους και σε καμία περίπτωση δεν είναι ενδεικτικό ότι έσφαλαν είτε στις προκείμενες είτε στην παραγωγή αποτελεσμάτων. Αιτία αυτού του παράδοξου χαρακτηριστικού τα πολιτικής φιλοσοφίας δεν είναι άλλο από την ανυπαρξία εργαλείων που θα εγγυηθούν αληθή και ορθά αποτελέσματα. Οι κοινωνίες και ο άνθρωπος ακόμα και σήμερα, παρά την τεράστια επιστημονική πρόοδο, και την αποκόλληση από τη φιλοσοφία επιστημών όπως η κοινωνιολογία, η κοινωνική ανθρωπολογία ή η ψυχολογία δεν υπάρχει η δυνατότητα εκφοράς λόγου που θα είναι κοινά αποδεκτός, αποδεδειγμένα αμερόληπτος και καθολικά αποδεκτός. 2 Σαφέστατα όταν επιχειρείται να εξηγηθεί το ισχύον αυτός που δεν επωφελείται από τις επιβεβλημένες- κατεστημένες σχέσεις εξουσίας μαθαίνει το πώς και το γιατί είναι στη θέση που είναι. Παραδείγματος χάριν με τη σκέψη του Marx, δεδομένου ότι οι άνθρωποι είναι μεταξύ τους αρκετά όμοιοι ώστε να νομίζουν ότι αξίζουν τα ίδια δικαιώματα αλλά και αγαθά η εξήγηση του ισχύοντος δεν μπορεί παρά να καταδεικνύει το πώς και το γιατί δεν υπάρχουν σχέσεις ισότητας, γιατί μερίδα του πληθυσμού ζει στην εξαθλίωση και τι μπορεί και πρέπει να κάνει αυτή η τάξη για να διεκδικήσει και να αποκτήσει αυτά που της αναλογούν. Ταυτόχρονα, σε άλλες περιπτώσεις όπου οι εξαθλιωμένοι δεν είναι σε θέση να γνωρίσουν ή να επεξεργαστούν τα αποτελέσματα της πολιτικής φιλοσοφίας αρκεί μια αντίπαλη τάξη για να αμφισβητήσει το ισχύον και να διεκδικήσει μερίδιο εξουσίας όπως συνέβη με την αστική τάξη που διεκδίκησε από τη φεουδαρχία ότι θεωρούσε ότι άξιζε βάση του πλούτου της αμφισβητώντας την ιερή νομιμοποίηση της εκκλησίας και τα πρωτεία της ιδιοκτησίας της γης σε σχέση π.χ. με το εμπόριο.

4 4 είναι το γεγονός ότι εντός της κάθε κοινωνίας υπάρχουν συγκρουόμενα συμφέροντα τα οποία ανάλογα με την πολιτική- κοινωνική- οικονομική πραγματικότητα διεκδικούν ή υπερασπίζονται τα κεκτημένα 3. Είναι σαφές ότι για να υπάρχουν και να διατηρούνται σχέσεις εξουσίας σε μια κοινωνία, δηλαδή να υπάρχει τόσο η εκμετάλλευση και η ανισότητα σε αγαθά ή δικαιώματα όσο και η σταθερότητα της κοινωνίας είναι απαραίτητο οι εξουσιαζόμενοι να αποδέχονται τη θέση τους και να υποστηρίζουν την κοινωνικοπολιτική οργάνωση που τους καθιστά λιγότερο ευνοημένους 4. Αυτό για να επιτευχθεί χρειάζεται από τη μεριά αυτών που ευνοούνται και εξουσιάζουν η επιβολή στους εξουσιαζόμενους μιας στρεβλής αντίληψης και πρόσληψης της πραγματικότητας είτε ως συμφέρουσας για τους ίδιους είτε ως μόνης δυνατής πραγματικότητας. Σε κάθε περίπτωση η πολιτική φιλοσοφία εφόσον έχει το προνόμιο να μιλά με αξίες και να μπορεί να κρίνει τα θεμέλια της κάθε κοινωνίας σε υλικό, πνευματικό ή κοινωνικό επίπεδο είναι αυτή που δύναται να απογυμνώσει τις σχέσεις εξουσίας από το ψευδές και περιττό κάλυμμα τους και να επιτρέψει στους ανθρώπους να ελέγξουν τη ζωή τους 5. Αυτό το επιτυγχάνει δεδομένου ότι μιλά με αξίες και με αυτόν τον τρόπο ακόμα και στην περίπτωση που επιχειρεί να δικαιώσει το ισχύον, παρέχει τα μέσα για την κριτική εναντίον του εφόσον οι αξίες είναι το δέον και η εκάστοτε πραγματικότητα σπανίως τις πραγματώνει. Με αυτά κατά νου μπορούμε να πούμε ότι η πολιτική φιλοσοφία παρά τα όσα προβλήματα αντιμετωπίζει παραμένει και οφείλει να παραμείνει ένας από τους κλάδους της σκέψης με τεράστια σημασία για τη ζωή των ανθρώπων και αδιαμφισβήτητη δυναμική σε μια προσπάθεια βελτίωσης της ποιότητας της ζωής τους και της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης τους. Η πολιτική φιλοσοφία ακόμα και αν δεν χαρακτηρίζεται από επιστημονική ακρίβεια που διεκδικούν για τον εαυτό τους οι σύγχρονες επιστήμες υπερτερεί αυτών στο βαθμό ότι ανά πάσα στιγμή δύναται να κρίνει και να αναθεωρήσει τα θεμέλια της ίδιας και της κοινωνίας, τα εργαλεία της, να αμφισβητήσει το ισχύον και να οραματιστεί το διαφορετικό. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι με μεγάλη βεβαιότητα τα πλέον σημαντικά για έναν τομέα της σκέψης που επιχειρεί να προσεγγίσει τον άνθρωπο και την κοινωνία που είναι δημιούργημά του, αντίθετα με τις φυσικές επιστήμες που στην προσπάθειά τους να μελετήσουν τη φύση δεν χρειάζεται να αμφισβητήσουν σε 3 Σαφέστατα και εύλογα σε κάθε κοινωνική οργάνωση υπάρχουν συγκρουόμενες τάξεις- ομάδες ανθρώπων σε οικονομικό επίπεδο ή αναφορικά με την πρόσβαση σε θέσεις εξουσίας. από αυτό προκύπτουν και διαφορετικές διατυπώσεις στο επίπεδο της πολιτικής φιλοσοφίας όπου ναι μεν το κοινό καλό προβάλλεται ως ζητούμενο αλλά σε κάθε περίπτωση προσεγγίζεται από διαφορετική οπτική γωνία(τόσο οι φιλομοναρχικοί όσο και οι υποστηρικτές της δημοκρατίας ισχυρίζονται ότι προάγουν το κοινό καλό, εντούτοις η θέσεις τους σαφώς και επηρεάζονται από το κατά πόσο ανήκουν στην εργατική τάξη, τη φεουδαρχία ή την αυλή ενός μονάρχη). Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι στρατευμένοι υπέρ μιας ή κάποιας άλλης τάξης(χωρίς και αυτό να είναι κακό) αλλά είναι πολύ πιθανόν η κατάσταση που βιώνουν να είναι αυτό που επηρεάζει τη σκέψη τους βλέποντας εξαιτίας της άλλα πράγματα θετικά και άλλα αρνητικά. 4 Αν αυτό δεν συμβαίνει είναι πρακτικά αδύνατον μέσω της βίας και της επιβολής να διατηρηθεί η σταθερότητα κοινωνικά ή πολιτικά. 5 Αυτό βέβαια είναι πολύ δύσκολο και χρειάζεται μεγάλη συζήτηση, που δεν είναι του παρόντος, αφού αυτός που έχει στον έλεγχό του την οικονομική δύναμη, την παιδεία, την ενημέρωση και την πολιτική εξουσία έχει πολλά περισσότερα όπλα από τους εξουσιαζόμενους ώστε να διατηρήσει τη δύναμή του και την κατάσταση ως έχει, παρά αυτοί που αδικούνται, μολονότι είναι σχεδόν στο σύνολο της ιστορίας των κοινωνιών η μεγάλη πλειοψηφία, να μπορέσουν να ανατρέψουν το ισχύον και να βελτιώσουν την κατάστασή τους.

5 5 κανένα βαθμό και σε κανένα σημείο την πραγματικότητα της φύσης ως έχει παρά μόνο ίσως να αναθεωρήσουν ενίοτε την οπτική τους ως προς αυτή την πραγματικότητα 6. Θέτοντας λοιπόν κατά μέρος τα προβλήματα που τυχόν αντιμετωπίζει η πολιτική φιλοσοφία θα εξετάσουμε συγκεκριμένα το ζήτημα της ελευθερίας όπως αυτό προκύπτει από τα έργα των Thomas Hobbes και John Locke που ως φιλόσοφοι χαρακτηρίζονται από το ότι ανήκουν χρονικά ιστορικά σε μια περίοδο που αμφισβητείται η ιερή νομιμοποίηση των κοινωνικών σχηματισμών και πολιτικών συστημάτων και επιχειρείται η θεμελίωση τους σε κριτήρια ανθρωπολογικά ή λογικά με σκοπό είτε τη διατήρηση των ισχυόντων με κάποιες τροποποιήσεις ή την προσπάθεια εύρεσης του ορθού 7 κοινωνικοπολιτικού μοντέλου βάσει του λόγου και της φύσης του ανθρώπου. Η πρόοδος στην επιστήμη και οι οικονομικές αλλαγές που συντελούνται στις κοινωνίες της Ευρώπης του 17 ου αιώνα ωθούν τους φιλοσόφους στο να επιχειρήσουν να αλλάξουν τον τρόπο νομιμοποίησης των κοινωνικών σχηματισμών και της νόμιμης εξουσίας όπως και να προτείνουν αλλαγές που ο καθένας θεωρεί ορθές και εφικτές. Χωρίς τον Θεό να νομιμοποιεί την κοινωνική και οικονομική ανισότητα και να παρέχει τη δικαιολόγηση των σχέσεων εξουσίας στο εσωτερικό της κοινωνίας αναζητήθηκε ένα νέο θεμέλιο το οποίο δεν ήταν άλλο από τη συναίνεση μεταξύ των ανθρώπων ως προς το ποιοι θα εξουσιάζουν και θα εξουσιάζονται καθώς και για το ότι υφίστανται εντός των κοινωνικών και πολιτικών συστημάτων ανισότητες και περιορισμοί. Με την έννοια της συναίνεσης να παίρνει κεντρικό ρόλο στη θεμελίωση των πολιτικών κοινωνιών η έννοια της ελευθερίας αποκτά ακόμα σημαντικότερη θέση αφού μόνο ελεύθεροι άνθρωποι μπορούν να συναινέσουν σε οτιδήποτε. Εξετάζοντας όμως από κοντά την έννοια της ελευθερίας διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν αρκετοί διαφορετικοί ορισμοί της ανάλογα με τον στοχαστή και το εγχείρημα του. Η ελευθερία μπορεί να ορίζεται σε σχέση με το άτομο ή τον πολίτη ή την ελευθερία της συνείδησης ή της πράξης. Σε κάθε περίπτωση οι φιλόσοφοι έχουν διαφωνήσει ως 8 προς το περιεχόμενο και τα χαρακτηριστικά της. Τα ένστικτα, οι νόμοι της εκάστοτε πολιτείας ή ακόμα και η κατάσταση στην οποία γεννιόμαστε ή η εκπαίδευση μπορεί ανάλογα με τον ορισμό της ελευθερίας που ο καθένας δίνει να παρεμποδίζουν ή και να 6 Ακόμα και οι φυσικές επιστήμες που διεκδικούν αντικειμενικότητα και αλήθεια εξαιτίας της μεθόδου που ακολουθούν δεν μπορούν να αποφύγουν έστω και το απειροελάχιστο ποσοστό σφάλματος που προκύπτει από το ότι η υπόθεση που προέκυψε από τη παρατήρηση ακόμα και αν επιβεβαιωθεί πειραματικά μπορεί να είναι λανθασμένη. Άλλωστε το πείραμα προσανατολίζεται στο να βρει αυτό που η υπόθεση ψάχνει. Ακόμα λοιπόν και αν κάτι επιβεβαιωθεί πειραματικά δεν είναι βέβαια ορθό (χαρακτηριστικό το παράδειγμα του φωτός που είτε ως δέσμη είτε ως σωματίδια σε κάθε περίπτωση και μέχρι την επόμενη υπόθεση και επιβεβαίωσή της θεωρήθηκε ορθή ανάλογα με την ιδιότητα στην οποία επικέντρωνε). Ομοίως επιστημονικά με τα μέσα της κάθε εποχής η γη θεωρήθηκε επίπεδη, μετά σφαιρική σταθερή και μετά περιστρεφόμενη γύρω από τον ήλιο και ούτω καθ εξής. 7 Ο θεός και η θρησκεία αν και είχαν αμφισβητηθεί συχνά για τη σχέση τους με την εξουσία(ελέω θεού μοναρχία ή η οργάνωση των κοινωνιών καθ ομοίωση της βασιλείας των ουρανών) συστηματικά πλέον, μετά από μια μακρά χρονική περίοδο που τύγχαναν μεγάλης αποδοχής, παύουν να θεωρούνται επαρκής αιτιολογία του ισχύοντος και στη θέση τους έρχεται η έννοια της συναίνεσης ως θεμέλιο των πολιτικών κοινωνιών. 8 Thomas Pink, FREE WILL, A Very Short Introduction, Oxford university press, New York 2004, σ.1-7. Η ελευθερία είτε ως ο έλεγχος πάνω στις πράξεις μας είτε ως προς το κατά πόσο αυτό που επιθυμούμε είναι προϊόν της ελεύθερης βούλησής μας παραμένουν ακόμα και σήμερα ανοιχτά ζητήματα. Άλλοι έχουν συνδέσει την ελευθερία με υποταγή στο νόμο, άλλοι έχουν ισχυριστεί ότι αυτό που επιθυμούμε δεν είναι αποτέλεσμα της ελευθερίας μας αλλά αποτέλεσμα μιας μακράς διαδοχής μη αντιληπτών αιτίων (ντετερμινισμός), άλλοι πάλι έχουν ισχυριστεί ότι η ελευθερία είναι να πράττει ο καθένας όπως επιθυμεί χωρίς κανέναν περιορισμό εξωτερικό ή αυτοπεριορισμό. Σε κάθε περίπτωση, φιλοσοφικά υπάρχει ο διαχωρισμός μεταξύ της ελευθερίας του πολίτη(political liberty) και της ελευθερίας ελέγχου των πράξεών μας (action control).

6 6 απορρίπτουν τη δυνατότητά μας να δρούμε ελεύθερα μολονότι στην καθημερινή ζωή και σκέψη τείνει να θεωρηθεί βέβαιο και δεδομένο ότι ο καθείς είναι ελεύθερος να σκέφτεται και να πράττει όπως ο ίδιος επιθυμεί 9. Η ελευθερία βέβαια έχει αδιαμφισβήτητη σημασία καθότι καθιστά τον καθένα υπόλογο για τις πράξεις του και ταυτόχρονα επιτρέπει την αξίωση για τιμωρία 10. Συν τοις άλλοις ακόμα και αν δεχτούμε οποιοδήποτε επιχείρημα κατά της ύπαρξης της ελεύθερης βούλησης ή της ελεύθερης πράξης από μέρους των ανθρώπων δεν μπορούμε σε επίπεδο καθημερινότητας να απορρίψουμε το ότι ο καθένας θεωρεί ότι ανά πάσα στιγμή επιλέγει τις πράξεις του και πράττει αυτό που ο ίδιος τη συγκεκριμένη στιγμή θεωρεί ορθό καλύτερο για τον ίδιο επιχειρώντας να διατηρήσει ή να βελτιώσει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται 11. Σαφέστατα πολλές φορές υπάρχουν εμπόδια στην εκτέλεση μιας πράξης αλλά είναι εξίσου σαφές ότι ανάλογα με τα δεδομένα που ο καθένας αντιμετωπίζει κάθε στιγμή της ζωής του επιλέγει ελεύθερα ή τουλάχιστον έτσι θεωρεί ο ίδιος και αυτό είναι που έχει σημασία τη μία ή την άλλη πράξη. Από την άλλη, η διαπαιδαγώγηση ή οι κοινωνικές συνθήκες στις οποίες το κάθε άτομο υπόκειται καθώς και η αποδοχή μιας θρησκείας ή ιδεολογίας ή ακόμα και η επιβολή τους στο άτομο όπως παράλληλα και η γενετική προδιάθεση μπορεί να πει κανείς ότι επηρεάζουν ή και καθορίζουν τις επιθυμίες και τις πράξεις του 12 αυτό όμως δεν είναι βέβαιο ότι επαρκεί για να άρει πλήρως την προσωπική ευθύνη για τις πράξεις του ατόμου αφού ακόμα και ένα διαμορφωμένο κοινωνικά ή ακόμα και γενετικά άτομο ακόμα και με τη μορφή ψευδαίσθησης θεωρεί ότι σκέφτεται ελεύθερα και επιλέγει ανάλογα 13. Όπως όμως έχουμε ήδη αναφέρει αυτό είναι ένα ζήτημα που χρήζει ιδιαίτερα εκτενούς αναφοράς η οποία δεν έχει θέση στην παρούσα μελέτη. Άλλωστε μεγάλο μέρος της συζήτησης είναι μεταγενέστερο των φιλοσόφων που θα μας απασχολήσουν. Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ ότι κατέστη σαφές ότι η έννοια της ελευθερίας αν και φαίνεται σε ένα βαθμό αυτονόητη και σαφής δεν μπορεί να περιοριστεί τόσο εύκολα στο ένα ή το άλλο μοντέλο σκέψης. Αυτό που είναι όμως ιδιαίτερα ωφέλιμο είναι να εξεταστεί η θέση της και τα χαρακτηριστικά της εντός κάθε φορά ενός φιλοσοφικού συστήματος με σκοπό να γίνει κατανοητό το πώς και το γιατί χρησιμοποιείται και κατά πόσο μπορεί να επιτευχθεί ακόμα και με τους περιορισμούς και τα χαρακτηριστικά που κάθε φιλόσοφος της αποδίδει. Δεδομένης της σχετικής αμφισημίας της έννοιας της ελευθερίας αλλά και της αδιαμφισβήτητης αναγκαιότητάς της σε κάθε ολοκληρωμένη σκέψη για την πολιτική φιλοσοφία, αφού σαν έννοια είναι αφενός ριζωμένη βαθειά στη σκέψη κάθε ατόμου και 9 ο. π. σ. 2& ο. π. σ Δεν χρειάζεται να τονιστεί πόσο σημαντικό είναι αυτό για την ζωή στην πολιτική κοινωνία αφού πάνω σε αυτό βασίζεται τόσο η ύπαρξη των νόμων όσο και το ότι υπάρχει νόημα στο να επιχειρείται να οργανωθεί η ανθρώπινη κοινωνία με τους καλύτερους δυνατούς όρους για την μεγαλύτερη δυνατή ευημερία του συνόλου. Αν κάθε πράξη θεωρείτο ανελεύθερη, για οποιονδήποτε λόγο, δεν θα μπορούσε τίποτα να απαιτηθεί από οποιονδήποτε σε σχέση με τη συμπεριφορά των υπολοίπων. Με τη δικαιολογία της ανελευθερίας των πράξεών του ο καθένας δύναται να βλάψει, να εκμεταλλευτεί τον συνάνθρωπό του. 11 Ακόμα και στην περίπτωση του ντετερμινισμού, είναι σαφές ότι δεν μπορεί ο καθένας να γνωρίζει τις αιτίες που τον οδήγησαν σε μία απόφαση ή πράξη αφού δεν μπορεί να έχει τη δεδομένη στιγμή όλα τα δεδομένα που απαιτούνται για να κάνει κάτι τέτοιο ακόμα και αν η θεωρία είναι σωστή. ο. π. σ John Martin Fischer, Robert Kane, Derk Pereboom, and Manuel Vargas, Four Views on Free Will, Blackwell publishing Ltd, 2007 σ.7 13 ο. π

7 7 αφετέρου είναι αναγκαία προϋπόθεση ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί η συναίνεση σαν θεμέλιο της κοινωνίας και της νομιμοποίησης των σχέσεων εξουσίας και της πολιτικής οργάνωσης, προχωρούμε άμεσα στην εξέταση του Thomas Hobbes και κατά πόσο η ελευθερία έχει θέση στο σύστημά του, όπως φυσικά και ποιά μορφή θα έχει. Για να επιτευχθεί αυτό, αναγκαίο είναι να δούμε τον Hobbes και την πολιτική του φιλοσοφία τόσο ως προϊόν της ιστορικής συγκυρίας όσο και ως βασιζόμενη στην παράδοση της πολιτικής φιλοσοφίας την οποία κάθε στοχαστής επιθυμεί να συμπληρώσει ή να ανατρέψει, πάντοτε όμως λαμβάνοντας την υπ όψιν. Πιο συγκεκριμένα οφείλουμε να εξετάσουμε την κοινωνικοπολιτική συγκυρία καθώς και τις λεγόμενες νέες επιστήμες που όπως σχεδόν όλους τους φιλοσόφους της εποχής επηρέασαν και τον Hobbes, στο βαθμό βέβαια που σχετίζονται με τη διαμόρφωση της σκέψης του στο συγκεκριμένο ζήτημα της ελευθερίας, ατομικής και πολιτικής. Επίσης σκόπιμο είναι να δούμε σε φιλοσοφικό επίπεδο τις συζητήσεις της περιόδου που ο Hobbes γράφει αφού είναι ξεκάθαρο ότι το έργο τουάμεσα ή έμμεσα έρχεται ως απάντηση σε αυτές άλλωστε, αυτές είναι παράμετροι κοινωνικοί και ιστορικοί που θα επιτρέψουν την καλύτερη δυνατή κατανόηση όχι μόνο του περιεχομένου της πολιτικής φιλοσοφίας του Hobbes αλλά και τους στόχους και τις επιθυμίες του όπως και τους λόγους για τους οποίους τη διατύπωσε, τι υπερασπίζεται και κατά ποιών καταφέρεται. Thomas Hobbes Ιστορική συγκυρία σε κοινωνικοπολιτικό και επιστημονικό επίπεδο. Ο Thomas Hobbes γεννήθηκε το 1588 και η ιστορία της πρόωρης γέννησής του δείχνει σε ένα βαθμό ένα μέρος του χαρακτήρα και της ιδιοσυγκρασίας του που επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τη σκέψη του και την πολιτική του φιλοσοφία. Ο ίδιος άλλωστε αναφέρει ότι όταν τη μητέρα του την έπιασαν οι πόνοι της γέννας μόλις άκουσε ότι πλησιάζει η ισπανική αρμάδα, γεννήθηκε μαζί με αυτόν ο δίδυμος αδερφός του, που ήταν ο φόβος, ο οποίος και τον συντρόφεψε στο υπόλοιπο της ζωής του 14. Αυτό βέβαια ο Hobbes δεν θα έμπαινε στη διαδικασία να το αναφέρει σε μεγάλη ηλικία αν δεν ήθελε και ο ίδιος μέσω του συμβολισμού του γεγονότος να δείξει τη γενικότερη στάση και ιδιοσυγκρασία του που σαφώς και επηρέασε το έργο του 15. Η χρονική περίοδος που έζησε ο Hobbes είναι ιδιαιτέρως ασταθής πολιτικά αλλά και ο ίδιος βρέθηκε στο κέντρο αντιπαραθέσεων είτε εξαιτίας της διαμάχης του βασιλιά με το κοινοβούλιο το είτε στη συνέχεια όταν το 1666 η βουλή των κοινοτήτων ψήφισε νόμο κατά της αθεΐας και 14 Johann P. Sommerville, Thomas Hobbes, Political Ideas in Historical Context, St Martin s Press, Mew York 1992, σ Perspectives on Thomas Hobbes, edt G. A. J. Rogers and Alan Ryan, Oxford University Press, New York 1990, σ Ο Hobbes στην βρέθηκε να διαφωνεί με τους υποστηρικτές της ελέω θεού μοναρχίας στο ότι επιθυμούσε τη θεμελίωση της μοναρχίας σε συμβόλαιο ενώ οι κοινοβουλευτικοί διαφωνούσαν με την υποστήριξη που προσέφερε προς μια απολυταρχική μοναρχική εξουσία. Παναγιώτης Ν. Πανταζάκος, Ένστικτο και Ελευθερία κατά τον Τόμας Χομπς, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σ. 32

8 8 ανακρίθηκε για το έργο του Λεβιάθαν, οπότε και προτάθηκε να καεί ζωντανός 17. Γενικότερα, θεωρήθηκε αποδιοπομπαίος τράγος της εποχής του αφού κατηγορήθηκε ότι οι θεωρίες του ήταν βλάσφημες και διαβρωτικές τόσο για τη θρησκεία όσο και για την πολιτεία 18. Οι ιστορικές λεπτομέρειες ωστόσο δεν είναι αυτό που άμεσα μας απασχολεί πέραν του να γίνει κατανοητό το πόσο ταραγμένο ήταν το κοινωνικοπολιτικό σκηνικό στην Αγγλία του 17 ου αιώνα και ποια ήταν η θέση και η στάση του προς αυτό 19, κάτι που θα φανεί σαφέστερα στη συνέχεια. Ιδιαίτερα σημαντικό αποτέλεσμα της πολιτικής αστάθειας είναι ότι από τη μια ο Hobbes αναζητά συνεχώς τρόπους επίτευξης πολιτικής σταθερότητας και ειρήνης, ενώ από την άλλη δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε πως η εικόνα που έχει για τον άνθρωπο και τις βασικές του ιδιότητες είναι σε ένα βαθμό αποτέλεσμα του ιστορικού του περιβάλλοντος. Αυτό βεβαίως θα γίνει πιο σαφές κατά την παρουσίαση τόσο των ιδιοτήτων του ανθρώπου όπως τον τοποθετεί ο Hobbes σε μια φυσική κατάσταση όσο και από τις προτάσεις που ο ίδιος κάνει σχετικά με το πώς θα μπορούσε μια κοινωνία να οργανωθεί ώστε να επιτευχθεί ασφάλεια και σταθερότητα. Η πολιτική αστάθεια όμως είναι ένα μόνο από τα χαρακτηριστικά της εποχής που σημάδεψαν τη σκέψη του. Άλλωστε ο ίδιος με τη βοήθεια ενός πλούσιου θείου του κατόρθωσε να σπουδάσει και να βρεθεί κατά καιρούς στην υπηρεσία και υπό την προστασία ισχυρών ανδρών της εποχής γεγονός που του επέτρεψε να ταξιδεύει και να επισκέπτεται βιβλιοθήκες του εξωτερικού ή και φιλοσόφους της εποχής 20. Ερχόμαστε λοιπόν στο δεύτερο και εξίσου σημαντικό γνώρισμα της εποχής του Hobbes που με πάσα βεβαιότητα επηρέασε το στοχασμό του και δεν είναι άλλο από τη «νέα επιστήμη» 21, η οποία σφράγισε με τον τρόπο της την πολιτική του φιλοσοφία. Θα μπορούσαμε να πούμε πως αν η πολιτική συγκυρία και αστάθεια επηρέασαν το περιεχόμενο της πολιτικής του σκέψης και τα ζητούμενα αυτής, η επιστήμη καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την στάση του απέναντι στην πολιτική φιλοσοφία και την μέθοδο με την οποία την παρήγαγε. Εμπνέεται κυρίως από τη φυσική επιστήμη του Γαλιλαίου 22, τα μαθηματικά και τη γεωμετρία την οποία γνώρισε στην ηλικία των 40 αλλά την αγάπησε αμέσως 23. Γενικότερα, στο πνεύμα της εποχής του αμφισβητεί την αριστοτελική παράδοση 24 και 17 ο. π σ ο. π σ Είναι στο σύνολο του έργου του Hobbes προφανής ο φόβος του για τον πόλεμο και κυρίως τον εμφύλιο και επίσης διαρκής η προσπάθειά του να εξασφαλιστεί η ασφάλεια και η ειρήνη. Επιθυμούσε ειρήνη και ασφάλεια αλλά βρισκόταν σε μια χώρα που αυτά ήταν σε διαρκή κίνδυνο εξαιτίας των αιτημάτων για ελευθερία και μεγαλύτερης συμμετοχής στην εξουσία από ανερχόμενες τάξεις όπως των εμπόρων και των επαγγελματιών, των οποίων δεν συμπαθούσε ούτε τις θρησκευτικές ούτε τις πολιτικές τους απόψεις.. Richard Peters, Hobbes, Peregrine Books 1956, σ Στην αρχή της ζωής του έλαβε κλασσική ανθρωπιστική παιδεία η οποία τον σημάδεψε και έμαθε την αρχαιοελληνική όπως και την λατινική γλώσσα. Glen Newey, Routledge Philosophy guide book to Hobbes and Leviathan, Routledge 2008 σ Η επιστήμη ήταν αυτό που έφερε την μεγάλη ρήξη των φιλοσόφων με τη θρησκεία και την παράδοση και τους έπεισε ότι η αλήθεια είναι κάτι που οι ίδιοι με τις δυνάμεις τους μπορούν και οφείλουν να αναζητήσουν. 22 Το βασικό και θεμελιώδες συστατικό της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η κινούμενη ύλη και αυτό το απέδιδε σαν γνώση στον Γαλιλαίο τον οποίο και θεωρούσε πατέρα της νέας επιστήμης. Iain Hampsher- Monk, A History of Modern Political Thought, Major political thinkers from Hobbes to Marx, Blackwell Publishing 1992, σ Richard Peters, Hobbes, Peregrine Books 1956, σ Η γεωμετρία αποτελεί για τον Hobbes το καλύτερο παράδειγμα μεθόδου γιατί αντίθετα με τη φυσική επιστήμη είναι αποτέλεσμα ανθρώπινης δημιουργίας όπως άλλωστε και η πολιτεία. 24 Χομπς: Φιλοσοφία, επιστήμη, Θρησκεία, μτφ. Μουντζούρογλου Νίκη, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1999, σ Η κριτική στον Αριστοτέλη γίνεται τόσο σε σχέση με την κληρονομιά που ο ίδιος άφησε στην παράδοση του αριστοτελισμού όσο και στον ίδιο, τη

9 9 ενθουσιασμένος από την τριβή με τη γεωμετρική μέθοδο επιστέφει τρόπον τινά στον Πλάτωνα και τους Πυθαγόρειους 25. Ήταν η δυνατότητα επίτευξης αληθούς γνώσης και βεβαιότητας που έλκυε τον Hobbes, του οποίου το συναίσθημα της ανασφάλειας επιβαρύνονταν από τα αντικειμενικά δεδομένα της πολιτικής αστάθειας, ενώ εκπληκτικό είναι το ότι ξεκινώντας με ορισμούς και αξιώματα, στη συνέχεια προχωρώντας σε συνδυασμούς θα μπορούσε να φτάσει σε συμπεράσματα τα οποία θα είχαν αφενός βεβαιότητα και ακρίβεια και αφετέρου δεν θα του ήταν γνωστά πριν ξεκινήσει τη διαδικασία 26. Ο Hobbes, λοιπόν, υιοθετεί την αναλυτική μέθοδο κατά την οποία μελετώντας μία πρόταση ή ένα φαινόμενο πρέπει να εργαστούμε έτσι ώστε να βρούμε τις θεμελιώδεις προτάσεις στις οποίες το φαινόμενο ή η πρόταση μπορεί λογικά να αναλυθεί 27. Ο συλλογισμός, όμως, συνθετικός ή αναλυτικός περιλαμβάνει ορισμούς, οι οποίοι αποτρέπουν την αμφιβολία και την ασάφεια 28 : «γιατί το καθετί γίνεται καλύτερα κατανοητό από τις συναποτελούσες αιτίες του, όπως σε ένα ρολόι η μια άλλη μικρή μηχανή, η ύλη, το σχήμα και η κίνηση των τροχών δεν μπορεί να γνωρισθούν αν δεν εξετασθούν χώρια και σε κομμάτια. Έτσι, για να ερευνήσουμε καλύτερα τα δικαιώματα των πολιτειών και των υποχρεώσεων των υπηκόων, πρέπει να κατανοήσουμε ορθά ποια είναι η ποιότητα της ανθρώπινης φύσης, σε ποια ζητήματα σε τι δεν ταιριάζει στο να δημιουργήσουμε μια πολιτεία και πως οι άνθρωποι πρέπει να συμφωνήσουν μεταξύ τους όταν σκοπεύουν να φτιάξουν μια καλά θεμελιωμένη πολιτεία» 29. Σε αυτό το σημείο χρήσιμο είναι να εξετάσουμε τον νομιναλισμό τουhobbes σύμφωνα με τον οποίο τίποτα δεν μπορεί να αποδειχτεί αν πρώτα δεν γνωρίσουμε και κατανοήσουμε το όνομα του πράγματος που εξετάζουμε, πράγμα όμως που δεν είναι τόσο απλό πάντα καθώς συχνά οι ομιλούντες καταφύγουν σε αυθαίρετους ορισμούς των βασικών προτάσεων 30. Οι έννοιες ως αναπαραστάσεις ποιοτήτων που προκύπτουν από τις αισθήσεις εκφράζονται στην ομιλία από ένα όνομα: «πρωταρχή όλων των σκέψεων του ανθρώπου είναι ό, τι αποκαλούμε αίσθηση, διότι στον ανθρώπινο νου δεν υπάρχει τίποτε που να μην έχει ολικά ή μερικά αποτυπωθεί στα αισθητήρια όργανα» 31, ενώ επίσης στο απόσπασμα του Λεβιάθαν περί ομιλίας αναφέρει ότι «η ομιλία χρησιμεύει στη μετατροπή του νοερού λόγου σε προφορικό, ή της αλληλουχίας των σκέψεων σε αλληλουχία λέξεων με δύο ωφέλιμες συνέπειες την καταγραφή των συμπερασμάτων της ψυχής μας και ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις ίδιες λέξεις για να δηλώσουν (μέσω της σύνδεσης και της ιεράρχησής τους) στους άλλους, τι αντιλαμβάνονται,, ή τι σκέπτονται για κάποιο θέμα, καθώς επίσης και για να ανακοινώσουν τι επιθυμούν, φυσική του, αλλά και την πολιτική του όπου κατηγορείται από την Hobbes ότι δεν κατόρθωσε να διακρίνει τον φυσικό από τον πολιτικό άνθρωπο προεκτείνοντας τη πραγματική κοινωνική ανισότητα σε φυσική ανισότητα. 25 Richard Peters, Hobbes, Peregrine Books 1956, σ. 46. Εντυπωσιάζεται από τη σκέψη ότι ο κόσμος χαρακτηρίζεται από κάποιου τύπου γεωμετρικό σχέδιο, καθώς και από τη μέθοδο η οποία εγγυάται βεβαιότητα αλήθειας και ακρίβειας στα αποτελέσματά της. 26 ο. π. σ ο. π. σ ο. π. σ Thomas Hobbes, De Cive, Printed by J.C. for R. Royston, at the Angel in Ivie-Lane (Source: Archive for the History of Economic Thought created by Rod Hay at McMaster University in Canada. σ. The authors preface to the reader. 30 Richard Peters, Hobbes, Peregrine Books 1956, σ Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος 1, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Πασχαλίδης Γρηγόρης - Μεταξόπουλος Αιμίλιος, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1989, σ.83

10 10 φοβούνται ή ότι άλλο πάθος αισθάνονται» 32. Αφού έχει αποδεχτεί τις λέξεις ως εργαλείο που βοηθά την ανθρώπινη σκέψη τόσο να θυμάται έννοιες και συνδέσεις είναι απαραίτητες για τη δυνατότητα υπολογισμού των αριθμών ή των μεγεθών της ταχύτητας και της δύναμης 33 ο Hobbes καταλήγει στο ότι «η αλήθεια συνίσταται στην ορθή διάταξη των ονομάτων στις αποφάνσεις μας» 34 καθώς και στο ότι «είναι αναγκαίο για όποιον αναζητά την αληθινή γνώση να εξετάσει τους ορισμούς που έχουν δοθεί από προηγούμενους συγγραφείς και είτε να τους διορθώσει, εάν έχουν διατυπωθεί απρόσεχτα, είτε να τους διατυπώσει ο ίδιος» 35. Μπορούμε, λοιπόν, να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Hobbes εργάζεται στην αναζήτηση της βέβαιης αλήθειας στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας. Αναγνωρίζει την ανεξαρτησία της πολιτικής φιλοσοφίας από την φυσική επιστήμη, καθότι οι όροι της δεν είναι δάνειο από τη φυσική επιστήμη η καμία άλλη επιστήμη, αλλά προέρχονται από την εμπειρία 36, και επιχειρεί να εισάγει τη μέθοδο των φυσικών επιστημών στην πολιτική αφού πριν τον ίδιο δεν υπήρχε αυθεντική επιστήμη της ηθικής και της πολιτικής 37. Η εφαρμογή στον χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας της επιστημονικής μεθόδου της γεωμετρίας είναι αυτό που θεωρεί ότι θα του επιτρέψει να κατανοήσει σε βάθος και με ακρίβεια την φύση του ανθρώπου και των κοινωνιών 38. Άλλωστε, η πολιτική σε σχέση με τη φυσική επιστήμη έχει το πλεονέκτημα ότι όπως και στη γεωμετρία, έτσι και στην πολιτική αυτό που ερευνούμε είναι κάτι που έχουμε δημιουργήσει και επομένως γνωρίζουμε τα αίτιά τους άμεσα από την εμπειρία, ενώ στις φυσικές επιστήμες τα αρχικά αίτια είναι άγνωστα και μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για το ποιά είναι τα αίτια των φαινομένων που παρατηρούμε και ερευνούμε 39 Τέλος, κρίνεται σκόπιμο να αναφέρουμε εν συντομία το ποιες ήταν οι συζητήσεις πάνω στην πολιτική φιλοσοφία τις οποίες ο Hobbes λαμβάνει υπ όψιν και στις οποίες απαντάει. Η εναντίωσή του παραδείγματος χάριν στους σχολαστικούς είναι σαφής τόσο στη μέθοδο όσο και στο περιεχόμενο. Τα ζητήματα της εποχής, από την άλλη, σε φιλοσοφικό επίπεδο δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζονταν στην πολιτική. Από τη μία ο Robert Filmer από τη μεριά των φιλοβασιλικών αναφέρεται στην ελέω θεού μοναρχία στηρίζοντάς την και θεμελιώνοντάς την στην πατρική εξουσία πάνω στην οικογένεια. Ο Hobbes χωρίς άμεσες μεν αναφορές στο έργο του Filmer διαφοροποιείται, αν και φαίνεται να στηρίζει το ίδιο πολίτευμα στο ότι θεωρεί θεμέλιο της πολιτικής τη συναίνεση υποστηρίζοντας ότι η εξουσία δεν προέρχεται από τον θεό αλλά από τη συμφωνία του συνόλου των πολιτών. 32 ο. π. σ ο. π. σ ο. π. σ ο. π. σ Leo Strauss, The Political Philosophy of Hobbes, translated by Elsa M. Sinclair, The University of Chicago Press 1952, σ Tom Sorell, The science in Hobbes s Politics, in Perspectives on Thomas Hobbes, edt G. A. J. Rogers and Alan Ryan, Oxford University Press, New York 1990, σ Η πρωτοτυπία του Hobbes συνίσταται στο ότι αναζητά τα υλικά θεμελίωσης της επιστήμης της πολιτικής στη φυσική και την επιστήμη του ανθρώπινου σώματος. Χομπς: Φιλοσοφία, επιστήμη, Θρησκεία, μτφ. Μουντζούρογλου Νίκη, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1999, σ Woolhouse R. S., Φιλοσοφία της επιστήμης, οι εμπειριστές, μτφ Τσούρτη Σοφία, εκδ Στάχυ, Αθήνα 2000, σ

11 11 Σε κάθε περίπτωση όμως οι δύο άνδρες μοιράζονταν σε μεγάλο βαθμό κοινές απόψεις σχετικά με τη δύναμη των κυρίαρχων και τα καθήκοντα- υποχρεώσεις των υπηκόων 40. Μια άλλη περίπτωση φιλοσόφου που μας ενδιαφέρει είναι ο Gassendi, ο οποίος προσπάθησε να αναβιώσει ιδέες του Επίκουρου, με το οποίο ο Hobbes έγινε φίλος 41. Με τον Gassendi o Hobbes είχε κοινά όπως ότι συμφωνούσαν σχετικά με τη μέθοδο η οποία έπρεπε να ακολουθηθεί: Σύμφωνα με τον Hobbes, για να γίνει γράψει κανείς με ακρίβεια και πειστικότητα για την ηθική και την πολιτική πρέπει να ξεκινήσει με αρχές αδιαμφισβήτητες από τις οποίες θα προκύψουν συμπεράσματα μέσω της λογικής που θα είναι πέραν αμφιβολιών. Αντίστοιχα ο Gassendi αναφέρεται στους ακόλουθους του Αριστοτέλη ως τους δογματικούς φιλοσόφους και τους κατηγορεί μεταξύ άλλων για την έχθρα τους απέναντι στα μαθηματικά και τη μεθοδολογική τους σύγχυση 42. Βεβαίως αρκετές είναι και οι διαφορές μεταξύ των φιλοσόφων όπως η σημασία του θανάτου και ιδίως του πρόωρου θανάτου που στον Hobbes θεωρείται κάτι σαν το απόλυτο κακό, κάτι που λογικά είναι υποχρεωτικό να αποφεύγεται από κάθε άνθρωπο, ενώ στον Gassendi τείνει να μειώνεται η αξία του και η σημασία της αποφυγής του, ή το κατά πόσο ο άνθρωπος είναι κοινωνικό όν από τη φύση του, κάτι στο οποίο ο Hobbes αντιτίθεται ενώ ο Gassendi το υποστηρίζει 43. Ακόμα σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι τόσο ο Descartes 44 και ο Bacon, όσον αφορά στη μέθοδο με την οποία θα μπορέσει ο άνθρωπος να διαβάσει τα μυστικά της φύσης χρησιμοποιώντας τον λόγο του 45 όσο και ο Machiavelli με το έργο του ο Ηγεμόνας είχαν προετοιμάσει το έδαφος για τον ερχομό στην πολιτική φιλοσοφία του Hobbes 46. Έχοντας παραθέσει εν συντομία κάποιες βασικές παραμέτρους και χαρακτηριστικά της σκέψης του Hobbes σε επίπεδο επιρροών στο περιεχόμενο της σκέψης του και στη μέθοδό του προχωρούμε άμεσα στην παρουσίαση των βασικών στοιχείων της πολιτικής του φιλοσοφίας που θα μας επιτρέψουν να κατανοήσουμε τόσο τη θέση όσο και το περιεχόμενο της ελευθερίας στη σκέψη του. Άλλωστε, στη μέθοδο που υιοθετεί ο Hobbes η εύρεση των θεμελίων είναι ιδιαίτερης σημασίας και οι προϋποθέσεις σε κοινωνικό και κυρίως σε ανθρωπολογικό επίπεδο που δέχεται ως ορθές και αποδεκτές, συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό σε αυτό που θα προκύψει ως φιλοσοφικό οικοδόμημα, ενώ επίσης από τις προϋποθέσεις του διαφαίνονται οι επιρροές αλλά και οι επιδιώξεις του. 40 Johann P. Sommerville, Thomas Hobbes, Political Ideas in Historical Context, St Martin s Press, Mew York 1992, σ ο. π. σ ο. π. σ Routledge History of Philosophy, Volume 4, The Renaissance and 17 th century Rationalism, edt G. H. R. Parkinson,1993 σ Ο Descartes ήταν ένας από τους φιλοσόφους με τον οποίο ο Hobbes επικοινωνούσε με τη βοήθεια του κοινού τους φίλου Mersenne και παρά τον θαυμασμό του ενός άνδρα για τον άλλο είχαν φιλοσοφικές διαφορές όπως αυτή σχετικά με τον δυισμό του Descartes που ο Hobbes απέρριπτε, διατηρώντας όμως και οι δύο ένα αντί- αριστοτελικό μέτωπο. Χομπς: Φιλοσοφία, επιστήμη, Θρησκεία, μτφ. Μουντζούρογλου Νίκη, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1999, σ Αν και μεταξύ τους οι δύο διαφωνούσαν στο ποια θα ήταν αυτή, και οι δύο αποδέχονταν και υποστήριζαν πως μια τέτοια μέθοδος υπάρχει 46 Richard Peters, Hobbes, Peregrine Books 1956, σ. 45

12 12 Μηχανιστικός υλισμός, ατομικισμός και η θεωρία των παθών. Στην προσπάθεια διερεύνησης της έννοιας της ελευθερίας στη σκέψη του Hobbes βλέπουμε κατ αρχάς τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις της φιλοσοφίας του που είναι σε μεγάλο βαθμό αποτελέσματα τόσο της ιδιοσυγκρασίας του όσο και της μεθόδου που επιλέγει να ακολουθήσει. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον τύπο της ελευθερίας που ο Hobbes αναγνωρίζει ως δυνατή στους ανθρώπους και τα όρια που αυτή μπορεί και πρέπει να έχει. Αυτές οι προϋποθέσεις άλλωστε αποτελούν τις βασικές- θεμελιώδεις προτάσεις στις οποίες ο Hobbes στηρίζει το οικοδόμημά του και με βάση τις οποίες με τη χρήση του λόγου θα μπορέσει να ανασυγκροτήσει την αντίληψη που έχουμε για τον άνθρωπο και την κοινωνία και να προτείνει τους τρόπους συγκρότησης μιας ευνομούμενης, ασφαλούς, εύτακτης και ειρηνικής κοινωνίας. Ξεκινάμε με το μηχανιστικό υλισμό του Hobbes ο οποίος αποτελεί βασική και αναπόσπαστη πτυχή της σκέψης του αναφορικά με τη φύση και τον άνθρωπο, αφού, επηρεασμένος από τις ανακαλύψεις του Γαλιλαίου στο πεδίο της μηχανικής, αναλαμβάνει το έργο να θέσει την κίνηση ως την βασική ενοποιητική αρχή του φιλοσοφικού του συστήματος 47 Σαν θεωρία ο μηχανιστικός υλισμός είναι επηρεασμένη από τη μηχανική και δηλώνει ότι τα φαινόμενα συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούν τη ζωή και τη σκέψη, μπορούν να εξηγηθούν με όρους αλληλεπίδρασης δυνάμεων και την απλή ή σύνθετη διάρθρωση υλικών σωμάτων τόσο η φύση όσο και ο άνθρωπος θεωρούνται μηχανές και επειδή το μυαλό εξηγείται με μηχανικούς όρους δυσκολεύει με αυτόν τον τρόπο την ταυτόχρονη ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης47f48. Ό, τι υπάρχει πραγματικά είναι η ύλη και τα πράγματα που θεωρούνται συχνά άυλα όπως ο χώρος και ο χρόνος, η σκέψη ή οι λογικές συνδέσεις είναι απλά ιδιότητες του μυαλού48f49. Η ζωή κατά τον Hobbes είναι κίνηση σωμάτων 49F50 και αυτή η κίνηση είναι το μόνο που υπάρχει είτε στο περιβάλλον είτε στο εσωτερικό του ανθρώπου. Οι αισθήσεις, τα πάθη του ανθρώπου, οι σκέψεις και η αλληλουχία των σκέψεων, ακόμα και το τι θεωρείται καλό ή κακό όπως και η ευχαρίστηση και η δυσαρέσκεια είναι έννοιες που στηρίζονται στην κίνηση ή σχετίζονται με αυτή50f51. Αν και η εκτενής παρουσίαση της θεωρίας αυτής δεν είναι το ζητούμενο σε αυτήν την εργασία, είναι χρήσιμο να παρατεθεί η άποψη του Hobbes ότι ζητούμενο, εγγενής τάση και συμπεριφορά, κάθε σώματος σε κίνηση είναι το να συνεχίσει την κίνησή του, δηλαδή το ότι η επιθυμία διατήρησης της ζωτικής κίνησης, το ένστικτο της 47 Samuel I. Mintz, The hunting of Leviathan, 17 th century reactions to the materialism and moral philosophy of Thomas Hobbes, Cambridge University Press 1970, σ The Blackwell Dictionary of Western Philosophy, Nicholas Bunnin and Jiyuan Yu Blackwell publishing 2004, σ Samuel I. Mintz, The hunting of Leviathan, 17 th century reactions to the materialism and moral philosophy of Thomas Hobbes, Cambridge University Press 1970, σ Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος 1, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Πασχαλίδης Γρηγόρης - Μεταξόπουλος Αιμίλιος, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1989 σ Samuel I. Mintz, The hunting of Leviathan, 17 th century reactions to the materialism and moral philosophy of Thomas Hobbes, Cambridge University Press 1970, σ. 64. Τα πρώτα κεφάλαια του Λεβιάθαν δεν είναι παρά μια αναλυτική παρουσίαση αυτής της θεωρίας.

13 13 αυτοσυντήρησης, είναι η ψυχολογική έκφραση της φυσικής πραγματικότητας 52. Ο άνθρωπος ως κινούμενο σώμα επιθυμεί, βάσει της φύσης του, να συνεχίσει να βρίσκεται σε κίνηση εν ζωή και αυτή του η ιδιότητα είναι που τον φέρνει σε αντιπαράθεση με τους άλλους ανθρώπους όταν δύο ή περισσότεροι επιθυμούν το ίδιο πράγμα που θα συμβάλλει στη διατήρηση της ζωής τους τοποθετώντας τον όταν δεν υπάρχει κοινή εξουσία σε κατάσταση πολέμου όλων εναντίον όλων 53. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην κίνηση των σωμάτων και συγκεκριμένα των ανθρώπων απαξιώνεται από τον Hobbes η έννοια της λογικής σε σχέση με την παράδοση και δεν υπάρχει πλέον η ελεύθερη βούληση με τη μορφή ενός υποκειμένου πουαποφασίζει και επιλέγει έλλογα τις επιδιώξεις του 54. Η λογική για τον Hobbes δεν είναι τίποτε άλλο πέραν ενός εργαλείου με το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να υπολογίσει τις συνέπειες των πράξεών του και τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να αποκτήσει κάτι 55, ένα ακόμα όπλο όπως η ταχύτητα ή η δύναμη. Αυτή η θεώρηση του Hobbes σαφέστατα επηρεάζει το περιεχόμενο της ελευθερίας, αφού όταν αναφερόμαστε σε ανθρώπους ως κινούμενα σώματα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ηθική ελευθερία. στο βαθμό που η κίνηση δεν είναι ελεύθερη 56. Ο άνθρωπος σε αυτό το σχήμα σκέψης ούτε ορίζει τις επιθυμίες του, αφού είναι αποτέλεσμα εσωτερικών διαδικασιών στις οποίες αδυνατεί να παρέμβει 57 ούτε από την άλλη είναι υπεύθυνος για αυτές. Το μόνο που μπορεί είναι να αναζητά τον καλύτερο δυνατό τρόπο να τις πραγματοποιήσει υπολογίζοντας σχέδια δράσης και συνέπειες. Αυτό το ζήτημα στον Hobbes, όμως, δεν αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα. Καταρχάς δεν υπάρχει στα πράγματα από μόνα τους η έννοια του καλού και του κακού που θα έδινε στις πράξεις κάποια ηθική βαρύτητα 58. Από την άλλη, μολονότι οι επιθυμίες δεν είναι επιλογή του ατόμου, αυτό είναι ελεύθερο στο βαθμό που δεν υπάρχει κανένα εξωτερικό εμπόδιο στην προσπάθεια πραγμάτωσής τους 59. Ο ίδιος ο Hobbes αναφερόμενος στην έννοια της ελεύθερης βούλησης αναφέρει ότι: «από τη χρήση της λέξης ελεύθερη βούληση δεν μπορεί να συναχθεί η ελευθερία της βούλησης, της επιθυμίας ή της ροπής, αλλά η ελευθερία του ανθρώπου, η οποία συνίσταται στην ανεμπόδιστη πραγμάτωση της βούλησης, της επιθυμίας ή της ροπής του» Iain Hampsher- Monk, A History of Modern Political Thought, Major political thinkers from Hobbes to Marx, Blackwell Publishing 1992, σ Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος 1, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Πασχαλίδης Γρηγόρης - Μεταξόπουλος Αιμίλιος, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1989 σ Αντίθετα, στον Hobbes, οι ορέξεις και οι επιθυμίες των ατόμων μοιάζουν να προκύπτουν από μια σύγκρουση δυνάμεων σε ένα παθητικό δοχείο Iain Hampsher- Monk, A History of Modern Political Thought, Major political thinkers from Hobbes to Marx, Blackwell Publishing 1992, σ Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος 1, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Πασχαλίδης Γρηγόρης - Μεταξόπουλος Αιμίλιος, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1989 σ Samuel I. Mintz, The hunting of Leviathan, 17 th century reactions to the materialism and moral philosophy of Thomas Hobbes, Cambridge University Press 1970, σ. 66. Η θεώρηση του μηχανιστικού υλισμού που ακόλουθα οδηγεί στην κατάργηση των τελικών σκοπών καθιστά την ικανότητα της ελεύθερης επιλογής και επομένως της επιλογής μεταξύ καλού και κακού ανούσια και αδύνατη. 57 Δεν υπάρχει το υποκείμενο ως τέτοιο που θα επιλέξει τις επιθυμίες παρά μόνο το υποκείμενο που θα αναζητήσει τρόπους για την επίτευξή τους. Βλ. έννοια της ροπής ο. π. σ Καλό ορίζεται ως το επιθυμητό και το κακό ως αυτό που κάποιος αποστρέφεται ή μισεί. ο. π. σ Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος 1, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Πασχαλίδης Γρηγόρης - Μεταξόπουλος Αιμίλιος, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1989 σ ο. π. σ. 278

14 14 Σε κάθε περίπτωση, βλέπουμε ότι ο Hobbes έχει κατά νου πολύ συγκεκριμένη έννοια της ελευθερίας, συγκεκριμένα αυτή της αρνητικής ελευθερίας, η οποία στα πλαίσια του μηχανιστικού υλισμού, που τοποθετεί στη βάση της ανθρωπολογίας του, περιορίζεται στην εξωτερική ελευθερία κίνησης. Χαρακτηριστικό είναι ότι κατά τον Hobbes η ελευθερία και η αναγκαιότητα δεν είναι ασυμβίβαστες μεταξύ τους και το επιχείρημά του είναι ότι οι εθελοντικές πράξεις του ανθρώπου επειδή πηγάζουν από τη βούλησή του, πηγάζουν από την ελευθερία ενώ ταυτόχρονα επειδή κάθε πράξη προκύπτει από μία αιτία, πηγάζουν επίσης και από την αναγκαιότητα 61. Ελευθερία είναι να κάνει κανείς αυτό που η θέληση είναι καθορισμένη να επιθυμεί 62. Καθορισμένη είναι η θέληση στο ότι έχει αναγκαία και υλικά αίτια, ενώ ο όρος ελευθερία δεν μπορεί να αφορά στη θέληση αλλά σε αυτόν που την έχει, όποια και αν είναι αυτή, μολονότι οι άνθρωποι από άγνοια των αιτιών κατά κανόνα δίνουν εσφαλμένο ορισμό της αλήθειας 63 Προχωρούμε αμέσως στην εξέταση του ατομικισμού που επίσης τοποθετεί ο Hobbes στη βάση της πολιτικής του θεωρίας και της ανθρωπολογίας του. Σκόπιμο είναι να εξετάσουμε τον ορισμό της έννοιας του ατομικισμού, όπου βλέπουμε ότι σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση τα άτομα αντί των συνόλων έχουν βασική αξία και θεμελιώδη σημασία, ενώ επίσης μπορούν να κατανοηθούν εκτός του συνόλου συγκεκριμένα στην πολιτική υποστηρίζεται ότι το άτομο θεωρείται ως φορέας δικαιωμάτων και ότι μια κυβέρνηση μπορεί να προκύψει μόνο από την συναίνεση των ατόμων63f64. Ο Hobbes σαφέστατα εμπίπτει σε αυτή τη κατηγορία στοχαστών αν και το συγκεκριμένο περιεχόμενο του ατομικισμού του είναι αντικείμενο συζητήσεων. Η προτεραιότητα που δίνει στα άτομα είναι σαφής, αλλά τα χαρακτηριστικά των ατόμων με αυτή τη θεώρηση είναι αυτά που θα καθορίσουν το περιεχόμενο και τα επί μέρους χαρακτηριστικά της πολιτικής κοινωνίας. Ας δούμε όμως το ζήτημα από την αρχή. Ο ατομικισμός του Hobbes συνίσταται στο ότι τα άτομα μπορούν να υφίστανται και εκτός πολιτικής οργάνωσης και για να συγκροτηθεί πολιτική οργάνωση και κυβέρνηση πρέπει το καθένα από αυτά να συναινέσει64f65. Στο σημείο αυτό όμως μας ενδιαφέρει πρωτίστως σε σχέση με την ελευθερία στον Hobbes είναι ότι τα άτομα δεν μπορούν να έχουν καμία υποχρέωση αν πρώτα οι ίδιοι δεν την έχουν αναλάβει65f66. Οι άνθρωποι έχουν υποχρεώσεις που επιβάλλουν στον εαυτό τους και καμία άλλη, ενώ οι κυρίαρχοι- κυβερνήσεις έχουν 61 ο π. σ The Change in Hobbes s Definition of Liberty, P. C. Hood. Thomas Hobbes Critical Assessments vol. III Politics and Law, edt Preston King, Routledge 1993 σ Samuel I. Mintz, The hunting of Leviathan, 17 th century reactions to the materialism and moral philosophy of Thomas Hobbes, Cambridge University Press 1970, σ The Blackwell Dictionary of Western Philosophy, Nicholas Bunnin and Jiyuan Yu Blackwell publishing 2004, σ Hobbes and individualism, by Alan Ryan, perspectives on Thomas Hobbes, edt G. A. J. Rogers and Alan Ryan, Oxford University Press, New York 1990, σ ο. π. σ. 92

15 15 67 εξουσία μόνο επειδή τους έχει δοθεί. Το άτομο λοιπόν σε κάθε περίπτωση είναι αυτό που απόλυτα ελεύθερο ελέγχει τις πράξεις και το μέλλον του έστω και στο ντετερμινιστικό περιβάλλον που έχουμε περιγράψει. Εδώ όμως προκύπτει ένα πρόβλημα στη σκέψη του Hobbes που συνίσταται στην υποχρέωση του ατόμου να υπακούει στον φυσικό νόμο, ο οποίος δεν είναι αποτέλεσμα της δικής του βούλησης και απόφασης. Αναφορικά με το ζήτημα αυτό, που είναι ωφέλιμο για την παρούσα συζήτηση, είναι ουσιώδες να δούμε απέναντι σε ποιόν είναι η υποχρέωση του ανθρώπου, σε ποιο βαθμό και κατά πόσο αυτό σχετίζεται με την υποταγή στην κυρίαρχη εξουσία. Οι νόμοι της φύσης είναι γενικοί κανόνες που ανακαλύπτονται με τη λογική και σύμφωνα με τους οποίους απαγορεύεται στον άνθρωπο να πράττει αυτό που είναι καταστροφικό για τη ζωή του ή να πράττει έτσι ώστε να χάνει τα μέσα για την διατήρηση της ζωής του 68, ενώ αλλού περιγράφονται ως θεωρήματα, η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι,. Τα προβλήματα ως αυτοσυντηρούμενες που ανακύπτουν οντότητες από μια τέτοια είναι θεώρηση προγραμματισμένοι της ελευθερίας 69. Ακόμα όπως όμως και κατά και πόσο αν πούμε αυτή ότι τροποποιείται αυτός που όταν απαιτεί- επιχειρείται επιβάλλει η μετάβαση υποταγή στους στην νόμους πολιτική της κοινωνία φύσης, είναι και ο οργάνωση θεός, ακόμα είναι πιο ζητήματα σημαντικό, που ωστόσο, θα αναλυθούν είναι δούμε εκτενέστερα με ποια στη του συνέχεια. ιδιότητα ο θεός επιβάλλει στους ανθρώπους τους νόμους της φύσης, και αυτή δεν είναι του δημιουργού και η ευγνωμοσύνη των ανθρώπων για την προσφορά του, αλλά η δύναμή του και το ότι ως δημιουργός της ύπαρξής μας είναι και ο δημιουργός των πράξεών μας 70. Ο θεός δεν μπορεί να πράξει αδικία εις βάρος μας παραπάνω από όσο μπορεί κάποιος να αδικήσει ένα δοχείο το οποίο δημιουργεί και μετά σπάει επειδή δεν το έφτιαξε καλά 71. Εν συνεχεία, στην πολιτική κατάσταση, ο κυρίαρχος, ο οποίος είναι δημιούργημα των ανθρώπων και της συναίνεσής τους, αναλαμβάνει ο ίδιος την τήρηση του φυσικού νόμου αλλά χωρίς να δεσμεύεται για το παραμικρό μέρος του στο σύνολο των υπηκόων, αφού δεσμεύεται μόνο από το θεό και τη συνείδησή του 72. Ο κυρίαρχος έχει καθήκον να τηρεί τους νόμους της φύσης ως ιδιωτικό και όχι δημόσιο πρόσωπο,μπορεί να κάνει περισσότερο καλό από τους υπόλοιπους με την τήρηση του νόμου γιατί έχει περισσότερη δύναμη από όλους τους υπόλοιπους, δύναμη που οι υπήκοοι του έδωσαν 73. Οι υπήκοοι το μόνο που διατηρούν ως δικαίωμα είναι το να κρίνουν κατά πόσο η υπακοή και η υποχρεώσεις που τους επιβάλλονται αξίζουν τον κόπο 74, κάτι που στην ουσία είναι και δικαίωμά τους ως προς τον νόμο της φύσης σε προ- πολιτικό επίπεδο 75. Αυτό που έχει σημασία στον ατομικισμό του Hobbes είναι ότι τα άτομα προηγούνται της κοινωνίας και σε κάθε περίπτωση διατηρούν αναφαίρετα δικαιώματα(αν και ο 67 ο. π. σ Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος 1, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Πασχαλίδης Γρηγόρης - Μεταξόπουλος Αιμίλιος, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1989 σ Hobbes and individualism, by Alan Ryan, perspectives on Thomas Hobbes, edt G. A. J. Rogers and Alan Ryan, Oxford University Press, New York 1990, σ ο. π. σ ο. π. σ ο. π. σ ο. π. σ ο. π. σ Απλώς ο Hobbes θεωρεί παρανοϊκό να μην συμμορφώνονται οι άνθρωποι με τον νόμο της φύσης ο οποίος στοχεύει στο να βοηθήσει στην αυτοσυντήρησή τους και την ειρήνη.

16 16 Hobbes δεν τα περιγράφει ακριβώς ως τέτοια) και την ελευθερία να πράξουν κατά βούληση 76, μολονότι ο Hobbes δηλώνει πως η άσκηση της ελευθερίας τους μπορεί και πιθανότατα θα έχει ως άμεσο αποτέλεσμα τον πόλεμο του υποκειμένου με όλους τους υπόλοιπους, που θα οδηγήσει στον πρόωρο θάνατο του, κάτι που θεωρείται από τον ίδιο παράλογο. Ήδη όμως έχουμε αναφέρει ότι η έννοια της ελευθερίας στον Hobbes συνίσταται μόνο στην έλλειψη εξωτερικών εμποδίων κατά την προσπάθεια επίτευξης ενός σκοπού ή εκτέλεσης μιας πράξης και συνακόλουθα είναι συμβατή τόσο με την αναγκαιότητα αλλά και με το φόβο. Τα άτομα, λοιπόν, έστω και με τη περιορισμένη ηθικότητα που τους επιτρέπει ο Hobbes, είναι ελεύθερα στο να συμμετέχουν ή όχι σε μια πολιτεία ή να υπακούσουν ή όχι στους νόμους της 77. Η υπόσχεσή τους μπορεί να σπάσει αν κρίνουν ότι οι κίνδυνοι είναι περισσότεροι από την τήρησή της απ ότι από την μη τήρησή της, μολονότι το σπάσιμο της υπόσχεσης οδηγεί στην πιθανή καταστροφή τους. Η διατήρηση των φυσικών τους δικαιωμάτων, δηλαδή η με κάθε τρόπο προώθηση της αυτοσυντήρησής τους, επιτρέπει ακόμα και την υπό προϋποθέσεις παράβαση του φυσικού νόμου ο οποίος συνίσταται κυρίως στην προώθηση της ειρήνης μα κάθε δυνατό τρόπο όσο παράλογο και αν αυτό ακούγεται. Έχουν ανά πάσα στιγμή το δικαίωμα να επιλέξουν την καταστροφή τους και αυτή κατά τον Hobbes είναι μια ελεύθερη επιλογή 78. Πτυχές αυτού του ζητήματος θα διασαφηνιστούν και στη συνέχεια κατά την αναφορά στο κοινωνικό συμβόλαιο και τη ρητή ή όχι συναίνεση σε αυτό. Κλείνουμε αυτό το κεφάλαιο με μια σύντομη αναφορά στη θεωρία των παθών του Hobbes, η οποία θα μας επιτρέψει να εξετάσουμε καλύτερα την ελευθερία αλλά και γενικότερα το περιεχόμενο της πολιτικής φιλοσοφίας του Hobbes. Τα πάθη των ανθρώπων είναι αυτά που καθορίζουν τη συμπεριφορά του και ορίζονται σε κάθε περίπτωση μέσω των εννοιών της αποστροφής ή της επιθυμίας που ορίζουν το καλό και το κακό, αλλά και ανάλογα με το αντικείμενο που επιθυμείται ή αποστρέφεται, ή τις προσδοκίες των ανθρώπων σε σχέση με αυτό 79. Η βούληση του ανθρώπου κατά τον Hobbes δεν είναι τίποτε άλλο από «την τελική επιθυμία ή αποστροφή που συνδέεται άμεσα με την εκτέλεση ή παράλειψη μιας πράξης η τελευταία επιθυμία της διαδικασία της στάθμισης» 80. Η στάθμιση στον Hobbes είναι η διαδικασία κατά την οποία για το ίδιο αντικείμενο στο νου του άτομου εναλλάσσεται η επιθυμία και η αποστροφή, η ελπίδα ή ο φόβος ή οι σκέψεις για τις καλές ή κακές συνέπειες της υλοποίησης ή παράλειψης μιας πράξης ενώ χαρακτηριστική είναι η φράση τουότι «η στάθμιση τελειώνει όταν το αντικείμενό της είτε πραγματοποιείται είτε θεωρείται αδύνατο, ενώ μέχρι τότε διατηρούμε την ελευθερία να πράξουμε ή να παραλείψουμε κατά την όρεξη ή την αποστροφή μας 81. Το ότι οι άνθρωποι δεν πράττουν κάτι το οποίο φαινομενικά 76 Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτή τη δυνατότητα, δηλαδή της επιστροφής στη φυσική κατάσταση, ο Hobbes την διατηρεί για τους ανθρώπους μόνο σε περίπτωση άμεσου κινδύνου για τη ζωή τους. 77 Ψυχοπαίδης Κοσμάς, Κανόνες και Αντινομίες στην Πολιτική, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1999, σ Σε κάθε περίπτωση αυτό αφορά τα μεμονωμένα άτομα αφού στον Hobbes δεν υπάρχει το δικαίωμα της επανάστασης. ο. π. σ Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος 1, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Πασχαλίδης Γρηγόρης - Μεταξόπουλος Αιμίλιος, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1989 σ ο. π. σ ο. π. σ. 130.