Παροχής Βοήθειας Κατ Οίκον.

Transcript

1 1 Πανεπιστήµιο Αιγαίου Τµήµα Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστηµάτων Σχεδιασµός Ροµποτικού Συστήµατος Παροχής Βοήθειας Κατ Οίκον. ιπλωµατική Εργασία, Προπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών Αθανασία. Λουλούδη Μάιος 2008

2

3 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕ ΙΑΣΗΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ιπλωµατική Εργασία, Προπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών: Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστηµάτων Θέµα Εργασίας: Σχεδιασµός Ροµποτικού Συστήµατος Παροχής Βοήθειας Κατ Οίκον. Συγγραφή Εργασίας: Αθανασία. Λουλούδη, 511/ Επιβλέπων Καθηγητής: Βασίλειος Μουλιανίτης Τριµελής Επιτροπή: Βασίλειος Μουλιανίτης Παρασκευάς Παπανίκος Γεώργιος Σταθάκης Μάιος

4

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα πρωταρχικά να ευχαριστήσω τον καθηγητή µου και επιβλέποντα της εργασίας, κ. Βασίλειο Μουλιανίτη, ο οποίος µε την καθοδήγηση, τη βοήθεια, την υποστήριξη και την εµπιστοσύνη, που αµέριστα µου επέδειξε, ενίσχυσε µε σηµαντικό τρόπο την εκπόνηση της παρούσας διπλωµατικής εργασίας. Τέλος, δεν θα µπορούσα παρα να ευχαριστήσω, εκ βάθους καρδιάς, την οικογένειά µου για την ανεκτίµητη υποστήριξη που µου προσέφερε καθ όλη τη διάρκεια αυτής µου της προσπάθειας. Σύρος, Μάιος

6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΟΜΗ & ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΜΕΡΟΣ ΠΑΡΟΧΗ ΦΡΟΝΤΙ ΑΣ ΑΠΟ ΑΠΟΣΤΑΣΗ Γενικά Φροντίδα Εξ Αποστάσεως Τηλεϊατρική Αναγκαιότητα και Παράγοντες Ανάπτυξης Ιστορική Αναδροµή Τύποι τηλεϊατρικής Τοµείς εφαρµογών Πλεονεκτήµατα - Συµπεράσµατα Κατ Οίκον Νοσηλεία Ορισµός Ιστορία Καθήκοντα νοσηλευτή Ο ρόλος της οικογένειας Μειονεκτήµατα της νοσηλείας στο σπίτι Προγράµµατα και Συστήµατα Φροντίδας Ασθενή «Βοήθεια Στο Σπίτι» Νοσηλεία Στο Σπίτι - Ερυθρός Σταυρός «Ambulance» «HygeiaNet» CHS: Distance Information Technologies For Home Care PANACEIA -ITV ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΜΠΟ ΙΖΟΜΕΝΑ ΑΤΟΜΑ Γενικά

8 2.2 Στατιστικά στοιχεία Προβλήµατα και υσκολίες Αυτόνοµη ιαβίωση και ιακίνηση Άνθρωποι που Χρήζουν Φροντίδας Ηλικιωµένα Άτοµα Άτοµα µε Ειδικές Ανάγκες (Α.µ.Ε.Α.) ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΗΡΑΝΣΗ Στατιστικά στοιχεία Θεωρίες γήρατος Λειτουργικές και οργανικές αλλαγές στον ηλικιωµένο Το µέλλον του γήρατος Συµπεράσµατα ΜΕΡΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΡΓΟΥ (PRODUCT DESIGN BRIEF) Προβληµατικός Χώρος: Έργο: Χρήστης: Περιβάλλον: Σκοπός: ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ Γενικά Σχεδιασµός και Ροµποτική Τι είναι ροµπότ Γενικά χαρακτηριστικά ροµποτικών συστηµάτων Απευθυνόµενο κοινό Ορισµός Άµεσου Χρήστη Έµµεσοι χρήστες Χειριστές Περιβάλλον χρήσης Κατοικία Κατοικία και χωροταξία ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ (DESIGN GUIDELINES) Γενικά... 97

9 6.2 Αρχικές Σχεδιαστικές Προδιαγραφές Χαρακτηριστικά συστήµατος Λειτουργικές Απαιτήσεις Περιορισµοί Μετρικές Απόδοσης Έρευνα Περιοχής Ροµποτική και Παροχή Υπηρεσιών Βοηθητική Τεχνολογία (Assistive Technology-ΑΤ) Συµπεράσµατα Φιλτράρισµα και ιόρθωση Χαρακτηριστικά συστήµατος Λειτουργικές Απαιτήσεις: Περιορισµοί: Μετρικές Απόδοσης: Επικύρωση ΜΕΡΟΣ ΣΥΛΛΗΨΗ Ι ΕΑΣ (CONCEPT) Λειτουργίες Επιτήρηση και ενίσχυση της υγείας (health surveillance) Κοινωνική αλληλεπίδραση (social interaction) Ασφάλεια Πρώτη Σχεδιαστική Προσέγγιση Περιγραφή Απολογισµός Τελική Σχεδιαστική Εκδοχή Περιγραφή ροµποτικού συστήµατος Ανάλυση Επιµέρους Στοιχείων Τροφοδοσία Ενέργειας Σύστηµα Κίνησης Αισθητήρες Επικοινωνία Ανθρώπου - Υπολογιστή Επίβλεψη υγείας

10 9.2.6 Σύστηµα Επείγοντος Συναγερµού Αισθητική ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΗ ΡΟΜΠΟΤΙΚΉ Ιστορικά Λόγοι χρήσης Ροµπότ ΡΟΜΠΟΤΙΚΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΣΧΕ ΙΑΣΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ Πρότυπη Κατοικία Είσοδος Οριζόντια κυκλοφορία άπεδα Παράθυρα - Εξωστοθύρες - Εξώστες Χώροι Υγιεινής Κουζίνες Καθιστικά - Τραπεζαρίες Υπνοδωµάτια Σχεδιαστικές Απαιτήσεις Γενικά υνατότητα κίνησης προσπέλασης υνατότητα προσέγγισης - µηχανισµοί χειρισµού ΒΟΗΘΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ (Assistive Technology) ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΡΟΜΠΟΤΙΚΩΝ ΠΛΑΤΦΟΡΜΩΝ Pioneer 3DX SICK LMS 200 LASER RANGEFINDER

11 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Πρώτη Γενιά Τηλεϊατρικής Πίνακας 2. εύτερη Γενιά Τηλεϊατρικής Πίνακας 3. Τρίτη Γενιά Τηλειατρικής Πίνακας 4. Ανάλυση των χαρακτηριστικών και των απαιτήσεων των εµποδιζόµενων ατόµων (ΠΗΓΗ: Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε.) Πίνακας 5. Πληθυσµός, αναµενόµενα υγιή χρόνια και απασχόληση (Πηγή: Eurostat) Πίνακας 6. Χρήση Internet (Eurostat) Πίνακας 7.Χαρακτηριστικά, πιθανές συνέπειες και ανάγκες άµεσου χρήστη Πίνακας 8. Ανάγκες που προκύπτουν µε βάση τους έµµεσους χρήστες Πίνακας 9. Ανάγκες που αφορούν την κατοικία σε σχέση µε τον άµεσο και έµµεσο χρήστη Πίνακας 10. Ροµποτικά συστήµατα που έχουν σαν στόχο την παροχή φροντίδας Πίνακας 11. Βοηθητική Τεχνολογία για τους Ηλικιωµένους Πίνακας 12. Σχεδιαστικές Προδιαγραφές (Design Guidelines) Πίνακας 13. Ανάγκες και λειτουργίες του συστήµατος Πίνακας 14. Αξιολόγηση Πρώτης Σχεδιαστικής Προσέγγισης Πίνακας 15. Χαρακτηριστικά Ροµποτικού Συστήµατος Πίνακας 16 Πλεονεκτήµατα SICK LMS 200 LASER RANGEFINDER Πίνακας 17 υνατότητες ακτυλικού Αναγνώστη (Fingerprint Reader) Πίνακας 18 Πίνακας Παρακολούθησης Πίεσης Πίνακας 19. Συσκευές Βοηθητικής Τεχνολογίας Πίνακας 20 - Ροµποτικές Πλατφόρµες (Πηγή: MobileRobots Inc)

12 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1. Τηλεϊατρική επειγόντων περιστατικών Εικόνα 2. ίκτυο παρακολούθησης και διαχείρισης των επειγόντων περιστατικών Εικόνα 3. ίκτυο HygeiaNet Εικόνα 4. Το ποσοστό των εµποδιζόµενων ατόµων Εικόνα 5. Σχέσεις αυτόνοµης διαβίωσης - διακίνησης- δραστηριοτήτων Εικόνα 6. Σκίτσο του Ηλία Μακρή για την Παγκόσµια Ηµέρα των Ατόµων µε Αναπηρία Εικόνα 7. Ο άµεσος χρήστης και η σχέση του µε το σύστηµα Εικόνα 8. Οι Έµµεσοι Χρήστες και η σχέση τους µε το Σύστηµα Εικόνα 9. Ροµπότ Παροχής Υπηρεσιών Επαγγελµατικού Χαρακτήρα (Πηγή: International Federation of Robotics- IFR, key data 2006) Εικόνα 10. Ροµπότ Παροχής Υπηρεσιών Ιδιωτικού- Προσωπικού Χαρακτήρα (Πηγή: International Federation of Robotics- IFR, key data 2006) Εικόνα 11. Ροµποτική Παροχής Κοινωνικής Βοήθειας Εικόνα 12 - ιαστάσεις ροµποτικού συστήµατος Εικόνα 13 - Επανασχεδιασµός συστήµατος Εικόνα 14- Σταθµός Φόρτισης (Docking Station) Εικόνα 15-Περιοχή υποδοχής φόρτισης Εικόνα 16 Το σύστηµα κίνησης Εικόνα 17 Κίνηση και περιστροφή του συστήµατος Εικόνα 18 Παλµικός 3D laser Σαρωτής Εικόνα 19 - Οθόνη Αφής Εικόνα 20 - Ψηφιακή Κάµερα, Μικρόφωνο, Ηχείο και ακτυλικός Αναγνώστης Εικόνα 21 - Θάλαµος Χαπιών Εικόνα 22 - U.S Patent Pill Dispenser with Reminder Εικόνα 23 ιανεµητής Χαπιών - Pill Dispenser Εικόνα 24 Μετρητής Σακχάρου Εικόνα 25 Στυλό λήψης αίµατος Εικόνα 26 Μετρητής Πίεσης Αίµατος Εικόνα 27 Κυκλική Περιχειρίδα

13 Εικόνα 28. Χαρακτηριστικά IR θερµοµέτρου Εικόνα 29. IR θερµόµετρο - λεπτοµέρειες διαστάσεων Εικόνα 30.Ρολόι µε Σύστηµα Επείγοντος Συναγερµού

14

15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωµατική εργασία, παρουσιάζει µια σχεδιαστική µελέτη ενός ροµποτικού συστήµατος, το οποίο αποσκοπεί στην παροχή φροντίδας και την ενίσχυση της ποιότητας ζωής των ηλικιωµένων ανθρώπων. Μέσω της µελέτης αυτής, γίνεται µια προσπάθεια να συζευχθούν από τη µια µεριά µια νέα τεχνολογική τάση, η οποία προωθεί τη ανάπτυξη και χρήση προσωπικών ροµποτικών συστηµάτων και από την άλλη µεριά, η απαίτηση για κοινωνική πρόνοια υπέρ των ηλικιωµένων. Μέσα από τη σχεδιαστική διαδικασία, προέκυψε το ροµποτικό σύστηµα TherapainiS. Πρόκειται για ένα αυτόνοµο κινούµενο ροµπότ (autonomous mobile robot), το οποίο αναδύεται ως πρόταση-λύση στην προαναφερθείσα πρόκληση. Η σύλληψη της ιδέας, υπηρετεί τρεις βασικές ανάγκες: Επιτήρηση και ενίσχυση της υγείας, κοινωνική αλληλεπίδραση και ασφάλεια. Και οι τρεις αυτές ανάγκες εντάσσονται στα κοινωνικά χαρακτηριστικά ενός ροµποτικού συστήµατος παροχής κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robot). 15

16

17 ΟΜΗ & ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Αφορµή για τη πραγµατοποίηση της σχεδιαστικής αυτής εργασίας, αποτέλεσε η τάση στον τοµέα της ροµποτικής που ακούει στο όνοµα «Παροχή Υπηρεσιών». Ξεκινώντας λοιπόν µια εκτεταµένη έρευνα πάνω σε αυτό το θέµα, τόσο σε βιβλιογραφικές πηγές, όσο και στο διαδίκτυο, ήρθαν στην επιφάνεια, προγράµµατα και τεχνολογικές εφαρµογές που αφορούν τόσο την φροντίδα εξ αποστάσεως, όσο και την κατ οίκον νοσηλεία. Ταυτόχρονα, δηµογραφικά ευρήµατα, καταδεικνύουν το κοινωνικό φαινόµενο της δηµογραφικής γήρανσης του πληθυσµού. Η σταθερή άνοδος του ορίου ηλικίας, εντάσσει σε πολύ µεγαλύτερο βαθµό τους ηλικιωµένους στα εµποδιζόµενα άτοµα, δηλαδή σε εκείνο το τµήµα του πληθυσµού που αντιµετωπίζει σηµαντικά προβλήµατα κατά την προσπάθειά τους να παραµείνουν ενεργά µέλη της κοινωνίας. Βασιζόµενοι λοιπόν στα αποτελέσµατα της πρώτης ερευνητικής διαδικασίας, συνοψίστηκε ο σκοπός του έργου καθώς και οι αντικειµενικοί του στόχοι. Ο κορµός της εργασίας δοµείται σε τρία κύρια µέρη: ΜΕΡΟΣ 1: ΕΡΕΥΝΑ Στην ενότητα αυτή, παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα της έρευνας γύρω από τρεις θεµατικές περιοχές, την παροχή φροντίδας από απόσταση, τα εµποδιζόµενα άτοµα και ζητήµατα που αφορούν στην υγεία και γήρανση των ανθρώπων. Η ανάλυση των αποτελεσµάτων της έρευνας οδηγεί στην σφαιρικότερη αντίληψη του πλαισίου, µέσα στο οποίο ανήκει η προβληµατική περιοχή, η οποία φυσικά δίνει το κίνητρο για την ανάπτυξη του συστήµατος. ΜΕΡΟΣ 2: ΠΡΟΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ Αφού αναγνωρίστηκαν τα προβλήµατα και οι ανάγκες µέσα από την ερευνητική διαδικασία, στην ενότητα αυτή, συντάσσεται µια σαφής και σύντοµη περιγραφή του έργου (Product Design Brief). Στην περιγραφή του έργου, αναφέρονται συνολικά πληροφορίες οι οποίες είναι απαραίτητες στην σχεδιαστική διαδικασία. Αυτές είναι: ο προβληµατικός χώρος, το απευθυνόµενο κοινό, το περιβάλλον χρήσης και ο σκοπός του έργου. Στη συνέχεια ακολουθεί η ανάλυση των απαιτήσεων που προκύπτουν από τη µελέτη του χρήστη του συστήµατος, από το περιβάλλον στο οποίο αυτό εντάσσεται αλλά και από το ίδιο το σύστηµα µε την έννοια της ροµποτικής του διάστασης. Ο σχεδιασµός ενός ροµπότ από την άλλη µεριά, είναι πολυσύνθετος και έτσι οι παράµετροι που επηρεάζουν τη σχεδίαση αν µελετηθεί κι αυτό σαν σύστηµα, πρέπει να αναγνωριστούν. Στόχος αυτής της ενότητας είναι ο ακριβής εντοπισµός των απαιτήσεων, διότι αυτές είναι που µας οδηγούν στον καθορισµό των σχεδιαστικών προδιαγραφών του συστήµατος (design guidelines), των κατευθυντήριων γραµµών που θα ορίσουν τη σχεδίαση. 17

18 ΜΕΡΟΣ 3: ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ Με την ολοκλήρωση της συγκέντρωσης όλων των απαραίτητων στοιχείων, η διαδικασία του σχεδιασµού µπορεί να ξεκινήσει µε την παραγωγή ιδεών, η οποία θα καταλήξει στη σύλληψη της κεντρικής ιδέας (concept). Στο σηµείο αυτό παρουσιάζεται αναλυτικά η κεντρική ιδέα του έργου και στη συνέχεια οι σχεδιαστικές προσεγγίσεις οι οποίες µετά από αξιολόγηση, θα οδηγήσουν στην τελική εκδοχή του έργου.

19 ΜΕΡΟΣ 1 19

20

21 ΕΡΕΥΝΑ ΠΑΡΟΧΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΑΠΟ ΑΠΟΣΤΑΣΗ ΕΜΠΟΔΙΖΟΜΕΝΑ ΑΤΟΜΑ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΗΡΑΝΣΗ 21

22

23 ΠΑΡΟΧΗ ΦΡΟΝΤΙ ΑΣ ΑΠΟ ΑΠΟΣΤΑΣΗ 23

24

25 1 ΠΑΡΟΧΗ ΦΡΟΝΤΙ ΑΣ ΑΠΟ ΑΠΟΣΤΑΣΗ 1.1 Γενικά Στο κεφάλαιο αυτό, γίνεται µια προσπάθεια να παρουσιαστεί η έννοια της παροχής φροντίδας και η προάσπιση της υγείας από απόσταση καθώς και οι αιτίες που την καθιστούν αναγκαία. Η τηλεϊατρική, µε την έννοια της εφαρµοσµένης παροχής υπηρεσιών υγείας από απόσταση, δεν θα µπορούσε να λείπει από τα περιεχόµενα της ενότητας αυτής. Παρουσιάζονται οι παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξή της, µια σύντοµη ιστορική αναδροµή, οι τύποι τηλεϊατρικής και οι τοµείς στους οποίους βρίσκει εφαρµογή, όπως επίσης και τα πλεονεκτήµατα της αναγωγής της σε µια από τις βασικές και πολλά υποσχόµενες µεθόδους περίθαλψης. Στην συνέχεια, αναπτύσσεται το θέµα της κατ οίκον νοσηλείας. Θίγονται ζητήµατα όπως τα καθήκοντα του νοσηλευτή και ο ρόλος της οικογένειας σε ότι αφορά την φροντίδα ενός ασθενή. Μέσα από την ανάλυση αυτή, διαφαίνονται τόσο τα οφέλη όσο και τα µειονεκτήµατα αυτής της µεθόδου. Τέλος, παρουσιάζονται κάποια προγράµµατα και εφαρµοσµένα συστήµατα τηλεϊατρικής, τα οποία έχουν σαν στόχο την περίθαλψη της υγείας και την παροχή υπηρεσιών σε ανθρώπους που για διάφορους λόγους εµποδίζονται (γήρας, ασθένεια, κ.λ.π.). 1.2 Φροντίδα Εξ Αποστάσεως ιανύουµε µια περίοδο κατά την οποία σηµαντικές εξελίξεις έχουν λάβει χώρα σε πολλούς τοµείς και έχουµε βρεθεί προ έντονων δηµογραφικών µεταβολών. Τα χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής είναι η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, οι θετικές εξελίξεις στις βασικές επιστήµες αλλά και στις επιστήµες της Υγείας και της Ιατρικής, η βελτίωση των υποδοµών και των συνθηκών υγιεινής, η αναβάθµιση του εκπαιδευτικού επιπέδου, η ευκολία πρόσβασης σε υπεράριθµες πηγές πληροφόρησης, οι οποίες είναι επιστηµονικά τεκµηριωµένες. Συνέπεια λοιπόν, όλων αυτών των µεταβολών, είναι η µείωση των γεννήσεων και η αύξηση της διάρκειας ζωής των ανθρώπων [6][7]. Το γεγονός αυτό, συνηγορεί υπέρ της άποψης, ότι οι ανάγκες για την κάλυψη των αναγκών σε υπηρεσίες υγείας και ιδιαίτερα ιατρικές, θα αυξάνονται µε τον χρόνο, ενώ παράλληλα, ο αριθµός των ατόµων που θα είναι διατεθειµένοι να ενταχθούν στο σύστηµα παροχής των σχετικών υπηρεσιών, θα µειώνεται. Επιπλέον, η ενασχόληση στον τοµέα της υγείας, προϋποθέτει ιδιαίτερες ιδιότητες και γνώσεις. Οµοίως, πρέπει να τονιστεί ότι δεν πρόκειται για µια απλή εργασία, δεδοµένου του γεγονότος ότι εντάσσεται σε ένα ιδιαίτερα δύσκολο και απαιτητικό περιβάλλον, εν δυνάµει επικίνδυνο. Ο αριθµός των ατόµων που είναι διατεθειµένοι 25

26 να εργαστούν σε ένα τέτοιο περιβάλλον, δεν είναι αρκετός, αν λάβουµε φυσικά υπόψη τον αντίστοιχο αριθµό όσων έχουν ανάγκη φροντίδας[13]. Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια, έχουν αρχίσει να επικρατούν νέες αντιλήψεις για την περίθαλψη των ασθενών. Οι αντιλήψεις αυτές οφείλονται µερικώς στις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες και οι επιστηµονικές εξελίξεις. Έτσι το σπίτι αναγάγετε στο πλέον κατάλληλο περιβάλλον για τον ασθενή και την αντιµετώπιση των προβληµάτων του (κατ οίκον νοσηλεία), ακόµα και σε περιπτώσεις που κάτι τέτοιο ήταν κατά το παρελθόν απαγορευτικό. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των εξελίξεων βρίσκονται οι τηλεµατικές 1 εφαρµογές, οι οποίες φαίνεται να υπόσχονται την λύση σε διάφορες προβληµατικές περιοχές. όπως στην αντιµετώπιση των προβληµάτων υγείας. Ήδη, στον τοµέα αυτό, υπάρχουν πολλές εφαρµογές και υπηρεσίες που καλύπτουν ένα ευρύ φάσµα αναγκών, µε ιδιάζουσα αποτελεσµατικότητα στην αντιµετώπιση και διαχείριση των χρονίως πασχόντων Τηλεϊατρική Υπάρχουν πολλοί ορισµοί οι οποίοι έχουν σαν στόχο να προσδιορίσουν την έννοια της τηλεϊατρικής. Ένας από αυτούς, ίσως από τους πιο επεξηγηµατικούς είναι ο ακόλουθος: Ως τηλεϊατρική ορίζεται η παροχή υπηρεσιών υγείας και η ανταλλαγή πληροφορίας εξ αποστάσεως, µε τη χρήση τηλεπικοινωνιακής τεχνολογίας. Είναι σηµαντικό να κατανοηθεί ότι η τηλεϊατρική είναι διαδικασία και όχι τεχνολογία. Η τεχνολογική πρόοδος και η συνεχής µείωση του κόστους, έκαναν τη διαδικασία πιο εφικτή και πιο προσιτή την εφαρµογή της [13]. Η τηλεϊατρική, αποτελεί µέρος της τηλε-υγείας. Με τον όρο τηλε-υγεία, εννοούµε τη χρήση τεχνολογιών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών µε σκοπό την «εξ αποστάσεως» κλινική περίθαλψη, επαγγελµατική εκπαίδευση και επιµόρφωση σε θέµατα υγείας. Η τηλεϊατρική είναι ο διεπιστηµονικός κλάδος που προσπαθεί να συνδυάσει τα επιτεύγµατα της τηλεµατικής στο πεδίο της παροχής ιατρικής φροντίδας και διακίνησης ιατρικής πληροφορίας. Μπορεί να συµβάλλει στην καλύτερη παροχή υπηρεσιών υγείας από τα διάφορα θεραπευτικά κέντρα σε αποµακρυσµένους ασθενείς. Συγκεκριµένα, παρέχει ένα σύστηµα διαχείρισης και διακίνησης ιατρικών πληροφοριών (καρδιογραφήµατα, υπερηχογραφήµατα, τοµογραφίες, κλπ.) µε πλήθος εφαρµογών στους τοµείς διάγνωσης, θεραπείας και εκπαίδευσης. 1 Ο όρος Τηλεµατική (Telematique) δηµιουργήθηκε από τους Γάλλους Simon Nora και Alain Minc το 1976 και υπονοεί τη σύζευξη των τηλεπικοινωνιών (telecommunications) και της Πληροφορικής (informatique). Με τον όρο τηλεµατικές εφαρµογές, εννοούµε όλες εκείνες τις υπηρεσίες που µας προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία µέσω των οποίων µπορούµε να αποστείλουµε και να λάβουµε κάθε φύσης πληροφορίες. Οι πληροφορίες µπορεί να είναι ακουστικές, οπτικές, εικόνας ή κειµένου και µεταδίδονται µέσω τηλεόρασης, υπολογιστή ή άλλων ειδικών συσκευών. Οι τηλεµατικές εφαρµογές κερδίζουν συνεχώς έδαφος στο σύγχρονο κόσµο αλλάζοντας ριζικά τους τρόπους επικοινωνίας και µετάδοσης πληροφοριών

27 Οι εφαρµογές της τηλεϊατρικής καλύπτουν µια πλατιά γκάµα από ειδικότερες διαδικασίες που συµπεριλαµβάνουν τη διάγνωση (στοιχεία ασθενούς, συνέντευξη και εξέταση ασθενούς, εργαστηριακές εξετάσεις), τη θεραπεία, την εκπαίδευση και την παρακολούθηση ασθενών από απόσταση και κατ επέκταση κατ οίκον. [14] Αναγκαιότητα και Παράγοντες Ανάπτυξης Τίθεται συχνά το ερώτηµα αν υπάρχει πραγµατική και ουσιαστική ανάγκη να στραφούµε στην παροχή υπηρεσιών υγείας µέσω της τηλεϊατρικής. Οι απόψεις γενικότερα διίστανται. Κάποιοι θεωρούν αντιµετωπίζουν το θέµα µε δυσπιστία ενώ κάποιοι άλλοι τη θεωρούν σαν λύση πολλά υποσχόµενη. Προκειµένου να αποκτήσουµε µια πιο αντικειµενική άποψη, θα ήταν θεµιτό να προσδιορίσουµε τους παράγοντες που πρέπει να συνεκτιµηθούν για την εισαγωγή της τηλεϊατρικής σε ένα σύστηµα υγείας και υποδεικνύουν την ανάπτυξή της. Πιο συγκεκριµένα [13]: Ισότητα στην πρόσβαση: Όλοι οι πολίτες δεν έχουν ίση πρόσβαση σε υπηρεσίες, των οποίων το περιεχόµενο ποικίλει (υγεία, εκπαίδευση, άθληση, πολιτισµός, οικονοµικής φύσεως, αναψυχής, πληροφόρησης, ενηµέρωσης). Οι λόγοι µπορεί να είναι πολλοί και µερικές φορές ανυπέρβλητοι. Ωστόσο, γίνονται αρκετές προσπάθειες από τις κοινωνίες, εστιασµένες στην «ενδυνάµωση του πολίτη», οι οποίες έχουν σκοπό να εξασφαλίσουν τις προϋποθέσεις για ίση πρόσβαση και αξιοποίηση των ευκαιριών. Ποιότητα των υπηρεσιών 2 : Όσο το βιοτικό επίπεδο µιας χώρας βελτιώνεται, αυξάνονται οι απαιτήσεις για ποιότητα στις υπηρεσίες, ενώ παράλληλα εντείνονται και οι πιέσεις για συνεχή βελτίωση της ποιότητάς τους. Η ποιότητα των υπηρεσιών καθορίζεται πάντοτε από ορισµένες ιδιότητες που έχουν ή πρέπει να έχουν. Με δεδοµένη την προϋπόθεση ότι οι υπηρεσίες έχουν σχεδιαστεί κατάλληλα, οι πλέον σηµαντικές είναι: η διαθεσιµότητά τους και η πρόσβαση σε αυτές, η αποδοχή τους, η δυνατότητα χρήσεώς τους σε σχέση µε τις δαπάνες που συνεπάγονται και φυσικά ή δυνατότητα ελέγχου. Οι Υπηρεσίες Υγείας, παρά των ιδιαιτεροτήτων τους, δεν εξαιρούνται από τους γενικούς κανόνες που αφορούν τις υπηρεσίες και την παροχή τους. ηµογραφικές µεταβολές: Η αύξηση του προσδόκιµου επιβίωσης του πληθυσµού, σε συνδυασµό µε την µείωση της γονιµότητας τις τελευταίες δεκαετίες, ευθύνονται για την ταχεία γήρανση του πληθυσµού. Αυτές, οι πρόσφατες δηµογραφικές µεταβολές, έχουν ως αποτέλεσµα το 2 Σύµφωνα µε τον ορισµό της «ποιότητας στις υπηρεσίες» του ιεθνούς Οργανισµού Προτυποποιήσεως (ISO International Standardization Organization), «ποιότητα είναι αυτό που ικανοποιεί τον πελάτη - χρήστη». 27

28 µετασχηµατισµό του επιδηµιολογικού φάσµατος και την αύξηση των υγειονοµικών προβληµάτων στο άµεσο µέλλον. Φαινόµενα όπως, η συνεχώς αυξανόµενη αναλόγια ατόµων µε χρόνια προβλήµατα υγείας και ειδικές ανάγκες, η µείωση του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού, η αύξηση της αδρής θνησιµότητας θα επιβαρύνουν σηµαντικά τις ιατροκοινωνικές υπηρεσίες. Βελτίωση του κλινικού αποτελέσµατος: Το κλινικό αποτέλεσµα εξαρτάται αρχικά από τις γνώσεις των επαγγελµατιών υγείας και την εµπειρία που διαθέτουν. Εξαρτάται ακόµη από τις σύγχρονες εξειδικευµένες συσκευές που έχουν στη διάθεσή τους και φυσικά από τις δυνατότητες επικοινωνίας µε άλλο εξειδικευµένο προσωπικό και τράπεζες πληροφοριών. Παράλληλα η αντιµετώπιση περιστατικών από οµάδες ειδικών, είναι δυνατό να αντικαταστήσουν τον ένα µόνο επαγγελµατία υγείας, ο οποίος επιλαµβάνεται του περιστατικού, ειδικότερα σε περιβάλλοντα πρωτοβάθµιας φροντίδας υγείας. Η αντικατάσταση αυτή, είναι σήµερα εφικτή χάρις στις δυνατότητες τηλεσυνεδρίας. Τα ίδια ισχύουν και για την κάλυψη των αναγκών σε συνεχιζόµενη επαγγελµατική εκπαίδευση και εξειδίκευση. Έρευνα και τεχνολογία: Οι εφαρµογές που θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν Τηλεϊατρική, είναι πάρα πολλές και άρχισαν ουσιαστικά µετά την εφεύρεση του τηλεφώνου ενώ είναι αδιαµφισβήτητο το γεγονός ότι η ραγδαία εξέλιξη στην τεχνολογία, έδωσε νέα διάσταση στον τοµέα των επικοινωνιών. Οι ερευνητικές διαστάσεις εξακολουθούν να προκαλούν το ενδιαφέρον των φορέων που ασχολούνται µε την έρευνα και την τεχνολογία. Θέµατα όπως η επεξεργασία σηµάτων και εικόνων, οι επικοινωνιακές λύσεις για την αποστολή και λήψη τεραστίων όγκων δεδοµένων και πληροφοριών, τα θέµατα ασφάλειας και ακεραιότητας των δεδοµένων, η αποθήκευση και ανάκτηση των δεδοµένων, η διαχείριση των χρονίως πασχόντων κ.α., προκαλούν ακόµα το έντονο ενδιαφέρον των επιστηµόνων. Έλεγχος των δαπανών των υπηρεσιών υγείας: Λόγω της ζήτησης (των αναγκών) στον τοµέα της παροχής υπηρεσιών υγείας, είναι φυσικό να παρουσιαστεί αύξηση των εν γένει δαπανών για την απασχόληση εξειδικευµένου προσωπικού και άλλων παραγόντων. Η στρατηγική που ακολουθείται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, στοχεύει στον έλεγχο και όχι τόσο στον περιορισµό τους. Ειδικές µελέτες έχουν καταλήξει στο συµπέρασµα ότι παρά το υψηλό αρχικό κόστος των σχετικών επενδύσεων, οι τηλεµατικές τεχνολογίες προσφέρουν τις καλύτερες δυνατές λύσεις για τον έλεγχο των δαπανών. εν είναι λοιπόν περίεργο που σε όλες τις χώρες τις Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα συστήµατα υγείας υποστηρίζονται πλέον από εκτεταµένα τηλεµατικά δίκτυα και πληθώρα εφαρµογών.

29 Επιχειρηµατικές δυνατότητες: Είναι γεγονός πως ο τοµέας της Υγείας, τα τελευταία χρόνια άρχισε να οργανώνει µια συστηµατική προσπάθεια να αξιοποιήσει στο έπακρο τις τηλεµατικές τεχνολογίες. Αναµένεται να εµφανιστούν λοιπόν σηµαντικές πρωτοβουλίες, τόσο από τον ιδιωτικό όσο και από τον δηµόσιο τοµέα, µε σκοπό την ανάπτυξη επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων. Η κερδοφόρος επιχειρηµατική πρωτοβουλία, µπορεί να αποτελέσει σηµαντικό παράγοντα στην βιωσιµότητα και ποιότητα των υπηρεσιών. Ωστόσο, η αντίληψη της υγείας σαν το υπέρτατο κοινωνικό αγαθό δεν θα έπρεπε να επιτρέπει να αντιµετωπίζονται οι υπηρεσίες και τα προϊόντα υγείας σαν εµπορεύµατα, αλλά σαν κοινωνικά αγαθά και να προσφέρονται ισόνοµα, αδιάκριτα και δωρεάν σε όλους τους πολίτες. Αν θυµηθούµε ότι η Τηλεϊατρική είναι ουσιαστικά «υποβοηθούµενες τεχνολογίες» και όχι νέος κλάδος της ιατρικής, τότε µπορούµε εύκολα να δεχτούµε ότι η οργάνωση και παροχή για παράδειγµα της κατ οίκον νοσηλείας, θα αποτελέσει αντικείµενο έντονου ανταγωνισµού µεταξύ των δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων. Εξ ίσου ανταγωνιστικό θα είναι και το περιβάλλον της πρωτοβάθµιας φροντίδας για την αντιµετώπιση εποχιακών αναγκών, µε προεξάρχουσα δραστηριότητα την κάλυψη των αναγκών, των ατόµων που βρίσκονται πχ. σε διακοπές Ιστορική Αναδροµή Η τηλεϊατρική έχει πλούσια ιστορία[42][43][44], η οποία εκτυλίσσεται τις τελευταίες δεκαετίες. Η ανάπτυξη του τοµέα φυσικά, δεν θα µπορούσε παρά να βασίζεται στην καινοτόµο τεχνολογική εξέλιξη η οποία έλαβε χώρα την αντίστοιχη περίοδο. Μέχρι σήµερα, η τηλεϊατρική, έχει να παρουσιάζει τρεις γενιές τεχνολογικής εξέλιξης. Κάθε γενιά, στιγµατίζει ένα νέο κύµα εφευρέσεων και χρήσεων, άρρηκτα συνδεδεµένων µε την τεχνολογία η γενιά τηλεϊατρικής Κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής είναι η εστίαση στην πραγµατικού χρόνου τηλεδιάσκεψη µε χρήση βίντεο, σε αντιπαράθεση µε τις ασύγχρονες (asynchronous) αποθήκευσης και προώθησης (store-and-forward) λύσεις. Μετά την ένταξη κλειστού κυκλώµατος τηλεόρασης σε χώρους, στο επίκεντρο της προσοχής έρχεται η επικοινωνία. Αρχίζει να µελετάται λοιπόν η επικοινωνία από απόσταση αρχικά µε χρήση τηλεόρασης και καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται, µε χρήση δορυφόρου. Ενδεικτικά, στον Πίνακα 1, παρουσιάζονται µε χρονολογική σειρά µερικά γεγονότα που αποτέλεσαν σταθµό στην εξέλιξη του τοµέα της τηλεϊατρικής. 29

30 Πίνακας 1. Πρώτη Γενιά Τηλεϊατρικής 1 η ΓΕΝΙΑ ΤΗΛΕΙΑΤΡΙΚΗΣ 1964 Με χρηµατοδότηση του U.S. National Institute for Mental Health (NMH), η ψυχιατρική κλινική της Νεµπράσκα, άρχισε να χρησιµοποιεί κλειστό κύκλωµα τηλεόρασης, διπλής κατεύθυνσης, µε σκοπό τη διασύνδεσή της µε το νοσοκοµείο του Norfolk, σε απόσταση 180 χιλιοµέτρων. Το κύκλωµα χρησιµοποιήθηκε για εκπαιδευτικούς σκοπούς και για λόγους τηλεδιάσκεψης µεταξύ των ειδικών Στο Logan International Airport της Βοστόνης δηµιουργείται ιατρείο το οποίο διασυνδέθηκε µε το Γενικό Νοσοκοµείο της Μασαχουσέτης - Massachusetts General Hospital (MGH). Θεραπευτές του MGH παρείχαν ιατρική περίθαλψη σε ασθενείς του αεροδροµίου 24 ώρες την ηµέρα, µέσω διπλής κατεύθυνσης οπτικοακουστικού κυκλώµατος µικροκυµάτων Η εθνική βιβλιοθήκη, U.S. National Library of Medicine's Lister Hill National Center for Biomedical Communication επέλεξε 26 θέσεις στην Αλάσκα µε σκοπό να ελέγξει την αξιοπιστία της τηλεϊατρικής που στηρίζονται στην επικοινωνία µέσω δορυφόρου. Για το πείραµα αυτό χρησιµοποιήθηκε ο δορυφόρος ATS-6 της NASA Οι επιστήµονες της NASA άρχισαν να πειραµατίζονται µε το πρόγραµµα τηλεϊατρικής Space Technology Applied to Rural Papago Advanced Health Care (STARPAHC) το οποίο είχε σαν στόχο να βοηθήσει τους ανθρώπους που ζούσαν σε αποµακρυσµένες περιοχές µε περιορισµένη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας. Το σύστηµα, χρησιµοποιούσε διπλής κατεύθυνσης γραµµή µικροκυµάτων προκειµένου να συνδέσει τις κινητές µονάδες παραϊατρικού προσωπικού µε συγκεκριµένους σταθµούς υγείας. Το πρόγραµµα διήρκησε µέχρι και το Το Memorial University of Newfoundland του Καναδά, έλαβε µέρος σε ένα Καναδικό διαστηµικό πρόγραµµα µε σκοπό την εκπαίδευση και πρόνοια από απόσταση, µέσω του δορυφόρου Hermes η γενιά τηλεϊατρικής 1980-µέσα 90 Οι δεκαετίες 60, 70 και 80 παρουσίασαν µια σειρά από πιλοτικές εφαρµογές οι οποίες συνέβαλαν στην εδραίωση της τηλεϊατρικής. Ωστόσο, σταθµός στην εξέλιξη του τοµέα, αποτέλεσε η δεκαετία του 90, η οποία χαρακτηρίστηκε από µεγάλη τεχνολογική ανάπτυξη. Η διάδοση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, του διαδικτύου (internet) και γενικότερα η ψηφιοποίηση της επικοινωνίας, ενίσχυσαν σε σηµαντικό βαθµό τις δυνατότητες των εφαρµογών στον τοµέα. Ο υπολογιστής γίνεται κύριο εργαλείο στα χέρια των γιατρών και η ψηφιακή εικόνα αναβαθµίζει τον τρόπο διάγνωσης και γενικότερα την εξέταση. Μεγάλος αριθµός συστηµάτων που χρησιµοποιείται, υποστηρίζει υπηρεσίες τηλεδιάσκεψης. Από τη µια, το κόστος τους µειώνεται σηµαντικά και από την άλλη πλευρά, η ευκολία της χρήσης τέτοιων συστηµάτων συµβάλλουν στην δηµιουργία περισσότερων έργων µε σκοπό την υποστήριξη αποµακρυσµένων περιοχών.

31 Τώρα πλέον, στόχος είναι η µετάδοση και η αποθήκευση της πληροφορίας. ηµιουργούνται λοιπόν για το σκοπό αυτό δίκτυα και βάσεις δεδοµένων, που υποστηρίζουν την επικοινωνία, την µεταφορά και την αποθήκευση των πληροφοριών. Όλα αυτά είχαν σαν αποτέλεσµα την ενδυνάµωση της εµπορικότητας του τοµέα. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται κάποια από τα γεγονότα που χαρακτήρισαν τη δεύτερη γενιά της τηλεϊατρικής ανά τον κόσµο. Πίνακας 2. εύτερη Γενιά Τηλεϊατρικής 2 η ΓΕΝΙΑ ΤΗΛΕΙΑΤΡΙΚΗΣ 1984 Στόχος του Βορειοανατολικού Τηλεϊατρικού σχεδίου το οποίο έλαβε χώρα στην Αυστραλία και έκανε πειραµατικούς ελέγχους στο δορυφορικό τηλεπικοινωνιακό δίκτυο Q-Network της Αυστραλιανής κυβέρνησης, ήταν να παρέχει φροντίδα σε ανθρώπους, κατοίκους πέντε αποµακρυσµένων πόλεων νότια του Gulf της Carpentaria Χρήση ροµποτικού συστήµατος PUMA 560, µε σκοπό την τοποθέτηση βελόνας στον εγκέφαλο για λόγους βιοψίας Στο Λονδίνο, Imperial College, ανέπτυξε το ροµποτικό σύστηµα PROBOT, προκειµένου να εκτελεί εγχειρίσεις προστάτη Μετά από ένα έντονο σεισµό που έπληξε την Σοβιετική ηµοκρατία της Αρµενίας, οι Ηνωµένες Πολιτείες προσέφεραν ένα διεθνές τηλεϊατρικό δίκτυο τηλεδιάσκεψης, µονής κατεύθυνσης, το οποίο ένωνε τις Yerevan, Armenia και άλλα τέσσερα ιατρικά κέντρα στις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής. Αργότερα, αυτή η δορυφορικό δίκτυο επεκτάθηκε και στην Ρωσία Στο πανεπιστήµιο ιατρικής της Γεωργίας, πειραµατίζονται στην ψηφιακή σάρωση ραδιολογικών Εικόνων 1992 Παρουσιάζεται το ROBODOC, της εταιρείας Integrated Surgical Supplies Ltd. Πρόκειται για ένα ροµποτικό σύστηµα που εκτελούσε επεµβάσεις αντικατάστασης ισχίου µε µεγαλύτερη ακρίβεια η γενιά τηλεϊατρικής - σήµερα Καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται µε ταχείς ρυθµούς, τα επιτεύγµατά της δεν θα µπορούσαν παρά να ενταχθούν και στις εφαρµογές της τηλεϊατρικής. Την περίοδο αυτή, παρατηρείται η ανάγκη για αυτοµατοποίηση των διαδικασιών. Στο τεχνολογικό προσκήνιο εµφανίζεται έντονα πλέον, η ροµποτική και η τεχνητή νοηµοσύνη που συµβάλουν µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο ώστε να αναβαθµιστεί η ποιότητα των υπηρεσιών υγείας. ίνεται έµφαση τόσο στο κόστος όσο και στη εύκολη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας. Επιτεύγµατα της περιόδου εµφανίζονται στον Πίνακα 3. 31

32 3 η ΓΕΝΙΑ ΤΗΛΕΙΑΤΡΙΚΗΣ 1997 Με το ροµποτικό σύστηµα ZEUS, έγινε µε επιτυχία στο Κλήβελαντ, γυναικολογική εγχείρηση σαλπίγγων Ο καθηγητής Dr. Friedrich-Wilhelm Mohr στο Leipzig Heart Centre της Γερµανίας, εκτέλεσε την πρώτη ροµποτική εγχείρηση καρδιάς «bypass», υποβοηθούµενος από το χειρουργικό ροµπότ Da Vinci Ο καθηγητής Marescaux, χρησιµοποιώντας το ροµπότ Zeus εκτέλεσε χολοκιστεκτοµή σε γουρούνι στο Στρασβούργο, στη Γαλλία και στην Νέα Υόρκη Η πρώτη τηλεκατευθυνόµενη ροµποτική εγχείρηση εκτελέστηκε στην Ιταλία. Πίνακας 3. Τρίτη Γενιά Τηλειατρικής Τύποι τηλεϊατρικής Η τηλεϊατρική έχει εφαρµοστεί µε βάση δύο concepts [42]: πραγµατικού χρόνου (real time) ή συγχρονισµένη (synchronous) και αποθήκευση-και-προώθηση (store-and-forward) ή ασύγχρονη (asynchronous). Η πραγµατικού χρόνου τηλεϊατρική, µπορεί να είναι απλή όσο ένα τηλεφώνηµα, αλλά ταυτόχρονα σύνθετη, όσο µια εγχείρηση µε χρήση ροµπότ. Για να γίνει εφικτή, απαιτείται η ταυτόχρονη παρουσία και των δύο µερών, καθώς και ένας δίαυλος επικοινωνίας µεταξύ τους που να επιτρέπει την πραγµατοποίηση αλληλεπίδρασης σε πραγµατικό χρόνο. Στην συγχρονισµένη τηλεϊατρική χρησιµοποιείται κυρίως εξοπλισµός videoτηλεδιάσκεψης (video-conferencing) συνοδευόµενος από διάφορες περιφερειακές συσκευές που έχουν σαν στόχο την αλληλεπίδραση κατά την διάρκεια της εξέτασης. Μια τέτοια συσκευή για παράδειγµα, µπορεί να είναι ένα ειδικά προσαρµοσµένο ωτοσκόπιο µε δυνατότητα αποµακρυσµένης διαχείρισης (δηλαδή ένα τήλε-ωτοσκόπιο), το οποίο θα επιτρέπει στον θεραπευτή να εξετάσει τον ασθενή. Οι ιατρικές ειδικότητες που εκµεταλλεύονται τεχνικές αυτού του είδους είναι µεταξύ άλλων η παιδιατρική, η καρδιολογία, η ψυχιατρική, η γυναικολογία ή η νευρολογία. Κατά την ασύγχρονη τηλεϊατρική, πρώτα ανακτώνται µε οποιοδήποτε τρόπο τα ιατρικά δεδοµένα (εικόνες, µετρήσεις, εξετάσεις) τα οποία σε δεύτερη φάση αποστέλλονται σε κάποιον ιατρό που θα τα επεξεργαστεί σε κατάλληλη για τον ίδιο χρονική στιγµή, εκτός σύνδεσης. Μια τέτοια διαδικασία δεν απαιτεί την ταυτόχρονη παρουσία των δύο µερών σε οποιουδήποτε τύπου σύνδεση. Οι ειδικότητες που εκµεταλλεύονται αυτήν την τεχνική είναι πχ η δερµατολογία, η ραδιολογία και η παθολογία. Προϋπόθεση για σωστή τελική διάγνωση είναι η σύνταξη ενός καλά δοµηµένου ιατρικού ιστορικού του ασθενή, και η αποστολή του ως µέρος των δεδοµένων.

33 1.2.5 Τοµείς εφαρµογών Τα πεδία στα οποία η τηλεϊατρική βρίσκει εφαρµογή και θα µπορούσε να συνεισφέρει στο µέγιστο, βάση του σκοπού της, είναι αρκετά. Πιο συγκεκριµένα: Υποστήριξη ιάγνωσης - Επείγοντα περιστατικά Ασθενοφόρα (ΕΚΑΒ, Ιδιωτικά Νοσοκοµεία, Ένοπλες υνάµεις) Αποµακρυσµένα Ιατρικά Κέντρα - Αγροτικά ιατρεία Καράβια Τραίνα Παρακολούθηση Ασθενών Κατ οίκον νοσηλεία Μονάδες Εντατικής Θεραπείας Σε όλους τους τοµείς, βασικό χαρακτηριστικό είναι, η κάλυψη των επειγόντων περιστατικών. Στην εικόνα που ακολουθεί, παρουσιάζεται διαγραµµατικά η έννοια της τηλεϊατρικής και οι τοµείς στους οποίους µπορεί να εφαρµοστεί. Εικόνα 1. Τηλεϊατρική επειγόντων περιστατικών Πλεονεκτήµατα - Συµπεράσµατα Η ανάπτυξη των εφαρµογών της Τηλεϊατρικής συνοδεύεται από µία σειρά σηµαντικών πλεονεκτηµάτων[40][41][42][13][14]. Αρχικά, παρατηρείται ο µηδενισµός των αποστάσεων. Μέσω των εφαρµογών της τηλεϊατρικής, µπορούν να αντιµετωπιστούν προβλήµατα που παρουσιάζονται σε αποµακρυσµένες και αποµονωµένες περιοχές όπου η παροχή υπηρεσιών υγείας συχνά είναι ανέφικτη καθώς και σε µονάδες πρωτοβάθµιας φροντίδας υγείας, µε 33

34 σκοπό την κάλυψη εποχιακών αναγκών (κάλυψη αναγκών ατόµων που βρίσκονται σε διακοπές). Επίσης, ενισχύεται η άµεση επικοινωνία ιατρών που βρίσκονται σε αποµακρυσµένες κυρίως περιοχές, µε σκοπό την ανταλλαγή απόψεων και την αντιµετώπιση έκτατων περιστατικών καθώς και την ευρεία κάλυψη ιατρικών περιστατικών. Παράλληλα, µειώνεται δραστικά ο χρόνος επικοινωνίας µεταξύ νοσοκοµείων, ιατρών και ασθενών. Ακόµη, σε µια κοινωνία στην οποία η γνώση διατίθεται ελεύθερα, η τηλεϊατρική συµβάλει στην διευκόλυνση και αναβάθµιση της συνεχιζόµενης εκπαίδευσης των ιατρών. Στο σηµείο αυτό, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι µε την χρήση της τηλεϊατρικής, η όποια πιθανώς άσκοπη µετακίνηση των ασθενών, ελαχιστοποιείται, γεγονός που συνεπάγεται σηµαντική µείωση κόστους. Τέλος, αναβαθµίζονται οι παρεχόµενες υπηρεσίες υγείας ενώ ταυτόχρονα εκσυγχρονίζεται το περιβάλλον εργασίας του ιατρικού προσωπικού Οφέλη για τον Ελλαδικό χώρο Η τηλεϊατρική έχει ιδιαίτερη σηµασία για την Ελλάδα, λόγω της γεωγραφικής της ιδιοµορφίας (ορεινά χωριά, πολυάριθµα και αποµονωµένα νησιά) και της άνισης κατανοµής του πληθυσµού στα µεγάλα αστικά κέντρα και την περιφέρεια. εδοµένου ότι η αξία της ανθρώπινης ζωής είναι ανεκτίµητη, διαπιστώνεται η αναγκαιότητα εφαρµογής της τηλεϊατρικής για καλύτερη παροχή ιατρικών υπηρεσιών σε εθνικό αλλά και παγκόσµιο επίπεδο. Η τηλεϊατρική υπόσχεται τον ερχοµό της ηµέρας, όπου η καθοδηγητική γραµµή για την ιατρική περίθαλψη του ασθενούς θα εξατοµικεύεται και η µακροχρόνια παρακολούθηση της εξέλιξης του προβλήµατος υγείας ενός χρόνια πάσχοντος ασθενούς θα είναι δυνατή. Θα επιτευχθεί καλύτερη πρόσβαση των µη εξυπηρετουµένων περιοχών, όπως οι αγροτικές κοινότητες, το οποίο οµοίως αποτελεί ένα από τα πιο σηµαντικά οφέλη. Τέλος, βελτίωση στην καθηµερινή ιατρική έρευνα έχει ήδη εµφανιστεί. Το να ψάξει κανείς ένα θέµα για κλινικούς ή εκπαιδευτικούς σκοπούς είναι απίστευτα απλό και απαιτεί ελάχιστο χρόνο. Αυτό που απαιτείται είναι η εξοικείωση των ανθρώπων µε την τεχνολογία και η ανάγκη να αντιληφθούν ότι στόχος της είναι να βοηθήσει και όχι να τους αποξενώσει[13][14]. Στην επόµενη ενότητα, παρουσιάζεται η έννοια της κατ οίκον νοσηλείας και η σηµασία της ως µέθοδος περίθαλψης. 1.3 Κατ Οίκον Νοσηλεία Ορισµός Η Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας ορίζει την κατ οίκον νοσηλεία [48] ως:

35 Παροχή υπηρεσιών υγείας στο σπίτι από επαγγελµατίες και µη φροντιστές, µε σκοπό την προαγωγή, αποκατάσταση και διατήρηση του µέγιστου βαθµού ευεξίας, λειτουργικότητας και υγείας του ατόµου, περιλαµβάνοντας φροντίδα για έναν αξιοπρεπή θάνατο. Οι υπηρεσίες κατ οίκον νοσηλείας µπορούν να ταξινοµηθούν σε προληπτικές, θεραπευτικές, αποκατάστασης, φροντίδας χρόνιων νόσων και παρηγορητικές. Είναι φανερό ότι αυτός ο ορισµός παραπέµπει σε τεράστιο φάσµα υπηρεσιών που συνήθως περιλαµβάνουν τη φροντίδα χρονίως πασχόντων, σίτιση ατόµων µε ειδικές ανάγκες (meals-on-wheels), επισκέψεις οικογενειακών ιατρών, εµβολιασµούς, χορήγηση φαρµάκων, οξυγόνου και ιατρικών αναλωσίµων στο σπίτι, συµβουλευτική, λογοθεραπεία, εργασιοθεραπεία, φυσιοθεραπεία. Όµως πολύ συχνά µε τον όρο κατ οίκον νοσηλεία χαρακτηρίζονται και υπηρεσίες που δεν είναι ή είναι οριακά νοσηλευτικές, όπως π.χ. βοήθεια ατόµων µε αναπηρίες ως προς την προσωπική τους υγιεινή, το λουτρό, το ντύσιµο, την καθηµερινή φροντίδα του σπιτιού τους, τα καθηµερινά τους ψώνια, επισκευές του σπιτιού, πληρωµές λογαριασµών και γραφική εργασία, επισκέψεις ιερέων και κοινωνικών λειτουργών[49]. Έτσι ενώ σχεδόν κάθε χώρα στον κόσµο 3 αναφέρει την κατ οίκον παροχή υπηρεσιών, κατ οίκον νοσηλεία, τα είδη των προσφεροµένων υπηρεσιών είναι τόσο ποικίλα, ώστε δύσκολα µπορεί κανείς να διακρίνει τη σκοπιµότητα της ταξινόµησής τους κάτω από την ίδια επικεφαλίδα Ιστορία Η κατ' οίκον νοσηλεία έχει τις ρίζες της βαθιά στα βάθη της ιστορίας. Το πρώτο νοσοκοµείο που αναφέρεται στην ιστορία χρονολογείται γύρω στο µχ. Συνεπώς κάθε φροντίδα ασθενούς πριν από αυτή την εποχή αλλά και πολύ αργότερα, είναι λογικό να περιοριζόταν στον τόπο της κατοικίας του [49]. Σε οργανωµένη ωστόσο µορφή, από εκπαιδευµένες νοσηλεύτριες, άρχισε να εφαρµόζεται στην Ευρώπη από την εποχή της Florence Nightingale 4. Στις Η.Π.Α. οι πρώτες οργανώσεις κατ' οίκον νοσηλείας εµφανίσθηκαν µεταξύ 1885 και 1889, περίοδο κατά την οποία η Κατ' Οίκον Νοσηλεία αποτελούσε την κύρια εργασία των περισσοτέρων νοσηλευτριών. Μέχρι το έτος 1905 λειτουργούσαν ήδη 171 οργανισµοί που απασχολούσαν 455 επισκέπτριες αδελφές Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι στα νοσοκοµεία της Ερµούπολης Σύρου και της 3 Χαρακτηριστικό είναι ότι ενώ σύµφωνα µε τα εθνικά στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου Υγείας (Department of Health) του Ηνωµένου Βασιλείου µέσα σε µία εβδοµάδα τον Σεπτέµβριο του 2002 προσφέρθηκαν 2,98 εκατοµµύρια ώρες κατ οίκον νοσηλείας σε άτοµα, στην ίδια αναφορά η κατ οίκον νοσηλεία ορίζεται ως υπηρεσίες που έχουν σκοπό να βοηθήσουν το άτοµο να είναι όσο το δυνατόν ανεξάρτητο και να ζει στο σπίτι του. Οι προσφερόµενες υπηρεσίες, περιλαµβάνουν καθηµερινές δουλειές του νοικοκυριού µέσα και έξω από το σπίτι, προσωπική φροντίδα και φροντίδα αναψυχής, µε τη συνεργασία και των οικείων του. 4 Η Florence Nightingale ( ) είναι η πρώτη νοσηλεύτρια που έθεσε τις βάσεις της επιστηµονικής νοσηλευτικής και κατέστησε το νοσηλευτικό έργο κοινωνικό λειτούργηµα. Ήταν πρωτοπόρος στην περιποίηση των ασθενών και µεταρρυθµιστής των µεθόδων υγιεινής των νοσοκοµείων εκείνης της εποχής. 35

36 Κωνσταντινούπολης πριν από τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο νοσηλεύονταν µόνο οι άστεγοι, οι φτωχοί και οι τεχνίτες, ενώ οι πλέον ευκατάστατοι νοσηλεύονταν στα σπίτια τους, δηλαδή είχαν τη δυνατότητα να µετακινούν το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό από το νοσοκοµείο στο σπίτι [49]. Μέχρι το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, η φροντίδα ενός άρρωστου µέλους της οικογένειας, παρεχόταν στο σύνολό της σχεδόν, στο σπίτι. Οι εκρηκτικές εξελίξεις ωστόσο στον τοµέα της ιατρικής και αναµφισβήτητα της τεχνολογίας (αλµατώδη ανάπτυξη της χειρουργικής, της αναισθησίας, των αντιβιοτικών και η ανάπτυξη υποστηρικτικών συστηµάτων ζωής) συνέβαλαν ώστε να αναπτυχθεί ένα αίσθηµα ασφάλειας προς το νοσοκοµείο µε συνέπεια όλο και περισσότεροι άνθρωποι να προτιµούν την εισαγωγή τους εκεί[36]. Παρ' όλο που σήµερα οι περισσότερες χώρες αναζητούν επιστηµονικές αποδείξεις για να αποφασίσουν αν θα υποστηρίξουν την ανάπτυξη της Κατ' Οίκον Νοσηλείας, οι Αµερικανοί θεωρούν το είδος αυτό της περίθαλψης τόσο αυτονόητο, ώστε ξοδεύουν υπέρογκα ποσά χωρίς να χρειάζονται πλήρη επιστηµονική τεκµηρίωση. Οι περισσότερες υπηρεσίες Κατ' Οίκον Νοσηλείας στις ΗΠΑ παρέχονται από νοσηλεύτριες, το έργο των οποίων συµπληρώνεται από φυσιοθεραπευτές, βοηθούς και άλλους επαγγελµατίες της υγείας. Οι ιατροί σπάνια επισκέπτονται ασθενείς στο σπίτι. Το 1995 ο Παγκόσµιος Οργανισµός Κατ' Οίκον Νοσηλείας (WHHO) προσπάθησε να συλλέξει πληροφορίες από όλα τα κράτη σχετικά µε το είδος της Κατ' Οίκον Νοσηλείας που προσφέρεται σε αυτά. Από τις 187 χώρες που ερωτήθηκαν, 63 απάντησαν ότι παρείχαν κάποιο είδος Κατ' Οίκον Νοσηλείας. Βοήθεια σε άτοµα µε ειδικές ανάγκες, νοσηλεία, αγωγή υγείας, ανακούφιση του πόνου, φυσιοθεραπεία, αποκατάσταση, εµβολιασµοί, φροντίδα τραύµατος, είναι µερικά από τα είδη φροντίδας που προσφέρονται κατ' οίκον [49]. Στη σύγχρονη κοινωνία, εξ αιτίας της επέκτασης του θεσµού των κοινωνικών ασφαλίσεων και του περιορισµού του νοσηλευτικού ρόλου της οικογένειας, η νοσηλεία των πολιτών σε ότι αφορά το κόστος, περιορίστηκε σε µικρή οικονοµική συµµετοχή. Αυτό, αποτέλεσε ακόµη ένα σηµαντικό λόγο για την αύξηση της ζήτησης των νοσοκοµειακών υπηρεσιών. Παράλληλα, παρατηρήθηκε σηµαντική αύξηση του δείκτη θανάτων µέσα στο νοσοκοµείο, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση µε τον ουσιαστικό ρόλο του, την φροντίδα της υγείας [36]. Ο κύριος λόγος λειτουργίας της νοσηλείας στο σπίτι ήταν αρχικά η µείωση του κόστους νοσηλείας, γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι ο ρόλος της στο σύστηµα υγείας ήταν πολύπλευρος. Τα τελευταία χρόνια εµφανίσθηκε στη διεθνή σκηνή µια νέα ιδέα: Η παροχή κάποιου βαθµού νοσοκοµειακής φροντίδας στο σπίτι, ώστε να µειωθεί η µέση διάρκεια νοσηλείας στα νοσοκοµεία. Η ιδέα αυτή φαίνεται συναρπαστική και συνάµα προκλητική ενώ έχει τύχει κάποιων εφαρµογών. Τέτοια σχήµατα ονοµάζονται διεθνώς "Hospital at Home" ή "Hospital-in-the-Home HITH" (στην Αυστραλία), όρος που αντιδιαστέλλει το είδος αυτό της υπηρεσίας από τον ευρύτατο όρο "Home Care"[49].

37 Τα περισσότερα αναφερθέντα σχήµατα συνίστανται σε πρώιµη έξοδο ασθενών από νοσοκοµεία, σε φάση κατά την οποία έχει ουσιαστικά συµπληρωθεί το µεγαλύτερο µέρος της νοσηλείας τους και χρειάζεται µικρή ακόµη συνέχιση της θεραπείας. Μερικά σχήµατα Hospital at Home ονοµάζονται "αποφυγή εισαγωγής" (Admission avoidance or total episode substitutions). Όµως αυτοί οι ασθενείς εκτιµώνται στα επείγοντα εξωτερικά ιατρεία κάποιου νοσοκοµείου και µερικές φορές νοσηλεύονται για µία ηµέρα. Επί πλέον κατάλληλοι για να νοσηλευθούν στο σπίτι τους κρίνονται ασθενείς µε επιβεβαιωµένη διάγνωση, των οποίων η κατάσταση της υγείας είναι αρκετά σταθερή ώστε να χρειάζεται ελάχιστη υποστήριξη. Σχεδόν σε όλους αυτούς τους ασθενείς η νοσηλεία προσφέρεται αποκλειστικά από νοσηλεύτριες και νοσηλευτές και µόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις υπάρχει κάποιου βαθµού συµµετοχή από συνοικιακούς γενικούς ιατρούς[49] Καθήκοντα νοσηλευτή Ο νοσηλευτής ως µέλος της υγειονοµικής οµάδας αποτελεί τον σπουδαιότερο δοµικό παράγοντα για την οργάνωση, παροχή και αξιολόγηση υπηρεσιών νοσηλείας στο σπίτι. Για την αποδοτική οργάνωση όµως απαραίτητο είναι να ληφθούν υπόψη και άλλες παράµετροι, όπως το είδος των ασθενών, ο χώρος ευθύνης, η οικονοµική επιχορήγηση κ.λπ. [49]. Η νοσηλεία στο σπίτι επικεντρώνεται σύµφωνα µε το ολιστικό µοντέλο, τόσο στο άτοµο που ζητά φροντίδα όσο και στην οικογένεια ή το υποστηρικτικό του σύστηµα. Αυτό το είδος νοσηλευτικής απαιτεί γνώση και ικανότητες στη Νοσηλευτική εκτίµηση, στην επείγουσα φροντίδα, στη διατήρηση και την προαγωγή της υγείας στους τρόπους αποκατάστασης και στη φροντίδα του ατόµου σε τελικό στάδιο. Οι νοσηλευτικές δραστηριότητες και ικανότητες που χρησιµοποιούνται στη φροντίδα στο σπίτι περιλαµβάνουν τα ακόλουθα[36][48]: Συντονίζει το νοσηλευτικό µε το ιατρικό και τα άλλα µέλη της οµάδας για να εξασφαλίσει τη συνέχεια της φροντίδας. Συµβουλεύει τον ασθενή και θεωρείται ο σύνδεσµος µε το σύστηµα υγείας Οργανώνει και παρέχει υψηλής ποιότητας νοσηλευτική φροντίδα. Εκτιµά τη συνολική κατάσταση που υπάρχει στο σπίτι. Ο νοσηλευτής είναι σε µια ειδική θέση για να εκτιµήσει τη φροντίδα που θα δοθεί, την καθαριότητα και την καταλληλότητα του σπιτιού, το είδος του φαγητού που δίνεται στον ασθενή, τη χορήγηση των φαρµάκων και τις ψυχαγωγικές δραστηριότητες που του παρέχονται. Επίσης πρέπει να εκτιµάται η συνέπεια για την οικογένεια του ασθενή. Εκτιµά την ασφάλεια του σπιτιού για τον ασθενή. Ο νοσηλευτής πρέπει να γνωρίζει καλά και να χρησιµοποιεί αποτελεσµατικά τις πηγές και τα µέσα που διαθέτει η κοινότητα για την εξασφάλιση ολοκληρωµένης νοσηλευτικής φροντίδας προτείνοντας τον εξοπλισµό που χρειάζεται ή αλλαγές που πρέπει να γίνουν ώστε να γίνει ένα σπίτι ασφαλές. 37

38 Καταγράφει όλες τις νοσηλευτικές πράξεις και φροντίζει για την εφαρµογή των κατάλληλων πρωτοκόλλων για όλες τις διαδικασίες και τον εξοπλισµό που χρησιµοποιείται. Καθησυχάζει το άτοµο από το τηλέφωνο. Σε µέρες που οι επισκέψεις στο σπίτι δεν είναι προγραµµατισµένες ίσως χρειαστεί να τηλεφωνήσει και να δώσει υποστήριξη ή να απαντήσει σε ερωτήσεις. Ενδιαφέρεται για τη συνεχή ενδοϋπηρεσιακή επιµόρφωση της οµάδας και τον προσανατολισµό του νέου προσωπικού. Αξιολογεί τις άµεσες και µακροχρόνιες ανάγκες υγείας των αρρώστων και των οικογενειών τους εξασφαλίζοντας προτεραιότητες προκειµένου να µειώσει την ταλαιπωρία του αρρώστου. ηµιουργεί ευκαιρίες οµαδικών συναντήσεων µε τις οικογένειες των χρόνιων πασχόντων µε σκοπό την ανταλλαγή απόψεων, λύσεων, προβληµάτων, αλληλοϋποστήριξη και ηθική ενίσχυση Ο ρόλος της οικογένειας Η νοσηλευτική φροντίδα δεν αποτελεί πια κάτι που προσφέρεται αποκλειστικά από τον νοσηλευτή στα άτοµα και την οικογένεια, αλλά κάτι που οργανώνεται και διεκπεραιώνεται σε συνεργασία µε την οικογένεια[48]. Οι απόψεις και τα αισθήµατα της οικογένειας εποµένως αποτελούν τη βάση όπου στηρίζεται το πρόγραµµα φροντίδας. Αποτελούν τον σκελετό γύρω από τον οποίο περιστρέφεται ο προγραµµατισµός της νοσηλευτικής παρέµβασης. Μερικές φορές όµως το άτοµο αισθάνεται µειονεκτικά προς τους άλλους λόγω του προβλήµατος υγείας που τον απασχολεί Αυτό ίσως δηµιουργήσει προβλήµατα στις διαπροσωπικές σχέσεις µεταξύ ατόµου/ οικογένειας/ νοσηλευτή. Για την εξασφάλιση σωστής διαπροσωπικής σχέσης ατόµου/οικογένειας/ νοσηλευτή απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί το να αισθάνεται το άτοµο ότι είναι αποδεκτό όπως είναι, και να αντιµετωπίζεται σαν ίσος προς ίσον. Αυτό αποτελεί το κλειδί για την αποδοτική συνεργασία νοσηλευτή- ατόµου- και την επιτυχηµένη επίσκεψη στο σπίτι. Όταν ο νοσηλευτής επισκεφτεί την οικογένεια στο σπίτι, αρχίζει ένα στάδιο αξιολόγησής της, το οποίο βοηθά στο σωστό προγραµµατισµό των επόµενων επισκέψεων. Η οικογένεια 5 αποτελεί ουσιαστικό πυρήνα της νοσηλείας στο σπίτι. Στα καθήκοντα ενός ανθρώπου του οικογενειακού περιβάλλοντος του ασθενή, περιλαµβάνεται η επίβλεψη και η βοήθεια προς το άρρωστο άτοµο, η υποστήριξή του σε κάθε νοσηλεία, όπως ατοµική περιποίηση και καθαριότητα, διατροφή, λήψη φαρµάκων, κινητοποίηση του ατόµου και σε κάθε δραστηριότητα που συντελεί 5 Ο όρος οικογένεια εδώ χρησιµοποιείται µε πολύ ευρεία έννοια και περιλαµβάνει κάθε άτοµο του στενού κύκλου, που αναλαµβάνει να βοηθήσει στη φροντίδα του ατόµου στο σπίτι.

39 στην βελτίωση της υγείας του. Το άτοµο αυτό στον χώρο της οικογένειας είναι πολύτιµο, διότι εξασφαλίζει την συνέχεια της φροντίδας στα µεσοδιαστήµατα µεταξύ των επισκέψεων των ειδικών επιστηµόνων (νοσηλευτών, γιατρών, φυσιοθεραπευτών, κλπ.). Για την εκτίµηση της αποδοτικότητας αυτών των υπηρεσιών πρέπει να λαµβάνονται υπόψη τουλάχιστον τρία κριτήρια: Το οικονοµικό όφελος που προκύπτει από τη νοσηλεία ασθενών στο σπίτι σε σχέση µε το νοσοκοµείο. Η ποιότητα ζωής των ασθενών στο σπίτι και ειδικότερα εάν οι Υπηρεσίες νοσηλείας στο σπίτι µπορούν να αντιµετωπίσουν αποτελεσµατικά τα προβλήµατα που προκύπτουν. Η διαφορά επιβίωσης µεταξύ σπιτιού και νοσοκοµείου Μειονεκτήµατα της νοσηλείας στο σπίτι Πέρα από τα αναµφισβήτητα πλεονεκτήµατα που έχουν τα προγράµµατα νοσηλείας στο σπίτι, υπάρχουν και ορισµένα µειονεκτήµατα [48] που πρέπει να λάβουµε υπόψη. Μερικά από αυτά είναι: Είναι λιγότερο αποτελεσµατική για το νοσηλευτή από το να εργάζεται µε οµάδες ή να βλέπει πολλά άτοµα σε µια µονάδα βραχείας νοσηλείας. Ο χρόνος µετακίνησης µπορεί να είναι αρκετός ή και οικονοµικά ασύµφορος. Ίσως είναι δύσκολο να ελεγχθούν αποσπάσεις της προσοχής από ζωηρά παιδιά ή τηλεόραση. Τα άτοµα µπορεί να φοβούνται µε την οικειότητα που αποκτάται στις επισκέψεις στο σπίτι. Μπορεί επίσης να τεθεί ως ζήτηµα και η ασφάλεια του νοσηλευτή-τριας κατά την επίσκεψη σ ένα άγνωστο περιβάλλον. 1.4 Προγράµµατα και Συστήµατα Φροντίδας Ασθενή Υπάρχουν διάφορες µορφές και προγράµµατα νοσηλείας στο σπίτι ανάλογα µε τον οικονοµικό φορέα που τις υποστηρίζει/ υλοποιεί και τη διοικητική τους οργάνωση. Κρατικές ή ηµόσιες Υπηρεσίες νοσηλείας στο σπίτι ονοµάζονται οι υπηρεσίες εκείνες που κατευθύνονται και συντηρούνται από το Κράτος. Οι διάφοροι ασφαλιστικοί οργανισµοί µπορεί να συµβληθούν µε το κράτος και να καλύπτουν έτσι το σύνολο ή µέρος των εξόδων των ατόµων που υπηρετούνται. Ιδιωτικοί µη κερδοσκοπικοί οργανισµοί µπορεί επίσης να διαθέτουν υπηρεσίες νοσηλείας στο σπίτι, οι οποίες να επιχορηγούνται και από το 39

40 κράτος ή την κοινότητα την οποία υπηρετούν. Μια τέτοια υπηρεσία είναι ο Ερυθρός Σταυρός. Υπηρεσίες νοσηλείας στο σπίτι που ανήκουν ή ξεκινούν από ένα µεγάλο νοσοκοµείο. Από το 1970 και µετά τέτοια προγράµµατα νοσηλείας στο σπίτι ξεκίνησαν από µεγάλα νοσοκοµεία µε σκοπό να εξασφαλίσουν στους αρρώστους την συνέχεια της νοσηλευτικής φροντίδας και να περιορίσουν το µεγάλο κόστος της ενδονοσοκοµειακής περίθαλψης. Το πλεονέκτηµα των υπηρεσιών αυτών είναι ότι µπορούν να χρησιµοποιήσουν τις ήδη υπάρχουσες πηγές και µέσα του νοσοκοµείου για να καλύψουν τις ανάγκες των ατόµων. Υπηρεσίες νοσηλείας στο σπίτι που ανήκουν σε κάποιο συγκεκριµένο ήµο ή κοινότητα και συντηρούνται από αυτόν. Παρακάτω αναφέρονται δύο προγράµµατα φροντίδας στο σπίτι τα οποία λειτουργούν στην Ελλάδα. Το πρώτο λέγεται "Βοήθεια στο σπίτι" και είναι εξαρτώµενο από τον εκάστοτε ήµο στον οποίο ανήκει, το δεύτερο πρόγραµµα αφορά τον Ερυθρό Σταυρό και την κατ οίκον νοσηλεία που αυτός προσφέρει. Ακολούθως θα παρουσιαστούν εφαρµογές της τηλεϊατρικής οι οποίες έχουν σαν στόχο την ενίσχυση της φροντίδας και βασίζονται στη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών ιατρικής πληροφορικής. Οι εφαρµογές αυτές είναι πιλοτικές και λαµβάνουν χώρα στην Ελλάδα «Βοήθεια Στο Σπίτι» Το πρόγραµµα «Βοήθεια στο σπίτι» είναι ένα πρόγραµµα κοινωνικής προστασίας, το οποίο συντονίζεται και εποπτεύεται από το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας. Σύµφωνα µε το άρθρο 13 του Νόµου υπ αριθµό 3106περί Αναδιοργάνωσης του Εθνικού Συστήµατος Κοινωνικής Φροντίδας[1], το πρόγραµµα έχει στόχο την παροχή συστηµατικής και οργανωµένης Πρωτοβάθµιας Κοινωνικής Φροντίδας στα ηλικιωµένα άτοµα και άτοµα µε ειδικές ανάγκες και υλοποιείται από τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης. Σκοπός του είναι η παραµονή των ηλικιωµένων καθώς και των ατόµων που αντιµετωπίζουν πρόσκαιρα ή µόνιµα κοινωνικά προβλήµατα ή προβλήµατα υγείας ή αναπηρίας, στο οικείο φυσικό και κοινωνικό τους περιβάλλον, η διατήρηση της συνοχής της οικογένειά τους, η αποφυγή χρήσης ιδρυµατικής φροντίδας ή καταστάσεων κοινωνικού αποκλεισµού, η εξασφάλιση αξιοπρεπούς και υγιούς διαβίωσης και η βελτίωση της ποιότητας ζωή τους. Το πρόγραµµα απευθύνεται σε ηλικιωµένα άτοµα και άτοµα µε αναπηρίες, µε προτεραιότητα σε εκείνους που: εν µπορούν να αυτοεξυπηρετηθούν ιαβιούν µόνοι τους εν έχουν την πλήρη φροντίδα από την οικογένεια τους εν έχουν επαρκείς οικονοµικούς πόρους

41 Οι υπηρεσίες οι οποίες το πρόγραµµα σχεδιάστηκε να προσφέρει είναι: Συµβουλευτική και συναισθηµατική στήριξη Ιατρική φροντίδα µε επισκέψεις στο σπίτι Νοσηλευτική µέριµνα και φυσιοθεραπεία Οικογενειακή Οικιακή Φροντίδα και ικανοποίηση πρακτικών αναγκών διαβίωσης Μικροαγορές, πληρωµή λογαριασµών Συνοδεία στις διάφορες υπηρεσίες Το πρόγραµµα στελεχώνεται από καταρτισµένα στελέχη και επιστήµονες όπως: Κοινωνικοί λειτουργοί Νοσηλευτές/τριες Οικιακοί - οικογενειακοί βοηθοί Το πρόγραµµα επίσης συνεργάζεται µε γιατρό παθολόγο ο οποίος όταν χρειαστεί κάνει κατά οίκον επισκέψεις µε την νοσηλεύτρια γράφει φάρµακα και εξετάσεις στα µέλη του προγράµµατος. Η νοσηλεύτρια, έχει συχνά τηλεφωνική επικοινωνία µαζί του, για ενηµέρωση της πορείας της υγείας των µελών του προγράµµατος αλλά και συµβουλευτική υποστήριξη για την οµαλή διεξαγωγή της υγείας τους. Το πρόγραµµα Βοήθεια στο Σπίτι είναι γνωστό και λειτουργεί εδώ και αρκετά χρόνια στην Ελλάδα. Για να τεθεί σε λειτουργία, έχει προσληφθεί κάποιο προσωπικό το οποίο στον διαθέσιµο εργάσιµο χρόνο, υποστηρίζει τους ανθρώπους που έχουν ανάγκη πηγαίνοντας στο σπίτι τους. Όπως συµβαίνει σε όλους τους αντίστοιχους φορείς, δεν υπάρχουν αρκετά χρήµατα για να χρηµατοδοτήσουν µισθούς περισσότερων εργαζοµένων. Έτσι αυτοί που εξυπηρετούνται, είναι τόσοι όσοι µπορούν να προλάβουν οι υπάλληλοι να βοηθήσουν, στον χρόνο εργασίας τους. Οι ανάγκες όµως είναι πολύ µεγαλύτερες. Συµβαίνει ωστόσο το εξής παράδοξο: Το πρόγραµµα Βοήθεια στο Σπίτι δεν έχει ικανοποιητική οικονοµική υποστήριξη για να προσλάβει επιπλέον προσωπικό, αλλά ταυτοχρόνως από τον νόµο απαγορεύεται να εισπράξουν χρήµατα από τους ίδιους τους γέροντες ή τους ανθρώπους µε αναπηρίες οι οποίοι θέλουν να χρησιµοποιήσουν το προσωπικό για να καλύψουν κάποιες προσωρινές οι διαρκείς ανάγκες. Μοιάζει ανορθολογικό αλλά είναι και η αληθινή πραγµατικότητα: Όσοι πολίτες ενδιαφέρονται να κάνουν χρήση των υπηρεσιών των προγραµµάτων, δεν έχουν την δυνατότητα να συµµετέχουν οικονοµικά στο κόστος των υπηρεσιών. ηλαδή δεν επιτρέπεται να αγοράσουν οι πολίτες υπηρεσίες από τα προγράµµατα Βοήθεια στο Σπίτι επειδή απαγορεύεται να πωλήσουν υπηρεσίες. Υπάρχουν δεκάδες δηµότες και πολίτες που έχουν ανάγκη από µια ή δύο ώρες υποστήριξης την ηµέρα ή την εβδοµάδα και δεν µπορούν να αγοράσουν αυτές τις ώρες υποστήριξη από το πρόγραµµα Βοήθεια στο Σπίτι της γειτονιάς τους. Κάθε πόλη και κάθε δηµοτικό διαµέρισµα έχει και από ένα πρόγραµµα Βοήθεια στο Σπίτι αλλά δεν µπορούν να εξυπηρετήσουν τους δηµότες. Από τη µία, τα 41

42 προγράµµατα Βοήθεια στο Σπίτι δεν διαθέτουν υπαλλήλους για να υποστηρίξουν µεγάλους αριθµούς χρηστών και από την άλλη, το κράτος δεν έχει τα χρήµατα για να κάνει νέες προσλήψεις. Είναι πολύ δύσκολη η αναζήτηση και πρόσληψη προσωπικού βοηθού όταν είσαι ιδιώτης. Μια µεγάλη µερίδα, δεν θέλει για εργοδότη κάποιον µε αναπηρία, επειδή θεωρεί πως µια τέτοια εργασία δεν είναι ευυπόληπτη ούτε και σίγουρη. Τα προγράµµατα αυτά θα µπορούσαν να διαµεσολαβήσουν µεταξύ των χρηστών και των βοηθών. Κάτι τέτοιο όµως δεν συµβαίνει. Είναι σηµαντικό να γίνει κατανοητό πως υπάρχει µία τεράστια αγορά που ενδιαφέρεται να αγοράσει υπηρεσίες προσωπικής βοήθειας. [2][3] Νοσηλεία Στο Σπίτι - Ερυθρός Σταυρός Αυτή η Υπηρεσία λειτουργεί από το 1990 και εξυπηρετεί ασθενείς εξερχόµενους από το Κοργιαλένειο Μπενάκειο Νοσοκοµείο ανεξάρτητα από την οικονοµική τους κατάσταση, µε την προϋπόθεση να ζουν στο οικογενειακό τους περιβάλλον και να βρίσκονται στην περιοχή κάλυψης της Υπηρεσίας. Μία εξειδικευµένη επιστηµονική οµάδα αποτελούµενη από νοσηλεύτριες, γιατρό και φυσιοθεραπευτές προσφέρει τις πολύτιµες υπηρεσίες της και φροντίζει για την αποκατάσταση και επανένταξη των ασθενών στην κοινότητα, µε την υποστήριξη των ιδίων και των οικογενειών τους. Ο ασθενής εποµένως λαµβάνει φροντίδα στο οικείο του περιβάλλον, απόιδρυµατοποιείται και επανεντάσσεται στην κοινότητα, και έτσι µειώνεται το κόστος, ο µέσος όρος παραµονής σε νοσοκοµείο καθώς και ο αριθµός των επανεισαγωγών. Ο άρρωστος και η οικογένειά του τυγχάνουν έτσι πολύπλευρης στήριξης, και παράλληλα ενεργοποιείται το εθελοντικό δυναµικό του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού-ΕΕΣ [48] «Ambulance» Ένα παράδειγµα τηλεϊατρικής εφαρµογής [14], και µάλιστα µε ελληνικό ενδιαφέρον 6, είναι το σύστηµα "Ambulance", το οποίο προέκυψε από ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραµµα και στο οποίο συµµετέχει σε σηµαντικό βαθµό το Εργαστήριο Βιοϊατρικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Πρόκειται για ένα σύστηµα που έχει σκοπό την παροχή ιατρικών συµβουλών σε επείγοντα περιστατικά κατά το στάδιο της µεταφοράς του ασθενούς µε ασθενοφόρο στο νοσοκοµείο. Το ασθενοφόρο εξοπλίζεται µε φορητό υπολογιστή, ο οποίος δέχεται και µεταδίδει δεδοµένα από ιατρικές συσκευές, π.χ. καρδιογράφηµα τριών ηλεκτροδίων, πίεση, καρδιακό παλµό/ρυθµό, θερµοκρασία κ.τ.λ., καθώς και εικόνες από φορητή ψηφιακή κάµερα. Τα δεδοµένα στέλνονται µέσω κινητής τηλεφωνίας (GSM), αναλογικών γραµµών ISDN ή/και δορυφόρου 6 Το Ιατρικό Αθηνών ανέπτυξε το έργο µεταξύ και εγκατέστησε ένα δίκτυο παρακολούθησης και διαχείρισης των επειγόντων περιστατικών στην Ελλάδα

43 στο νοσοκοµείο, όπου τα βλέπει ειδικευµένος γιατρός. Ο γιατρός στη συνέχεια µε τη σειρά του, στέλνει οδηγίες στο προσωπικό του ασθενοφόρου για τις κινήσεις που πρέπει να κάνουν. Το σύστηµα βρίσκεται στο στάδιο του πρωτοτύπου, ενώ προβλέπεται η αναβάθµισή του. Η ανάγκη για ένα τέτοιο έργο συνδέεται µε την ανάγκη για αύξηση της αποτελεσµατικότητας των παρεχόµενων υπηρεσιών µε χρήση τεχνολογίας υψηλών εκπαιδευτικών προδιαγραφών, καθώς επίσης και προτυποποίηση των ενεργειών/διαδικασιών. Ο ρόλος των γιατρών σε κάθε περίπτωση είναι ιδιαιτέρως σηµαντικός. Η ιδέα για το έργο ήταν µε χρήση ολοκληρωµένης τεχνολογίας, κάποιος ειδικός να είναι σε θέση άµεσης πρόσβασης στις ζωτικές παραµέτρους ενός ασθενή χωρίς την απαίτηση της φυσικής του παρουσίας. Επίσης, να µπορεί να εκπαιδεύσει το παραϊατρικό προσωπικό ώστε να µπορεί να εκτελεί τις οδηγίες που ο ειδικός δίνει και να προσωποποιήσει βάση ορισµένου πρωτοκόλλου τις ενέργειες του παραϊατρικού προσωπικού σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Με τον τρόπο αυτό, έχει εγκατασταθεί ένα δίκτυο παρακολούθησης και διαχείρισης των επειγόντων περιστατικών και στην Ελλάδα, το οποίο οπτικοποιείται ακολούθως στην Εικόνα 2. Η σηµασία του συστήµατος και άλλων παρόµοιων είναι µεγάλη, αφού το πρώτο χρονικό διάστηµα κατά τη µεταφορά του ασθενούς είναι εξαιρετικά κρίσιµο και η πραγµατοποίηση των σωστών κινήσεων κατά τη διάρκειά του, µπορεί να σώσει τη ζωή του ασθενούς. Εικόνα 2. ίκτυο παρακολούθησης και διαχείρισης των επειγόντων περιστατικών «HygeiaNet» Το HYGEIAnet [14][47] αποτελεί το πρώτο ολοκληρωµένο περιφερειακό δίκτυο τηλεµατικών εφαρµογών στην υγεία. Πρόκειται για ένα ανοικτό και επεκτάσιµο δίκτυο ευρείας εµβέλειας, το οποίο διασυνδέει τους φορείς όλων των βαθµίδων 43

44 της ιεραρχίας του ΕΣΥ (πρωτοβάθµιας, δευτεροβάθµιας και τριτοβάθµιας παροχής υπηρεσιών υγείας). Το δίκτυο όπως φαίνεται στην Εικόνα 3, αναπτύχτηκε και εφαρµόστηκε πιλοτικά στην Περιφέρεια της Κρήτης, σε συνεργασία το Ινστιτούτο Πληροφορικής του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΠ-ΙΤΕ) καθώς και όλων των φορέων υγείας της Περιφέρειας Kρήτης. Το HYGEIAnet είναι σε λειτουργία από το 1998 και έχει ανταπεξέλθει µε µεγάλη επιτυχία σε πάνω από επείγοντα περιστατικά. Στόχος του συστήµατος είναι η βελτίωση της παρακολούθησης των ασθενών, η ευκολότερη διαχείριση των εργαστηριακών δεδοµένων, η βελτίωση της ιατρικής εκπαίδευσης, η υποστήριξη των αγροτικών και γενικών ιατρών µέσα από την τηλεϊατρική, η εκµετάλλευση της δυνατότητας για ιατρική έρευνα στο χώρο της πρωτοβάθµιας φροντίδας και τέλος, η ικανοποίηση των ασθενών αλλά και των εργαζοµένων και γενικότερα, η αύξηση της ποιότητας παροχής υπηρεσιών υγείας. Εικόνα 3. ίκτυο HygeiaNet CHS: Distance Information Technologies For Home Care. Το πρόγραµµα CHS [14]σχετίζεται µε την ανάπτυξη συστηµάτων και υπηρεσιών για τον πολίτη έσω ενός κέντρου επικοινωνίας. Πιο συγκεκριµένα, στοχεύει στην ανάπτυξη εξατοµικευµένων υπηρεσιών υγείας, οι οποίες θα µπορούν να χρησιµοποιηθούν από το σπίτι έχοντας τη δυνατότητα επικοινωνίας µε τα υπόλοιπα τµήµατα του πληροφοριακού συστήµατος. Οι τεχνολογίες που χρησιµοποιούνται για τη λειτουργία αυτού του κέντρου επικοινωνίας είναι η ψηφιακή τηλεφωνία (computer telephony), η κινητή τηλεφωνία (WAP, GPRS) και το internet. Ο πολίτης µπορεί να µετράει σε τακτά χρονικά διαστήµατα ζωτικές παραµέτρους (πίεση, ηλεκτροκαρδιογράφηµα, γλυκόζης) µέσω µικροσυσκευών και να τις στέλνει στον θεράποντα ιατρό του. Ο γιατρός στη συνέχεια, αφού αναλύσει τα δεδοµένα,

45 έχει τη δυνατότητα να καθοδηγήσει τον ασθενή µε τη χρήση ειδικά δοµηµένου υλικού και µηνυµάτων. Το CHS αναµένεται να ενισχύσει την πολιτική της Ε.Ε. για προαγωγή της υγείας µέσω της χρήσης µικροδιατάξεων και των δυνατοτήτων που παρέχουν για την παρακολούθηση και την παροχή συµβουλών. Επιπλέον στόχος του έργου είναι η ανάπτυξη νέας γενιάς τηλεϊατρικών συστηµάτων και υπηρεσιών για τηλεσυσκέψεις και τηλε-παροχή ιατρικών υπηρεσιών για διαβητικούς ασθενείς, ασθενείς µε καρδιακή ανεπάρκεια και µετα-τραυµατικούς ασθενείς PANACEIA -ITV Το πρόγραµµα αναπτύχθηκε στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Προγράµµατος Citizen Centered Health and Lifestyle Management via Interactive TV: The PANACEIA Health System (PANACEIA-ITV)[14]. Πρόκειται για ένα σύστηµα παροχής ιατρικής βοήθειας στο σπίτι, το οποίο βασίζεται στην τεχνολογία της αλληλεπιδραστικής τηλεόρασης. Το PANACEIA-ITV επιτυγχάνει την επικοινωνία µικροσυσκευών παρακολούθησης µε ειδικά κουτιά που προσαρτώνται στην τηλεόραση (set-top boxes) και χρησιµοποιούν τεχνολογία υπέρυθρων ακτινών ενώ έχουν ενσωµατωµένο αποκωδικοποιητή µε ανάλογο εξοπλισµό και λογισµικό. Στο σύστηµα χρησιµοποιούνται επίσης έξυπνοι πράκτορες για τη ρύθµιση της ροής δεδοµένων και υπηρεσιών (σπίτι, δορυφορική πλατφόρµα, διαδικτυακή πύλη, µονάδες επεξεργασίας και υποστήριξης αποφάσεων). Σκοπός του συστήµατος είναι η παροχή υπηρεσιών υγείας στο σπίτι, η ενεργός συµµετοχή του πολίτη στον έλεγχο της υγείας του και τέλος, η «συµµόρφωση» µε επιστηµονικώς αποδεκτές συστάσεις γύρω από το πώς πρέπει να φροντίζει κάθε ασθενής τον εαυτό του. Ο χρήστης θα µπορεί να έχει ιατρικές υπηρεσίες κατά ζήτηση (on demand) καθώς το ιατρικό και περιφερειακό σύστηµα θα του δίνει εύκολη πρόσβαση σε οποιαδήποτε υπηρεσία υγείας και σε ένα µεγάλο όγκο πληροφορίας εκπαιδευτικού περιεχοµένου. Επίσης, θα µπορεί να δέχεται συµβουλές µέσω τηλεδιάσκεψης και να εξασφαλίζει µια αµφίδροµη επικοινωνία µε το σύστηµα. Τέλος, ο χρήστης θα µπορεί να µέσω των µικροσυσκευών να κάνει τις απλές καθηµερινές του µετρήσεις και να διατηρεί ηλεκτρονικό ιατρικό ηµερολόγιο καθώς και ηλεκτρονικό ιατρικό φάκελο, ο οποίος θα είναι διαθέσιµος στη βάση δεδοµένων του βασικού εξυπηρετητή του συστήµατος. 1.5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Πενήντα χρόνια πριν, κανείς δεν θα µπορούσε να φανταστεί την έκταση που έχει πάρει σήµερα η τηλεϊατρική και οι επιπτώσεις της στον τρόπο παροχής φροντίδας. 45

46 Η περίθαλψη µεταφέρεται σιγά-σιγά από τα νοσοκοµεία και τα κέντρα υγείας στο σπίτι µε απώτερο στόχο την υποστήριξη του ασθενή από τη µία και το οικονοµικό όφελος για το κράτος. Κανείς δεν µπορεί να αµφισβητήσει το γεγονός ότι η πρόληψη είναι καλύτερη από τη θεραπεία. Σε άλλα κράτη αυτό έχει γίνει αντιληπτό εδώ και χρόνια, γι' αυτό έχουν επικεντρωθεί στην Πρωτοβάθµια Φροντίδα Υγείας, στην οποία ανήκει η νοσηλεία στο σπίτι και είναι πλήρως οργανωµένοι σε τέτοιου είδους προγράµµατα. Στη χώρα µας τα προγράµµατα νοσηλείας στο σπίτι δεν είναι τόσο οργανωµένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν έχουµε δώσει την απαραίτητη βαρύτητα σε αυτό τον τοµέα της υγείας ο οποίος επικεντρώνεται στην πρόληψη και προαγωγή της υγείας των ανθρώπων. Στο επόµενο κεφάλαιο αναλύεται το σύνολο των ανθρώπων που χρήζουν φροντίδας. Το σύνολο αυτών των ανθρώπων συχνά συναντάται µε την ονοµασία «εµποδιζόµενα άτοµα». Η έρευνα γύρω από τα άτοµα αυτά, αποσκοπεί στην κατανόηση των αναγκών τους και στην εύρεση των ιδιαίτερων στοιχείων που εµφανίζουν σύµφωνα µε τις προαναφερθείσες ανάγκες.

47 ΕΜΠΟ ΙΖΟΜΕΝΑ ΑΤΟΜΑ 47

48

49 2 ΕΜΠΟ ΙΖΟΜΕΝΑ ΑΤΟΜΑ 2.1 Γενικά Όπως ήδη αναφέρθηκε, στο κεφάλαιο αυτό, εισάγεται η έννοια των εµποδιζόµενων ανθρώπων. Με τον όρο εµποδιζόµενα άτοµα εννοείται εκείνη την οµάδα των ανθρώπων που είναι µερικά ή ολικά αποκλεισµένοι από το δοµηµένο περιβάλλον 7. ηλαδή, πρόκειται για τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες (A.µ.E.A.), τους ηλικιωµένους ετών, τους υπερήλικες άνω των 75 ετών, τα νήπια 0-4 ετών και τους συνοδούς τους, καθώς και τις έγκυες. Στην συνέχεια παρουσιάζονται µέσα από µια έρευνα του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων (Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε.) κάποια στατιστικά στοιχεία που αφορούν τα εµποδιζόµενα άτοµα και τη σχέση τους µε το περιβάλλον στο οποίο βιώνουν. Γίνεται αναφορά στα προβλήµατα και τις δυσκολίες που οι οµάδες αυτές αντιµετωπίζουν, δίνοντας έµφαση στην ανάγκη τους για αυτόνοµη διαβίωση και διακίνηση. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι από το σύνολο των εµποδιζόµενων ατόµων, η εργασία εστιάζει στους ηλικιωµένους κατά κύριο λόγο, αφού αυτοί αποτελούν το µεγαλύτερο πληθυσµιακά ποσοστό εµποδιζόµενων ατόµων (περίπου 20%) αλλά και στους ανθρώπους µε ειδικές ανάγκες (A.µ.E.A.). Ακολούθως αναλύεται κάθε οµάδα χωριστά, υπό την οπτική της ανάγκης τους για φροντίδα. 2.2 Στατιστικά στοιχεία Παρακάτω, όπως φαίνεται και στην Εικόνα 4, παρουσιάζεται το ποσοστό επί του συνολικού πληθυσµού που αντιµετωπίζει ολικό ή µερικό αποκλεισµό 8 από το δοµηµένο περιβάλλον, πιο συγκεκριµένα πρόκειται για [31]: Άτοµα µε ειδικές ανάγκες (9,3%) Ηλικιωµένοι ετών (14%) 7 O όρος δοµηµένο περιβάλλον περιγράφει όχι τόσο το περιβάλλον (φυσικό και τεχνητό) στο οποίο ζούµε, αλλά τις επιδράσεις και τις επιρροές των ενεργειών µας και των παρεµβάσεών µας στην υποδοµή (υλικοτεχνική αλλά και ηλεκτρονική) του κόσµου που µας περιβάλλει. Ο ορισµός αυτός προκύπτει από όλα τα σύγχρονα συγγράµµατα, καθώς και από τα κείµενα των εκθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και τις αναφορές τους στο Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα ράσης ( ) για το περιβάλλον αλλά και στο Ευρωπαϊκό Σχέδιο ράσης για την Αναπηρία ( ). 8 Με τον όρο «αποκλεισµό από το δοµηµένο περιβάλλον», περιγράφεται µια πιο εστιασµένη µορφή του κοινωνικού αποκλεισµού. Πιο συγκεκριµένα πρόκειται για το ποσοστό της παρεµπόδιση της πρόσβασής των ανθρώπων σε διάφορους χώρους, κτίρια και εγκαταστάσεις. Μιλάµε για αποκλεισµό σε βασικά δικαιώµατα και κατ επέκταση περιθωριοποίηση, όταν η πρόσβαση είναι τόσο ανεπαρκής ώστε να τους αποκλείει από το να απολαµβάνουν ένα επίπεδο διαβίωσης, το οποίο να θεωρείται αποδεκτό από την κοινωνία στην οποία ζουν. 49

50 Υπερήλικες άνω των 75 ετών (6%) Νήπια 0-4 ετών και τους συνοδούς τους (11%) Έγκυες (1,5%) Εικόνα 4. Το ποσοστό των εµποδιζόµενων ατόµων 2.3 Προβλήµατα και υσκολίες Η αυτόνοµη διαβίωση και διακίνηση των ατόµων αυτών είναι ένα από τα σηµαντικότερα προβλήµατά που καλούνται να αντιµετωπίσουν. Εµποδίζονται από τη δυσκολία που έχουν στην κίνηση, στην προσέγγιση, στην αντίληψη, στην επικοινωνία καθώς επίσης και στην προσαρµογή, στην ακοή και στην όραση. Στο εµπόριο, υπάρχουν βοηθητικά µέσα (µπαστούνια, περιπατητήρες, αναπηρικά αµαξίδια κλπ), µε τη χρήση των οποίων προσπαθούν να ξεπεράσουν τη φυσική τους ανεπάρκεια και το επιτυγχάνουν όταν δεν κωλύονται από σκαλοπάτια ή δάπεδα µε απότοµες κλίσεις, από στενούς χώρους κλπ. Η έλλειψη πρόβλεψης στο σχεδιασµό, είναι βασικό εµπόδιο στην ενεργό κοινωνική τους ένταξη Αυτόνοµη ιαβίωση και ιακίνηση Αυτόνοµη ή ανεξάρτητη διαβίωση[31] δεν είναι το να ζει κανείς µόνος του, να εργάζεται σε κάποια θέση ανάλογη µε τις δυνατότητες και τα ενδιαφέροντά του, ή να έχει έντονη κοινωνική ζωή, αν κι αυτά είναι παράµετροι της αυτόνοµης διαβίωσης. Η αυτόνοµη διαβίωση έχει να κάνει µε το αναφαίρετο δικαίωµα αυτοδιάθεσης και αυτοκαθορισµού 9, το οποίο δικαιωµατικά ανήκει σε όλους. 9 Το δικαίωµα της αυτοδιάθεσης και αυτοκαθορισµού, µπορεί να επεξηγηθεί ως το δικαίωµα να διαθέτει και να ορίζει κανείς τον εαυτό του όπως θέλει. Πρόκειται για το δικαίωµα στην διαφορά, στην ελευθερία επιλογής και στην ανεξαρτησία.

51 Οµοίως, σχετικά µε τη διακίνηση, οι άνθρωποι που δεν αντιµετωπίζουν κάποιο πρόβληµα, για παράδειγµα κατά τη µετακίνησή τους σε διάφορους χώρους, τείνουν να θεωρούν τις ικανότητές τους δεδοµένες. Μόνο όταν συµβεί κάτι, στους ίδιους ή στο άµεσα κοντινό τους περιβάλλον, ικανό να τους κάνει να εµποδίζονται, ενδέχεται να παρατηρήσουν και να αντιληφθούν την επιτακτικότητα της ανάγκης, ο χώρος στον οποίο ζουν, είτε αυτό µεταφράζεται ως οικία, είτε ως κοινωνία, να τους λαµβάνει σοβαρά υπόψη. Η αναγνώριση του προβλήµατος και η αποδοχή ότι η αδυναµία πρόσβασης και κατ' επέκταση ο αποκλεισµός τους, δεν είναι αναπότρεπτο και τυχαίο συµβάν, αποτελεί αναγκαίο και απαραίτητο βήµα. Πρόκειται για ένα γεγονός, για το οποίο πρέπει να υπάρξει πρόβλεψη, πρόληψη και ριζική αντιµετώπιση. Είναι σαφές ότι σε πολλές περιπτώσεις, οι τεχνητοί φραγµοί, είναι η υλική απεικόνιση των κοινωνικών φραγµών. Αν αναλογιστούµε ένα άτοµο, για το οποίο ένα απλό βήµα γίνεται ανυπέρβλητο εµπόδιο, µπορούµε να κατανοήσουµε τι µπορεί να συνεπάγεται η ανικανότητά του να κυκλοφορήσει αυτοδύναµα µέσα στο χώρο κατοικίας, να βγει έξω, να διακινηθεί µέσα στην τοπική περιοχή, γενικότερα, να µετακινηθεί. Υπάρχει µια ροή λειτουργιών στη ζωή, µια αλυσίδα κινήσεων στο περιβάλλον στην οποία αν κάποιος από τους κρίκους δεν λειτουργεί, καταστρέφεται όλο το οικοδόµηµα της αυτόνοµης διαβίωσης. Εικόνα 5. Σχέσεις αυτόνοµης διαβίωσης - διακίνησης- δραστηριοτήτων 51

52 Συνοπτικά, όπως φαίνεται και στην Εικόνα 5, µπορεί να παρουσιαστεί σαν ένα πλέγµα, στο κέντρο του οποίου βρίσκεται η έννοια κατοικία και γύρω-γύρω σαν δορυφόροι οι έννοιες παιδεία, εργασία, ελεύθερος χρόνος, αναψυχή, και καταναλωτισµός. Όλες αυτές οι έννοιες συνδέονται µεταξύ τους µε αµφίδροµες σχέσεις, που εκφράζουν τη διακίνηση, την κυκλοφορία και τη µεταφορά. Αν για κάθε άτοµο οι έννοιες αυτές είναι αναγκαιότητα, για τα εµποδιζόµενα άτοµα αποτελούν την ελπίδα τους, την κυριότερη συνιστώσα για την ένταξή τους στην κοινωνία, το σηµείο τριβής και επαφής των ανθρώπων, είτε αυτό λέγεται κτίριο ή πεζοδρόµιο ή λεωφορείο. Η πιθανότητα επίτευξης της αυτοδυναµίας στη διαβίωση, διακίνηση και µεταφορά των εµποδιζόµενων ατόµων σηµαίνει: Καλύτερη υγεία, µε αποτέλεσµα την όλο και λιγότερη εξάρτησή τους από κάθε είδους ιατρική περίθαλψη. Ψυχική υγεία, µε αποτέλεσµα τη µείωση της εξάρτησής τους από κάποιο άλλο άτοµο, το οποίο φυσικά αποδεσµευόµενο γίνεται παραγωγικό. Αυξηµένες προοπτικές απασχόλησης, µε αποτέλεσµα τη µείωση των αναπηρικών συντάξεων. υνατότητα στο άτοµο να ζει στο σπίτι του αντί να καταφεύγει σε ειδικά ιδρύµατα ή και νοσοκοµεία υψηλού, ηµερήσιου κόστους. ηµιουργία νέων θέσεων εργασίας στους τοµείς υποδοµών και µεταφορών. Εικόνα 6. Σκίτσο του Ηλία Μακρή για την Παγκόσµια Ηµέρα των Ατόµων µε Αναπηρία

53 ΟΜΑ ΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΟΜΑ ΑΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΑΥΤΟΝΟΜΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΗ ΙΑΚΙΝΗΣΗ 0-4 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΟ ΟΙ ΤΟΥΣ 11% (5,5% +5,5%) Μετακίνηση κατά κανόνα µε παιδικό αµαξίδιο ή µε τα πόδια και πάντα µε τη συνοδεία ενήλικα. Στα βρέφη ή νήπια που κινούνται σε αµαξίδιο δηµιουργείται αίσθηµα ανασφάλειας και αγωνίας κατά την ανάβαση και κατάβαση σκαλοπατιών και ρείθρων πεζοδροµίων, καθώς επίσης και κατά την κυκλοφορία σε κακώς συντηρηµένα πεζοδρόµια (προεξοχές, λακκούβες, εµπόδια). Αστάθεια κατά το βάδισµα και µειωµένη αίσθηση κινδύνου χαρακτηρίζουν τα µεγαλύτερα νήπια. Εµπόδια, ανισοσταθµίες και µικρού πλάτους οδεύσεις Μεγαλύτερα πλάτη και καλύτερης ποιότητας οδεύσεων ελεύθερων από κάθε µορφής εµπόδια, Επίπεδα αντιολισθηρά δάπεδα χωρίς προεξοχές και κενά, Ανελκυστήρες µεγαλυτέρων διαστάσεων Αποφυγή ύπαρξης βαθµίδων. Η µη λήψη των κατάλληλων µέτρων οδηγεί σε αδυναµία κίνησης µέσα στο δοµηµένο περιβάλλον και κατά συνέπεια σε µερικό αποκλεισµό. 5-9 ΕΤΩΝ 6.40 % Απροσεξία και µειωµένη αίσθηση του κινδύνου, αστάθεια κατά το βάδισµα, µειωµένη αντίληψη του χώρου. Συνοδεύονται συνήθως από ενήλικα Μεγαλύτερα πλάτη και καλύτερης ποιότητας οδεύσεων ελεύθερων από κάθε µορφής εµπόδια. Επίπεδα αντιολισθηρά δάπεδα χωρίς προεξοχές Ανελκυστήρες µεγαλυτέρων διαστάσεων Αποφυγή ύπαρξης µεµονωµένων βαθµίδων Κατάλληλη σήµανση εύκολα αντιληπτή Λήψη ειδικών µέτρων κατά τον σχεδιασµό (π.χ. στηθαία και κιγκλιδώµατα σωστά διαµορφωµένα και σε κατάλληλα ύψη, σωστά σχεδιασµένες κλίµακες και ράµπες κλπ). Έλλειψη σωστού σχεδιασµού οδηγεί τα άτοµα αυτά σε µερικό αποκλεισµό από το δοµηµένο περιβάλλον, πολλαπλασιάζοντας τον καθηµερινό αριθµό ατυχηµάτων ΕΤΩΝ % Σταδιακή εξασθένηση των αντανακλαστικών, των αισθήσεων και της κινητικότητας. Συχνή χρήση βοηθηµάτων. Λόγω των βοηθηµάτων, Μεγαλύτερα πλάτη και καλύτερης ποιότητας οδεύσεων ελεύθερων από κάθε µορφής εµπόδια, Οµαλά επίπεδα και αντιολισθηρά δάπεδα χωρίς προεξοχές και κενά Ανελκυστήρες µεγαλυτέρων διαστάσεων Αναβατόρια και ράµπες αντί βαθµίδων και µάλιστα µεµονωµένων Κατάλληλη σήµανση εύκολα αντιληπτή - αν δυνατόν χρήση και ακουστικής σήµανσης, Λήψη ειδικών µέτρων κατά τον σχεδιασµό (πχ. στηθαία και κιγκλιδώµατα σωστά διαµορφωµένα και σε κατάλληλα ύψη, σωστά σχεδιασµένες ράµπες, καθιστικά σε χώρους διέλευσης πεζών κλπ). Μη λήψη των κατάλληλων µέτρων οδηγεί τα άτοµα αυτά των νεότερων ηλικιών σε µερικό αποκλεισµό, ενώ τους µεγαλύτερους σε πλήρη αποκλεισµό από το δοµηµένο περιβάλλον 53

54 >75 ΕΤΩΝ 6.00 % ΕΓΚΥΕΣ 1.50% Α.µ.Ε.Α 9.30% Επιδείνωση της εξασθένησης των αντανακλαστικών, των αισθήσεων και της κινητικότητας. Πέραν της χρήσης βοηθηµάτων, συχνά απαραίτητη η ύπαρξη συνοδού. Αίσθηµα ανασφάλειας, µειωµένη κινητικότητα Μόνιµη χρήση βοηθηµάτων, συχνά αµαξιδίου. Πιθανή η παρουσία συνοδού. Επιβεβληµένη ακόµη περισσότερο η λήψη των προαναφεροµένων µέτρων. Μη λήψη των κατάλληλων µέτρων οδηγεί σταδιακά σε πλήρη αποκλεισµό των ατόµων αυτών από το δοµηµένο περιβάλλον και συνεχή παραµονή τους στο σπίτι ή ακόµα και στο κρεβάτι. Καλύτερη ποιότητα οδεύσεων ελεύθερων από κάθε µορφής εµπόδια Επίπεδα αντιολισθηρά δάπεδα Ανελκυστήρες, αναβατόρια και ράµπες αντί βαθµίδων και µάλιστα µεµονωµένων Κατάλληλη σήµανση εύκολα αντιληπτή. Μη λήψη των κατάλληλων µέτρων οδηγεί τα άτοµα αυτά σε µερικό αποκλεισµό από το δοµηµένο περιβάλλον. Απαραίτητα -λόγω των βοηθηµάτων- Μεγαλύτερα πλάτη και καλύτερης ποιότητας οδεύσεων ελεύθερων από κάθε µορφής εµπόδια, Οµαλά, επίπεδα και αντιολισθηρά δάπεδα χωρίς προεξοχές και κενά Ανελκυστήρες µεγαλυτέρων διαστάσεων µε κατάλληλη σήµανση Αναβατόρια και ράµπες αντί βαθµίδων Κατάλληλη σήµανση χώρων εύκολα αντιληπτή - αν δυνατόν χρήση και ακουστικής σήµανσης Λήψη ειδικών µέτρων κατά τον σχεδιασµό (πχ. στηθαία και κιγκλιδώµατα σωστά διαµορφωµένα και σε κατάλληλα ύψη, σωστά σχεδιασµένες ράµπες, χώροι ανάπαυσης και ελιγµών σε χώρους διέλευσης πεζών, ειδικά διαµορφωµένοι χώροι υγιεινής κλπ). Μη λήψη των κατάλληλων µέτρων οδηγεί τα άτοµα αυτά σε πλήρη αποκλεισµό από το δοµηµένο περιβάλλον και εγκλεισµό τους στο σπίτι. ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ 48.20% ΠΛΗΡΩΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΕΝΟΙ 27% ΜΕΡΙΚΩΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΕΝΟΙ 22% Πίνακας 4. Ανάλυση των χαρακτηριστικών και των απαιτήσεων των εµποδιζόµενων ατόµων (ΠΗΓΗ: Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε.)

55 Το γενικό σύνολο, πρέπει να υπερβαίνει το 50%, διότι δεν έχει ληφθεί υπόψη, λόγω έλλειψης στατιστικών στοιχείων, ο ενεργός πληθυσµός που οδηγεί κάθε είδους αµαξίδιο µεταφοράς, αποσκευές ή κάθε είδους φορτίο (π.χ. µετακοµίσεις), τα άτοµα µε ασυνήθεις διαστάσεις, (κάτω του 1,50µ και άνω των 2,10µ), τα άτοµα µε προσωρινή ανικανότητα λόγω τραυµατισµού, οι ασθενείς σε ανάρρωση, τα εξαρτηµένα άτοµα από διάφορες ουσίες κλπ. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί, ότι σύµφωνα µε διεθνείς διαπιστώσεις βάσει των στατιστικών στοιχείων των ατυχηµάτων ένα στα τέσσερα άτοµα, παθαίνει µια φορά στη ζωή του ατύχηµα. Τέλος, σύµφωνα µε τις προβλέψεις της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, στην επόµενη εικοσαετία οι ηλικίες άνω των 64 ετών θα παρουσιάσουν µία αύξηση της τάξεως του 40-50%[31]. 2.4 Άνθρωποι που Χρήζουν Φροντίδας Η διατήρηση και η ενίσχυση της ποιότητας ζωής των ηλικιωµένων αλλά και µε ειδικές ανάγκες πολιτών περιλαµβάνουν τη διευκόλυνση της ανεξάρτητης διαβίωσης, προάγοντας όσο το δυνατό καλύτερη κοινωνική ενσωµάτωση, ενίσχυση των ευκαιριών για εκπαίδευση, κατάρτιση, απασχόληση και αύξηση της διαθεσιµότητας και της ποιότητας της προσοχής και της τεχνικής βοήθειας. Ο ρόλος της τεχνολογίας εδώ κρίνεται θεµελιώδης. Επαρκείς τεχνολογικές εφαρµογές έχουν τη δυνατότητα να διατηρήσουν και να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής, συµβάλλοντας ακόµα και στη µείωση του κόστους της προσοχής. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι οι άνθρωποι γερνούν µε διαφορετικό τρόπο. Η βοηθητική τεχνολογία θα πρέπει να είναι «έξυπνη» ώστε να προσαρµόζεται στις ανάγκες του κάθε ανθρώπου, καθώς αυτός γερνά. Ωστόσο, αν θελήσουµε να εφαρµόσουµε την τεχνολογία αυτή, στην µερίδα αυτών των ανθρώπων θα πρέπει να αναλύσουµε διεξοδικά τις ανάγκες τους. Η ανάλυση αυτή δεν πρέπει να σχετίζεται µόνο µε τις φυσικές, πνευµατικές ή συναισθηµατικές ανικανότητες, αλλά και µε µια λειτουργική ανάλυση των ανθρώπινων ασχολιών. Αυτό βοηθά στο να εντοπιστεί το είδος της υποστήριξης η οποία θα πρέπει να προσφερθεί Ηλικιωµένα Άτοµα Άτοµα µε κανονική γήρανση Οι ηλικιωµένοι παρουσιάζουν δυσκολία στο να µαθαίνουν καινούρια πράγµατα. υσκολεύονται να αποµνηµονεύσουν και να αντιδράσουν γρήγορα στις οδηγίες. Επίσης, προτιµούν την ανθρώπινη βοήθεια από τη χρήση των τερµατικών αυτοεξυπηρετήσεως ή από τις διάφορες εφαρµογές που για εκείνους είναι αρκετά δυσνόητες. Εντούτοις, αυτή η δυσκολία µπορεί να ξεπεραστεί µε τις κατάλληλες διεπαφές και την κατάλληλη εκπαίδευση. Η κατάρτιση που µπορεί να τους δοθεί από το κοντινό τους περιβάλλον είναι και η πιο αποτελεσµατική. 55

56 Πολλοί ηλικιωµένοι χρησιµοποιούν το τηλέφωνο, την τηλεόραση και το video, ελέγχουν την θέρµανση του σπιτιού ακόµη και αν δεν είναι εξοικειωµένοι µε όλες τις λειτουργίες αυτών των συσκευών. Στην Ευρώπη, υπάρχουν αυτήν την περίοδο περίπου 80 εκατοµµύρια ηλικιωµένοι, και η ετήσια αύξηση κατά τη διάρκεια των επόµενων δύο δεκαετιών υπολογίζεται να είναι 1 %. Όλες οι χώρες στην Ευρώπη είναι δεσµευµένες ώστε να µπορέσουν να κρατήσουν τους ηλικιωµένους για όσο το δυνατό περισσότερο στο συνηθισµένο γι αυτούς κοινωνικό περιβάλλον. Το βιοτικό επίπεδο των ηλικιωµένων (ιδιαίτερα εκείνων στην ηλικία των 50-74) αυξάνεται γρήγορα. Οι γυναίκες αποτελούν το 60% του πληθυσµού άνω των 65 ετών, και σε πολλές περιπτώσεις ανάµεσά τους έχει παρατηρηθεί µεγάλο ποσοστό φτώχειας. Υπάρχει µια σύνδεση µεταξύ της γήρανσης και της εξασθένισης. Ένα µεγάλο µέρος των ανθρώπων µε ειδικές ανάγκες είναι πάνω από 65 ετών. Η υπολογιζόµενη διάρκεια ζωής των γυναικών αλλά και των ανδρών αυξάνει ακόµα στην Ευρώπη. Οι εκθέσεις δείχνουν ότι αυτή η αυξανόµενη υπολογιζόµενη διάρκεια ζωής συνοδεύεται µε µια παράταση του χρόνου που οι άνθρωποι φέρουν το φορτίο της ασθένειας. Τα προστιθέµενα έτη ζωής δεν είναι πλήρως υγιή έτη. Εντούτοις, ενώ όλοι οι ηλικιωµένοι υποβάλλονται σαφώς σε γνωστικές και αισθητήριες αλλαγές θα ήταν αρκετά λανθασµένο να θεωρηθούν όλοι ως οι περισσότερο ευπαθείς και ως άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Οι περισσότεροι στην πραγµατικότητα ζουν µε ικανοποιητικό επίπεδο υγείας και ο µέσος όρος ζωής των γυναικών άνω των 60 έχει αυξηθεί κατά 22 έτη, ενώ για τους άνδρες 16 χρόνια. Μέσα σε αυτήν την οµάδα γηραιών φυσιολογικά ανθρώπων, δεν υπάρχουν συγκεκριµένα µέτρα προσοχής που να έχουν χρησιµοποιηθεί σε ευρύτερη κλίµακα. Καθώς οι ανάγκες για ιατρική περίθαλψη αυξάνονται, η οικιακή φροντίδα είναι εκείνη που µπαίνει σε πρώτο πλάνο. Για διάφορους λόγους (εισόδηµα, αριθµός µελών οικογένειας), πολλοί άνθρωποι αποφασίζουν µετά από κάποιο στάδιο να µεταφερθούν σε διαφορετικό σπίτι. Μια σηµαντική πτυχή στον καθορισµό της επιλογής του νέου σπιτιού είναι η προσβασιµότητα που θα τους παράσχει. Οι άνθρωποι τείνουν να κινηθούν προς ένα διαµέρισµα όπου όλες οι εγκαταστάσεις τους βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο. Σε κάθε περίπτωση πάντως η ασφάλεια αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα κριτήρια. [33][34][35] Άτοµα µε παθολογική γήρανση Ένα ευρύ φάσµα ασθενειών µπορεί να συνδεθεί µε την διαδικασία γήρανσης. Μιλάµε για ασθένειες όπως η ρευµατοειδής αρθρίτιδα, νευρολογικές ασθένειες (Parkinson, Alzheimer) ανικανότητες όρασης κ.λ.π. Λαµβάνοντας υπόψη τη συµβολή της τεχνολογίας στην επίτευξη στόχων όπως, η ευηµερία και η συµµετοχή, οι λειτουργικοί περιορισµοί που δηµιουργούνται είναι σηµαντικοί. Μέσα σε αυτή την οµάδα ανθρώπων, οι παροχές βοήθειας είναι πολύ σηµαντικές. Συχνά, οι οικιακοί βοηθοί µπορούν να προσφέρουν µεγάλη υποστήριξη. Συνήθως απαιτείται η ύπαρξη βοηθητικών τεχνολογιών και πιθανώς η προσαρµογή του

57 σπιτιού. Ακόµη αν ληφθεί υπόψη και η παθολογία, θα είναι σηµαντικό να συµπεριληφθεί η ιατρική υποστήριξη µαζί µε όλες τις βοηθητικές τεχνολογίες. Η οικιακή θεραπεία δεν περιλαµβάνει µόνο τους επαγγελµατίες οικιακούς βοηθούς αλλά και βοήθεια εξ αποστάσεως. Η τεχνολογία που χρησιµοποιείται πρέπει να είναι προσιτή στον υπεύθυνο (επιστάτη) ή στους συγγενείς σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, π.χ. ένα σχεδιάγραµµα της διεπαφής του χρήστη που δίνει τα ουσιαστικά στοιχεία µε έναν κατανοητό τρόπο. Αυτό µπορεί να αποτελέσει ένδειξη στη χρήση των αυτοµατοποιηµένων πρωτοκόλλων ειδοποίησης. [33][34][35] Άτοµα µε Ειδικές Ανάγκες (Α.µ.Ε.Α.) Τα τελευταία 20 χρόνια έχουν γίνει πολλές φιλότιµες προσπάθειες για να ονοµαστεί η µειονότητα των ανθρώπων που ζουν κάτω από συνθήκες αναπηρίας ή ανικανότητας. Μερικές από τις ονοµασίες που τους δόθηκαν είναι: Άτοµα που αποκλίνουν εκ του φυσιολογικού Άτοµα µε ειδικές ανάγκες Πολίτες µε ειδικές ανάγκες Άτοµα µε ειδικές ικανότητες/δεξιότητες Άτοµα µε ειδικές ανάγκες είναι εκείνα που έχουν µόνιµες ή προσωρινές βλάβες, ανικανότητες, αδυναµίες, αναπηρίες ή συνδυασµό των παραπάνω, που προέρχονται από φυσική, ψυχική ή νοητική ανεπάρκεια. Άτοµα µε µόνιµη ανικανότητα είναι οι κινητικά ανάπηροι, οι τυφλοί και γενικά οι αµβλύωπες, οι κωφοί, όσοι έχουν δυσκολία στην αντίληψη, την επικοινωνία και την προσαρµογή καθώς και οι ασθενείς από αρτηριοσκλήρυνση, επιληψία, ανεπάρκεια νεφρού, ρευµατικές παθήσεις, καρδιοπάθειες κλπ. Άτοµα µε παροδική ανικανότητα µπορεί να είναι τραυµατίες, παροδικά ασθενείς κλπ.[33] Μια βασική κατηγοριοποίηση µε βάση τη δυσκολία που αντιµετωπίζουν τα άτοµα αυτά είναι: Άτοµα µε δυσκολία στην όραση Άτοµα µε δυσκολία στην ακοή Άτοµα µε δυσκολία στην κίνηση Άτοµα µε δυσκολία στην αντίληψη και την επικοινωνία Άτοµα µε προβλήµατα οράσεως Η ανικανότητα όρασης, υπονοεί την ολική ή µερική έλλειψη της δυνατότητας να γίνει αντιληπτή η µορφή. Στην Ευρώπη πάνω από 1 εκατοµµύριο είναι οι τυφλοί άνθρωποι και περίπου 11.5 εκατοµµύρια εκείνοι µε χαµηλό επίπεδο όρασης. Με το πέρασµα των χρόνων, οι πιθανότητες εµφάνισης οπτικής ανικανότητας αυξάνονται. Περίπου τα δύο τρίτα των ανθρώπων µε οπτικές ειδικές ανάγκες είναι άνω των 75 ετών. Για τα άτοµα κάτω των 60 ετών, οπτική ανικανότητα, συνήθως προκαλείται από κάποιο πρόβληµα υγείας π.χ. διαβητική νεφροπάθεια. Από τους ανθρώπους µε ολική τύφλωση, περίπου 20% είναι σε θέση να διαβάζουν µε την 57

58 µέθοδο Braille 10. Αυτοί στο µεγαλύτερο ποσοστό τους είναι άνθρωποι στους οποίους το πρόβληµα της όρασης ήρθε νωρίς στη ζωή τους. Οι καθηµερινές δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι άνθρωποι αυτοί, γίνονται εύκολα κατανοητές. Η εντόπιση των εγκαταστάσεων και συσκευών όπως το τηλέφωνο είναι γενικά δύσκολη. Η κατανόηση του πώς να λειτουργήσουν ένα κοµµάτι του εξοπλισµού και να εξοικειωθούν µε τις λειτουργίες του, αποτελεί επίσης δυσκολία, εφόσον δεν χρησιµοποιείται κάποια βοηθητική µέθοδος, συµβατή µε τα προβλήµατα όρασης. Ο προσανατολισµός για τα άτοµα µε προβλήµατα όρασης είναι πολύ σηµαντικός. Για την αυτόνοµη µετακίνησή τους κάνουν συνήθως χρήση µπαστουνιού ή ειδικά εκπαιδευµένων σκύλων(adl- σκυλιά). Η διακίνησή τους σε κλειστούς χώρους είναι συγκριτικά πιο εύκολη απ ότι σε ανοιχτούς. Όταν κινούνται σε χώρους µε συγκεκριµένες διαστάσεις αισθάνονται µεγαλύτερη ασφάλεια διότι µπορούν πιο εύκολα να ελέγξουν και να αναγνωρίσουν τον χώρο µε τα άκρα τους αλλά και µε την ακοή τους. Μέσα στο σπίτι, πρέπει να διατηρείται ένα δοµηµένο περιβάλλον 11. Η βοηθητική τεχνολογία είναι παρούσα για να υποστηρίξει αυτό π.χ. µέσω των δεικτών αφής ή παραγωγής ήχου που υποστηρίζουν τον προσανατολισµό. Πιο συγκεκριµένα, διευκολύνονται από κατευθυντήριους οδηγούς στο δάπεδο, διαφορετικής υφής και έντονης χρωµατικής αντίθεσης από τα υπόλοιπα στοιχεία, ειδικούς χειρολισθήρες µε αρχή και τέλος, πινακίδες µε το σύστηµα Braille τοποθετηµένες σε κατάλληλο ύψος, δάπεδα µη ηχοαπορροφητικά για να αναγνωρίζουν τους άλλους από τον βηµατισµό τους, ευκρινή ηχητική σήµανση και χώρους που να µην δηµιουργούν αντήχηση. Ο θόρυβος είναι η οµίχλη για τους τυφλούς. Ο φωτισµός των χώρων πρέπει να είναι άπλετος χωρίς έντονες αντιθέσεις, διότι όσοι βλέπουν λίγο θαµπώνονται εύκολα. [33][34] Άτοµα µε προβλήµατα ακοής Η εξασθένιση της ακοής µπορεί να επηρεάσει ολόκληρο ή ένα µέρος του ακουστικού φάσµατος. Ο όρος κωφός χρησιµοποιείται για να περιγραφεί ο άνθρωπος µε µεγάλη έλλειψη ακοής, ενώ ο όρος βαρήκοος χρησιµοποιείται για εκείνους µε ήπιο πρόβληµα ακοής. 10 Μέθοδος Braille, ονοµάζεται το σύστηµα γραφής και ανάγνωσης των τυφλών. Το όνοµά του οφείλεται στον εφευρέτη του Louis Braille. Αυτό το αλφάβητο ήρθε ως αντικατάσταση του γραµµατικού αλφάβητου µε ανάγλυφες στιγµές, που µε διάφορους συνδυασµούς αποδίδουν ένα κείµενο. Είναι η καθολικά χρησιµοποιούµενη µέθοδος γραφής για τους τυφλούς. Μ αυτό το σύστηµα η ανάγνωση γίνεται ψηλαφώντας τις στιγµές µε το δάχτυλο, δηλαδή ανάγνωση µε την αφή. Το σύστηµα Braille έχει έξι ανάγλυφες κουκίδες σαν το κεφαλάκι µιας καρφίτσας. Είναι τοποθετηµένες ανά τρεις και µ αυτές γίνονται 63 συνδυασµοί, που αντιστοιχούν στα γράµµατα και τους αριθµούς. ιαβάζεται από αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, όπως ακριβώς και η γραφή των «βλεπόντων» (ανάγλυφοι τυπωµένοι χαρακτήρες). 11 Επειδή τα άτοµα αυτά δεν βλέπουν, οι χώροι στους οποίους κινούνται θα πρέπει να είναι ελεύθεροι εµποδίων και να µην κρύβουν παγίδες, όπως προεξέχοντα στοιχεία σε ύψος µικρότερο των 2.20µ χωρίς προβολική επισήµανση στο δάπεδο π.χ. κάδοι απορριµµάτων σε κολώνες, χαµηλά οδικά σήµατα, ALLER-RETOUR ή ανοιγµένες πόρτες, εύθραυστα τζάµια κλπ.

59 Στην Ευρώπη, 1.1 εκατοµµύριο άνθρωποι είναι κωφοί ενώ µέχρι 80 εκατοµµύρια είναι βαρήκοοι. Πρέπει να επισηµανθεί ότι αν και πολλοί από τους βαρήκοους αντιµετωπίζουν προβλήµατα, για παράδειγµα όταν χρησιµοποιούν τηλέφωνο σε θορυβώδη περιοχή, δεν µπορούν να καταχωρηθούν απαραίτητα ως άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Ακόµη και αν µπορούν να πληκτρολογήσουν τον αριθµό, µπορεί να είναι δύσκολο για εκείνους να ακούσουν το κουδούνισµα του τηλεφώνου. Φώτα που αναβοσβήνουν ή πρόσθετα κουδουνίσµατα που αυξάνουν την ένταση, µπορούν να ελαττώσουν το πρόβληµα. Το ακουστικό βοήθηµα, µπορεί να είναι µια λύση για πολλούς ανθρώπους, µειώνοντας έτσι και τον περιβαλλοντικό θόρυβο. Για κάποιο µε την πολύ µεγάλη εξασθένιση ακοής ή για κάποιον µε ολική κώφωση, λύση θα µπορούσε να αποτελέσει ένα τηλέφωνο κειµένων. Η επικοινωνία και η βίντεο τηλεφωνία εικόνων, θα µπορούσαν να προσφέρουν ιδιαίτερα οφέλη. Η γλώσσα µε ειδικά σύµβολα και η µη λεκτική επικοινωνία µπορεί να χρησιµοποιηθεί για να αντικαταστήσει την οµιλία. Η διακίνηση των ατόµων αυτών διευκολύνεται µε την ύπαρξη έντονης και ευκρινούς σήµανσης. Ο άπλετος φωτισµός των χώρων εξασφαλίζει την καλή επικοινωνία των ατόµων µε προβλήµατα στην ακοή, δεδοµένου ότι τους επιτρέπει να διαβάζουν τα χείλη του οµιλητή ή να επικοινωνούν µε τη νοηµατική γλώσσα (συµβολική γλώσσα των χεριών). [33][34] Άτοµα µε κινητικά προβλήµατα Η µειωµένη λειτουργία των ποδιών οδηγεί στην εξάρτηση των χρηστών από µια αναπηρική καρέκλα ή µια τεχνητή ενίσχυση. Μαζί µε τους ανθρώπους που γεννήθηκαν µε αυτή την ανικανότητα, συγκαταλέγονται και εκείνοι που απέκτησαν το πρόβληµα αυτό λόγω ηλικίας ή κάποιου ατυχήµατος. Τα άτοµα αυτά έχουν αργότερους ρυθµούς στην κίνηση και για να µετακινηθούν χρησιµοποιούν βοηθητικά µέσα (αναπηρικό αµαξίδιο, περιπατητήρες, πατερίτσες, µπαστούνια κλπ). Στην Ευρώπη, άνθρωποι χρησιµοποιούν αναπηρική καρέκλα και είναι ανίκανοι να περπατήσουν χωρίς κάποιο είδος ενίσχυσης περπατήµατος. Τα χαρακτηριστικά προβλήµατα, περιλαµβάνουν την πρόσβαση στον εξοπλισµό, τη χρήση των συσκευών εισαγωγής όπως το πληκτρολόγιο, ποντίκι, κ.λ.π. ανύψωση και κράτηµα του ακουστικού τηλεφώνου, η ώθηση κουµπιών σχηµατισµού αλλά και ο έλεγχος του περιβάλλοντος(φώτα, παράθυρα, κ.λ.π.). Ένα ευρύ φάσµα της βοηθητικής τεχνολογίας, είναι παρόν για να υποστηρίξει το άτοµο µε τα κινητικά προβλήµατα. Ωστόσο πολλά προβλήµατα προσµετρούνται πρακτικά στην καθηµερινότητα. Στα περισσότερα σπίτια, δηµόσια κτίρια και το υπαίθριο περιβάλλον, είναι παρόντα πολλά εµπόδια και εµποδίζουν την αποτελεσµατική χρήση των βοηθηµάτων κίνησης. Είναι σηµαντικό να σηµειωθεί ότι σε ορισµένες χώρες δηµιουργήθηκαν κανονισµοί οι οποίοι προσαρµόζονται στα κτίρια και ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις αυτές. [33][34] 59

60 Άτοµα µε νοητικά προβλήµατα Στην κατηγόρια αυτή ανήκουν άτοµα µε δυσκολία στην αντίληψη και την επικοινωνία, πιο συγκεκριµένα, είναι άτοµα: µε µόνιµα µειωµένοι αντίληψη π.χ. άτοµα µε δίφορες ψυχικές η οργανικές παθήσεις. µε παροδικά µειωµένη αντίληψη, π.χ. ηλικιωµένοι, παιδιά, αφηρηµένοι, µεθυσµένοι, ναρκοµανείς, κουρασµένοι κλπ Τα άτοµα αυτά έχουν περιορισµένη επαφή µε το περιβάλλον και τα γύρω αντικείµενα, αδυνατούν να δράσουν αυτόνοµα ή και ακόµα να αντιδράσουν στα εµπόδια ή τους κινδύνους. Η απλοποίηση των χώρων διακίνησης, η χρήση σηµάνσεων µε ενδείξεις µε χρωµατικές αντιθέσεις, τα έντονα ηχητικά σήµατα βελτιώνουν τη σχέση των ατόµων αυτών µε το περιβάλλον. Η δυσλεξία µπορεί να προκαλέσει σηµαντικά προβλήµατα στην αποµνηµόνευση αριθµών µε την σωστή σειρά (όπως ο προσωπικός αριθµός αναγνώρισης). Χαρακτηριστικό είναι ότι µέσα στην Ευρώπη 25 εκατοµµύρια άνθρωποι έχουν κάποια µορφή δυσλεξίας. Οι άνθρωποι µε µια διανοητική εξασθένιση µπορούν συχνά να λειτουργήσουν καλά σε οικία περιβάλλοντα, αλλά µπορεί να συγχυστούν εύκολα σε περίπτωση ανάγκης και να µην µπορέσουν να ανταποκριθούν στις οδηγίες γρήγορα. Περίπου 30 εκατοµµύρια άνθρωποι στην Ευρώπη έχουν κάποιας µορφής διανοητικής εξασθένισης. Η γνωστική εξασθένιση µπορεί να ασκήσει ευρεία επίδραση στη ζωή ενός προσώπου. Οι συχνότερες διαταραχές στον τοµέας της επικοινωνίας, συµπίπτουν µε τους περιορισµούς στην δυνατότητα της δόµησης των δραστηριοτήτων τους. Εξαρτώµενη από το επίπεδο της λειτουργικής ανικανότητας, το ποσό υποστήριξης προσοχής αυξάνει και κυµαίνεται από την υποστήριξη της εκτέλεσης των διαφορετικών στόχων µέχρι την εφαρµογή του. Μέσα στο σχέδιο του οικογενειακού περιβάλλοντος πολλά ενθαρρυντικά µέτρα µπορούν να ληφθούν κυµαινόµενοι από τη δόµηση του περιβάλλοντος. Μπορούν να χρησιµοποιηθούν σήµατα όπως χρώµατα, σχεδιαγράµµατα και υλικά, για να υποστηριχθεί ο προσανατολισµός αλλά και η ασφάλεια. Οι εξελίξεις στον τοµέα των υπολογιστών και τις τηλεπικοινωνίες, είναι πολύ ελπιδοφόρες. Αναπτύσσονται συγκεκριµένα εργαλεία κατάρτισης για να υποκινηθούν οι ικανότητες αλλά και για να υποστηριχθούν οι καθηµερινές τους δραστηριότητες. Επανασχεδιάζονται οι υπάρχουσες εφαρµογές όπως ένα τηλέφωνο, ειδικά στο επίπεδο της διεπαφής του χρήστη (που πρέπει να είναι απλή και αξιόπιστη). Για παράδειγµα, ένα τηλέφωνο εικόνων µπορεί να δηµιουργήσει ευκαιρίες σε αυτή την οµάδα. Επίσης οι προσωπικοί ψηφιακοί βοηθοί χρήσης (PDA), αξίζουν περαιτέρω ανάλυση για να υποστηρίξουν τον προγραµµατισµό των καθηµερινών (εσωτερικών) δραστηριοτήτων. [33][34] Στην επόµενη ενότητα θα παρουσιαστούν αναλυτικότερα θέµατα που αφορούν στη γήρανση, δεδοµένης της έκτασης που παίρνει το φαινόµενο της αύξησης του ορίου ηλικίας και των επιπτώσεών της στην κοινωνία.

61 Θα παρουσιαστούν στατιστικά στοιχεία που προκύπτουν από σχετικές έρευνες της κοινοτικής στατιστικής υπηρεσίας Eurostat, και οι οποίες αποδεικνύουν το προαναφερθέν φαινόµενο. Ακολούθως, θα αναλυθεί η έννοια της γήρανσης και τα χαρακτηριστικά της προκειµένου να δηµιουργηθεί µια πλήρης εικόνα των αλλαγών που η φυσική αυτή διαδικασία όλων των ζώντων οργανισµών συνεπάγεται. 61

62

63 ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΗΡΑΝΣΗ 63

64

65 3 ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΗΡΑΝΣΗ Τα τελευταία χρόνια έχει σηµειωθεί µεγάλη πρόοδος στην ιατρική και στη φροντίδα της υγείας γενικότερα. Η πρόοδος αυτή, επέτρεψε στους ανθρώπους να ζήσουν, κατά µέσο όρο, σε µεγαλύτερες ηλικίες από ότι συνηθιζόταν παλιότερα. Ταυτόχρονα, άλλαξε η σηµασία της γήρανσης και οι πιο ηλικιωµένοι διεκδικούν το δικαίωµα να παραµένουν ενεργά µέλη της κοινωνίας. Αν µελετήσει κανείς την οµάδα αυτή από κοινωνική σκοπιά, θα διαπιστώσει ότι το θέµα της γήρανσης έχει µεγάλη έκταση. Αυτό συµβαίνει διότι ο χαρακτήρας της γήρανσης και κατ επέκταση, τα βάρη και οι ευκαιρίες που δίνει, έχει αλλάξει δραµατικά. Από τη µία µεριά, στις σύγχρονες κοινωνίες, τα ηλικιωµένα άτοµα, τείνουν να έχουν χαµηλότερη κοινωνική θέση και λιγότερη δύναµη απ ότι είχαν στις νεώτερες κοινωνίες. Στους πολιτισµούς εκείνους, όπως σήµερα σε κάποιες ασιατικές κοινωνίες (π.χ. η Ινδία και η Κίνα), τα γηρατειά θεωρούνταν ότι συνοδεύονταν από σοφία και σε κάθε δεδοµένη κοινότητα οι γέροντες ήταν συνήθως εκείνοι που έπαιρναν τις αποφάσεις. Σήµερα, η αύξηση της ηλικίας συνοδεύεται από κάτι αντίστροφο. Σε µια κοινωνία που περνάει αλλεπάλληλες µεταβολές, όπως είναι η δική µας, η συσσωρευµένη γνώση των γηρατειών φαίνεται συχνά στους νεότερους να µην είναι πια απόθεµα σοφίας αλλά κάτι απλώς παρωχηµένο. 65

66 Από την άλλη µεριά όµως, οι σηµερινοί ηλικιωµένοι είναι όλο και λιγότερο διατεθειµένοι να δεχτούν τα γηρατειά ως µια αναπόφευκτη διαδικασία σωµατικής φθοράς. Η διαδικασία της γήρανσης ήταν κάποτε γενικά δεκτή ως µια αναπόφευκτη εκδήλωση των δεινών που φέρνει ο χρόνος. Ολοένα όµως και λιγότερο θεωρείται ως δεδοµένο, ότι είναι κάτι το φυσικό. Αυτό συµβαίνει καθώς η πρόοδος στην ιατρική και στη διατροφή έδειξαν πως ένα µεγάλο µέρος από αυτό που θεωρούνταν κάποτε ως αναπόφευκτο µπορεί να αντιµετωπιστεί ή να επιβραδυνθεί. Έτσι πλέον, ως αποτέλεσµα της βελτίωσης της διατροφής, της υγιεινής και της ιατρικής φροντίδας, οι άνθρωποι φτάνουν σε πολύ µεγαλύτερες ηλικίες από ότι εδώ και έναν αιώνα. [4][33][35] 3.1 Στατιστικά στοιχεία Σύµφωνα µε όλα τα επίσηµα στοιχεία που καταγράφουν οι στατιστικές υπηρεσίες, η Ευρώπη είναι µια ήπειρος που γερνάει[6]. Η Ελλάδα, συγκαταλέγεται στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης που εµφανίζουν από τα υψηλότερα ποσοστά ηλικιωµένων (άνω των 65 ετών) σε σχέση µε το συνολικό πληθυσµό της χώρας. Σύµφωνα µε τη κοινοτική στατιστική υπηρεσία Eurostat [7], το 2005 οι άνω των 65 ετών στην Ελλάδα αντιπροσώπευαν το 18% του συνολικού πληθυσµού της χώρας (από 15% το 1995). Στην Ε.Ε. είναι 17% ενώ το 1995 ήταν 15%. Στους «25» τα υψηλότερα ποσοστά ηλικιωµένων σε σχέση µε το συνολικό πληθυσµό της χώρας παρατηρούνται στη Γερµανία και την Ιταλία µε 19% και ακολουθεί η Ελλάδα (18%) ενώ τα χαµηλότερα ποσοστά σηµειώνονται στην Ιρλανδία (11%) την Κύπρο και τη Σλοβακία (από 12%)(βλ. Πίνακα 5). Η Εurostat εκτιµά ακόµη ότι σύµφωνα µε τις σηµερινές δηµογραφικές τάσεις το φαινόµενο της γήρανσης του πληθυσµού θα επεκταθεί περαιτέρω και οι άνω των 65 ετών θα αυξηθούν αισθητά τις επόµενες δεκαετίες στα κράτη µέλη για να φτάσουν το 2050 στην Ισπανία το 36% του συνολικού πληθυσµού της χώρας, στην Ιταλία το 35% και το 32% στην Ελλάδα, τη Γερµανία και την Πορτογαλία. Τα χαµηλότερα ποσοστά αναµένεται να σηµειωθούν στο Λουξεµβούργο (22%), την Ολλανδία (23%) τη ανία και τη Σουηδία ( 24%). Στην Ε.Ε. των 25 θα είναι 30%(βλ. Πίνακα 5). Παράλληλα, το ποσοστό απασχόλησης στην Ελλάδα στους πολίτες ετών είναι 30,8% (26,7% στους «25») και στους ετών 9,4% (8,2% στους «25»). Τέλος, σύµφωνα πάλι µε τη Eurostat, η Ελλάδα µαζί µε τη Σλοβακία εµφανίζουν τα χαµηλότερα ποσοστά χρηστών του internet (βλ. Πίνακα 6) στους άνω των 65 ετών στην Ε.Ε. καθώς µόνο το 1% των πολιτών στις δυο αυτές χώρες δηλώνει ότι έκανε χρήση του διαδικτύου το τελευταίο τρίµηνο. Πιο εξοικειωµένοι µε το internet είναι οι ηλικιωµένοι στην Ολλανδία (34%), τη ανία (30%) και τη Σουηδία (27%).

67 ΧΩΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΩ ΤΩΝ 65 ΕΤΩΝ ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΑ ΥΓΙΗ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΑ 65, 2003* Πίνακας 5. Πληθυσµός, αναµενόµενα υγιή χρόνια και απασχόληση (Πηγή: Eurostat) ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ**, Άνδρες Γυναίκες ετών ετών Ε.Ε : : Ε.Ε ΒΕΛΓΙΟ ΤΣΕΧΙΑ ΑΝΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΕΣΘΟΝΙΑ : : 43.9 (18.3) ΕΛΛΑ Α ΙΣΠΑΝΙΑ ΓΑΛΛΙΑ ΙΡΛΑΝ ΙΑ ΙΤΑΛΙΑ ΚΥΠΡΟΣ ΛΕΤΟΝΙΑ : : ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ : : 36.9 (7.6) ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ : : (12.6) U ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΜΑΛΤΑ (15.5) U ΟΛΛΑΝ ΙΑ ΑΥΣΤΡΙΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΣΛΟΒΕΝΙΑ : : (15.5) (11.1) ΣΛΟΒΑΚΙΑ : : 12.7 (2.4) ΦΙΝΛΑΝ ΙΑ ΣΟΥΗ ΙΑ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ * ** () U : Αριθµός υγιή ετών τα οποία αναµένεται να ζήσει ένας άνθρωπος των 65 ετών. 2002: Czech Republic, Μάλτα, Πολωνία Το ποσοστό απασχόλησης υπολογίζεται από την διαίρεση του αριθµού των εργαζοµένων ατόµων στην συγκεκριµένη ηλικία µε το σύνολο του πληθυσµού στην αντίστοιχη ηλικία Η αξιοπιστία των δεδοµένων ενδέχεται να έχει επηρεαστεί από µικρό µέγεθος δείγµατος Αναξιόπιστα δεδοµένα εξαιτίας µικρού δείγµατος Μη διαθέσιµα δεδοµένα 67

68 ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΤΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ INTERNET ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΤΡΙΜΗΝΟ ΤΟΥ 2005 Σύνολο ετών Ε.Ε ΒΕΛΓΙΟ ΤΣΕΧΙΑ 32 2 ΑΝΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΕΣΘΟΝΙΑ ΕΛΛΑ Α 22 1 ΙΣΠΑΝΙΑ 44 4 ΓΑΛΛΙΑ : : ΙΡΛΑΝ ΙΑ 37 8 ΙΤΑΛΙΑ 34 4 ΚΥΠΡΟΣ 31 4 ΛΕΤΟΝΙΑ 42 4 ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ 34 2 ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ ΟΥΓΓΑΡΙΑ 37 5 ΜΑΛΤΑ : : ΟΛΛΑΝ ΙΑ ΑΥΣΤΡΙΑ 55 8 ΠΟΛΩΝΙΑ 35 3 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 32 2 ΣΛΟΒΕΝΙΑ 47 U ΣΛΟΒΑΚΙΑ 50 1 ΦΙΝΛΑΝ ΙΑ ΣΟΥΗ ΙΑ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ U : Αναξιόπιστα δεδοµένα εξαιτίας µικρού δείγµατος Μη διαθέσιµα δεδοµένα Πίνακας 6. Χρήση Internet (Eurostat)

69 3.2 Θεωρίες γήρατος Πολλές προσπάθειες έγιναν κατά καιρούς από επιστήµονες διαφόρων ειδικοτήτων (βιολόγους, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους κ.λ.π.) για τον ακριβή καθορισµό του γήρατος και τον χαρακτηρισµό του «ηλικιωµένου» ατόµου. Απεδείχθη όµως ότι δεν είναι καθόλου εύκολο να δοθεί ένας σαφής, περιεκτικός και συγκεκριµένος ορισµός του όρου «ηλικιωµένος», ο οποίος να µπορεί να χρησιµοποιηθεί σε όλες τις περιπτώσεις και να καλύπτει όλους τους τοµείς και τις διαστάσεις του ατόµου. Λαµβάνοντας υπόψη ορισµένους παράγοντες που παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στις διάφορες ηλικιακές περιόδους της ζωής µπορούµε να διακρίνουµε την γηριατρική ηλικία σε 3 περιόδους: 48-65: κρίσιµη ηλικία ή πρώτο γήρας: εδώ προέχει το κατ' εξοχήν βιολογικό πρόβληµα, δηλαδή των βιολογικών εκείνων µεταβολών του οργανισµού που χαρακτηρίζουν την περίοδο αυτή της ζωής που ονοµάζουµε γήρας : είναι µία περίοδος ενδιάµεση µεταξύ κρίσιµης ηλικίας πραγµατικού γήρατος: εδώ το πρόβληµα είναι καθαρά κλινικό και προσανατολίζεται προς τη διάγνωση, που θα πρέπει να είναι κατά το δυνατόν έγκαιρη, της βλάβης ή της δυσλειτουργίας που εµφανίζεται στο κάθε ηλικιωµένο άτοµο. > 75: πραγµατικό γήρας: στην περίοδο αυτή υπάρχει ένα ευρύ ιατροκοινωνικό πρόβληµα, που είναι αποτέλεσµα καταστάσεων αναπηρίας ή ανάγκης περίθαλψης έµµεσης ή άµεσης. Οποιοδήποτε όµως, και αν είναι το όριο, δεν παύει να ορίζει την ηλικία κατά µία µόνο διάσταση δηλαδή τη χρονολογική. Ως εκ τούτου πέραν από τη χρονολογική έννοια για τον ορισµό της ηλικίας, θα πρέπει να λάβουµε υπόψη και τη βιολογική - ψυχολογική - κοινωνική και ιατρική έννοια. Η βιολογική ηλικία καθορίζεται από συγκεκριµένες µετρήσεις του σώµατος όπως: η δύναµη - η φυσική κατάσταση - η ταχύτητα - η οξύτητα των αισθήσεων - η κατάσταση του δέρµατος - το χρώµα και η καλή ποιότητα των µαλλιών κ.ά. Η ψυχολογική ηλικία καθορίζεται από µετρήσεις των νοητικών λειτουργιών (µνήµη - δηµιουργικότητα - ευελιξία κ.α.) και από στάσεις που ο ηλικιωµένος έχει υιοθετήσει απέναντι στα θέµατα της τρέχουσας πραγµατικότητας. Νοηµοσύνη και προσωπικότητα είναι δύο βασικά στοιχεία βάση των οποίων µπορούµε να καταγράψουµε την κάµψη που σηµειώνεται µε την έλευση της ηλικίας. Η κοινωνική ηλικία υπονοεί τις κοινωνικές προσδοκίες που καλλιεργούνται για τα διάφορα άτοµα, ανάλογα µε επίπεδο ωριµότητας και τη χρονολογική τους ηλικία. Ιατρική ηλικία σύµφωνα µε την οποία εκτιµάται η λειτουργική ικανότητα του ατόµου, δηλαδή η ικανότητά του να εµπλέκεται σε σκόπιµη δραστηριότητα. Η γεροντική ή τρίτη ηλικία (µε την έννοια του τελευταίου διαστήµατος της ζωής) υποδιαιρείται σε 2 κατηγορίες: νέους - γέρους (new - old) 69

70 γέρους - γέρους (old - old) Τα γηρατειά δεν µπορούν να ταυτιστούν µε την αρρώστια ή την ανικανότητα, άλλα η πάροδος της ηλικίας, συνοδεύεται από προβλήµατα υγείας. Τα τελευταία είκοσι χρόνια, οι βιολόγοι κατέβαλαν συστηµατικές προσπάθειες να διακρίνουν τα φυσικά αποτελέσµατα του γήρατος, από τα χαρακτηριστικά που συνδέονται µε ασθένειες. Τα αποτελέσµατα των κοινωνικών και οικονοµικών στερήσεων είναι και αυτά δύσκολο να τα αποσυνδέσει κανείς από τα αποτελέσµατα της φυσικής επιδείνωσης. Η απώλεια συγγενών και φίλων, ο χωρισµός από τα παιδιά που ζούνε αλλού και η απώλεια της εργασίας, όλα αυτά µπορεί να έχουν το φυσικό τους τίµηµα. Γενικά όµως τα ευρήµατα των ερευνών δείχνουν ότι η πάροδος της ηλικίας και η κακή υγεία δεν είναι µε κανένα τρόπο συνώνυµα. Πολλοί άνθρωποι άνω των εξήντα χρόνων, υποστηρίζουν πως έχουν θαυµάσια υγεία. Η γήρανση του σώµατος επηρεάζεται από κοινωνικές επιδράσεις αλλά βέβαια κυριαρχείται και από γενετικούς παράγοντες. Οι βιολόγοι γενικώς δέχονται ότι τα ανθρώπινα όντα έχουν µια µέγιστη διάρκεια ζωής που καθορίζεται από τα γονίδια τους - το διάστηµα αυτό υπολογίζεται γύρω στα 120 χρόνια. Όπως συµβαίνει και µε όλα τα ζώα, το ανθρώπινο σώµα είναι προγραµµατισµένο να πεθάνει.[5] Λειτουργικές και οργανικές αλλαγές στον ηλικιωµένο Με την πάροδο της ηλικίας το άτοµο παρουσιάζει σταδιακά διάφορες αλλαγές στη φυσιολογική και λειτουργική του κατάσταση, που κατά συστήµατα και πολύ περιληπτικά είναι οι εξής [5]: Εµφάνιση: Το δέρµα παρουσιάζεται ξηρό, ωχρό, ρυτιδιασµένο, µε πολλές µελαχρωµατικές κηλίδες. Το κεφάλι και τα άνω άκρα παρουσιάζουν τροµώδεις κινήσεις. Το βάδισµα και οι κινήσεις γίνονται αργά και δύσκολα. Τα άκρα είναι κρύα και συχνά κυανωτικά λόγω ανεπάρκειας στην περιφερική αιµάτωση. Παρατηρείται ακόµη µείωση του ύψους κατά 2,5 πόντους. Κυκλοφορικό Σύστηµα: Σταδιακά, παρουσιάζεται ατροφία της καρδιάς και τα όριά της περιορίζονται. Τα τοιχώµατα των αγγείων παχύνονται και δηµιουργούνται αρτηριοσκληρωτικές αλλοιώσεις. Αναπνευστικό: Παρατηρείται µείωση της ζωτικής λειτουργικότητας και αύξηση του νεκρού χώρου. Αυξάνεται η κατακράτηση του διοξειδίου του άνθρακα λόγω µειωµένης αποβολής του και παρατηρείται ελάττωση της δυνατότητας «αυτοκαθαρισµού» του βρογχικού δένδρου από τα εκκρίµατα και δηµιουργούνται κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη λοιµώξεων. Πεπτικό: Καταστροφή και πτώση των δοντιών και υπερτροφία των ούλων. Η ποσότητα του σιέλου περιορίζεται και το αίσθηµα της γεύσης αµβλύνεται, µε αποτέλεσµα να ελαττώνεται το αίσθηµα της πείνας. Η κινητικότητα του στοµάχου και του εντέρου είναι ελαττωµένη. Η δυσκοιλιότητα αποτελεί το

71 σπουδαιότερο πρόβληµα από το πεπτικό σύστηµα, πολύ συχνό στον ηλικιωµένο. Σκελετικό: Παρατηρείται οστεοπόρωση. Ουροποιητικό: Εµφανίζονται συµπτώµατα συχνοουρίας και ακράτειας. Νευρικό: Καταστρέφονται οι νευρώνες και τα νευρικά κύτταρα παρουσιάζουν εκφυλιστική ατροφία. Αισθητήρια: Η ακουστική οξύτητα ελαττώνεται. Η όραση επίσης επηρεάζεται αρνητικά. Η αίσθηση της αφής (θερµό, ψυχρό) επίσης είναι περιορισµένη. ιαταραχές µνήµης: Υπάρχει κάποια απώλεια µνήµης στους ηλικιωµένους που σχετίζεται µε τα πρόσφατα γεγονότα Το µέλλον του γήρατος Σε µια κοινωνία που δίνει µεγάλη σηµασία στα νιάτα, τη ζωτικότητα και τη φυσική γοητεία, οι ηλικιωµένοι τείνουν να γίνουν αθέατοι. Τα τελευταία πάντως χρόνια, σηµειώθηκαν κάποιες µεταβολές στις στάσεις απέναντι στα γηρατειά. Είναι απίθανο πως οι ηλικιωµένοι θα ανακτήσουν την εξουσία και το γόητρο που είχαν οι γέροντες της κοινότητας στις αρχαίες κοινωνίες. Παρά ταύτα, έχοντας φτάσει να αποτελούν ένα µεγαλύτερο από πριν τµήµα του πληθυσµού, έχουν γίνει ήδη µια πολύ ισχυρή οµάδα πίεσης. Οµάδες ακτιβιστών έχουν ήδη αρχίσει να αγωνίζονται κατά του γεροντισµού 12, προσπαθώντας να προωθήσουν την υιοθέτηση µιας πιο θετικής στάσης απέναντι στη γήρανση και τους γέροντες. Υπάρχουν πολλά εσφαλµένα στερεότυπα για τους γέροντες όπως και για άλλα θέµατα. Για παράδειγµα, συχνά θεωρείται ότι οι περισσότεροι από τους ανθρώπους οι οποίοι είναι πάνω από τα εξήντα πέντε τους χρόνια, βρίσκονται σε νοσοκοµεία ή σε γηροκοµεία, ότι ένα µεγάλο ποσοστό πάσχουν από γεροντική άνοια, και ότι οι πιο ηλικιωµένοι εργάτες είναι λιγότερο ικανοί από τους νεότερους. Στην πραγµατικότητα, 95% των ανθρώπων πάνω από εξήντα πέντε ετών ζουν σε ιδιωτικές κατοικίες, µόνο 7% από αυτούς που είναι µεταξύ εξήντα πέντε και ογδόντα ετών εµφανίζουν έντονα φαινόµενα γεροντικής παρακµής, όσο για την παραγωγικότητα και τα απουσιολόγια των εργατών άνω των εξήντα ετών είναι κατά µέσο όρο ανώτερα από των εργατών που ανήκουν σε νεότερες οµάδες ηλικιών.[4][5] 3.3 Συµπεράσµατα Με βάση λοιπόν τον τρόπο που εξελίσσεται δηµογραφικά το παγκόσµιο σκηνικό, η φροντίδα τον ηλικιωµένων αλλά και ανθρώπων µε ειδικές ανάγκες, ανάγεται σε κοινωνική απαίτηση. ιεκδικούν το δικαίωµα να παραµείνουν ενεργά µέλη της 12 Ο γεροντισµός είναι µια ιδεολογία ακριβώς όπως ο σεξισµός και ο ρατσισµός. Αφορά στις διακρίσεις κατά των ανθρώπων µε βάση την ηλικία τους. 71

72 κοινωνίας και ταυτόχρονα να είναι σε θέση να διατηρήσουν µια καλή ποιότητα ζωής. Η απαίτηση αυτή δικαιολογεί την τάση που επικρατεί στους ερευνητικούς και επιστηµονικούς κύκλους σε Ευρώπη, Αµερική και Ιαπωνία. Η τάση αυτή στηρίζεται στην ιδέα της υποστήριξης της υγείας και της φυσικής κατάστασης, της συντροφικότητας ακόµη και της ασφάλειας, τόσο των ηλικιωµένων όσο και των ανθρώπων µε ειδικές ανάγκες, µέσω ανάπτυξης προσωπικών ροµποτικών συστηµάτων «παροχής υπηρεσιών». Την ίδια στιγµή, στο εµπόριο υπάρχει µεγάλη ποικιλία από συσκευές που έχουν σαν στόχο να υποστηρίξουν τις ανάγκες των ανθρώπων. Οι συσκευές αυτές κατηγοριοποιούνται µε ένα πιο γενικό χαρακτηρισµό, ως «βοηθητική τεχνολογία» (assistive technology) και θα αναλυθεί σε επόµενο κεφάλαιο. Πρόκειται για προϊόντα που έχουν εδραιωθεί τόσο στην αγορά, ώστε η χρήση τους να ταυτίζεται απόλυτα και να θεωρούνται αναπόσπαστα αντικείµενα των ανθρώπων στους οποίους απευθύνεται. Με αφορµή λοιπόν την τάση αυτή, η εργασία αυτή, θα παρουσιάσει στην συνέχεια ένα τέτοιο ροµποτικό σύστηµα. Στο αµέσως επόµενο κεφάλαιο, θα γνωστοποιηθεί εν συντοµία το προς σχεδίαση έργο (Product Design Brief). Εδώ, θα αναφερθούν συνοπτικά οι απαραίτητες για την σχεδιαστική διαδικασία πληροφορίες. Πιο συγκεκριµένα: το έργο, ο προβληµατικός χώρος, το απευθυνόµενο κοινό, το περιβάλλον χρήσης και ο σκοπός του έργου. Στη συνέχεια, κάθε παράµετρος θα αναλυθεί ώστε να διευκρινιστούν σαφώς οι σχεδιαστικές προδιαγραφές του συστήµατος (design guidelines). Οι προδιαγραφές του συστήµατος, είναι µια λίστα αναλυτικών σχεδιαστικών απαιτήσεων, οι οποίες προκύπτουν από την ανάλυση των απαιτήσεων του έργου.

73 ΜΕΡΟΣ 2 73

74

75 ΠΡΟΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΡΓΟΥ (PRODUCT DESIGN BRIEF) ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ 75

76

77 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΡΓΟΥ 77

78

79 4 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΡΓΟΥ (PRODUCT DESIGN BRIEF) Τα τελευταία χρόνια έχει σηµειωθεί µεγάλη πρόοδος στον τοµέα της ιατρικής και στην φροντίδα της υγείας. Το γεγονός αυτό, δηµιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να επιτραπεί στους ανθρώπους να ζήσουν, κατά µέσο όρο, σε µεγαλύτερες ηλικίες από ότι συνηθιζόταν παλαιότερα. Η αύξηση του αριθµού των ηλικιωµένων στο γενικό πληθυσµό και η ανισορροπία µεταξύ ενεργού και εξαρτώµενου πληθυσµού, προκαλεί µια σειρά παρενεργειών, οι επιπτώσεις των οποίων είναι σηµαντικές τόσο στα ίδια τα άτοµα, στο περιβάλλον τους αλλά και στην ίδια την κοινωνία. Ταυτόχρονα, η έννοια της γήρανσης αλλάζει και οι ηλικιωµένοι διεκδικούν το δικαίωµα της αυτόνοµης διαβίωσης και της αντιµετώπισής τους ως ενεργά µέλη της κοινωνίας. Ωστόσο, τα προστιθέµενα έτη ζωής δεν είναι πλήρως υγιή έτη. Καθώς λοιπόν, οι ανάγκες για ιατρική περίθαλψη αυξάνονται, η οικιακή φροντίδα είναι εκείνη που µπαίνει σε πρώτο πλάνο. ηµιουργήθηκαν διάφορα προγράµµατα µε στόχο την παροχή συστηµατικής και οργανωµένης Πρωτοβάθµιας Κοινωνικής Φροντίδας στα ηλικιωµένα άτοµα και άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Ωστόσο παρά τις προσδοκίες, δεν υπάρχει αντιστοίχηση µεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Το µέγεθος της πραγµατικής ανάγκης είναι τόσο που το προσωπικό το οποίο επανδρώνει τα προγράµµατα, δεν επαρκεί για να το καλύψει. 4.1 Προβληµατικός Χώρος: Το νέο δηµογραφικό σκηνικό κατατάσσει την µέριµνα υπέρ των ηλικιωµένων σε µια από τις σηµαντικότερες κοινωνικές απαιτήσεις. Ταυτόχρονα, το γεγονός ότι η παροχή φροντίδας µεταφέρεται στο οικιακό περιβάλλον, δηµιουργεί νέες ανάγκες και σίγουρα µετατροπή του τρόπου παροχής υπηρεσιών υγείας. 4.2 Έργο: Σχεδιασµός προσωπικού ροµποτικού συστήµατος παροχής φροντίδας κατ οίκον (Socially Assistive Robot). 4.3 Χρήστης: Το σύστηµα απευθύνεται σε άτοµα τα οποία έχουν ανάγκη από φροντίδα. Τα άτοµα αυτά, ζουν µόνα ή περνούν ένα πολύ µεγάλο µέρος της ηµέρας µόνοι έχοντας ανάγκη επίβλεψης. 79

80 Ο χρήστης του συστήµατος δεν είναι ένας. Πέρα από τον κύριο-άµεσο χρήστη, θα χρησιµοποιείται και από έµµεσους χρήστες-χειριστές, οι οποίοι θα είναι συγκεκριµένοι και θα έχουν ελεγχόµενη πρόσβαση. Ο άµεσος χρήστης προβλέπεται να ανήκει σε εκείνη τη µερίδα των εµποδιζόµενων ανθρώπων, οι οποίοι αριθµούν τα περισσότερα άτοµα και που µπορεί να ωφεληθεί στο µέγιστο. Πιο συγκεκριµένα, εστιάζουµε στους ηλικιωµένους, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι η χρήση του συστήµατος είναι απαγορευτική για κάποια άλλη κατηγορία, π.χ. άτοµο µε κινητικά προβλήµατα. Ο ορισµός του έµµεσου χρήστη συνδέεται µε εκείνα τα άτοµα που αλληλεπιδρούν σε επίπεδο παροχής φροντίδας µε τον άµεσο χρήστη. Τέτοια άτοµα είναι ο γιατρός, ο νοσηλευτής ή κάποιος από το κοντινό περιβάλλον του χρήστη (συγγενής, γείτονας). 4.4 Περιβάλλον: Το περιβάλλον χρήσης αναµένεται να είναι το οικιακό. Το επίπεδο δόµησης θα αποτελέσει σηµαντικό παράγοντα στην αποτελεσµατικότητα του συστήµατος. Ενδέχεται η µερική δόµησή του µε χρήση βοηθητικής τεχνολογίας. 4.5 Σκοπός: Σκοπός του συστήµατος είναι η παραµονή του άµεσου χρήστη, στο οικείο φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον, η διατήρηση της συνοχής της οικογένειάς του, η αποφυγή χρήσης ιδρυµατικής φροντίδας και η αποφυγή καταστάσεων κοινωνικού αποκλεισµού, η εξασφάλιση µιας αξιοπρεπούς και υγιούς διαβίωσης αλλά και η βελτίωση της ποιότητας ζωή του.

81 ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ 81

82

83 5 ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ 5.1 Γενικά Όπως ήδη αναφέρθηκε, στόχος της εργασίας αυτής είναι ο σχεδιασµός ενός ροµποτικού συστήµατος παροχής βοήθειας κατ οίκον. Η έκφραση και µόνο του στόχου αυτού δεν αρκεί. Πρέπει να γίνει πολύ συγκεκριµένος. Τι σύστηµα είναι αυτό που θα σχεδιαστεί; Ποια θα είναι τα χαρακτηριστικά του; Ποιες θα είναι επ ακριβώς οι λειτουργίες του; Η ενότητα αυτή, αποσκοπεί να εµφανίσει όλα εκείνα τα στοιχεία που θα ορίσουν τις κατευθυντήριες γραµµές της σχεδίασης. Πρόκειται για απαιτήσεις και ανάγκες που προέρχονται από τη σχέση του χρήστη µε το σύστηµα, αλλά και αυτές που παρουσιάζονται από τη σχέση του συστήµατος µε το περιβάλλον στον οποίο λειτουργεί. εν θα πρέπει βέβαια να παραβλέψει κανείς το γεγονός ότι ο σχεδιασµός θα έχει σαν αποτέλεσµα ένα ροµπότ, γεγονός που προσδίδει από µόνο του συγκεκριµένα χαρακτηριστικά στο προς σχεδίαση σύστηµα. Έτσι, στη συνέχεια, θα παρουσιαστεί λεπτοµερώς οι παράγοντες που εµπλέκονται κατά το σχεδιασµό ενός ροµποτικού συστήµατος, θα γίνει ανάλυση του απευθυνόµενου κοινού και πιο συγκεκριµένα θα οριστούν οι χρήστες του συστήµατος, καθώς επίσης και το πλαίσιο µέσα στο οποίο αυτό θα λειτουργεί. 5.2 Σχεδιασµός και Ροµποτική Στόχος της εργασίας, όπως ήδη γνωρίζουµε, είναι ο σχεδιασµός ενός ροµποτικού συστήµατος παροχής φροντίδας κατ οίκον. Το σύστηµα, θα εκτελεί συγκεκριµένες λειτουργίες. Το ερώτηµα που προκύπτει είναι «Πώς σχεδιάζεται ένα ροµπότ;» Βασική προϋπόθεση ώστε να απαντηθεί το ερώτηµα είναι, ο σχεδιαστής να έχει σαφή εικόνα όλων των παραµέτρων που συνθέτουν ένα ροµποτικό σύστηµα (Τι σηµαίνει ροµποτικό σύστηµα; Τι ροµπότ είναι; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Τι θα κάνει;), πάνω από όλα όµως θα πρέπει να γνωρίζει µε µεγάλη ακρίβεια, τόσο τον σκοπό του όσο και τις σχεδιαστικές του προδιαγραφές (χαρακτηριστικά, λειτουργικές απαιτήσεις, µετρικές απόδοσης και περιορισµούς). Πριν λοιπόν περάσουµε στον σχεδιασµό, θα πρέπει να απαντηθούν σαφώς τα ερωτήµατα αυτά, προκειµένου να κατανοηθεί πληρέστερα τι συνεπάγεται η σχεδίαση ενός τέτοιου συστήµατος. 83

84 5.2.1 Τι είναι ροµπότ Σύµφωνα µε το Ινστιτούτο Ροµποτικής της Αµερικής (RIA- Robotic Institute of America), ροµπότ 13 είναι ένας επαναπρογραµµατιζόµενος, πολυλειτουργικός χειριστής, σχεδιασµένος να µεταφέρει υλικά, αντικείµενα, εργαλεία ή ειδικές συσκευές, µέσω ποικίλων προγραµµατισµένων κινήσεων, για την επίτευξη διάφορων εργασιών (1979)[38]. Ένας δεύτερος ορισµός, σύµφωνα µε το λεξικό Webster, κατονοµάζει το ροµπότ ως µία συσκευή, η οποία εκτελεί λειτουργίες που συνήθως αποδίδονται σε ανθρώπους ή µία µηχανή µε ανθρώπινο σχήµα (Webster, 1993). Ο πρώτος από τους ανωτέρω ορισµούς απετέλεσε την κινητήρια δύναµη για την ανάπτυξη ροµποτικών συστηµάτων, καθώς και συστηµάτων αυτοµατισµού που συναντάµε σε χώρους βιοµηχανικής παραγωγής. Η εικόνα της αυτοµατοποιηµένης γραµµής παραγωγής είναι πλέον γνώριµη σ' όλους και συνυφασµένη µε τοµείς, όπως η αυτοκινητοβιοµηχανία, κλωστοϋφαντουργία, βιοµηχανία ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών ειδών, κ.ά. Σε αντιδιαστολή, ο δεύτερος από τους ορισµούς, είναι αυτός που αποτελεί το υπόβαθρο για την ανάπτυξη «ευφυών και αυτόνοµων» ροµπότ, συστηµάτων δηλαδή, που δεν εκτελούν µία αλληλουχία προγραµµατισµένων κινήσεων (όπως αυτά που λειτουργούν στις γραµµές παραγωγής), αλλά µηχανών που είναι σε θέση να παίρνουν αποφάσεις, να αυτενεργούν, να µαθαίνουν, και γενικά να επιτελούν εκείνες τις λειτουργίες που κατά κανόνα αποδίδουµε στην ανθρώπινη φύση. Τα παραπάνω καταδεικνύουν δύο τάσεις που διαµορφώθηκαν ιστορικά στη ροµποτική. Αναλυτικότερα, οι πρώτες προσπάθειες στράφηκαν προς την ανάπτυξη ροµποτικών βραχιόνων, µε εξελιγµένες δυνατότητες χειρισµού αντικειµένων. Μεγάλη ώθηση προς αυτή την κατεύθυνση, έδωσε η φανερή ανάγκη για αυτοµατοποίηση βιοµηχανικών διεργασιών. Παράλληλα, η επιστήµη και η τεχνολογία ήταν ώριµες από πολύ νωρίς για να υποστηρίξουν τέτοιες προσπάθειες, µια και τα µαθηµατικά µοντέλα ελέγχου, κινηµατικής και δυναµικής είχαν µελετηθεί από τις αρχές σχεδόν του 20ού αιώνα και, επίσης, τα πρώτα ηλεκτρονικά συστήµατα ελέγχου είχαν εµφανιστεί ήδη πριν από το 2ο παγκόσµιο πόλεµο. Έχοντας προχωρήσει µε γρήγορα και αποτελεσµατικά βήµατα στην ανάπτυξη των παραπάνω ροµποτικών συστηµάτων, τα ενδεχόµενα που προκύπτουν από το 2ο ορισµό (εκείνο του λεξικού Webster) άρχισαν να εξετάζονται από τους επιστήµονες σχετικά πρόσφατα. Έτσι, εδώ και δύο περίπου δεκαετίες, έχει παρατηρηθεί διεθνώς, µία συστηµατική στροφή της προσοχής, στην ανάπτυξη αυτόνοµων και ευφυών ροµπότ[39]. 13 Η λέξη "robot" προέρχεται από το τσέχικο "robota" που σηµαίνει 'καταναγκαστική εργασία'. Η λέξη «Ροµποτική» (ο κλάδος της επιστήµης και τεχνολογίας που ασχολείται µε την ανάπτυξη ροµπότ), πρωτοεµφανίζεται αργότερα (1942), στην ιστορία «Runaround» του Isaac Asimov, ο οποίος εισήγαγε και τους περίφηµους «νόµους της ροµποτικής». Ωστόσο, πρέπει να σηµειωθεί ότι, το πρώτο δίπλωµα ευρεσιτεχνίας που αφορούσε ροµποτική συσκευή, χορηγήθηκε µόλις το 1954, στον Αµερικανό εφευρέτη George C. Devol, Jr.

85 5.2.2 Γενικά χαρακτηριστικά ροµποτικών συστηµάτων Αντίληψη Έλεγχος Πλατφόρµα Συστηµική ολοκλήρωση Αλληλεπίδραση ανθρώπου υπολογιστή Επικοινωνία Αντίληψη Τα ροµπότ πρέπει να έχουν ακριβή αντίληψη του περιβάλλοντός τους. Είναι πολύ σηµαντικό να αντιλαµβάνονται τον χώρο στον οποίο κινούνται, ώστε να καθίσταται εφικτή η ελεγχόµενη µετακίνησή τους Έλεγχος Τα στοιχεία ελέγχου υλικού και λογισµικού παρέχουν σε ένα ροµπότ την ικανότητα να ενεργεί στο περιβάλλον του, µέσα από µια σειρά αισθητήρων. Εκτός από τον κλασικό αλγοριθµικό έλεγχο, το σύστηµα µπορεί µέσω της ιεραρχικής εκµάθησης, του προσαρµοστικού έλεγχου, των νευρωνικών δικτύων αλλά και µε την πολλαπλή συνεργασία ροµπότ, να αυξηθεί το επίπεδο νοηµοσύνης Πλατφόρµα Η πλατφόρµα είναι εκείνο το τµήµα του ροµπότ, στο οποίο εµπεριέχεται το σύστηµα κίνησης και πάνω στο οποίο στήνεται ο υπόλοιπος εξοπλισµός. Είναι από τα βασικότερα µέρη, αφού παρέχει στο σύστηµα µετακίνηση, χρησιµότητα της υποδοµής και εξουσία. Μια καλή σύνθεση, έχει πολύ ισχυρή επιρροή στο επίπεδο της αυτονοµίας, ιδιαιτέρως όταν το περιβάλλον χρήσης του ροµπότ είναι το φυσικό, µη δοµηµένο Συστηµική ολοκλήρωση Ο σχεδιασµός αποτελεί σηµαντικό στοιχείο σε ένα ροµποτικό σύστηµα. Η αρχιτεκτονική, η διαµόρφωση των αισθητήρων και των τµηµάτων που το απαρτίζουν, πρέπει να συνδυάζονται µε τέτοιο τρόπο που να επιτυγχάνεται ο σκοπός του ροµπότ µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Τα καλά σχεδιασµένα ροµποτικά συστήµατα, έχουν την δυνατότητα να γίνουν αξιόπιστα, προσαρµόσιµα και παρουσιάζουν ανοχή σε σφάλµατα αυξάνοντας έτσι το επίπεδο της αυτονοµίας τους Αλληλεπίδραση ανθρώπου υπολογιστή Καθώς η ροµποτική πιο ώριµη, µεταπηδά από τον τηλεχειρισµό σε µεγαλύτερα επίπεδα αυτονοµίας, η απαίτηση για καλύτερη διεπαφή ανθρώπου- υπολογιστή µεγαλώνει. Τα κλασικά joysticks, οι οθόνες και οι πίνακες ελέγχου, τείνουν να αντικατασταθούν από άλλα µέσα επικοινωνίας, πιο φυσικά και που βρίσκονται πιο κοντά στους επιθυµητούς στόχους των ροµπότ. 85

86 Επικοινωνία Η χρήση του υπάρχοντος ή ελαφρώς τροποποιηµένου εµπορικού τηλεπικοινωνιακού εξοπλισµού, επιτρέπει στο ροµπότ να επικοινωνήσει από το µε άλλα ροµπότ, συσκευές και κατ επέκταση µε τον χρήστη του. Είναι έτσι δυνατό να συλλεχθούν πληροφορίες που εντόπισαν οι αισθητήρες του αλλά και να ελεγχθούν οι µηχανισµοί κίνησης. Περνώντας λοιπόν στην ουσία του σχεδιασµού ενός ροµπότ, οφείλουµε να προσδιορίσουµε τα ροµποτικά χαρακτηριστικά: Μορφή Αισθητήρες Κίνηση Χειρισµός Ενέργεια Ευφυΐα Αλληλεπίδραση µε τον χρήστη Κάθε χαρακτηριστικό, γεννά ερωτήµατα προς τον σχεδιαστή και απαιτεί µεγάλη έρευνα στο τεχνολογικό πεδίο: Μορφή: Τι εµφάνιση έχει το ροµπότ; Αποσκοπεί κάπου; Αισθητήρες: Με τι τρόπο αντιλαµβάνεται το περιβάλλον του; Αν τοποθετούνταν σε διαφορετικό περιβάλλον, θα µπορούσε να λειτουργήσει; Κίνηση: Κινείται; Αν ναι, πως κινείται στο χώρο; Σε ένα διαφορετικό περιβάλλον θα µπορούσε να κινηθεί; Χειρισµός: Χειρίζεται κάποιος το σύστηµα; Είναι αυτόµατο ή τηλεκατευθυνόµενο; Ενέργεια: Πως τροφοδοτείται µε ενέργεια; Μπορεί να έχει παραπάνω από µια πηγές τροφοδότησης; Ευφυΐα: Είναι νοήµων; Πως σκέφτεται; Αλληλεπίδραση µε τον χρήστη: Το σύστηµα επικοινωνεί µε τον χρήστη του; Αν ναι, µε ποιο τρόπο; Στη συνέχεια ακολουθούν η ανάλυση απαιτήσεων σε σχέση µε το απευθυνόµενο κοινό και το περιβάλλον χρήσης. 5.3 Απευθυνόµενο κοινό Όπως ήδη αναφέρθηκε στην περιγραφή του έργου (Product Design Brief), το σύστηµα απευθύνεται σε άτοµα ηλικιωµένα τα οποία έχουν ανάγκη από φροντίδα. Τα άτοµα αυτά, ζουν µόνα ή περνούν ένα πολύ µεγάλο µέρος της ηµέρας χωρίς επίβλεψη. Ο χρήστης του συστήµατος δεν είναι ένας. Πιο συγκεκριµένα: άµεσος - κύριος χρήστης (ο βασικός χρήστης του συστήµατος)

87 έµµεσοι χρήστες χειριστές (είναι συγκεκριµένοι και έχουν ελεγχόµενη πρόσβαση στο σύστηµα) Παρακάτω αναλύεται ο κάθε τύπος χρήστη και συγκεκριµενοποιείται ο ρόλος και οι ανάγκες του. Κατά συνέπεια, στο σηµείο αυτό, έχουµε εµφάνιση των απαιτήσεων που πρέπει να πληρεί το σύστηµα µε βάση τον χρήστη Ορισµός Άµεσου Χρήστη Ως άµεσο χρήστη, ορίστηκε ένα άτοµο ηλικιωµένο. Εστιάζοντας στις ανάγκες του, µπορούν να προσδιοριστούν οι απαιτήσεις του προς σχεδίαση συστήµατος. Οι ανάγκες αυτές, προκύπτουν µε την συνεπή ανάλυση και καταγραφή των χαρακτηριστικών (λειτουργικών ικανοτήτων) της οµάδας αυτής. Με τον όρο λειτουργικές ικανότητες, εννοούνται οι φυσικές, αισθητηριακές και γνωστικές δεξιότητες. Στο σηµείο αυτό, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι δεν θα υπάρξει ενασχόληση µε ακραίες µορφές γήρανσης, οι οποίες απαιτούν κλινική υποστήριξη (πχ. άνοια). Στο σχήµα που ακολουθεί, Εικόνα 7, παρουσιάζεται µια γενική εποπτεία του προς σχεδίαση συστήµατος µε εστίαση στον τρόπο που ο άµεσος χρήστης και οι ανάγκες του επιδρούν πάνω του. Εικόνα 7. Ο άµεσος χρήστης και η σχέση του µε το σύστηµα Στον Πίνακα 7, που ακολουθεί παρουσιάζονται λεπτοµερώς τα χαρακτηριστικά, οι λειτουργικές ικανότητες- περιορισµοί που προκύπτουν λόγο της γήρανσης και οι πιθανές συνέπειες που φυσικά οδηγούν στον εντοπισµό των αναγκών του άµεσου χρήστη. 87

88 ΓΗΡΑΝΣΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΙΘΑΝΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ Ενδέχεται να αντιµετωπίσει Ο ηλικιωµένος χρειάζεται ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΞΑΣΘΕΝΗΣΗ Κινητικά προβλήµατα Μείωση δύναµης Εξασθένηση αισθητήριων οργάνων (ακοή, όραση) ΕΞΑΣΘΕΝΗΣΗ ΥΓΕΙΑΣ ΕΞΑΣΘΕΝΗΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ΥΣΚΟΛΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Πρόβληµα προσβασιµότητας στον εξοπλισµό Πτώσεις Τραυµατισµοί Μειωµένη επικοινωνία Σύγχυση Μειωµένη ικανότητα µετακίνησης Αποµόνωση Αποκλεισµός Αίσθηµα κατωτερότητας Κατάθλιψη Αποµόνωση Αποκλεισµός Κατάθλιψη Αίσθηµα κατωτερότητας Μειωµένη επικοινωνία Σύγχυση Μειωµένη ικανότητα µετακίνησης Τάσεις φυγής Περιπλάνηση Αποκλεισµός Φόβος - Βία Πρόβληµα αυτοσυντήρησης Μειωµένη επικοινωνία Κατάθλιψη Σύγχυση Μειονεκτικά συναισθήµατα Άρνηση Σύγχυση Αποφυγή χρήσης καινούριων αντικειµένων Ιατροφαρµακευτική περίθαλψη Πιθανή χρήση βοηθηµάτων κίνησης, ακοής και όρασης Φροντίδα Επικοινωνία Οικιακής βοήθειας (προµήθεια αντικειµένων, εξωτερικές δουλειές) Ιατροφαρµακευτική περίθαλψη Φροντίδα Συνεχής επιτήρηση κατάστασης υγείας Επικοινωνία Οικιακής βοήθειας (προµήθεια αντικειµένων, εξωτερικές δουλειές) Ιατροφαρµακευτική περίθαλψη Φροντίδα Υπενθύµιση δραστηριοτήτων Μόνιµη επιτήρηση του ασθενή Επικοινωνία Οικιακής βοήθειας (προµήθεια αντικειµένων, εξωτερικές δουλειές) Απλοποίηση χρήσης συσκευών Απλοποίηση οδηγιών χρήσης Ενηµέρωση από τρίτο άτοµο Πίνακας 7.Χαρακτηριστικά, πιθανές συνέπειες και ανάγκες άµεσου χρήστη

89 5.3.2 Έµµεσοι χρήστες Χειριστές Είναι άνθρωποι αρτιµελείς χωρίς προβλήµατα υγείας ή σωµατικά προβλήµατα τα οποία να απαιτούν κάποιες ειδικές συνθήκες σε ότι αφορά τον τρόπο χρήσης του συστήµατος. Ο αριθµός τους θα είναι περιορισµένος και όσο το δυνατό συγκεκριµένος. Η φροντίδα των ανθρώπων δεν µπορεί να περάσει αδιάκριτα στα χέρια του οποιουδήποτε. Έµµεσοι χειριστές µπορεί να είναι: Ο προσωπικός γιατρός του ασθενούς Ένας νοσηλευτής τρια Και άλλοι χρήστες όπως συγγενείς ή κάποιο έµπιστο πρόσωπο της οικογένειας (οικιακή βοηθός, φίλος -η). εν επηρεάζουν άµεσα τον σχεδιασµός του ροµποτικού συστήµατος, αφού η σχέση τους, µε εκείνο είναι περιστασιακή, και στοχεύει κυρίως στην ενίσχυση και υποστήριξη του άµεσου χρήστη. Στο παρακάτω σχήµα εικονοποιείται η σχέση των χρηστών (άµεσων και έµµεσων) µε το σύστηµα. Όπως είναι φυσικό, το ποσοστό χρήσης θα παρουσιάζει διαφοροποίηση ανάλογα µε τον χρήστη Είναι πολύ σηµαντικό και στο σηµείο αυτό να γίνει ανάλυση των αναγκών που προκύπτουν από τους έµµεσους χρήστες, µελετώντας τη σχέση τους µε τον άµεσο χρήστη. Εικόνα 8. Οι Έµµεσοι Χρήστες και η σχέση τους µε το Σύστηµα 89

90 ΑΛΛΗΛΕΠΙ ΡΑΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΑΜΕΣΟ ΧΡΗΣΤΗ ΑΝΑΓΚΕΣ Γιατρός Παροχή ιατρικής φροντίδας Έλεγχος εξετάσεων Επίβλεψη κατάστασης ασθενούς Φαρµακευτική αγωγή Καθοδηγεί τους υπόλοιπους έµµεσους χρήστες Οικονοµική συναλλαγή µε τον γιατρό Ειλικρινής ενηµέρωση προς τον ασθενή και τους συγγενείς Αίσθηµα εµπιστοσύνης Αίσθηµα ασφάλειας προς τον άµεσο χρήστη Ενηµερώνει τους συγγενείς Ψυχολογική υποστήριξη Νοσηλευτής Λαµβάνει το ιστορικό υγείας του κάθε ατόµου Κάνει µετρήσεις του επιπέδου υγείας του ασθενούς (πίεση) Χορηγεί και προµηθεύει φάρµακα Μεταφέρει σε ιατρικά κέντρα (ιδιωτικά και δηµόσια). Συνεργάζεται µε το γιατρό του για τη βελτίωση της υγείας του ασθενούς. Ενηµερώνει για θέµατα υγείας Βοηθά στην ατοµική καθαριότητα του ηλικιωµένου και ΑΜΕΑ Οικονοµική συναλλαγή µε τον νοσηλευτή Τήρηση φαρµακευτικής αγωγής Τήρηση διατροφολόγιου Ειλικρινής συνεργασία µε τον γιατρό και τον χρήστη Αίσθηµα εµπιστοσύνης Αίσθηµα ασφάλειας προς τον άµεσο χρήστη Φιλικό αίσθηµα Ενίσχυση της ποιότητας ζωής του άµεσου χρήστη Ενασχόληση µε διατροφολόγιο Ψυχολογική υποστήριξη Επιβλέπουν τον άµεσο χρήστη Άλλοι Επιβλέπουν τον άµεσο χρήστη Βοηθούν στην καθαριότητα του σπιτιού Επιβλέπουν το σπίτι Φροντίζουν την προµήθεια φαρµάκων και τροφίµων. Παρέχουν συνοδεία σε γιατρό σε συνεργασία µε το νοσηλευτή Φροντίζουν την πληρωµή λογαριασµών Βοηθούν στην ατοµική καθαριότητα του άµεσου χρήστη. Πιθανή οικονοµική συναλλαγή Ειλικρινής συνεργασία µε τον γιατρό και τον χρήστη Αίσθηµα εµπιστοσύνης Αίσθηµα ασφάλειας προς τον άµεσο χρήστη Φιλικό αίσθηµα Ενίσχυση της ποιότητας ζωής του άµεσου χρήστη Εικοινωνία µε τον γιατρό Πίνακας 8. Ανάγκες που προκύπτουν µε βάση τους έµµεσους χρήστες

91 5.4 Περιβάλλον χρήσης Το σύστηµα πρόκειται να λειτουργήσει σε οικιακό περιβάλλον. Το γεγονός αυτό είναι ικανό να προσδώσει στο σύστηµα συγκεκριµένα χαρακτηριστικά χωρίς τα οποία το ροµπότ δεν θα µπορέσει να ικανοποιήσει τον σκοπό του. Αρκετοί ηλικιωµένοι προτιµούν να µένουν στο σπίτι τους, µόνοι, από το να πάνε σε κάποιο χώρο µε περισσότερη προστασία. Είναι πλήρως ταυτισµένοι µε τον χώρο τους, περικυκλωµένοι από τις αναµνήσεις της ζωής. Προτιµούν να παραµένουν αυτόνοµοι, το οποίο είναι σηµάδι της καλής υγείας που θέλουν να παρουσιάζουν. Αντιθέτως πιστεύουν πως τα ιδρύµατα των "Σπιτιών Ηλικιωµένων" είναι χώροι αποµόνωσης, αρρώστιας και η αρχή του τέλους Οι απαιτήσεις που σχετίζονται µε το οικιακό περιβάλλον, στην περίπτωση αυτή θα προκύψουν εφόσον αναλυθεί ένα νέο σύστηµα, το οποίο ονοµάζεται κατοικία Κατοικία Η κατοικία είναι παραδοσιακά το φυσικό πλαίσιο για την οικογενειακή ζωή. Στις περισσότερες περιπτώσεις όµως, δεν είναι κατασκευασµένη στα µέτρα κανενός (λίγες είναι οι οικογένειες οι οποίες έχουν την δυνατότητα να φτιάξουν την ιδανική κατοικία γι αυτούς). Η κατασκευή της κατοικίας είναι δοσµένη σε µια συνεχή ακόρεστη ζήτηση, ικανή να προσφέρει µια απλοποιηµένη µορφή των αναγκαίων λειτουργιών ενός τρόπου ζωής οµοιόµορφου για όλους. Γεννήθηκε σαν επένδυση κεφαλαίου, προορισµένο να παράγει κέρδος. Αυτή η κατοικία είναι η «κατοικία για νοίκιασµα», µεταµορφωµένη σε «κατοικία για πούληµα» όταν προσφέρει µεγαλύτερο κέρδος στον κατασκευαστή της. Παίρνει τη µορφή ενός «τελειωµένου προϊόντος». Τα διαµερίσµατα τυποποιούνται, οι διαδικασίες επιταχύνονται και σχεδόν βιοµηχανοποιούνται, παίρνουν τη µορφή αναγκαστικής λύσης, µε σκοπό την οικονοµική κατασκευή και το κέρδος. Ο σηµερινός «τύπος» κατοικίας δεν είναι καινούριος, προέρχεται από µία σύµπτυξη του παλιού αρχοντικού, εκεί όπου κάθε χώρος ανταποκρινόταν σε µια ακριβή λειτουργία του τότε τρόπου ζωής. Αυτοί ακριβώς οι χώροι στο σηµερινό σχήµα µίκρυναν και µεταφέρθηκαν όλοι στο ίδιο επίπεδο. Οι πολυάριθµοι χώροι και τα πολλά υπνοδωµάτια περιορίστηκαν στην κουζίνα, το µπάνιο, µια µικρή αποθήκη, την τραπεζαρία, το σαλόνι και λίγα υπνοδωµάτια. Έχουν γίνει ριζικές αλλαγές µε το πέρασµα των αιώνων του τρόπου ζωής και της νοοτροπίας, που επήλθαν µε την κρίση του οικογενειακού θεσµού, την κοινωνική απελευθέρωση της γυναίκας, την πρόωρη ανάπτυξη των νέων, τον διαφορετικό τρόπο ζωής των ωρίµων και των ηλικιωµένων και την παντελή έλλειψη υπηρετικού προσωπικού. Έτσι δηµιουργείται ένα νέο µοντέλο οικογένειας. Σύµφωνα µε το νέο αυτό µοντέλο καλλιεργείται αυτόµατα πρόβληµα διαβίωσης στο εσωτερικό της κατοικίας από τη στιγµή που η οικογενειακή οµάδα ξεφεύγει, έστω και στο ελάχιστο, από τον τύπο της «στερεότυπης οικογένειας». 91

92 Η κατοικία, που έχει υποστεί πλέον σµίκρυνση, µικραίνει ακόµα περισσότερο όταν η οικογένεια µεγαλώνει, και το αντίθετο όταν το ζευγάρι είναι χωρίς παιδιά ή όταν τα παιδιά φεύγουν ή ακόµη περισσότερο όταν ένα πρόσωπο ζει µόνο του. Το πρόβληµα λοιπόν που πρέπει να αντιµετωπιστεί σε αυτό το σηµείο, δεν είναι το να έχουµε αδιάκριτα κατοικίες µεγαλύτερες αλλά διαφορετικούς «τύπους» που να προσαρµόζονται στις πραγµατικές ανάγκες των κατοίκων στις διάφορες περιόδους της ζωής τους[30] Κατοικία και χωροταξία Ο σχεδιασµός της κατοικίας θα πρέπει να ακολουθεί τις ατοµικές ανάγκες και απαιτήσεις των χρηστών της, κάτι που όπως είπαµε δεν είναι πάντοτε εφικτό. Ωστόσο, ο εσωτερικός σχεδιασµός του σπιτιού, είναι αποκλειστικά ευθύνη όσων ζουν στους χώρους του. Τα τελευταία χρόνια γίνεται διαρκώς λόγος στον όρο «έξυπνο σπίτι», το σπίτι δηλαδή όπου όλες οι ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές θα επικοινωνούν µεταξύ τους και θα είναι συνδεδεµένες µε κονσόλες ελέγχου ενσύρµατα ή ασύρµατα. Το «έξυπνο σπίτι» συχνά ταυτίζεται µε την έννοια του ιδανικού σπιτιού. Η «νοηµοσύνη» του, θα µπορούσε να αποτελέσει µεγάλη βοήθεια στους ανθρώπους µε ειδικές ανάγκες ή στους ηλικιωµένους. Πέραν αυτών, θα µπορούσαν να ωφεληθούν και άτοµα τα οποία δεν έχουν κάποια ανικανότητα. Τέλεια προσαρµοσµένο περιβάλλον στις ανάγκες του χρήστη, άρα άνετη διαβίωση, εξοικονόµηση ενέργειας, απόλυτος έλεγχος και ασφάλεια είναι µερικά από τα πλεονεκτήµατα που προσφέρει. Ωστόσο τα σπίτια αυτά δεν είναι ευρέως διαδεδοµένα. Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που αποτρέπουν την ανάπτυξή τους. Αρχικά το γεγονός ότι η ύπαρξή του, προϋποθέτει την πρόβλεψη συνθηκών για την ένταξη της έξυπνης τεχνολογίας κατά την διάρκεια της κατασκευής. Την εκ µηδενός δόµηση του περιβάλλοντος, από αρχιτεκτονικής και τεχνολογικής σκοπιάς. Αυτό ορίζεται ως µειονέκτηµα διότι σπάνια ο κατασκευαστής θα εντάξει την τεχνολογία αυτή στην µελέτη του αφού σε ορισµένες περιπτώσεις δεν κρίνεται αναγκαία. Ο όρος δοµηµένο περιβάλλον περιλαµβάνει τον σχεδιασµό και την κατασκευή της κατοικίας, των κτιρίων (δηµόσια, ιδιωτικά) και τη διαµόρφωση των εξωτερικών χώρων (πεζοδρόµια, δρόµους, πλατείες, πάρκα κ.λ.π. ) Έπειτα, το κόστος είναι ιδιαιτέρως υψηλό. Εντούτοις, µε το πέρασµα των χρόνων παρατηρείται µείωση των δαπανών. Τέλος, ο βαθµός τυποποίησης όσο και η ελλιπής πληροφόρηση των τελικών χρηστών, αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα.[30] Προσαρµόσιµη Κατοικία Είναι γνωστό ότι τα άτοµα µε αναπηρία δεν αποτελούν µία οµοιογενή οµάδα µε τις ίδιες ανάγκες, υπάρχουν διάφορες αναπηρίες εµφανείς ή όχι, ελαφριές ή

93 σοβαρές, µόνιµες ή προσωρινές που η καθεµιά έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η αµέσως επόµενη πρόταση λοιπόν, η οποία θα µπορούσε να ενισχύσει την αυτόνοµη διαβίωση των ανθρώπων αυτών, είναι η προώθηση της προσαρµοστικότητας της κατοικίας, λαµβάνοντας υπ όψιν τους κανόνες της σχεδίασης για όλους. Με την έννοια προσαρµοστικότητα εννοείται η δυνατότητα εύκολης προσαρµογής της κατοικίας στις νέες ανάγκες διαβίωσης των χρηστών της, που πιθανόν θα προκύψουν µε την πάροδο του χρόνου (συγκατοίκηση µε ηλικιωµένους, ασθένεια, ξαφνικό ατύχηµα κλπ). Έτσι προκύπτει η έννοια προσαρµόσιµη κατοικία, η οποία εντάσσει εκ των υστέρων ευφυείς τεχνολογικές εφαρµογές. Άλλωστε ένα σπίτι δεν µπορεί να είναι έξυπνο, ωστόσο ορισµένα προϊόντα και λύσεις µπορούν να είναι. Το κόστος κατασκευής της δεν διαφέρει σε τίποτε από το κόστος κατασκευής µιας συµβατικής κατοικίας. Αξίζει να σηµειωθεί το γεγονός ότι η προσαρµοστικότητα αυτή µειώνει σηµαντικά το κόστος της όποιας µελλοντικής παρέµβασης, βελτιώνοντας ταυτόχρονα θεαµατικά την ποιότητα του δοµηµένου περιβάλλοντος και προσφέροντας ίσες δυνατότητες αυτόνοµης διαβίωσης και διακίνησης σε όλους ανεξαιρέτως τους χρήστες του. Στην ιδανική περίπτωση, η κατασκευή προσαρµόσιµων κατοικιών προϋποθέτει την αναθεώρηση των βασικών αρχών σχεδιασµού της κατοικίας, δηλαδή: Κατάργηση όλων των "περιττών" εσωτερικών ή εξωτερικών στοιχείων, που είναι δυνατόν να λειτουργήσουν σαν εµπόδια στην προσβασιµότητα οποιουδήποτε χώρου και εγκατάστασης της κατοικίας από ένα εµποδιζόµενο άτοµο - χρήστη ή επισκέπτη της κατοικίας (όχι ανισοσταθµίες στο ίδιο επίπεδο, όχι κατώφλια πέραν των 2εκ ύψους, όχι περιττές τοιχοποιίες και πόρτες κλπ). Κατάργηση όλων των εµποδίων: οριζόντιων, κατακόρυφων και εµποδίων στο χώρο (όχι σκάλες, όχι περάσµατα µικρού πλάτους, άνετες επιφάνειες ελιγµών κλπ). Σχεδιασµός των κατοικιών µε κριτήριο τον χρήστη αµαξιδίου - ως τη δυσµενέστερη περίπτωση χρήστη κατοικίας - και όχι πλέον τον "µέσο όρο ανθρώπου", σχεδιάζοντας βεβαίως τις εξειδικευµένες κατασκευές που απαιτούνται σε αυτή την περίπτωση µόνο όταν αυτές είναι απαραίτητες. Στην περίπτωση που τα παραπάνω δεν ισχύουν, απαιτείται είτε η εκ νέου µελέτη των εσωτερικών χώρων της οικίας, είτε η ανάγκη εύρεσης νέας κατοικίας η οποία να πληρεί της ανάγκες του χρήστη. Η πλειοψηφία των ατόµων µε αναπηρία αντιµετωπίζουν σηµαντικά προβλήµατα στην ανεύρεση προσβάσιµης ενοικιαζόµενης ή ιδιόκτητης κατοικίας. Όταν κάποιοι κατορθώσουν να βρουν ένα διαµέρισµα το οποίο µε τις απαραίτητες µετατροπές µπορεί να γίνει µερικώς ή ολικώς προσβάσιµο στις προσωπικές τους ανάγκες, επιβαρύνονται οι ίδιοι µε το κόστος των µετατροπών. Σε κάθε περίπτωση πάντως η δόµηση του περιβάλλοντος, έστω και µερική, κρίνεται αναγκαία. 93

94 Συµπερασµατικά λοιπόν, ο σχεδιασµός και η κατασκευή κατοικίας προσαρµοσµένη στις προσωπικές ανάγκες των χρηστών της, η οποία θα διαθέτει τον κατάλληλο εξοπλισµό και τα απαραίτητα τεχνικά βοηθήµατα κρίνεται αναγκαία (βοηθητική τεχνολογία). Τέλος, η δυνατότητα σύνδεσης µε κάποια υπηρεσία βοήθειας στο σπίτι η οποία θα µπορούσε να εξασφαλίζει βοήθεια στις καθηµερινές δραστηριότητες από ειδικευµένο προσωπικό, συντελεί στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόµου, στη δυνατότητα επιλογής του τρόπου ζωής του, στη δηµιουργία οικογένειας και στην αυτόνοµη διαβίωση[30][31]. Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τις ανάγκες που δηµιουργούνται µε βάση το οικιακό περιβάλλον σε σχέση µε τους χρήστες. ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΑΜΕΣΟΣ ΧΡΗΣΤΗΣ ΕΜΜΕΣΟΣ ΧΡΗΣΤΗΣ ΑΝΑΓΚΕΣ Ταύτιση µε τον χώρο του Ανάγκη για φιλικό περιβάλλον Αίσθηµα προστασίας Συναισθηµατικό δέσιµο Παροχή δυνατότητας αποµόνωσης Κατάλληλες συνθήκες υγιεινής Ελεγχόµενη πρόσβαση στους χώρους της οικίας Γνώση των χώρων και της τοποθεσίας των απαραίτητων αντικειµένων χρήσης Κατάλληλες συνθήκες υγιεινής όµηση (µερική ή ολική) του οικιακού περιβάλλοντος Ένταξη βοηθητικής τεχνολογίας ηµιουργία αισθήµατος ασφάλειας στον χρήστη Προστασία χρήστη Επιτήρηση του χρήστη Υγιεινή διαβίωση Πίνακας 9. Ανάγκες που αφορούν την κατοικία σε σχέση µε τον άµεσο και έµµεσο χρήστη

95 ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ 95

96

97 6 ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ (DESIGN GUIDELINES) 6.1 Γενικά Οι Σχεδιαστικές προδιαγραφές είναι µια ικανά δοµηµένη περιγραφή των στόχων, των λειτουργιών, των χαρακτηριστικών και άλλων πληροφοριών που προσεγγίζουν το σχεδιαστικό πρόβληµα. Η ανάπτυξη σχεδιαστικών προδιαγραφών είναι ένα ουσιώδες βήµα κάθε διαδικασίας σχεδίασης, δεδοµένου ότι το σχεδιαστικό αποτέλεσµα θα πρέπει να προσπαθεί να ικανοποιεί ισόρροπα όσο γίνεται περισσότερους από τους αναγνωρισµένους περιορισµούς. Και δεν υπάρχει τρόπος επίτευξης αυτού χωρίς την πρότερη κατανόηση και συνειδητοποίηση της φύσης και των απαιτήσεων του σχεδιαστικού προβλήµατος. Για την ανάπτυξη των σχεδιαστικών Προδιαγραφών χρειάζεται η επεξεργασία και ειδικότερα η οµαδοποίηση της πληροφορίας που συλλέγεται από τα διάφορα στάδια της αναζήτησης του σχεδιαστικού προβλήµατος. Η πληροφορία αυτή µπορεί να πάρει τη µορφή εκφράσεων σχετικών µε το σχεδιαστικό πρόβληµα, τεσσάρων γενικευµένων ειδών: Χαρακτηριστικά του συστήµατος: δηλαδή περιγραφές των ιδιοτήτων και των χαρακτηριστικών, εκφρασµένων συνήθως ως επίθετα ή επιθετικοί προσδιορισµοί. Λειτουργικές απαιτήσεις, δηλαδή περιγραφές των λειτουργιών που πρέπει να παρέχουν τα συστήµατα (κάτι που πρέπει να κάνει το σύστηµα) που συνήθως εκφράζονται µε ρήµατα ή ρηµατικούς τύπους. Περιορισµοί, που είναι ισχυροί (ή όχι) ποσοτικοί ή ποιοτικοί προσδιορισµοί ορίων σχετικά µε τη δυνατότητα του συστήµατος να πετύχει τους σκοπούς του ή ειδικότερα να πετύχει κάποιες λειτουργίες του ή να ικανοποιήσει κάποια χαρακτηριστικά του. Μετρήσεις απόδοσης / επίδοσης, που είναι «µεταβλητές» που αντιστοιχούν σε ποσοτικές (ή και ποιοτικές) µετρήσεις της δυνατότητας του συστήµατος να ικανοποιήσει τα αναγνωρισµένα χαρακτηριστικά, λειτουργίες και περιορισµούς. Αξιοποιώντας λοιπόν τα παραπάνω και µε βάση την έρευνα που προηγήθηκε, προκύπτουν κάποιες κατευθύνσεις οι οποίες είναι ικανές να καθορίσουν το σχεδιασµό του συστήµατος και αναλύονται στις επόµενες ενότητες. 97

98 6.2 Αρχικές Σχεδιαστικές Προδιαγραφές Χαρακτηριστικά συστήµατος Το σύστηµα πρέπει να είναι: Έξυπνο Κινούµενο Κατάλληλο για χρήση από ενήλικα /ηλικιωµένα άτοµα Απλό στη χρήση Λειτουργικό Ασφαλές Αξιόπιστο Αποτελεσµατικό ιαθέσιµο ανά πάσα στιγµή Ανθεκτικό Εύκολα συντηρήσιµο Εργονοµικό Οικολογικό Σχεδιασµένο για όλους Αισθητικά ωραίο ιακριτικό στον χώρο Αθόρυβο Λειτουργικές Απαιτήσεις Το σύστηµα πρέπει: Να παρέχει φροντίδα Να ενισχύει την ποιότητα ζωής του χρήστη Να παρέχει ασφάλεια στον χρήστη Να επικοινωνεί µε τον χρήστη Να υποστηρίζει υπηρεσίες υγείας Να κινείται στον χώρο Να υποστηρίζει τη χρήση Η/Υ Να συνδέεται στο διαδίκτυο Να εντοπίζει συσκευές /αντικείµενα Να επιτηρεί τον χρήστη Να επικοινωνεί τη χρήση του Περιορισµοί Λειτουργικοί Περιορισµοί: Να µην απαιτείται ιδιαίτερη γνώση για τη λειτουργία του

99 Να λαµβάνει υπόψη ότι ο άµεσος χρήστης είναι ηλικιωµένος Να απευθύνεται σε άνδρες και γυναίκες Να παρέχει τις κατάλληλες δικλείδες ασφαλείας Να παρέχει την δυνατότητα χρήσης σε περισσότερα από ένα άτοµα Να αφήνει περιθώριο προσωποποίησής του, ανάλογα µε τον χρήστη Να έχει µεγάλη διάρκεια ζωής Το σύστηµα να παράγει τον ελάχιστο δυνατό θόρυβο κατά τη λειτουργία του οµικοί Περιορισµοί: Να καταλαµβάνει λίγο χώρο Να εναρµονίζεται αισθητικά στο οικιακό περιβάλλον Μετρικές Απόδοσης Αποτελεσµατικότητα συστήµατος Αξιοπιστία συστήµατος Ασφάλεια διακίνησης Προσωπικών εδοµένων Ρυθµός λειτουργίας συστήµατος Ευκολία χρήσης Κατανάλωση της ελάχιστης δυνατής ενέργειας Ευκολία προσαρµογής του συστήµατος στον εκάστοτε χώρο 6.3 Έρευνα Περιοχής Στην ενότητα αυτή θα παρουσιαστούν οι τάσεις που επικρατούν στο ερευνητικό και επιστηµονικό σκηνικό, συνδυαζόµενο µε προϊόντα που υπάρχουν ήδη στη διάθεση των καταναλωτών ή που είναι σε φάση ανάπτυξης. Πιο συγκεκριµένα θα γίνει µια σαφής περιήγηση γύρω από την επικρατούσα τάση στον τον τοµέα της ροµποτικής που ακούει στο όνοµα «Παροχή Υπηρεσιών», εστιάζοντας στη «ροµποτική παροχής κοινωνικής βοήθειας», έναν νεοσύστατο κλάδο ο οποίος αναµένεται να παρουσιάσει σηµαντική ανάπτυξη. Στη συνέχεια, θα παρουσιαστούν ενδεικτικά κάποια ροµποτικά συστήµατα τα οποία υπάγονται σε αυτή την κατηγορία.τέλος, θα ακολουθήσει µια εισαγωγή στην βοηθητική τεχνολογία και τα προϊόντα που κυκλοφορούν στο εµπόριο, µε σκοπό πάντα την ενίσχυση των ηλικιωµένων. 99

100 6.3.1 Ροµποτική και Παροχή Υπηρεσιών Η ροµποτική 14 αποτέλεσε το κατ εξοχήν πεδίο τεκµηρίωσης της σχέσης της επιστήµης και της φαντασίας. Η µια δανείζει στοιχεία στη άλλη διαρκώς, στην κοινή τους έρευνα κατασκευής τεχνητής ζωής. Μέρα µε την µέρα, όλο και εξυπνότερα, όλο και πιο ανθρωπόµορφα ροµπότ εµφανίζονται στα ερευνητικά εργαστήρια της Αµερικής και της Ευρώπης αλλά κατά κύριο λόγο της Ιαπωνίας 15. Κάθε µέρα, µια καινούρια εφαρµογή έρχεται να ανατρέψει όλα όσα γνωρίζαµε για την τεχνητή νοηµοσύνη. Το τρέχον τεχνολογικό στοίχηµα στον τοµέα, ακούει στο όνοµα «ροµπότ παροχής υπηρεσιών». Τα ροµπότ αυτά, είναι ικανά να αλληλεπιδρούν µε ασφάλεια µε το περιβάλλον και να εκπαιδεύονται. Προορίζονται να χρησιµοποιηθούν µε σκοπό να κρατούν συντροφιά σε ανθρώπους που νιώθουν µοναξιά, να φρουρούν γραφεία και κατοικίες, να περιποιούνται αρρώστους, να συλλέγουν σκουπίδια ή ακόµη και να δίνουν οδηγίες στους πεζούς που έχουν χαθεί καθ οδόν προς τον προορισµό τους. Απώτερος στόχος, ο οποίος αποτελεί και τη βασικότερη πρόκληση αυτής της κατηγορίας ροµπότ, είναι η αναγωγή τους σε προσιτό εργαλείο για τον µέσο χρήστη (προσωπικό ροµπότ). Ενώ ο προσωπικός Η/Υ έχει ήδη επηρεάσει πολύ σηµαντικά το τρόπο λειτουργίας της σηµερινής κοινωνίας, το προσωπικό ροµπότ δεν έχει κάνει την παρουσία του ακόµη αισθητή. Ένα προσωπικό ροµπότ έχει πολλά περισσότερα να προσφέρει και ταυτόχρονα είναι πολύ πιο σύνθετο από ότι ένας προσωπικός υπολογιστής Ροµπότ Παροχής Υπηρεσιών (service robot) Η Οµοσπονδία Ροµποτικής (International Federation of Robotics- IFR), ορίζει τα ροµπότ παροχής υπηρεσιών (service robots) ως: Ροµπότ το οποίο λειτουργεί ηµιαυτόµατα ή µε πλήρη αυτοµατισµό, προκειµένου να παρέχει υπηρεσίες µε σκοπό να ενίσχυση της καλής κατάστασης των ανθρώπων αλλά και των µηχανηµάτων (η χρήση τους στην βιοµηχανία αποκλείει κάθε είδους κατασκευαστική εργασία)[9]. Στην κατηγορία αυτή, εντάσσονται και τα προσωπικά ροµπότ (Personal robots), τα οποία είναι στην ουσία ροµπότ παροχής υπηρεσιών (Service robots) και έχουν σαν σκοπό να εκπαιδεύσουν, να βοηθήσουν ή να διασκεδάσουν τους χρήστες τους στο σπίτι. Για παράδειγµα υπάρχουν τα οικιακά ροµπότ (domestic robots) ή τα ροµπότ 14 Η Ροµποτική, είναι ένας νεοσύστατος τεχνολογικός κλάδος, παράγωγος της τεχνολογίας του αυτοµατισµού, ο οποίος ασχολείται µε τη µελέτη και την ανάπτυξη των ροµπότ, προγραµµατιζόµενων δηλαδή µηχανισµών που χρησιµοποιούνται σε επιστηµονικές ή βιοµηχανικές εφαρµογές, ως υποκατάστατα της ανθρώπινης εργασίας. Με την ανακάλυψη της επιστήµης της ροµποτικής και των αυτοµατισµών καθώς και µε την πρόοδο των Η/Υ και της µηχανικής, έχει γίνει δυνατό να αντικατασταθεί η ανθρώπινη προσπάθεια µε την αυτόµατη µηχανική. 15 Η Ιαπωνία κατέχει τον τίτλο του πιο αυτοµατοποιηµένου έθνους στον κόσµο. Είναι πρωτοπόροι στην παραγωγή ροµπότ για βιοµηχανική χρήση και αναµφίβολα, κρατά τα σκήπτρα στο σχεδιασµό ανθρωποειδών. Ο στόλος τους στα τέλη του 2000 άγγιξε τις µονάδες.

101 παροχής βοήθειας (assistive robots) που ενισχύουν κυρίως τους ανθρώπους µε αναπηρίες[10]. Στα δύο διαγράµµατα που ακολουθούν (Εικόνα 9, Εικόνα 10), παρουσιάζονται στατιστικά στοιχεία σχετικά µε την χρήση ροµποτικών συστηµάτων παροχής υπηρεσιών. Υπάρχει ένας σαφής διαχωρισµός µεταξύ των ροµπότ που χρησιµοποιούνται επαγγελµατικά και εκείνων που χρησιµοποιούνται ατοµικά και έχουν καθαρά προσωπικό χαρακτήρα. Εικόνα 9. Ροµπότ Παροχής Υπηρεσιών Επαγγελµατικού Χαρακτήρα (Πηγή: International Federation of Robotics- IFR, key data 2006) Μέχρι το τέλος του 2006, περίπου 40,000 επαγγελµατικά ροµποτικά συστήµατα παροχής υπηρεσιών, εγκαταστάθηκαν παγκοσµίως. Αντίστοιχα, την ίδια περίοδο, µέχρι δηλαδή το 2006, πωλήθηκαν περίπου 3,5 εκατοµµύρια ροµπότ προσωπικής χρήσης (personal robots) ή/και οικιακά (domestic robots)[8]. Μέχρι στιγµής, στην δεύτερη κατηγορία, δηλαδή των ατοµικών-ιδιωτικών ροµποτικών συστηµάτων, περιλαµβάνονται κατά κύριο λόγο τα οικιακά ροµπότ (domestic/household robots), µε λειτουργίες όπως σκούπισµα ή κούρεµα του γκαζόν, καθώς επίσης και τα ροµπότ εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, στα οποία συγκαταλέγονται τα ροµποτικά παιχνίδια, τα συστήµατα εκπαίδευσης και χόµπι. Τα συστήµατα που αφορούν στην ενίσχυση των ανθρώπων που αντιµετωπίζουν κάποιου είδους αναπηρία, δεν έχουν παρουσιάσει µέχρι στιγµής σηµαντική θέση στην αγορά. Η ανάπτυξη τέτοιων συστηµάτων είναι υπό εξέλιξη. Μεγάλα ερευνητικά κέντρα εστιάζουν στον τοµέα αυτό και µέσα στα επόµενα χρόνια, αναµένονται θεαµατικά αποτελέσµατά, δεδοµένων των δηµογραφικών εξελίξεων και των απαιτήσεων του σηµερινού τρόπου ζωής. 101

102 Εικόνα 10. Ροµπότ Παροχής Υπηρεσιών Ιδιωτικού- Προσωπικού Federation of Robotics- IFR, key data 2006) Χαρακτήρα (Πηγή: International «Κοινωνικός Χαρακτήρας» Η ροµποτική, µπορεί να διαιρεθεί σε πολλούς τοµείς, αναλόγως που απευθύνεται. Ένας από αυτούς τους τοµείς είναι και εκείνος που αφορά στην παροχή υπηρεσιών κοινωνικού χαρακτήρα (Socially Assistive Robotics), ο οποίος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αυξάνεται συνεχώς. υστυχώς, όµως, δεν είναι απόλυτα καθορισµένος. Υπάρχουν διάφοροι ορισµοί, οι οποίοι δεν καταφέρνουν να του δώσουν µια σαφή περιγραφή, ούτε καταφέρνουν να του προσδώσουν συγκεκριµένα όρια. Ο όρος «κοινωνικός» (socially), αποτελεί χαρακτηριστικό ή καλύτερα µέρος της γενικότερης κατηγορίας «ροµποτική παροχής βοήθειας» (assistive robotics). Εποµένως, αν θελήσουµε να ορίσουµε ένα ροµπότ, το οποίο παρέχει βοήθεια µέσω κοινωνικής αλληλεπίδρασης, δηλαδή ένα «socially assistive robot», θα πρέπει αρχικά να κάνουµε µια σαφή διάκριση των κατηγοριών[16] Ροµποτική Παροχής Βοήθειας (Assistive Robotics-AR) Στο παρελθόν, η ροµποτική που αφορά στην παροχή βοήθειας (Assistive Robotics- AR), αναφερόταν κυρίως σε εκείνα τα ροµποτικά συστήµατα, τα οποία µέσω της φυσικής αλληλεπίδρασης, ενίσχυαν τους ανθρώπους µε ειδικές ανάγκες. Αυτός ο ορισµός δεν είναι ο πλέον κατάλληλος, δεδοµένου ότι υστερεί στο πεδίο. Αυτό σηµαίνει πως δεν καλύπτει τα ροµπότ που βοηθούν µέσω αλληλεπίδρασης αλλά χωρίς επαφή, όπως εκείνα που αλληλεπιδρούν µε τους ασθενείς οι οποίοι αναρρώνουν σε κάποιο νοσοκοµείο ή τους γηραιούς πολίτες που ζουν σε κάποιο οίκο ευγηρίας. Ο τοµέας αυτός της ροµποτικής, δεν έχει οριστεί µε κάποιο επίσηµο τρόπο. Ένας επαρκής ορισµός ενός τέτοιου ροµπότ θα µπορούσε να έχει ως εξής: Ένα ροµπότ

103 παροχής βοήθειας (assistive robot) είναι ένα ροµποτικό σύστηµα το οποίο ενισχύει και παρέχει υποστήριξη σε έναν άνθρωπο-χρήστη. Έρευνα στην ροµποτική παροχής βοήθειας, έδειξε ότι σ αυτή συγκαταλέγονται τα ροµπότ αποκατάστασης (rehabilitation robots)[18][19], οι ροµποτικές αναπηρικές καρέκλες (wheelchair robots) και άλλοι βοηθοί κίνησης (mobility aids)[21], τα ροµπότ συνοδούς (companion robots)[17], τους χειριστές για τους όσους έχουν κάποια σωµατική αναπηρία (manipulator arms)[20], και εκπαιδευτικά ροµπότ (educational robots)[24]. Αυτά τα ροµποτικά συστήµατα, προορίζονται για χρήση σε περιβάλλοντα όπως σχολεία, νοσοκοµεία και σπίτια[16][28] Ροµποτική Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης (Socially Interactive Robotics-SIR) Ο όρος «Ροµποτική Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης» (socially interactive robotics-sir), χρησιµοποιήθηκε αρχικά από τον Fong 16 [15] για να περιγράψει εκείνα τα ροµπότ, των οποίων κύριος στόχος ήταν κάποια µορφή αλληλεπίδρασης. Ο όρος αυτός εισήχθη για να διακρίνει την κοινωνική αλληλεπίδραση από τον τηλεχειρισµό, στην αλληλεπίδραση ανθρώπου (Human Robot Interaction-HRI). Ο Fong πραγµατοποίησε µια έρευνα για τα ροµπότ κοινωνικής και τα αξιολόγησε µε βάση τις κοινωνικές αρχές αλληλεπίδρασης, ενώ στη συνέχεια τα κατηγοριοποίησε υπό την σκοπιά της κοινωνικής αλληλεπίδρασης που χρησιµοποίησαν (οµιλία, χειρονοµίες, κ.λ.π.). Στην έρευνα αυτή, υπάρχουν διάφοροι ορισµοί της έννοιας της κοινωνικής νοηµοσύνης (social intelligence) [15].Μια από αυτές, ορίζει την κοινωνική νοηµοσύνη ως: οι κοινωνικές δυνατότητες, που γίνονται αντιληπτές από τους χρήστες κατά την αλληλεπίδραση µε τα ροµπότ[16]. Με τον όρο «κοινωνικές δυνατότητες» [12]εννοούνται: Ικανότητα συνεργασίας Έκφραση συναισθηµατικής κατανόησης (Ψυχολογία) Ικανότητα διαβεβαίωσης Ικανότητα αυτοέλεγχου Αξιοπιστία Εµπιστοσύνη Έκφραση επάρκειας ικανότητας Ροµποτική Παροχής Κοινωνικής Βοήθειας (Socially Assistive Robotics-SAR) Ως «Ροµποτική Παροχής Κοινωνικής Βοήθειας» (Socially Assistive Robotics-SAR), ορίζεται η διατοµή των: Ροµποτική Παροχής Βοήθειας (Assistive Robotics-AR) και 16 Ο Terence Fong είναι ο επικεφαλής του Intelligent Robotics Group, στο NASA Ames Research Center της Καλιφόρνιας. 103

104 Ροµποτική Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης (Socially Interactive Robotics-SIR) [16] όπως πολύ χαρακτηριστικά φαίνεται στην Εικόνα 11. Εικόνα 11. Ροµποτική Παροχής Κοινωνικής Βοήθειας Αν εξετάσουµε τη σχέση µεταξύ της Ροµποτικής Παροχής Κοινωνικής βοήθειας µε την Ροµποτική Παροχής βοήθειας, θα διαπιστώσουµε ότι έχουν κοινά χαρακτηριστικά ενώ η διαφορά τους έγκειται στην έννοια του «κοινωνικού» χαρακτήρα που αποδίδεται στον πρώτο τοµέα. Από την άλλη µεριά, λόγω της έµφασης στην κοινωνική αλληλεπίδραση, η κατηγορία αυτή (παροχής κοινωνικής βοήθειας), παρουσιάζει όµοια στοιχεία µε την ροµποτική Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης. Σε αυτόν τον τοµέα της ροµποτικής, το ροµπότ έχει σαν στόχο να αναπτύξει στενές και αποτελεσµατικές αλληλεπιδράσεις µε τον άνθρωπο. Σε αντιδιαστολή, ένα ροµπότ παροχής κοινωνικής βοήθειας, ναι µεν έχει σαν στόχο να δηµιουργήσει στενή σχέση µε τον άνθρωπο, αλλά µε σκοπό την παροχή φροντίδας είτε αυτή αφορά στην υγεία, την αποκατάσταση ή π.χ. την µορφωτική εκπαίδευση. Το κίνητρο για τον καθορισµό της ροµποτικής παροχής κοινωνικής βοήθειας, δεν είναι να δηµιουργηθεί ένα σχίσµα µεταξύ των άλλων δύο τοµέων, αλλά περισσότερο για να επεκταθεί η έννοια της ροµποτικής παροχής βοήθειας, ώστε σε αυτή να ενταχθούν και εκείνα τα ροµπότ που αλληλεπιδρούν κοινωνικά µε τον χρήστη. Μελετώντας τα λοιπόν, αναµένεται να γίνουν καλύτερα κατανοητές οι προκλήσεις αυτού του τοµέα[16]. Τα ροµπότ Παροχής Κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robots) ανάλογα µε τις λειτουργίες τους, µπορούν να απευθυνθούν σε διάφορους πληθυσµούς χρηστών, ανεξαρτήτως ηλικία ή ανάγκης. Αυτές οι κατηγορίες δεν αποκλείουν την πιθανότητα κάποιο ροµποτικό σύστηµα να απευθύνεται σε περισσότερους από έναν πληθυσµούς χρηστών, οι οποίοι παραθέτονται παρακάτω[16]: Ηλικιωµένοι: Το ενδεχόµενο κρίσης στον τοµέα της περίθαλψης είναι πολύ πιθανό. Έτσι οι ερευνητές έχουν εστιάσει την προσοχή τους, στην

105 παροχή βοήθειας κυρίως σε περιβάλλοντα σπιτιών και νοσοκοµείων. Μερικά ροµποτικά συστήµατα, έχουν ως στόχο να κρατούν τους χρήστες ενήµερους σχετικά µε τα προγράµµατα των οίκων ευγηρίας. Άλλα, βασίζονται στο γεγονός ότι τα κατοικίδια αποτελούν καλή παρέα για τους ηλικιωµένους και αποτελούν λόγο µείωσης της πίεσης και της κατάθλιψης. Κάποια άλλα τέλος, λειτουργούν ως βοηθοί στην υπηρεσία ηλικιωµένων µε ειδικές ανάγκες. Άτοµα µε σωµατική εξασθένηση: Τα ροµπότ µπορούν να ενεργήσουν ως προσθετικές συσκευές κίνησης για τους ανθρώπους µε αναπηρίες. Παραδοσιακά, αυτή η περιοχή των βοηθητικών συσκευών, εστιάζει στις αναπηρικές καρέκλες και στους ροµποτικούς χειριστές. Αυτή η κατηγορία καλύπτει µια µεγάλη ποικιλία από στόχους, τους οποίους ένα ροµπότ Παροχής Κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robot) θα µπορούσε να εκτελέσει προκειµένου να παρασχεθεί η κατάλληλη βοήθεια σε κάποιον µε σωµατική εξασθένηση. Άτοµα κατά την ανάρρωση: Οι µελέτες δείχνουν πως ο αριθµός των ατυχηµάτων ετησίως, είναι πολύ µεγάλος. Αυτό µεταφράζεται ως πολλές µέρες διαµονής σε κάποιο νοσοκοµείο. Αυτός ο µεγάλος και αυξανόµενος ασθενής πληθυσµός κατέχει σηµαντική θέση για τη Ροµποτική Παροχής Κοινωνικής βοήθειας. Άτοµα µε γνωστικές διαταραχές: Ένα σηµαντικό µέρος της έρευνας έχει δείξει ότι τα ροµπότ Παροχής Κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robots) µπορούν να αλληλεπιδράσουν θεραπευτικά µε τα αυτιστικά παιδιά. Αυτό, µπορεί να γενικευτεί και σε άλλου είδους γνωστικές διαταραχές, όπως και σε διαταραχές συµπεριφοράς. Σπουδαστές: Εκτός από τον αυξανόµενο ρόλο τους στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση ως εργαλεία σε θέµατα επιστήµης και εφαρµοσµένης µηχανικής, τα ροµπότ έχουν χρησιµοποιηθεί στα σχολεία προκειµένου να ενθαρρυνθεί η κοινωνικοποίηση µεταξύ των σπουδαστών. Τα ροµπότ Παροχής Κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robots) θα µπορούσαν να χρησιµεύσουν ως δάσκαλοι, οδηγοί, και συνοδοί, ειδικά κατά τη αλληλεπίδραση σπουδαστών από διαφορετικές κοινωνικές οµάδες πληθυσµούς (π.χ., ειδική εκπαίδευση). Στον Πίνακα 10, παρουσιάζονται ενδεικτικά κάποια ροµποτικά συστήµατα που έχουν χρησιµοποιηθεί σε νοσοκοµειακό ή και οικιακό περιβάλλον, µε σκοπό την παροχή βοήθειας. Αυτά τα συστήµατα αποτελούν την τελευταία λέξη στον τοµέα της ροµποτικής παροχής υπηρεσιών, εστιασµένη βέβαια σε θέµατα που αφορούν την φροντίδα της υγείας και ποιότητας ζωής των ηλικιωµένων. Υπάρχουν διάφορα στοιχεία τα οποία διαφοροποιούν ή συσχετίζουν αυτά τα ροµποτικά συστήµατα. Αρχικά, µια σηµαντική διαφορά, αποτελεί το περιβάλλον και 105

106 στο οποίο σχεδιάστηκαν να χρησιµοποιηθούν (νοσοκοµειακό, οικιακό). Το περιβάλλον χρήσης, είναι σε θέση να προσδώσει ιδιαίτερα γνωρίσµατα στις λειτουργίες αλλά και στην φόρµα για παράδειγµα του ροµπότ. ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΗΣ ΜΟΝΤΕΛΟ ΕΙΚΟΝΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΥΠΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΧΡΗΣΗΣ HelpΜate Robotics, Inc HelpΜate Μεταφέρει αντικείµενα στους χώρους του νοσοκοµείου όπως δίσκους φαγητού, κουβέρτες, επιδέσµους, φάρµακα κ.α. Νοσηλευτικό Ροµπότ (Nursing robot Νοσοκοµείο InTouch Health RP-7 Με χρήση τηλεχειριστηρίου, ο γιατρός µπορεί να επισκέπτεται τους ασθενείς του νοσοκοµείου, χωρίς να βρίσκεται απαραίτητα ο ίδιος εκεί. Νοσηλευτικό Ροµπότ (Rounding Nursing Robot) Νοσοκοµείο Fraunhofer Institute for Manufacturing Engineering and Automation (IPA) Care-O-Bot ΙΙ Αλληλεπιδρά και βοηθά τον χρήστη µε τις δουλειές του σπιτιού. Ροµπότ παροχής υπηρεσιών (Service robot) Οικία Carnegie Mellon University Pearl ή Nursebot" Αλληλεπιδρά µε τους ηλικιωµένους µε σκοπό να τους βοηθά στην κίνηση, να τους υπενθυµίζει ενέργειες και να επιβλέπει. Ροµποτικός βοηθός (Robotic Assistant) Οικία Universite Nice Sophia Antipolis, Robosoft RoboDOMO Τηλεκατευθυνόµενο ροµπότ επίβλεψης, επικοινωνίας και ψυχαγωγίας ηλικιωµένων. Ροµποτικός βοηθός (Robotic Assistant) Οικία Πίνακας 10. Ροµποτικά συστήµατα που έχουν σαν στόχο την παροχή φροντίδας.

107 Όλα τα συστήµατα, έχουν σαν βασικό τους χαρακτηριστικό την χρήση τηλεµατικών τεχνολογιών. Εστιάζουν στην εφαρµογή υπηρεσιών τηλεϊατρικής αλλά και στην επικοινωνία ανθρώπου-ροµπότ (Human Robot Interaction - HRI). Ωστόσο, οι λειτουργίες τους ποικίλουν εξαιτίας των πολύ καλά ορισµένων αναγκών που καλούνται να υπηρετήσουν. Πιο συγκεκριµένα: HelpMate [55]: Πρόκειται για ένα κινούµενο ροµποτικό σύστηµα, το οποίο χρησιµοποιείται κατά κύριο λόγο σε νοσοκοµεία, εργαστήρια και άλλους χώρους περίθαλψης της υγείας. Οι λειτουργίες του περιλαµβάνουν τη µεταφορά φαρµακευτικών σκευασµάτων και άλλων αντικειµένων στους νοσοκοµειακούς χώρους. Η χρήση αυτού του ροµπότ, δίνει τη δυνατότητα στο προσωπικό του νοσοκοµείου να αφιερώνει περισσότερη ενέργεια στην παρακολούθηση των ασθενών, αφού πολλές από τις εργασίες τις αναλαµβάνει το ροµπότ και µάλιστα µε χαµηλό κόστος. RP-7 [55]: Πρόκειται για ένα ασύρµατο κινούµενο ροµπότ τηλε-παρουσίας (wireless mobile Remote Presence Robot), το οποίο επιτρέπει στους επαγγελµατίες του τοµέα της Υγείας, να παρακολουθούν και να συσκέπτονται τόσο µε τους ασθενείς του νοσοκοµείου, όσο και µε το νοσηλευτικό προσωπικό. Η επικοινωνία είναι άµεση και αποδοτική, µε αποτέλεσµα την βελτίωση της λειτουργίας του νοσοκοµείου, της αποτελεσµατικότητας των εµπλεκόµενων στην φροντίδα των ασθενών αλλά και της ίδιας της ποιότητας της φροντίδας της υγείας. Care-O-bot [22][57]: Το Care-o-bot, είναι ένα κινούµενο ροµπότ παροχής υπηρεσιών (mobile service robot), σχεδιασµένο να παρέχει υποστήριξη στο σπίτι και καθοδήγηση στην καθηµερινότητα των ανθρώπων που την έχουν ανάγκη, µε σκοπό την προαγωγή της αυτόνοµης διαβίωσης. Το τελευταίο πρωτότυπο που δηµιουργήθηκε (care-o-bot II) είναι εφοδιασµένο µε βραχίονα και προσαρµόσιµα στηρίγµατα κίνησης, µέσω των οποίων το σύστηµα µπορεί να παράσχει στον χρήστη του βοήθεια κατά την µετακίνηση. Το ροµπότ, εκτελεί εργασίες νοικοκυριού όπως το σερβίρισµα ενός ποτού, το στρώσιµο του τραπεζιού, η λειτουργία του φούρνου µικροκυµάτων. Έχει τη δυνατότητα να πιάνει και να µεταφέρει αντικείµενα και εργαλεία. Μέσω του συστήµατος, ελέγχεται επίσης και η τεχνική υποδοµή του κτιρίου. Ανάµεσα στις άλλες λειτουργίες του, συγκαταλέγονται η ικανότητά του να ελέγχει την καθηµερινότητα του ηλικιωµένου (καθηµερινές προγραµµατισµένες εργασίες, υπενθύµιση της ώρας που πρέπει να πάρει το φάρµακό του κ.α.) και η επιτήρηση των ζωτικών του παραµέτρων. Τέλος, µπορεί να επικοινωνεί µε ιατρικές και δηµόσιες υπηρεσίες (θεράποντας γιατρός, Αρχές κ.α.) ενώ µπορεί να εκπέµψει επείγουσα κλήση. Pearl [29][58][86]: Το ροµποτικό σύστηµα «Pearl», γνωστό και µε την ονοµασία «Nursebot», είναι ένα κινούµενο προσωπικό ροµπότ «βοηθός» 107

108 (mobile personal robotic assistant) το οποίο απευθύνεται στους ηλικιωµένους. Σαν σύστηµα, ακολουθεί δύο βασικές λειτουργίες: να υπενθυµίζει για καθηµερινές προγραµµατισµένες δραστηριότητες (ώρα για φαγητό, για το φάρµακο, για να κάνει µπάνιο ο χρήστης, να επισκεφτεί το γιατρό κ.α.) και να καθοδηγεί τον ηλικιωµένο στον περιβάλλοντα χώρο του (οικία). Επιπρόσθετα, το ροµπότ έχει τη δυνατότητα να συνδέσει τον χρήστη µε κάποιον φροντιστή του (νοσοκόµο, γιατρό) µέσω τηλεπαρουσίας. Το ροµπότ είναι ειδικά σχεδιασµένο για να ενισχύσει τους ηλικιωµένους και κυρίως αυτούς που αντιµετωπίζουν προβλήµατα κινητικότητας. Για να ενισχύσει την επικοινωνία, διαθέτει εικονική ανθρώπινη µορφή. RoboDOMO [56][82]:Πρόκειται για ένα ροµποτικό «βοηθό» για τους ηλικιωµένους, οι οποίοι έχουν µειωµένη ικανότητα κίνησης και που µένουν µόνοι. Το σύστηµα αυτό, αποδεικνύει την επιτυχηµένη σύνδεση της ροµποτικής τεχνολογίας µε αυτή των τηλεπικοινωνιών. Η βασική ιδέα που περικλείει το σχεδιασµό αυτού του ροµπότ είναι η δηµιουργία ενός συστήµατος το οποίο, θα παρέχει παρακολούθηση µέσω βίντεο και ιατροτεχνική βοήθεια στους ηλικιωµένους και µε αναπηρίες ανθρώπους, προκειµένου να ενισχυθεί η ικανότητά τους να µένουν µόνοι. Το έργο, δοµείται σε τρία στάδια. Στην πρώτη φάση, µελετήθηκε η πιθανότητα σύνδεσης των λειτουργιών και γενικότερα του ελέγχου του ροµπότ, µε τη χρήση κινητού τηλεφώνου. Στην επόµενη φάση, οι ερευνητές, ασχολήθηκαν µε την ολοκλήρωση του πακέτου υπηρεσιών που ονοµάστηκε «3P» για τις λέξεις «Peur», «Paresse», «Plaisir» (Φόβος, Οκνηρία, Ευχαρίστηση) µε χρήση αισθητήρων, σχεδιασµένων να εκτελούν ελέγχους, όπως ανίχνευση πτώσεων, µέτρηση θερµοκρασίας κ.α. Στην τελική φάση του έργου, αναµένεται να παρουσιαστούν στην Νίκαια δοκιµαστικά µοντέλα του συστήµατος. Στη συνέχεια ακολουθεί µια εισαγωγή στην βοηθητική τεχνολογία και τα προϊόντα που κυκλοφορούν στο εµπόριο µε σκοπό να ενδυναµώσουν τη καλή ποιότητα ζωής των ηλικιωµένων Βοηθητική Τεχνολογία (Assistive Technology-ΑΤ) Με τον όρο «βοηθητική τεχνολογία» νοείται κάθε αντικείµενο, συσκευή ή εξάρτηµα προϊόντος, εµπορικού ή µη, τροποποιηµένο κατάλληλα και προσαρµόσιµο, το οποίο έχει σαν σκοπό να αυξήσει, να διατηρήσει ή και να βελτιώσει τις λειτουργικές ικανότητες των ανθρώπων, οι οποίοι παρουσιάζουν κάποια µορφή δυσλειτουργίας[53].

109 Βοηθητική τεχνολογία στην υπηρεσία των ηλικιωµένων Η γήρανση αποτελεί µια φυσική διαδικασία η οποία επηρεάζει ποικιλοτρόπως, την υγεία του ανθρώπου. Με το πέρασµα του χρόνου, δραστηριότητες της καθηµερινότητας καθώς και φυσικές διεργασίες, παύουν να είναι κεκτηµένες. Το ανέβασµα της σκάλας, το διάβασµα, η ενθύµηση υποχρεώσεων και άλλων δραστηριοτήτων, µπορούν να δυσκολέψουν σε µεγάλο βαθµό, ώστε το άτοµο να µην είναι πια σε θέση να συντηρεί και να προστατεύει επαρκώς τον εαυτό του[54]. Ο άνθρωπος δεν µπορεί εύκολα να αποδεχτεί τη φυσική φθορά του σώµατος. Η αντίσταση ξεκινά από την εικόνα και επεκτείνεται σε πολλούς τοµείς. Αν παραβλέψουµε όµως την εικόνα και εστιάσουµε σε όλα εκείνα τα προβλήµατα που εµφανίζονται µετά από κάποια ηλικία, θα παρατηρήσουµε τον διαρκή αγώνα του να διατηρήσει την ποιότητα ζωής που είχε νέος για όσο το δυνατό περισσότερο. εν είναι εύκολο να χάνει κανείς τον έλεγχο του σώµατός του και κατ επέκταση, της ζωής του, ενώ ταυτόχρονα αρχίζει να εξαρτάται από αξεσουάρ, φάρµακα, ακόµη και από επιτήρηση από άλλους. Η δυνατότητα λοιπόν διατήρησης µιας καλής ποιότητας ζωής, της ανεξαρτησίας και της άνεσης που αισθάνεται ο καθένας στον χώρο του, αποτελούν σηµαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν θετικά την ψυχολογία του ηλικιωµένου. Η βοηθητική τεχνολογία στην περίπτωση αυτή, λογίζεται ως ισχυρό εργαλείο στην επίτευξη του στόχου αυτού. Ο 21 ος αιώνας αναµφισβήτητα αποτελεί τον αιώνα της τεχνολογίας. Καθηµερινά δηµιουργούνται και παράγονται αµέτρητα προϊόντα και υπηρεσίες, έτοιµα να ικανοποιήσουν όλες τις ανάγκες µας. Η βοηθητική τεχνολογία, έχει ήδη ενταχθεί ως ένα σηµείο στα σπίτια και στις ζωές όλων, ανεξαρτήτως ηλικίας. Τα πέντε πιο δηµοφιλή ωστόσο, αντικείµενα που χρησιµοποιούν οι ηλικιωµένοι είναι: γυαλιά οράσεως, µπαστούνια, αναπηρικά αµαξίδια, περιπατητήρες και τηλέφωνα[53][54]. Ο πίνακας 11, παρουσιάζει ένα ικανοποιητικό δείγµα των διαθέσιµων προϊόντων τα οποία έρχονται να καλύψουν τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι ηλικιωµένοι και τα οποία είναι ικανά να διευκολύνουν την καθηµερινότητά τους. Τυπικά, η βοηθητική τεχνολογία κατηγοριοποιείται ανάλογα µε την ανάγκη για κίνηση, την προσβασιµότητα (έλεγχος περιβάλλοντος, υπολογιστές), την επικοινωνία και τα αισθητήρια όργανα που ενισχύει. Αλλαγές ή τροποποιήσεις του φυσικού ή κοινωνικού περιβάλλοντος, συνεισφέρουν σηµαντικά στην αποτελεσµατικότητα της όποιας τεχνολογίας. Η τροποποίηση του οικιακού περιβάλλοντος µε χρήση βοηθητικής τεχνολογίας αποσκοπεί στην υπερνίκηση των περιβαλλοντικών προβληµάτων, συµπεριλαµβανοµένων όλων των µη ασφαλών σηµείων, όσων περιορίζουν την πρόσβαση, την εκτέλεση µιας εργασίας ή δεν αποφέρουν σωστό αποτέλεσµα. Στο εµπόριο µπορεί να βρει κανείς εκατοντάδες αντικείµενα όπως τηλεχειριστήρια για τη ενεργοποίηση/ απενεργοποίηση του φωτισµού, συστήµατα επείγουσας εικοσιτετράωρης παρακολούθησης, εργονοµικά εργαλεία και σκεύη για την κουζίνα, ηλεκτρονικούς χάρτες, τηλεφωνικούς ενισχυτές και σηµατοδότες κάθε είδους[54]. 109

110 ΒΟΗΘΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ (ASSISTIVE TECHNOLOGY) ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΙΘΑΝΟΣ ΒΟΗΘΗΤΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΜΥΩΝ ΚΑΙ ΟΣΤΩΝ Αδύναµες αρθρώσεις και µύες Ακρωτηριασµός Ορθοτικά βοηθήµατα (πάτοι, πέλµατα) Προσθετικά βοηθήµατα ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΟΡΑΣΗΣ Μειωµένη όραση Τύφλωση Γυαλιά οράσεως, µεγεθυντές οθόνης για οθόνη υπολογιστή ή τηλεόραση, τηλέφωνο µε µεγάλα κουµπιά, αντικείµενα µε φωτεινά χρώµατα Βιβλία Braille, Ηχογραφηµένα βιβλία, µπαστούνι καθοδήγησης, screen reader υπολογιστή (αναγνώστης οθόνης ) ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΑΚΟΗΣ Μειωµένη ακοή Κώφωση Ενισχυτές ακοής, ενισχυτές τηλεφώνου, οπτικοί συναγερµοί, ακουστικά ελέγχου έντασης φωνής Εργαλεία γραπτής επικοινωνίας, οπτικοί συναγερµοί, τηλέφωνο κειµένου (text telephone - TTY) ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΠΛΗΚΤΡΟΛΟΓΙΑ ΜΟΝΑ Α ΕΛΕΓΧΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΣΚΕΥΕΣ ΣΥΣΚΕΥΕΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ Περιορισµένο εύρος κίνησης και χρήσης των δακτύλων και των χεριών. Περιορισµένη δύναµη. Περιορισµένη δύναµη, περιορισµένη κινητικότητα, µειωµένη όραση και ακοή Λήθη, απώλεια µνήµης, σύγχυση υσκολίες µετακίνησης, απώλεια άκρων και µειωµένη σωµατική δύναµη Επικοινωνιακές και εργασιακές συσκευές, ελεγχόµενες µε εναλλακτικού τύπου πληκτρολόγια (γροθιά, πόδι, στόµα, διακόπτες, joysticks, light pens, touch screens) Υιοθέτηση χρονοδιακοπτών, τηλεφώνων, διακοπτών φωτισµού, τηλέφωνα κειµένου, µηχανισµοί ελέγχου µε ηχητικούς αισθητήρες (sonar sensing devices). Υιοθέτηση προσωπικού τηλεειδοποιητή (pager), συστήµατα συναγερµού, οπτικοί σηµατοδότες. ιανεµητής φαρµάκων (Pill dispenser), ηλεκτρονικό ηµερολόγιο, χρονοδιακόπτες, εξειδικευµένο λογισµικό, όπως προγράµµατα υποστήριξης αποφάσεων διαχείρισης πληροφοριών, βάσεις δεδοµένων. Μπαστούνια, περιπατητήρες, βακτηρίες, αναπηρικά αµαξίδια, ανυψωτήρες Πίνακας 11. Βοηθητική Τεχνολογία για τους Ηλικιωµένους Λόγοι Απόρριψης Βοηθητικής Τεχνολογίας Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους κάποιος ηλικιωµένος θα απέρριπτε την τεχνολογία[53]: Ατοµικοί: ο τρόπος που αντιλαµβάνεται το άτοµο την ανάγκη, το επίπεδο λειτουργικότητας (της συσκευής ή του ατόµου) και ο τρόπος µε τον οποίο σχετίζεται η χρήση της συσκευής και η αντίληψη περί της αναπηρίας για την οποία προορίζεται Το περιβάλλον: φυσικοί και κοινωνικοί παράγοντες

111 Η συσκευή: αισθητική, ποιότητα, διάρκεια, ευχρηστία, προσαρµογή στις ανάγκες του χρήστη και στο περιβάλλον. Κοινωνικοπολιτισµικό περιβάλλον Κεντρικός παράγοντας για την εγκατάλειψη της βοηθητικής τεχνολογίας, είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει επαρκής ενηµέρωση και συµµετοχή του καταναλωτή τόσο στον έλεγχο, όσο και στη διαδικασία λήψης αποφάσεων κατά την ανάπτυξη των προϊόντων. Το κόστος και η έλλειψη επαρκών οικονοµικών πόρων για την απόκτηση της απαραίτητης τεχνολογίας, αποτελούν επίσης ουσιαστικούς παράγοντες. Είναι γεγονός ότι οι ασθενέστερες οικονοµικές τάξεις δεν έχουν πρόσβαση σε όλα τα προϊόντα Συµπεράσµατα Στο σηµείο αυτό, η περεταίρω ενασχόληση µε τις υπάρχουσες συσκευές βοηθητικής τεχνολογίας, δεν θεωρείται κρίσιµη. Παρουσιάστηκαν στην ενότητα αυτή, προκειµένου να δηµιουργηθεί πληρέστερη εικόνα γύρω από τις εναλλακτικές συµβατικές τεχνολογικές λύσεις που επικρατούν σήµερα, αλλά και που µπορούν να υιοθετηθούν καλύτερα από τους χρήστες, διότι αντιλαµβάνονται άµεσα την αναγκαιότητα της χρήσης τους. Στόχος είναι να κατανοηθεί καλύτερα εκείνο το τµήµα των τεχνολογικών εφαρµογών το οποίο τίθεται στην υπηρεσία του ηλικιωµένου, και που εστιάζει στην χρήση ροµποτικής τεχνολογίας. Με βάση λοιπόν την έρευνα στα ήδη υπάρχοντα ροµποτικά συστήµατα και µάλιστα εκείνα που λειτουργούν σε οικιακό περιβάλλον, παρατηρήθηκε το γεγονός ότι από τη µία µεριά διατηρούν την έννοια του κοινωνικού βοηθητικού χαρακτήρα (social assistive character) και από την άλλη τα περισσότερα έχουν τον ρόλο του «διαχειριστή» συσκευών. Πιο συγκεκριµένα αυτό σηµαίνει ότι είναι σχεδιασµένα ώστε να επικοινωνούν µε συσκευές και να ανταλλάσουν δεδοµένα, χωρίς να είναι εξοπλισµένα τα ίδια µε τις ανάλογες συσκευές. Λειτουργούν σαν οντότητες (ροµποτικές) στο χώρο, και έχουν προσωπικότητα και ρόλους. Οι ρόλοι αυτοί καθορίζονται µε αυστηρό τρόπο, µέσα από τις ίδιες τις λειτουργίες του εκάστοτε ροµποτικού συστήµατος. 6.4 Φιλτράρισµα και ιόρθωση Μέσα από τη διαδικασία της έρευνας περιοχής και τα συµπεράσµατά της, κρίνεται απαραίτητη η επανεξέταση των σχεδιαστικών προδιαγραφών, προκειµένου να ελεγχθεί το κατά πόσο ταιριάζουν στους στόχους του συστήµατος, ώστε αυτό να λειτουργεί µε τον βέλτιστο τρόπο. Κάποια από τα αναφερθέντα κριτήρια, αφαιρέθηκαν, κάποια προστέθηκαν ενώ κάποια άλλα κρίθηκε αναγκαίο να αναδιατυπωθούν. Αναλυτικότερα: 111

112 6.4.1 Χαρακτηριστικά συστήµατος Όπως ήδη αναφέρθηκε, ένα ροµπότ παροχής κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robot) είναι το αποτέλεσµα της διατοµής δύο τοµέων της ροµποτικής, αυτού της παροχής βοήθειας (assistive robotics) και αυτού της κοινωνικής αλληλεπίδρασης (socially interactive robotics). Ο κοινωνικός χαρακτήρας στα ροµποτικά συστήµατα αυτά είναι ένα από τα σηµαντικότερα χαρακτηριστικά τους. Αυτό σηµαίνει δηλαδή ότι έχουν κοινωνικές δυνατότητες 17 [12]. Στα χαρακτηριστικά του συστήµατος αναφέρονται τα εξής στοιχεία «αξιόπιστο» και «αποτελεσµατικό». Είναι δύο έννοιες οι οποίες είναι πολύ σηµαντικές για την ανάπτυξη ενός τέτοιου συστήµατος. Η αξιοπιστία και η αποτελεσµατικότητα, είναι ικανές να δηµιουργήσουν ένα αίσθηµα εµπιστοσύνης προς το µηχάνηµα, αλλά κρίθηκε απαραίτητο να ενισχυθεί και µε ένα ακόµη χαρακτηριστικό. Το σύστηµα, πρέπει να είναι «αποδοτικό». Η αποδοτικότητα συσχετίζεται άµεσα και µε την έκφραση επάρκειας και ικανότητας, χαρακτηριστικό των «κοινωνικών δυνατοτήτων» ενός ροµπότ παροχής κοινωνικής βοήθειας Λειτουργικές Απαιτήσεις: Η απαίτηση «να παρέχει φροντίδα» θεωρήθηκε πολύ γενικευµένη και κρίθηκε απαραίτητο να διαγραφεί αφού εµπεριέχει άλλες λειτουργίες όπως πχ την παροχή υπηρεσιών υγείας. Το ίδιο ισχύει και για την απαίτηση «να ενισχύει την ποιότητα ζωής του χρήστη». Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να αναλυθεί ο τρόπος µε τον οποίο το σύστηµα βελτιώνει την ζωή του χρήστη. Αποφασίστηκε λοιπόν να αντικατασταθεί µε τις εξής απαιτήσεις: «να υποστηρίζει ψυχαγωγικές ασχολίες», «να υποστηρίζει µεθόδους ενηµέρωσης». Η παροχή ασφάλειας του χρήστη, αντικαθίσταται µε τις απαιτήσεις «να επιτηρεί τον χρήστη» και «να εκτελεί επείγουσες κλήσεις». Η απαίτηση «να υποστηρίζει υπηρεσίες υγείας» είναι αρκετά αόριστη. Επαναπροσδιορίζεται λοιπόν και αντικαθίσταται µε την απαίτηση «να υποστηρίζει υπηρεσίες τηλεµετρίας», «να υποστηρίζει εφαρµογές τηλεϊατρικής». Επιπρόσθετα η απαίτηση «να υπενθυµίζει καθηµερινές προγραµµατισµένες εργασίες του χρήστη», θεωρείται σηµαντική δεδοµένης της πιθανής µείωσης της λειτουργίας της µνήµης λόγω ηλικίας. Σε ότι αφορά την ροµποτική του διάσταση σαν σύστηµα, θα πρέπει «να προσαρµόζεται στον εκάστοτε χώρο», «να εκπαιδεύεται», «να αυτοελέγχεται», «να αυτοσυντηρείται». Αυτές οι λειτουργίες, ενισχύουν το χαρακτηριστικό που 17 Προς υπενθύµιση, µε τον όρο «κοινωνικές δυνατότητες» εννοούνται η ικανότητα συνεργασίας, η έκφραση συναισθηµατικής κατανόησης (Ψυχολογία), η ικανότητα διαβεβαίωσης, ικανότητα αυτοέλεγχου, αξιοπιστία, εµπιστοσύνη, έκφραση επάρκειας ικανότητας.

113 ορίστηκε παραπάνω, «το σύστηµα πρέπει να είναι έξυπνο» και την ίδια στιγµή καθίσταται αυτόνοµο 18 στα µάτια του χρήστη Περιορισµοί: Σε ό,τι αφορά τον λειτουργικό περιορισµό «να παρέχει τις κατάλληλες δικλείδες ασφαλείας», θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι πρόκειται για την ασφάλεια µετάδοσης και λήψης δεδοµένων, τον έλεγχο της προσβασιµότητας σε δεδοµένα, υπηρεσίες, ρυθµίσεις και εφαρµογές ανάλογα µε τον χρήστη. Το γεγονός ότι το σύστηµα θα µπορεί να επηρεάσει σε κάποιο ποσοστό την υγεία του άµεσου χρήστη, καθιστά τον περιορισµό αυτό υψίστης σηµασίας. Έπειτα, σχετικά µε την αισθητική του, θα πρέπει να επικοινωνεί ότι πρόκειται για αµιγώς οικιακής χρήσεως ροµποτικό σύστηµα, ενώ στο σηµείο αυτό θα πρέπει να προστεθεί και ότι είναι σηµαντικό να προδιαθέτει τον χρήστη ώστε να το χρησιµοποιήσει, να επικοινωνήσει µαζί του και να το εµπιστευτεί. Αισθήµατα που προάγονται µέσα από τις κοινωνικές δυνατότητες του ροµπότ. Εποµένως το σύστηµα θα πρέπει να πληρεί τα χαρακτηριστικά ενός ροµπότ παροχής κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robot) Μετρικές Απόδοσης: Με τον όρο «αποτελεσµατικότητα του συστήµατος», ορίζεται το ποσοστό επίτευξης των στόχων του συστήµατος. Οµοίως, ο «ρυθµός λειτουργίας» σαν κριτήριο της απόδοσης του συστήµατος θεωρήθηκε πως δεν εκφράστηκε µε τον κατάλληλο τρόπο. Η διαθεσιµότητά του ως προς χρήση είναι αυτή στην ουσία που πρέπει να µελετηθεί. Θα υπάρχουν µήπως «νεκρές» ώρες κατά τις οποίες το σύστηµα δεν θα µπορεί για παράδειγµα λόγω έλλειψης ενέργειας, να εκτελέσει ενέργειες; 6.5 Επικύρωση Στον πίνακα που ακολουθεί, παρουσιάζονται οι επικυρωµένες σχεδιαστικές προδιαγραφές. 18 Η αυτονοµία εποµένως, µπορεί να προστεθεί στα χαρακτηριστικά του συστήµατος. 113

114 ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ (DESIGN GUIDELINES) ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΜΕΤΡΙΚΕΣ ΑΠΟ ΟΣΗΣ Το σύστηµα πρέπει να είναι... Το σύστηµα πρέπει... Λειτουργικοί περιορισµοί οµικοί περιορισµοί Έξυπνο Κινούµενο Κατάλληλο για χρήση από ενήλικα /ηλικιωµένα άτοµα Απλό στη χρήση Λειτουργικό Ασφαλές Αξιόπιστο Αποτελεσµατικό Αποδοτικό ιαθέσιµο ανά πάσα στιγµή Ανθεκτικό Εύκολα συντηρήσιµο Να επικοινωνεί µε τον χρήστη Να υποστηρίζει υπηρεσίες τηλεµετρίας Να υποστηρίζει εφαρµογές τηλεϊατρικής Να κινείται στον χώρο Να υποστηρίζει τη χρήση Η/Υ Να συνδέεται στο διαδίκτυο Να εντοπίζει συσκευές /αντικείµενα Να υποστηρίζει ψυχαγωγικές ασχολίες Να υποστηρίζει µεθόδους ενηµέρωσης Να µην απαιτείται ιδιαίτερη γνώση για τη λειτουργία του Να λαµβάνει υπόψη ότι ο άµεσος χρήστης είναι ηλικιωµένος Να απευθύνεται σε άνδρες και γυναίκες Να παρέχει τις κατάλληλες δικλείδες ασφαλείας Να παρέχει την δυνατότητα χρήσης σε περισσότερα από ένα άτοµα Να αφήνει περιθώριο προσωποποίησής του, ανάλογα µε τον χρήστη Να έχει µεγάλη διάρκεια ζωής Να καταλαµβάνει λίγο χώρο Να εναρµονίζεται αισθητικά στο οικιακό περιβάλλον Nα πληρεί τα χαρακτηριστικά ενός ροµπότ παροχής κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robot). Αποτελεσµατικότητα συστήµατος Αξιοπιστία συστήµατος Ασφάλεια διακίνησης και επεξεργασίας προσωπικών δεδοµένων ιαθεσιµότητα ως προς χρήση Ευκολία χρήσης Κατανάλωση της ελάχιστης δυνατής ενέργειας Ευκολία προσαρµογής του συστήµατος στον εκάστοτε χώρο Εργονοµικό Οικολογικό Σχεδιασµένο για όλους Αισθητικά ωραίο ιακριτικό στον χώρο Αθόρυβο Να υπενθυµίζει καθηµερινές προγραµµατισµένες εργασίες Να επιτηρεί τον χρήστη Να εκτελεί επείγουσες κλήσεις Να επικοινωνεί τη χρήση του Να προσαρµόζεται στον εκάστοτε χώρο λειτουργίας Το σύστηµα να παράγει τον ελάχιστο δυνατό θόρυβο κατά τη λειτουργία του Αυτόνοµο Να εκπαιδεύεται Να αυτοελέγχεται Να αυτοσυντηρείται ΣΥΝΟΛΟ 19 ΣΥΝΟΛΟ 17 ΣΥΝΟΛΟ 8 ΣΥΝΟΛΟ 3 ΣΥΝΟΛΟ 7 Πίνακας 12. Σχεδιαστικές Προδιαγραφές (Design Guidelines)

115 ΜΕΡΟΣ 3 115

116

117 ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΣΥΛΛΗΨΗ ΙΔΕΑΣ ΠΡΩΤΗ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΕΛΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 117

118

119 ΣΥΛΛΗΨΗ Ι ΕΑΣ 119

120

121 7 ΣΥΛΛΗΨΗ Ι ΕΑΣ (CONCEPT) Στόχος του έργου, είναι η ανάπτυξη ενός προσωπικού ροµποτικού συστήµατος, το οποίο θα υπηρετεί τρεις βασικές ανάγκες: Επιτήρηση και ενίσχυση της υγείας, κοινωνική αλληλεπίδραση και ασφάλεια. Οι ανάγκες αυτές, συνάδουν µε τον χαρακτήρα κοινωνικής βοήθειας και αποτελούν θεµελιώδεις αρχές της λειτουργίας του ροµπότ. 7.1 Λειτουργίες Οι λειτουργιές του συστήµατος εστιάζονται στους εξής τοµείς: Επιτήρηση και ενίσχυση της υγείας (health surveillance) Κοινωνική αλληλεπίδραση (social interaction) Ασφάλεια (safeguarding) Επιτήρηση και ενίσχυση της υγείας (health surveillance) Η µετάβαση του τοµέα της παροχής υπηρεσιών υγείας από το νοσοκοµειακό στο οικιακό περιβάλλον, εγείρει κάποια σηµαντικά ζητήµατα. Αρχικά, οι κατ οίκον επισκέψεις των ειδικών (π.χ. νοσηλευτικό προσωπικό, γιατροί), δεν είναι επαρκείς, δεδοµένου του µικρού αριθµού ανθρώπων που είναι διαθέσιµοι αλλά και του υψηλού εµπλεκόµενου στη διαδικασία αυτή κόστους. Επιπρόσθετα, παρατηρείται µια δυσχέρεια στην τακτική συλλογή και επικοινωνία δεδοµένων όταν οι νοσηλευόµενοι λαµβάνουν υπηρεσίες πρόνοιας στον ιδιωτικό τους χώρο. Τέτοια δεδοµένα είναι οι µετρήσεις ζωτικών παραµέτρων (π.χ. θερµοκρασία σώµατος, πίεση αίµατος), στατιστικά στοιχεία σχετικά µε την πορεία της υγείας ή τη φαρµακευτική αγωγή (π.χ. καταγραφή ιατρικού ιστορικού ασθενή, φαρµακευτική αγωγή και εξέλιξη του επιπέδου της υγείας του ασθενή). Είναι πολύ σηµαντικό, να µην παραβλέπεται και το γεγονός ότι ένας µεγάλος αριθµός ηλικιωµένων, αντιµετωπίζουν προβλήµατα µνήµης. Ξεχνούν να πάρουν τα φάρµακά τους, να επισκεφτούν τον θεράποντα ιατρό τους, µπερδεύονται και είναι πολύ πιθανό σε βάθος χρόνου, να µην είναι σε θέση να φροντίσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Σε ότι αφορά στην επίβλεψη και ενίσχυση της υγείας, το σύστηµα παρέχει τη δυνατότητα καταµέτρησης ιατρικών παραµέτρων από απόσταση (τηλεµετρία) µέσω ενσωµατωµένων συσκευών (θερµόµετρο, µετρητής σακχάρου αίµατος, µετρητής πίεσης αίµατος). Αν προστεθεί στη δυνατότητα αυτή, και η εξ αποστάσεως παρακολούθηση της πορείας του ασθενή, µπορεί να σηµειωθεί ότι το σύστηµα παρέχει υπηρεσίες, οι οποίες εντάσσονται στο ευρύτερο φάσµα της Τηλεϊατρικής. Είναι ανθρωποκεντρικές και απευθύνονται σε υγιή ή ασθενή πληθυσµό αλλά και στους 121

122 θεράποντες ιατρούς τους [65]. Εδώ, πρέπει να σηµειωθεί ότι σε έναν ασθενή πληθυσµό, η φαρµακευτική αγωγή παίζει σηµαντικό ρόλο, εποµένως στις λειτουργίες του προστίθεται και η οργάνωση / υπενθύµιση των φαρµάκων που ο χρήστης καταναλώνει µε τη χρήση αυτόµατου συστήµατος διανοµή χαπιών. Τέλος, σαν σύνολο, µπορεί να λειτουργήσει σαν δίαυλος επικοινωνίας µεταξύ γιατρού και ασθενή. Για να το επιτύχει η απ ευθείας αυτή διάδραση, το ροµπότ κάνει χρήση τεχνολογιών διαδικτύου (π.χ. tele-presence) Κοινωνική αλληλεπίδραση (social interaction) Μια σηµαντική µερίδα ηλικιωµένων,ζουν µόνοι (κατ επιλογή ή αναγκασµένοι εκ των συνθηκών) στερούµενοι της δυνατότητας να αλληλεπιδρούν κοινωνικά. Μιλώντας για κοινωνική αλληλεπίδραση, εννοείται η δυνατότητα για επικοινωνία, για ψυχαγωγία και ενηµέρωση, η οποία είναι ικανή να λειτουργήσει σαν κατασταλτικό στην επιδείνωση της υγείας[86]. Επικοινωνία: Οι άνθρωποι, µεγαλώνουν και εξελίσσονται µέσα σε κοινωνίες όπου ο κοινωνικός χαρακτήρας αποτελεί θεµελιώδες χαρακτηριστικό. Είναι ζωτικής σηµασίας για κάθε ανθρώπινο ον να µπορεί να επικοινωνεί µε άλλους ανθρώπους προκειµένου να αισθανθεί ζωντανός και ενεργό µέλος της κοινωνίας. Η πραγµάτωση αυτής της ανάγκης αυτής µπορεί να γίνει εύκολα µε χρήση τεχνολογιών διαδικτύου (VoIP, teleconference, tele-presence). Το σύστηµα προάγει την από απόσταση «επαφή» µεταξύ των ανθρώπων, είτε πρόκειται για καθαρά κοινωνικές επαφές, είτε για άλλες στοχευόµενες στην πρόνοια. Η επικοινωνία από την άλλη µεριά είναι βασικός παράγοντας ώστε να µπορέσει να τελεστεί τόσο η τηλεµετρία όσο και η παρακολούθηση του ασθενή. Το σύστηµα µε τη χρήση τεχνολογίας, είναι σε θέση να εκµηδενίσει τις αποστάσεις και να φέρει σε επαφή τον χρήστη του µε άλλους ανθρώπους από απόσταση. Ο γιατρός θα είναι σε θέση να δει κυριολεκτικά τον ασθενή του χωρίς να είναι απαραίτητη η φυσική του παρουσία στο χώρο. Ψυχαγωγία και πληροφόρηση: Παρά το γεγονός ότι το διαδίκτυο έχει γίνει µέρος της καθηµερινότητας των περισσότερων ανθρώπων, οι ηλικιωµένοι, διστάζουν να το δεχτούν και εµπιστευτούν τις δυνατότητές του. Είναι πολύ σηµαντικό να υπολογιστούν οι ιδιαιτερότητες της µερίδας αυτής σε ό,τι αφορά την σχέση τους µε την τεχνολογία και να διευκολυνθούν µέσω εφαρµογών που τους είναι οικίες και που τους κεντρίζουν το ενδιαφέρον. Στον τοµέα της ψυχαγωγίας και της ενηµέρωσης, το ροµποτικό σύστηµα φέρει στη διάθεση του χρήστη λειτουργίες ραδιοφώνου, τηλεόρασης και ηλεκτρονικού Τύπου (e-press). Οµοίως, λόγω της δικτύωσης, είναι σε θέση να περιηγηθεί σε σελίδες του κυβερνοχώρου και να αντλήσει απεριόριστες

123 πληροφορίες γενικού αλλά και ειδικού περιεχοµένου (ιατρικές βάσεις δεδοµένων). Επίσης, προσφέρει παιχνίδια (interactive games) εκπαιδευτικού και ψυχαγωγικού περιεχοµένου Ασφάλεια Ένα µηχάνηµα το οποίο παρακολουθεί έναν ασθενή, θα πρέπει να είναι και σε θέση να αντιδράσει σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Με λίγα λόγια να προστατέψει τον χρήστη του όταν υπάρξει λόγος, Στο ροµποτικό σύστηµα, αυτό υλοποιείται (πέρα από τη νοηµοσύνη του) µέσω των δυνατοτήτων ενός δευτερεύοντος αντικειµένου, το οποίο συνεργάζεται µε το ροµπότ. Πρόκειται για ένα ρολόι το οποίο θα φορά ο χρήστης. Μέσω αυτού, ο χρήστης µπορεί να εντοπίζεται, ενώ παράλληλα διαθέτει κουµπί άµεσης δράσης, το οποίο καλεί «Επείγουσα Βοήθεια». Στον πίνακα 13, παρουσιάζονται οι τρεις βασικές ανάγκες που καλείται να υπηρετήσει το ροµποτικό σύστηµα. ΕΠΙΒΛΕΨΗ ΥΓΕΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΠΙ ΡΑΣΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ Τηλεµετρία Οργάνωση φαρµάκων Επικοινωνία Ψυχαγωγία- Ενηµέρωση Θερµόµετρο ιανεµητής Χαπιών Τηλεφωνία (VoIP) Ραδιόφωνο (e- Radio) Σύστηµα Επείγοντος Συναγερµού Πιεσόµετρο Τηλεδιάσκεψη (Teleconference) Ηλεκτρονικος Τύπος (e- ΤΥΠΟΣ) Συσκευή Μέτρησης Σακχάρου Αίµατος Τηλε-παρουσία (Tele-presence) Τηλεόραση (TV- Tuner) Παιχνίδια Πίνακας 13. Ανάγκες και λειτουργίες του συστήµατος 123

124

125 ΠΡΩΤΗ ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 125

126

127 8 Πρώτη Σχεδιαστική Προσέγγιση 8.1 Περιγραφή Ο σχεδιασµός ξεκίνησε µε δεδοµένη την πλατφόρµα γενικής χρήσεως Pioneer 3-DX (βλ Παράρτηµα). Η επιλογή της πλατφόρµας αυτής οφείλεται στο γεγονός ότι πληρούσε τις γενικές προδιαγραφές (διαστάσεις, λειτουργίες, κίνηση) που θέλαµε να προσδώσουµε στο ροµπότ, µε την έννοια του µηχανήµατος (όχι των λειτουργιών). Επίσης το γεγονός ότι έχει χρησιµοποιηθεί επιτυχώς σε εσωτερικά περιβάλλοντα, αποτέλεσε σηµαντικό παράγοντα. Στη συνέχεια αναλύθηκαν όλα τα χαρακτηριστικά της ροµποτικής πλατφόρµας. Ήταν κρίσιµο όµως να παρθούν κάποιες αποφάσεις, οι οποίες αφορούσαν στον τρόπο λειτουργίας του ροµπότ. Το γεγονός ότι το Pioneer 3-DX κάλυπτε τις γενικές προδιαγραφές, δεν σήµαινε ότι µπορούσε να χρησιµοποιηθεί αυτούσιο. Μέσω έρευνας στον τοµέα της πλοήγησης, των αισθητήρων και των τεχνολογιών εντοπισµού, κάποια από τα χαρακτηριστικά της πλατφόρµας εξαιρέθηκαν ή αντικαταστάθηκαν. Πιο συγκεκριµένα, αφαιρέθηκαν τα sonars και προστέθηκε το 3D laser scanner. Συµπεριλήφθηκαν επίσης ένας εµπρόσθιος και ένας οπίσθιος προφυλακτήρας (bumpers). Στην πορεία, επιλέχθηκαν όλα εκείνα τα στοιχεία, µέσω των οποίων θα είναι σε θέση να εκτελεί τις λειτουργίες του. Αναφορικά χρειάστηκαν: οθόνη αφής video camera ηχεία µικρόφωνο δακτυλικός αναγνώστης (fingerprint reader) θερµόµετρο πιεσόµετρο µετρητής σακχάρου αίµατος διανεµητής χαπιών Έγιναν αρκετά προσχέδια της µορφής των παραπάνω στοιχείων και του τρόπου µε τον οποίο αυτά θα προσαρµόζονταν στο σύστηµα. Βασικό κριτήριο στη διάρκεια της σχεδίασης ήταν η διεπαφή µε τον χρήστη (Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να τοποθετηθούν ώστε ο χρήστης να µπορεί να τα χειρίζεται αποδοτικά;). Σχεδιάστηκαν λοιπόν όλα τα συστατικά του µέρη και στη συνέχεια προσαρµόστηκαν αναλόγως στο κυρίως σώµα, η ανάπτυξη του οποίου έγινε κατακόρυφα προς τα πάνω. 127

128 128

129 Εικόνα 12 - ιαστάσεις ροµποτικού συστήµατος 129

130

131 8.2 Απολογισµός Για να µπορέσει να αξιολογηθεί η σχεδιαστική προσέγγιση, είναι σηµαντικό να εξεταστεί αν το σύστηµα ακολουθεί σχεδιαστικά τις απαιτήσεις που του τέθηκαν µέσω των σχεδιαστικών προδιαγραφών. Στον πίνακα που ακολουθεί, παρουσιάζεται ο έλεγχος αυτός, εστιάζοντας στις λειτουργικές απαιτήσεις και τους περιορισµούς. ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ (DESIGN GUIDELINES) ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Το σύστηµα πρέπει... Να επικοινωνεί µε τον χρήστη Να υποστηρίζει υπηρεσίες τηλεµετρίας Να υποστηρίζει εφαρµογές τηλεϊατρικής Να κινείται στον χώρο Να υποστηρίζει τη χρήση Η/Υ Να συνδέεται στο διαδίκτυο Να εντοπίζει συσκευές /αντικείµενα Να υποστηρίζει ψυχαγωγικές ασχολίες Να υποστηρίζει µεθόδους ενηµέρωσης Να υπενθυµίζει καθηµερινές προγραµµατισµένες εργασίες Να επιτηρεί τον χρήστη Να εκτελεί επείγουσες κλήσεις Να επικοινωνεί τη χρήση του Να προσαρµόζεται στον εκάστοτε χώρο λειτουργίας Να εκπαιδεύεται Να αυτοελέγχεται Να αυτοσυντηρείται 131

132 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Λειτουργικοί περιορισµοί Να µην απαιτείται ιδιαίτερη γνώση για τη λειτουργία του οµικοί περιορισµοί Να καταλαµβάνει λίγο χώρο Να λαµβάνει υπόψη ότι ο άµεσος χρήστης είναι ηλικιωµένος Να απευθύνεται σε άνδρες και γυναίκες Να παρέχει τις κατάλληλες δικλείδες ασφαλείας Να παρέχει την δυνατότητα χρήσης σε περισσότερα από ένα άτοµα Να αφήνει περιθώριο προσωποποίησής του, ανάλογα µε τον χρήστη Να εναρµονίζεται αισθητικά στο οικιακό περιβάλλον Nα πληρεί τα χαρακτηριστικά ενός ροµπότ παροχής κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robot). - - Να έχει µεγάλη διάρκεια ζωής Το σύστηµα να παράγει τον ελάχιστο δυνατό θόρυβο κατά τη λειτουργία του? Πίνακας 14. Αξιολόγηση Πρώτης Σχεδιαστικής Προσέγγισης Κάνοντας τον απολογισµό της ολοκληρωµένης αυτής εκδοχής, διαπιστώθηκε ότι η συνολική εικόνα του ροµποτικού συστήµατος δεν ήταν ικανοποιητική. Αρχικά θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η ένταξή του στο οικιακό περιβάλλον θα έγειρε πολλούς κινδύνους. Οι ρόδες είναι εξωτερικές και υπάρχουν πολλά σηµεία αιχµής. Έτσι κατά την κίνησή του στους εσωτερικούς χώρους της κατοικίας, είναι πολύ πιθανό να προκαλούσε τραυµατισµούς. Επίσης, σε ότι αφορά καθαρά την εικόνα του, η αµιγώς οικιακή χρήση, δεν αποτυπώνεται σε αυτήν την πρόταση. Οι αυστηρές γραµµές το καθιστούν απόµακρο στα µάτια του χρήστη, ενώ είναι προφανές ότι θα αφοµοιωνόταν καλύτερα σε ένα βιοµηχανικό περιβάλλον. Το γεγονός λοιπόν ότι δεν ανταποκρίνεται αισθητικά, στην εικόνα ενός «social assistive robot» και σε συνδυασµό µε τα πιθανά προβλήµατα ασφάλειας κατά τη λειτουργία του, µας αναγκάζουν να επανεξετάσουµε τη µορφή του. Για να αλλάξει η µορφή, έγιναν νέα σκίτσα από τα οποία, το πιο ενδιαφέρον, παρουσιάζεται στην εικόνα που ακολουθεί.

133 Εικόνα 13 - Επανασχεδιασµός συστήµατος 133

134

135 ΤΕΛΙΚΗ ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 135

136

137 9 Τελική Σχεδιαστική Εκδοχή 9.1 Περιγραφή ροµποτικού συστήµατος Το σύστηµα TherapainiS, είναι ένα αυτόνοµο κινούµενο ροµπότ (autonomous mobile robot) το οποίο, βάση του σκοπού του, εµπίπτει στην κατηγορία των ροµπότ παροχής κοινωνικής βοήθειας (socially assistive robot). Πρόκειται για ένα σύστηµα κατάλληλα σχεδιασµένο και ανεπτυγµένο ώστε να λειτουργεί σε εσωτερικό χώρο και πιο συγκεκριµένα, σε οικιακό περιβάλλον. Σκοπός του ροµπότ, είναι να προσφέρει βοήθεια σε ανθρώπους ηλικιωµένους, οι οποίοι έχουν ανάγκη από φροντίδα. Στόχος του συστήµατος είναι η παραµονή του χρήστη, στο οικείο, φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον, η αποφυγή ιδρυµατικής φροντίδας και η εξασφάλιση µιας αξιοπρεπούς, υγιούς και ανεξάρτητης διαβίωσης. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 1 Μπαταρία, επαναφορτιζόµενη, ενσωµατωµένη στο σύστηµα 2 κινητήριοι τροχοί και 1 παθητικός τροχός Λογισµικό (software ) Wi-Fi 3D Laser Mapping & Navigation Προφυλακτήρες (Bumpers) Κάµερα Ηχεία Μικρόφωνο Σταθµός φόρτισης (Docking Station) Σύστηµα επείγοντος συναγερµού Πίνακας 15. Χαρακτηριστικά Ροµποτικού Συστήµατος Οι λειτουργιές του συστήµατος παρουσιάστηκαν σε προηγούµενη παράγραφο. Προς υπενθύµιση, εστιάζονται στους εξής τοµείς: Επιτήρηση και ενίσχυση της υγείας (health surveillance) Κοινωνική αλληλεπίδραση (social interaction) Ασφάλεια (safeguarding) Στη συνέχεια, παρατίθενται εικόνες και σχέδια του ροµπότ, προκειµένου να γίνει αντιληπτή η µορφή του και οι λεπτοµέρειές του (διαστάσεις, όψεις κλπ). 137

138

139 139

140

141 141

142 9.2 Ανάλυση Επιµέρους Στοιχείων Στο κεφάλαιο αυτό, αναλύονται ένα προς ένα όλα τα στοιχεία του ροµποτικού συστήµατος. Περιγράφεται ο τρόπος λειτουργίας τους και παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά τους Τροφοδοσία Ενέργειας Σταθµός Φόρτισης (δεξαµενισµού) - Automatic Docking & Charging Station. Το σύστηµα διαθέτει αυτόµατο σταθµό φόρτισης (δεξαµενισµού) - Automatic Docking & Charging Station. Ο σταθµός φόρτισης, παρέχει γρήγορη, έξυπνη και ασφαλή φόρτιση στο σύστηµα. Ο όρος «έξυπνη» χρησιµοποιείται διότι τροφοδοτεί µε ενέργεια το σύστηµα, µόνο όταν το ροµπότ έχει πάρει τη κατάλληλη θέση πάνω του. Αποτελείται από δύο τµήµατα. Το επιδαπέδιο τµήµα του συστήµατος και το ενσωµατωµένο στο ροµπότ τµήµα, στο οποίο βρίσκεται η µπαταρία. Ο µη κατευθυντικός του σχεδιασµός, σε συνδυασµό µε την νοηµοσύνη του ροµπότ, επιτρέπει στο επιδαπέδιο τµήµα του συστήµατος, να τοποθετηθεί οπουδήποτε και να µπορεί να εντοπιστεί σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα (laser mapping navigation). [65] Εικόνα 14- Σταθµός Φόρτισης (Docking Station) Εικόνα 15-Περιοχή υποδοχής φόρτισης Στην περίπτωση που το ροµπότ είναι εκτός λειτουργίας, θα µπορεί να τοποθετηθεί χειροκίνητα στην θέση φόρτισης Μπαταρία Η µπαταρία του συστήµατος, είναι επαναφορτιζόµενη και βρίσκεται ενσωµατωµένη στο κυρίως σώµα του ροµποτικού συστήµατος. Ο χρήστης δεν έχει άµεση πρόσβαση στον εξοπλισµό αυτό.

143 9.2.2 Σύστηµα Κίνησης Το σύστηµα διαθέτει δύο κινητήριους τροχούς και έναν µικρότερο, παθητικό τροχό (ελεύθερος), για στήριξη. Επίσης, είναι εξοπλισµένο µε δύο µοτέρ σε συγκεκριµένες θέσεις στα πλάγια του αµαξώµατος. Το κάθε µοτέρ, λειτουργεί ανεξάρτητα, δίνοντας κίνηση στον αντίστοιχο τροχό. Εικόνα 16 Το σύστηµα κίνησης Η διαφορική σχεδίαση του µηχανισµού κίνησης, µε χρήση δύο κινητήρων, υλοποιείται ευκολότερα µηχανικώς, καθώς δεν απαιτεί τον πολύπλοκο µηχανισµό για την µετάδοση της περιστροφικής κίνησης σε έναν κάθετο άξονα. Ωστόσο, µε τη χρήση δύο µοτέρ, επιτυγχάνονται παρόµοια αποτελέσµατα µε αυτά, στην περίπτωση κίνησης µε διαφορικό. Ένα από τα σηµαντικότερα πλεονεκτήµατα, είναι το γεγονός ότι επιτυγχάνεται και αντίστροφη κίνηση των τροχών, µε αποτέλεσµα το ροµπότ να καταφέρνει περιστροφή γύρω από την κατακόρυφο που περνά από το µέσο του νοητού άξονα που ενώνει τους δύο κινητήριους τροχούς. Για λόγους ευστάθειας, οι κινητήριες ρόδες δεν µπορεί να βρίσκονται στο κέντρο του συστήµατος. Εποµένως, το κέντρο περιστροφής (στο µέσο της απόστασης των δύο κινητήριων τροχών) µετατοπίζεται. Το παρακάτω σχεδιάγραµµα, παρουσιάζει την κίνηση του συστήµατος, µε χρήση δύο µοτέρ. Όπως ήδη αναφέραµε, η κίνηση του ροµπότ, εξαρτάται από την ταχύτητα του κινητήρα. Στην περίπτωση κατά την οποία και τα δύο µοτέρ λειτουργούν στην ίδια ταχύτητα ( u 1 = u 2 ), το ροµπότ κινείται ευθεία, µπροστά ή πίσω. Αν το ένα µοτέρ κινείται ταχύτερα από το άλλο ( u 1 > u2 ), το ροµπότ στρίβει προς την κατεύθυνση της ρόδας µε την µικρότερη ταχύτητα περιστροφής. Τέλος, αν και τα δύο µοτέρ λειτουργούν µε την ίδια ταχύτητα αλλά αντιστρόφως u = ), τότε, το ροµπότ περιστρέφεται[59]. ( 1 u 2 143

144 Αναλυτικότερα, Ευθεία κίνηση (εµπρός): u 1 = u 2, u > 0 (πίσω): u 1 = u 2, u < 0 Περιστροφή: u1 = u 2, u > 0 Στροφή (αριστερά): u 1 > u2, u > 0 π.χ. u 1 = 2u 2 (δεξιά): u 2 > u1, u > 0 π.χ. u 2 = 2u1 Εικόνα 17 Κίνηση και περιστροφή του συστήµατος Αισθητήρες Το ροµποτικό σύστηµα TherapainiS, διαθέτει δύο τύπους αισθητήρων οι οποίοι ενισχύουν την πλοήγησή του και κάνουν την κίνησή του αποδοτικότερη στο χώρο. Η πλοήγηση ενός κινούµενου ροµποτικού συστήµατος, εγείρει πολλά προβλήµατα. Το σηµαντικότερο έγκειται στον τρόπο µε τον οποίο, το ροµπότ αντιλαµβάνεται το περιβάλλον του. Η αντίληψη του ελεύθερου και µη χώρου, είναι το ζητούµενο κατά την ανάπτυξη διαφόρων συστηµάτων, τα οποία ποικίλουν τεχνολογικά. Στην περίπτωση της κίνησης ενός ροµπότ εδάφους, η αντίληψη στις δύο διαστάσεις θεωρείται ικανοποιητική, εφόσον τα ροµπότ εδάφους έχουν επίπεδες κατευθυντήριες οδηγίες. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις όπου το περιβάλλον είναι τόσο σύνθετο ώστε να κρίνεται απαραίτητη µια πιο λεπτοµερής κατανόησή του. Κατά συνέπεια, το σύστηµα, θα πρέπει να είναι σε θέση να συλλέξει περισσότερες

145 και ίσως πιο συγκεκριµένες πληροφορίες από τον χώρο στον οποίο κινείται. Αυτή η απαίτηση είναι που δηµιουργεί την ανάγκη για τρισδιάστατη αντίληψη του περιβάλλοντα χώρου D laser scanner Ένα 3D laser scanner, είναι στην ουσία µία συσκευή εκποµπής παλµικού laser Lidar. Οι αισθητήρες τύπου Lidar, είναι από τους πιο δηµοφιλείς στον τοµέα της πλοήγησης ενός ροµποτικού συστήµατος. Στα πλαίσια του σχεδιασµού, του συγκεκριµένου ροµποτικού συστήµατος, χρησιµοποιήθηκε σαν αρχή το εµπορικό προϊόν SICK LMS 200 LASER RANGEFINDER[60][61] (βλ. Παράρτηµα). Η αρχή λειτουργίας ενός τέτοιου σαρωτή είναι απλή. Πρόκειται για ένα Lidar τύπου «time-of-flight», το οποίο σηµαίνει ότι χρησιµοποιεί την ταχύτητα του φωτός για να µετρήσει την απόσταση. Το laser στέλνει παλµικά, µια δεσµίδα φωτός, κατά µήκος ενός τόξου 180. Παράλληλα, ένας µετρητής αρχίζει να καταγράφει το χρόνο που κάνει το σύστηµα, να εντοπίσει την ανάκλαση του φωτός. Η απόσταση εκφράζεται µαθηµατικά ως : T 2C, όπου Τ η χρονική καθυστέρηση και C η ταχύτητα του φωτός. Εικόνα 18 Παλµικός 3D laser Σαρωτής Ένα από τα σηµαντικότερα πλεονεκτήµατα των συστηµάτων lidar ότι είναι δυνατό να εντοπίσουν τα περισσότερα παθητικά αντικείµενα σε απόσταση 10 µέτρων ή και περισσότερο και οπισθοανακλαστικούς στόχους (retroreflective targets) σε 145

146 απόσταση 100 µέτρων και µάλιστα χωρίς είναι αναγκαία η επαφή µαζί τους. Το αποτέλεσµα είναι πολύ καλύτερο σε ανακλαστικά αντικείµενα. Ο ρυθµός ανανέωσης (sweep) κυµαίνεται συνήθως µεταξύ 1 και 100 Hz ενώ η γωνιακή ανάλυση και η ταχύτητα σχετίζονται άµεσα[61]. Επίσης, µέσω λογισµικού, παρέχουν τη δυνατότητα χαρτογράφησης του χώρου. (3D laser Mapping). Αυτό σηµαίνει πως αν το σύστηµα αλλάξει περιβάλλον, θα έχει τη δυνατότητα να επαναπροσδιορίσει τον χώρο στον οποίο καλείται να κινηθεί και έτσι να είναι σε θέση να λειτουργήσει χωρίς να «µπερδεύεται». Από την άλλη µεριά, τα µειονεκτήµατα τέτοιων συστηµάτων είναι το κόστος, το γεγονός ότι καταναλώνουν σηµαντική ενέργεια (τυπικά πάνω από 10 watts),ο εντοπισµός επίπεδων αντικειµένων και η µηχανική τους πολυπλοκότητα. [59][60] SICK LMS 200 LASER RANGEFINDER Πλεονεκτήµατα Οπτική µέτρηση (χωρίς επαφή), σε µακρινές αποστάσεις Υψηλή ταχύτητα scanning. Μετρά και αντικείµενα που κινούνται µε µεγάλη ταχύτητα. Ο περιβάλλοντας χώρος (Backgrounds and surroundings) δεν επηρεάζει τις µετρήσεις. Τα αντικείµενα µπορεί να είναι σε οποιαδήποτε θέση και κατάσταση. Τα αποτελέσµατα των µετρήσεων είναι διαθέσιµα σε πραγµατικό χρόνο και είναι διαθέσιµα για περεταίρω επεξεργασία. εν απαιτείται φωτισµός της µετρούµενης περιοχής. Πίνακας 16 Πλεονεκτήµατα SICK LMS 200 LASER RANGEFINDER Bumpers Οι αισθητήρες laser (όπως και οι sonar), παρουσιάζουν «τυφλά» σηµεία και δεν προσφέρουν πλήρη κάλυψη. Το οικιακό περιβάλλον δεν είναι στάσιµο. Πράγµατα µπορεί να µετακινηθούν ανά πάσα στιγµή και η εποπτεία του εποµένως καθίσταται δυσκολότερη. Για να διευκολυνθεί περισσότερο η πλοήγηση, το σύστηµα θα πρέπει να αντιλαµβάνεται καλύτερα το χώρο στον οποίο κινείται. Οι προφυλακτήρες (bumpers) µπορούν να δώσουν πολύ καλό αποτέλεσµα. Ένας προφυλακτήρας αντιλαµβάνεται τη σύγκρουση µε αντικείµενα (εµπόδια). Η επαφή αυτή εποµένως, δεν επιδέχεται αµφισβήτηση. Ακόµη και αν το 3D laser Mapping δεν αντιληφθεί το εµπόδιο, η σύγκρουση θα επιβεβαιώσει την ύπαρξή του και το σύστηµα θα αντιδράσει. Οι προφυλακτήρες του συγκεκριµένου συστήµατος είναι δύο, ένας εµπρόσθιος και ένας οπίσθιος. Ο κάθε ένας, προσφέρει δυνατότητα αίσθησης σε όλο το µήκος του.

147 9.2.4 Επικοινωνία Ανθρώπου - Υπολογιστή Οθόνη Αφής Η οθόνη αφής είναι µια συσκευή εισόδου/εξόδου, η οποία επιτρέπει στο χρήστη να εισάγει πληροφορία στον υπολογιστή αγγίζοντας την επιφάνεια προβολής (συσκευή εισόδου). Παράλληλα, όλες οι υπόλοιπες λειτουργίες, είναι όµοιες µε µια απλή οθόνη (συσκευή εξόδου). Οι περισσότεροι υπολογιστές τέτοιου είδους (touch screens), έχουν έναν αισθητήρα πάνω ή κοντά στην οθόνη τους, ο οποίος ανιχνεύει το άγγιγµα από τη θερµοκρασία ή από την πίεση του δακτύλου. Η οθόνη αφής που ενσωµατώνεται στο ροµποτικό σύστηµα είναι ανοιγόµενη TFT LCD H οθόνη έχει ενσωµατωµένους ΙR µεταδότες, οι οποίοι χρησιµεύουν ώστε να συνδέονται ασύρµατα ακουστικά, ΙR για ενίσχυση της ακοής και ήρεµη χρήση σε περίπτωση που κάποιος στον χώρο ενοχλείται. Εικόνα 19 - Οθόνη Αφής Ψηφιακή Κάµερα, Ηχείο και Μικρόφωνο Το σύστηµα, διαθέτει ψηφιακή κάµερα (digital camera), η οποία είναι προσαρµοσµένη στο πάνω µέρος της οθόνης αφής. Η διάταξη αυτή βοηθά την 147