Ο διαπολιτισμικός χαρακτήρας της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας* Σοφία Γαβριηλίδου Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Transcript

1 Ο διαπολιτισμικός χαρακτήρας της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας* Σοφία Γαβριηλίδου Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Εισαγωγικά. 1. Παιδική λογοτεχνία και διαπολιτισμικότητα: Η λογοτεχνία είχε από πάντα, και συνεχίζει να έχει, ουσιαστικό λόγο στη διαχείριση των πολιτισμικών διαφορών. Τα διαφορετικά ήθη, τα αλλότρια πολιτισμικά στοιχεία και οι ανοίκειες καταστάσεις και συνθήκες, και ακόμη, η μορφή του άλλου, του μη δικού μας, του ξένου απασχόλησαν, ως λογοτεχνικά θέματα ή μοτίβα, λαϊκούς μύθους και αφηγήσεις. Η κινητικότητα μεγάλων εθνοτικών, φυλετικών και κοινωνικών ομάδων που σημειώνεται τελευταία, για διάφορους λόγους, οικονομικούς, πολιτικούς, εκπαιδευτικούς ή άλλους, διαμορφώνει μια νέα πολυπολιτισμική πραγματικότητα, κυρίως στις δυτικές κοινωνίες. Αυτήν την πραγματικότητα η λογοτεχνία και η θεωρία της δεν μπορεί να αγνοήσει. Αναπόφευκτα, λόγω της κοινωνικής λειτουργίας της, αναγνωρίζει και καταγράφει στις σελίδες της την αλληλεπίδραση, την επικοινωνία και τις συνεπαγόμενες ανταλλαγές μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών ομάδων. Ο τρόπος όμως με τον οποίον η λογοτεχνία διαχειρίζεται αυτές τις συνθήκες έχει βαρύνουσα σημασία στη αποτελεσματικότητα της διαπολιτισμικής επικοινωνίας. Ειδικότερα αυτό ισχύει για την παιδική λογοτεχνία επειδή κινείται ανάμεσα στην ψυχαγωγία και την εκπαίδευση, λόγω του ειδικού ρόλου της να συμβάλει στην κοινωνικοποίηση των μικρών αναγνωστών και να τους προετοιμάσει για την κοινωνικοπολιτισμική πραγματικότητα την οποία θα κληθούν να αντιμετωπίσουν. Στο πλαίσιο αυτό των προβληματισμών τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εκδοθεί στη χώρα μας, όπως και σε άλλες χώρες, λογοτεχνικά βιβλία για παιδιά τα οποία προτείνουν τη σύγκλιση των ορίων της κάθε διαφορετικής ταυτότητας. Είναι εμφανής η διάθεση εκπαίδευσης στη διαπολιτισμικότητα, μέσω ποικίλων λογοτεχνικών θεματικών, υφολογικών επιλογών και αφηγηματικών τεχνικών. Συχνά όμως η παιδική λογοτεχνία, παρακινούμενη προφανώς από την εξωκειμενική κοινωνική πραγματικότητα, προτείνει την αφομοίωση του διαφορετικού και ανοίκειου. Αυτή η διάθεση, ιδεολογικά τουλάχιστον, τείνει στη μη αποδοχή της ετερότητας και εμμέσως δηλώνει προκατάληψη, εθνοκεντρισμό και δυσπιστία τον κάθε αλλότριο. Πρόκειται βέβαια για συγγραφική λειτουργία ασύνειδη, λόγω της έλξης που ασκεί το οικείο και δεδομένου (Pinsent 1994: 66-67). Συνηγορεί όμως στην κατασκευή ταυτοτήτων, στην ανα-παραγωγή στερεοτύπων ιδεών και στάσεων (Gavriilidis & Karakitsios 2005: 294). Από την άλλη, η παιδική λογοτεχνία έχει και τη δύναμη, πιο άμεσα και πιο πειστικά ίσως από άλλη μορφή έκφρασης, να προτείνει την ανατροπή τους και να προσφέρει ένα πεδίο επεξεργασίας αντιλήψεων που προωθούν την αλληλοκατανόηση και το σεβασμό προς τον άλλο, να προσφέρει ένα χώρο φιλοξενίας εννοιών που ευνοούν τη διαπολιτισμική επικοινωνία *Εισήγηση στην Ημερίδα Παιδί και Δικαιώματα. Η πρόταση της παιδικής λογοτεχνίας, Τελλόγλειο Ίδρυμα 10/05/2009 (στην ιστοσελίδα 1

2 2. Μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία και διαπολιτισμικότητα: Το εννοιολογικό περιεχόμενο που αποδίδεται στον όρο διαπολιτισμικότητα στο λογοτεχνικό περιβάλλον, ας σημειωθεί, δεν περιορίζεται μόνο στην γνωριμία, άρα και στην κατανόηση, διαφορετικών εθνοτικών, φυλετικών και θρησκευτικών ομάδων. Επεκτείνεται και στην επικοινωνία με κάθε είδους νέα θέματα, νέες απόψεις και ιδέες, πολιτισμικά συστήματα, νέες τεχνικές αφήγησης. Υπό αυτήν την οπτική, η παιδική λογοτεχνία είναι εγγενώς διαπολιτισμική επειδή απευθύνεται στο παιδίαναγνώστη του οποίου η ιδέα για τον κόσμο του είναι υπό διαμόρφωση και του προβάλλει ένα πλήθος από ιδεολογίες, εικόνες, πληροφορίες, προτάσεις, τεχνικές, στιλιστικές αποχρώσεις. Ο όρος διαπολιτισμικότητα, όπως γνωρίζουμε εξάλλου, είναι ευρύς. Ξεφεύγει από το πλαίσιο της γνωριμίας και αποδοχής της κάθε ετερότητας. Σημαίνει καταρχήν συνάντηση και γνωριμία των πολιτισμών, ώστε να επιτευχθεί βαθύτερη γνώση των ιδιαιτεροτήτων τους, ανάπτυξη διαλεκτικής σχέσης μεταξύ τους και αμοιβαία συνεργασία, για να επέλθει η ισότιμη αναγνώριση των πολιτισμών. Η διαπολιτισμική λειτουργία επομένως στην παιδική λογοτεχνία δεν αποτελεί μόνο μια από τις κύριες λειτουργίες, που μπορεί να εκπληρωθεί ή όχι, αλλά ένα βασικό στόχο της. Τον στόχο αυτό εξυπηρετεί αποτελεσματικότερα, ή θα μπορούσε να εξυπηρετεί αποτελεσματικότερα, η μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία. Κι αυτό επειδή, μεταξύ άλλων, μπορεί να μεταφέρει μια, όσο το δυνατόν περισσότερο, αυθεντική εικόνα αλλότριων πολιτισμικών συστημάτων, να κοινοποιήσει διαφορετικές ή εναλλακτικές πρακτικές της καθημερινότητας, να εξοικειώσει με τα διαφορετικά έθιμα και αντιλήψεις του κάθε πολιτισμικού συστήματος, να αναδείξει ανοίκεια πολιτισμικά δεδομένα. Οι μεταφράσεις λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά, με τις όποιες προσαρμογές, διασκευές και απλοποιήσεις υφίστανται, προσφέρουν επίσης ένα προνομιακό πεδίο εξέτασης της ιστορίας του παιδικού βιβλίου. Ειδικότερα παρέχουν σημαντικές πληροφορίες αναφορικά με την αποτίμηση του τρόπου με τον οποίο η παιδική λογοτεχνία αντιλαμβάνεται τη διεθνή προοπτική της και του τρόπου με τον οποίον ενσωματώνει και προβάλλει αλλότριους ιδεολογικούς προβληματισμούς, πολιτισμικές εκφράσεις, αντιλήψεις, πρακτικές και συνήθειες. Ας επισημανθεί επιπρόσθετα ότι οι πολιτισμικές σπουδές εκδηλώνουν ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των πολιτισμών μέσω των εισαγόμενων μεταφράσεων, αναδεικνύοντας τον διεπιστημονικό χαρακτήρα της μελέτης των μεταφράσεων. Ένας άλλος λόγος που προσανατολίζει το ενδιαφέρον της παρούσας εξέτασης στη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία είναι ότι οι μεταφράσεις αποτελούν παράδοση στο πεδίο της ελληνικής και ξένης παιδικής λογοτεχνίας. Μεγάλο υλικό λογοτεχνικών έργων για παιδιά, όπως είναι γνωστό, έχει μετακινηθεί, δια της μετάφρασης, από την αυτονόμηση της παιδικής λογοτεχνίας, από τη μία χώρα στην άλλη, έχοντας ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση των περισσοτέρων εθνικών παιδικών λογοτεχνιών. Η ελληνική παιδική λογοτεχνία, όπως και κάθε εθνική παιδική λογοτεχνία, στο ξεκίνημά της βασίστηκε στην εισαγόμενη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία (Ντελόπουλος 1995) και διαμορφώθηκε σύμφωνα με τους δικούς της κανόνες και συμβάσεις, μέχρι να αποκτήσει τη δική της προσωπική έκφραση (Μερακλής 1997: 25-27). Η μετάφραση βιβλίων για παιδιά συνεχίζει και στις μέρες μας καθώς ενισχύεται από διεθνείς οργανισμούς όπως είναι η ΙΒΒΥ, από τη θεσμοθέτηση διεθνών βραβείων, εκθέσεις βιβλίου και προωθείται από εκδοτικές πρακτικές. Τα ενημερωτικά έντυπα του Ε.Κ.Ε.Β.Ι των τελευταίων ετών 2

3 πληροφορούν ότι ο αριθμός των μεταφρασμένων βιβλίων για παιδιά στη χώρα μας ξεπερνάει τα 2/3 του συνολικού αριθμού των εκδόσεων. Ανάλογο είναι το ποσοστό, συχνά και υψηλότερο, της μεταφραστικής δραστηριότητας για παιδιά και σε άλλες χώρες, όπως η Φιλανδία, η Ολλανδία, η Σλοβενία, η Ταϊβάν, η Ιαπωνία, σύμφωνα όχι μόνο με τις καταγραφές του Ε.Κ.Ε.Β.Ι αλλά και με πληροφορίες σχετικών μελετών (Oittinen 2003: 128, Marzì-Leskovar 2003: 251) και δημοσιευμένων ερευνών ακόμη και σε σελίδες του παγκόσμιου ιστού. Εφόσον λοιπόν κάθε εθνική παιδική λογοτεχνία αποτελείται, εκτός από την πρωτότυπη εγχώρια παραγωγή της, και από ένα ιδιαίτερα σημαντικό αριθμό μεταφράσεων, οφείλουμε να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας και στο ρόλο που αναλαμβάνουν τα εισαγόμενα μεταφρασμένα λογοτεχνικά κείμενα για παιδιά στον πολιτισμό στον οποίο εισέρχονται, τις σχέσεις που αναπτύσσουν με δεδομένα του και, κατά συνέπεια, το βαθμό της διαπολιτισμικής επενέργειάς τους σ αυτά. Στόχος μελέτης Στόχος της παρούσης εξέτασης είναι η συζήτηση και ο σχολιασμός της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας καθώς η μετάφραση, όπως εισαγωγικά αναφέρθηκε, αποτελώντας συνήθη πρακτική στο χώρο του παιδικού βιβλίου, συνιστά κομβικό σημείο στη διαπολιτισμική λειτουργία της λογοτεχνίας και στη διαμόρφωση διαπολιτισμικής συνείδησης. Το ενδιαφέρον θα εστιαστεί στις πρακτικές που ακολουθήθηκαν από την εμφάνιση της μαζικής μεταφραστικής δραστηριότητας, συνακόλουθη της καθιέρωσης της παιδικής λογοτεχνίας ως κλάδου αυτόνομου της λογοτεχνίας. Οι προβληματισμοί κινούνται προς την επιρροή που τυχόν ασκούν οι δυνάμεις του πολιτισμού-στόχου στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και λύσης προβλημάτων κατά τη μεταφραστική πράξη ώστε να προκύψουν πληροφορίες σχετικά με τις δυναμικές που αναπτύσσονται για την ενθάρρυνση ή αποτροπή της εκπλήρωσης της διαπολιτισμικής λειτουργίας του μεταφρασμένου λογοτεχνικού προϊόντος. Η εξέταση συνεπώς των μεταφρασμένων βιβλίων για παιδιά, αναζητώντας τις πρακτικές διαχείρισης των ανοίκειων πολιτισμικών στοιχείων, μπορεί να είναι αποκαλυπτική αναφορικά τόσο με τη δυναμική της διαπολιτισμικής λειτουργίας των μεταφρασμένων κειμένων, όσο και με τις ιδεολογικές γραμμές που πριμοδοτούν την εγχώρια παραγωγή κάθε χώρας, ζήτημα που ωστόσο δε θα μας απασχολήσει στην παρούσα εξέταση. Μεταφραστικές θεωρίες Το συστηματικό επιστημονικό ενδιαφέρον για τον τρόπο με τον οποίο η λογοτεχνία προσλαμβάνει και διαπραγματεύεται το μη οικείο ξεκινάει προς τα τέλη του 19 ου αιώνα, με την εμφάνιση του νέου, τότε, κλάδου των λογοτεχνικών σπουδών, της συγκριτικής γραμματολογίας. Αν και η συγκριτική γραμματολογία είχε στόχο καταρχήν τη μελέτη της ιστορίας των διεθνών λογοτεχνικών ανταλλαγών και επιδράσεων με ευρωκεντρικό προσανατολισμό (Brunel, Pichois & Rousseau 1997: 51) σύντομα στρέφει το ενδιαφέρον της στην εξέταση της διαχείρισης στην οποία προβαίνει η λογοτεχνία κατά τη συνάντησή της με το άλλο (Moll 2002: 185). Θα χρειαστεί ωστόσο να περιμένουμε την εξέλιξη των μεταφραστικών σπουδών, όταν θα προκύψουν νέα ερωτήματα και θα αναδειχθούν ζητήματα τα οποία θα θέσουν το θεωρητικό πλαίσιο για την έρευνα της μεταφρασμένης λογοτεχνίας. Ο ισραηλινός σημειολόγος Itamar Evan-Zohar διατυπώνει την πολυσυστημική θεωρία (1978, 1979) η οποία προτείνει να αντιληφθούμε τη λογοτεχνία ως ενεργό μέρος της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής. Η πολυσυστημική θεωρία επεκτείνεται στη 3

4 συνέχεια και από άλλους μελετητές του χώρου, όπως ο Toury (Bassnett 2000: ) και θέτει νέες προοπτικές στη συζήτηση σχετικά με τη λογοτεχνία, δημιουργώντας παράλληλα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις λογοτεχνικές μεταφράσεις, ειδικότερα για τη σχέση του τελικού μεταφραστικού προϊόντος με το νέο πολιτισμικό του συγκείμενο. Σύμφωνα με την πολυσυστημική θεωρία, η μελέτη της λογοτεχνίας δεν μπορεί να γίνει παρά σε σχέση με τις δυνάμεις που ισχύουν στο συγκεκριμένο πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο εμφανίζεται, αναπτύσσεται και ανήκει. Η λογοτεχνία επομένως είναι ένα σύνολο από συστήματα, είναι ένα πολυσύστημα, στο εσωτερικό του οποίου υπάρχουν και κινούνται κι άλλα συστήματα που συνδέονται με αυτή, όπως το κοινωνικό, το ιστορικό, το οικονομικό, το πολιτικό, το εκπαιδευτικό κ.ά. με τα οποία βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση και ανταλλαγές. Τα συστήματα υπάρχουν χάρη στις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ τους. Διακρίνονται ωστόσο από αλλαγές, αγώνα για κυριαρχία του ενός στο άλλο, ή αντιθέσεις. Οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των συστημάτων δεν έχουν πάντα την ίδια δυναμική. Είναι μεταβαλλόμενες εφόσον σε συνεχή κίνηση και μεταβολή είναι και κάθε μορφή εκδήλωσης της κοινωνικής ζωής. Η μεταφρασμένη λογοτεχνία, με τη σειρά της, είναι κι αυτή ένα ακόμη σύστημα που εισέρχεται σ ένα λογοτεχνικό πολυσύστημα και αντίστοιχα ασκεί και/ή δέχεται επιρροή από τα στοιχεία που βρίσκονται στο εσωτερικό του (Even- Zohar 1979: , 1990:13-16). Η θέση που αποκτά η μεταφρασμένη λογοτεχνία στο λογοτεχνικό πολυσύστημα, κεντρική ή περιφερειακή, εξαρτάται κάθε φορά από τη δυναμική που έχει η λογοτεχνία στο πολυσύστημα της οποίας εισέρχεται. Ένα δυναμικό λογοτεχνικό πολυσύστημα, βασιζόμενο στη δική του παραγωγή, δεν είναι ανοικτό στην εισαγόμενη μεταφρασμένη λογοτεχνία. Αν όμως η λογοτεχνία βρίσκεται αδυνατεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες και προσδοκίες του αναγνωστικού κοινού της επειδή βρίσκεται σε περίοδο κρίσης και καμπής, ή στο ξεκίνημά της, (όπως συνέβη την περίοδο που κάθε εθνική παιδική λογοτεχνία διαμορφωνόταν), τότε η εισαγόμενη μεταφρασμένη λογοτεχνία αποκτά κεντρική θέση στο λογοτεχνικό πολυσύστημα και επηρεάζει ουσιαστικά την κάθε εγχώρια λογοτεχνική παραγωγή. Αποκτά επομένως δημιουργικό ρόλο και χαρακτηρίζεται ως καινοτόμος δύναμη στο εσωτερικό του πολυσυστήματος (Even-Zohar 1978: 23, 1990:47-49). Η (πολυ-)συστημική προσέγγιση της μεταφρασμένης λογοτεχνίας εκτοπίζει την, γλωσσικού προσανατολισμού, παραδοσιακή περιγραφική προσέγγιση των λογοτεχνικών μεταφράσεων σε σχέση με το πρωτότυπο. Το ενδιαφέρον στρέφεται πλέον στην αποτίμηση της ερμηνείας, της διαπραγμάτευσης και της κοινοποίησης των πολιτισμικά αλλότριων τεκμηρίων στη δευτερογενή λογοτεχνική έκφραση. Αυτή γίνεται αντιληπτή ως πολιτισμικό προϊόν και αποκτά νόημα για τη σχέση που έχει, όχι με το πρωτότυπο, αλλά με τον αναγνώστη. Ενδιαφέρει η αλληλεπίδρασή της με τα νέα της συμφραζόμενα. Η οπτική αυτή συνδέει αναπόφευκτα τη λογοτεχνική μετάφραση με τη πολιτισμική θεωρία και τις διαπολιτισμικές σπουδές. Ένας παράγοντας που ρυθμίζει τις σχέσεις που αναπτύσσει η μεταφρασμένη λογοτεχνία με τα άλλα συστήματα και ευθύνεται για τις πιέσεις που τυχόν δέχεται με την είσοδό της στο ευρύτερο λογοτεχνικό σύστημα, είναι ο skopos, ο λόγος δηλαδή για τον οποίον κάθε φορά γίνεται η μετάφραση. Την έννοια εισάγει στις μεταφραστικές σπουδές ο Hans J. Veermer το Η θεωρία αυτή δέχεται καταρχήν ότι όπως κάθε πράξη μας, έτσι και κάθε δημιουργία, όπως είναι και μία μετάφραση, έχει ένα σκοπό. Αυτός ο σκοπός θέτει κανόνες και ρυθμίζει τις πρακτικές που επιλέγονται και τις στρατηγικές που αναπτύσσονται κατά τη μετάφραση (Veermer 2000: 228). Ασφαλώς, εκτός από ένα βασικό σκοπό της 4

5 μεταφραστικής πράξης ρυθμιστικό ρόλο έχουν και οι παράπλευροι σκοποί, subscopoi, (Veermer 2000: 224). Ο σκοπός, ή ο στόχος, που εξυπηρετεί η εισαγόμενης σ ένα πολιτισμικό σύστημα λογοτεχνία, κατά κανόνα, δε διαφέρει από τον σκοπό που καθοδηγεί την πρωτογενή λογοτεχνική δημιουργία του ιδίου συστήματος. Ο βασικός τουλάχιστον σκοπός της γραφής συμπίπτει με τον σκοπό της μετάφρασης. Και είναι αυτός που ορίζει τους κανόνες των μεταφραστικών επιλογών ως προς το ποια βιβλία θα μεταφραστούν, πότε και πώς: ποιες πληροφορίες θα μεταφέρουμε, ποιες θα παραλείψουμε ή θα παραφράσουμε (Veermer 2000: 231). Οι κανόνες της μετάφρασης βρίσκονται σε διαρκή αλλαγή και αναθεώρηση: εφόσον αλλάζει ο τρόπος και ο ρυθμός γραφής από γενιά σε γενιά και από πολιτισμό σε πολιτισμό, συνακόλουθα αναπροσαρμόζονται και οι κανόνες των μεταφραστικών επιλογών. Μεταφράζουμε διαπολιτισμικά ; Οι δύο θεωρίες, του σκοπού και η πολυσυστημική, αν και από διαφορετικούς δρόμους και με διαφορετικές διατυπώσεις, συγκλίνουν στη άποψη ότι τα κριτήρια που υιοθετούνται για την όποια μεταφραστική επιλογή ορίζονται από τις προσδοκίες, τις προκατασκευασμένες αντιλήψεις, τις επιθυμητές δομές, τις συνθήκες και τα συμφέροντα που επιβάλλει η κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα του πολιτισμού-στόχου. Είναι δηλαδή οι συγκεκριμένες κάθε φορά ιδεολογικές δεσμεύσεις του πολιτισμού-στόχου που ορίζουν την επικοινωνία και τις ανταλλαγές με τον πολιτισμό-πηγή. Υποστηρίζουν γενικότερα την αντίληψη ότι η μετάφραση αποτελεί χώρο ιδεολογικών χειρισμών, εφόσον η επιλογή του κειμένουπηγή και η επανεγγραφή του ρυθμίζεται σημαντικά από τα άλλα συστήματα, ή τις συνθήκες και τους παράγοντες, που συνδιαλέγονται με το λογοτεχνικό. Παράλληλα αναδεικνύουν το ρόλο του μεταφραστή και του εκδότη ως βασικών διαχειριστών αυτού του χώρου. Ο μεταφραστής αρχικά διαπραγματεύεται με το κείμενο, ειδικότερα με την ιδεολογία του κειμένου, και επιλέγει ποιες πληροφορίες του και πως θα τις μεταφέρει. Ο μεταφραστής, ως διαμεσολαβητής μεταξύ του κειμένουπηγή και του κειμένου-στόχου, οφείλει να μεταφέρει την ερμηνεία του στους αποδέκτες του μεταφραστικού έργου του. Οφείλει επομένως να διαχειριστεί για λογαριασμό τους μεταφραστικά και ερμηνευτικά ζητήματα, να λύσει προβλήματα, να λάβει αποφάσεις σε κρίσιμα ή αμήχανα κειμενικά σημεία. Κι αυτό επειδή η μεταφορά ενός λογοτεχνικού κειμένου, από μία γλώσσα σε άλλη συνεπάγεται μεταφορά από ένα γεωγραφικό, κοινωνικό, πιθανότητα και χρονικό, πλαίσιο σε ένα άλλο. Η μεταφορά του επομένως δεν είναι μόνο γλωσσική. Είναι κατά κύριο λόγο πολιτισμική. Η εφαρμογή της πολυσυστημικής θεωρίας, όπως ενισχύεται από τις διατυπώσεις της θεωρίας του σκοπού, στη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία αναδεικνύει τους λόγους για τους οποίους τα υπό διαπραγμάτευση κειμενικά σημεία που αντιμετωπίζει ένας μεταφραστής για παιδιά είναι διαφορετικά από αυτά ενός μεταφραστή λογοτεχνικών βιβλίων για ενηλίκους. Σε αντίθεση με ό,τι επιτρέπουν τα μεταφραστικά ήθη για ενηλίκους, περιπτωσιολογικές συγκριτικές μελέτες έχουν αποδείξει ότι ο μεταφραστής βιβλίων για παιδιά προβαίνει συχνά σε τροποποιητικές μεταφραστικές παρεμβάσεις οι οποίες αλλοιώνουν, διασκευάζουν και μεταβάλλουν ουσιαστικά το περιεχόμενο, ειδικότερα το ιδεολογικό περιεχόμενο των έργων που μεταφράζουν. Είναι προφανές ότι αυτή η συνθήκη επεκτείνει τους προβληματισμούς περί του διαπολιτισμικού χαρακτήρα της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας. Οι περιπτωσιολογικές αυτές μελέτες αφορούν κατά κανόνα κλασικά έργα της παιδικής λογοτεχνίας και εξετάζουν διαχρονικά τις αποδόσεις 5

6 τους σε διάφορες γλώσσες. Ενδεικτικά ας αναφερθεί το κλασικό έργο για παιδιά της Σουηδής Σέλμα Λάγκερλοφ, Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον. Το βιβλίο αυτό εκδίδεται σε δύο τόμους, το 1906 και το Οφείλει τη δημιουργία του στην ανάθεση που γίνεται στη Λάγκερλοφ από το Υπουργείο Παιδείας της χώρας της για τη συγγραφή εγχειριδίου για το μάθημα της γεωγραφίας στα σχολεία της Σουηδίας. Γι αυτό ο τίτλος του αρχικά ήταν Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον διασχίζοντας τη Σουηδία (Nils Holgersson underbora resa genom Sverige). Πολύ σύντομα, και καθώς το βιβλίο μεταφράζεται σε διάφορες γλώσσες, απαλείφεται από τον τίτλο η δηλωτική φράση που προσδιορίζει γεωγραφικά τον τόπο της αφήγησης. Αυτή η απαλοιφή αρχικά υποδηλώνει τη διάθεση προσαρμογής του τουλάχιστον στο νέο γεωγραφικό χώρο του. Τη μεταφραστική πορεία του στη γερμανική εξετάζει η Isabelle Desmidt (2003) για να διαπιστώσει ένα σύνολο από τροποποιήσεις και προσαρμογές τις οποίες επέβαλαν κυρίως παιδαγωγικές δεσμεύσεις αλλά και οικονομικοί παράγοντες. Σημεία του έργου υπέστησαν σημαντικές τροποποιήσεις στις κατά καιρούς αποδόσεις του για να εξυπηρετήσουν τις εκάστοτε διδακτικές σκοπιμότητες και παιδαγωγικές αντιλήψεις της γερμανικής παιδικής λογοτεχνίας. Δεν εξυπηρετούσαν ωστόσο τη διαπολιτισμική επικοινωνία. Παρεμβατική διάθεση εκ μέρους του μεταφραστή διαπιστώνει στο ίδιο έργο η Nikolajeva (1996: 48 και 2006: 281) στη μεταφορά του στη ρωσική γλώσσα: οι γονείς του Νιλς πηγαίνουν στην αγορά, αντί, σύμφωνα με το πρωτότυπο, να πάνε στην εκκλησία. Αυτή η τροποποίηση, κατά την άποψη της μελετήτριας, κρίθηκε απαραίτητη προφανώς επειδή στην πρώην Σοβιετική Ένωση στα παιδικά βιβλία δε γίνονταν αναφορές στην εκκλησία και στις ιδεολογίες της θρησκείας. Στην περίπτωση αυτή φαίνεται ότι η πολιτισμική προσαρμογή επιβάλλεται για την αποφυγή παρανόησης στην ερμηνεία και στην πρόσληψη του μεταφρασμένου έργου. Στη μεταφορά του ίδιου έργου στην ελληνική σημειώνονται, τόσο διαχρονικά, όσο και σε σύγχρονες αποδόσεις του, πλήθος από απλουστεύσεις και περικοπές. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι έκδηλες οι πολιτισμικές προσαρμογές και οι σημαντικές τροποποιήσεις του περιεχομένου, ξεκινώντας από την ηλικία του Νιλς και φθάνοντας μέχρι τις αλλοιώσεις των σουηδικών θρύλων που κυλούν στο εσωτερικό της αφήγησης. Ενδεικτικό παράδειγμα προσαρμογής είναι η απόδοση στη γλώσσα μας του tomte, της φανταστικής αυτής οντότητας της βορείου ευρωπαϊκής λαϊκής παράδοσης, σύμφωνα με την οποία ο tomte είναι ένα μικρόσωμο ηλικιωμένο ον με μακριά γενειάδα. Εμφανίζεται στα αγροτόσπιτα για να προστατεύει τους γεωργούς και τα παιδιά από την κακοτυχία. Ενδιαφέρεται για τη διατήρηση των παραδόσεων και αποστρέφεται τις αλλαγές. Στο κλασικό έργο της Λάνγκερλοφ, όπου εμφανίζεται θυμωμένος, γίνεται αισθητός αρχικά ως μια «μαύρη σκιά γύρω από το σεντούκι» που προκαλεί φόβο και απορία στον άτακτο Νιλς. Φαίνεται όμως ότι τελικά η παρουσία του λειτούργησε θετικά και προστατευτικά όπως εξάλλου ήθελε και η λαϊκή παράδοση για την εξέλιξη του Νιλς. Η απόδοσή του στην ελληνική δημιουργεί μάλλον αμηχανία στους μεταφραστές. Αναζητείται το πολιτισμικό ισοδύναμό του και επιλέγεται τελικά στις περισσότερες περιπτώσεις το καλικάντζαρος (εκδ. Χελώνα, χχ. και χωρίς όνομα διασκευαστή και μτφρ. Μ. Κουντούρης, εκδ. Νίκας, 2006). Η ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας είναι γεμάτη από παραδείγματα πολιτισμικών προσαρμογών, αντίστασης σε ανοίκειες πολιτισμικά αντιλήψεις, λογοκρισίας και συμμόρφωσης στο δεδομένο και κυρίαρχο. Ένα βολικό μεθοδολογικό εργαλείο για τη συγχρονική και διαχρονική εξέταση των, κατά τη μετάφραση, πολιτισμικών αλλοιώσεων και της συνεπαγόμενης επιτυχούς ή 6

7 ανεπιτυχούς διαπολιστιμικής επικοινωνίας προσφέρουν τα κλασικά της παιδικής λογοτεχνίας, επειδή έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γνωστές γλώσσες και σε διάφορες και διαφορετικές χρονικές περιόδους. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι μεταφραστικοί μετασχηματισμοί των πρώτων μεταφράσεών τους ήταν τόσο ισχυροί που επηρέασαν, και συνεχίζουν να επηρεάζουν, τις μετέπειτα αποδόσεις των έργων ακόμη και όταν η πρόθεση των μεταφραστών είναι να προβούν σε «πιστή» και «ωραία» μετάφραση. Η Zohar Shavit (1981: 176) που εφαρμόζει την πολυσυστημική θεωρία στην εξέταση λογοτεχνικών κειμένων για παιδιά, πρωτογενών και δευτερογενών, θεωρεί ότι η παιδική λογοτεχνία κατέχει περιφερειακή θέση στο ευρύτερο λογοτεχνικό πολυσύστημα, λόγω της ασύμμετρης σχέσης στην επικοινωνία μεταξύ του ενηλίκου-μεταφραστή-πομπού και του ανηλίκου-αναγνώστη-δέκτη. Κι αυτός είναι ο σημαντικότερος λόγος για τον οποίον ο μεταφραστής βιβλίων για παιδιά διατηρεί μια σχετική ελευθερία ως προς τον χειρισμό σημείων, συμβόλων και κωδίκων του προς μετάφραση έργου. Η Shavit επισημαίνει ακόμη ότι βασικό κριτήριο των τροποποιητικών παρεμβάσεων του μεταφραστή είναι η αντίληψη που έχει ο ίδιος ή/και η κοινωνία του, εφόσον αποτελεί μέλος της, σχετικά με την κοινωνικοποιητική λειτουργία παιδαγωγικής διάστασης με πρακτική και ηθική αξία των κειμένων με αποδέκτες παιδιά. Είναι δηλαδή η προκαθορισμένη αντίληψη σχετικά με τις προσληπτικές ικανότητες, τις αναγνωστικές προτιμήσεις και τις προσδοκίες των παιδιών και σχετικά με τις αντιλήψεις περί παιδαγωγικά ορθού και θεμιτού που θέτουν τους όρους και τα όρια διαχείρισης του πολιτισμικά διαφορετικού. Συμβαίνει ωστόσο ο εθνοκεντρισμός που, ασύνειδα πολλές φορές, ασκεί έλξη στον μεταφραστή (Συμεωνίδου-Χριστίδου 1996: 334, Guglielmi 2002: ) να έχει διαμορφωτικό λόγο στις επιλογές των κριτηρίων. Παρόλο που κατά κανόνα στις μεταφράσεις λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά είναι η επιθυμητή δομή και οι αποδεκτές αντιλήψεις που καθοδηγούν τις στρατηγικές του μεταφραστή, διακρίνεται ότι, στο σώμα των μεταφρασμένων κειμένων, κάποτε η ιδεολογία του μεταφραστή, και σε απόκλιση από την ιδεολογία της κοινωνίας του ή την ιδεολογία του προς μετάφραση κειμένου, είναι δυνατόν να είναι σημαντικός, ή ο σημαντικότερος, διαμορφωτικός παράγοντας στη διαχείριση των πολιτισμικών αναφορών του πρωτογενούς κειμένου. Αυτό προκύπτει με τη συγκριτική εξέταση των μεταφράσεων του ιδίου έργου στην ίδια γλώσσα. Ως ενδεικτικό παράδειγμα του καθοριστικού ρόλου του πρέπει να αναφερθεί η μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη του έργου Η καλύβα του Μπάρμπα Θωμά. Διαπιστώνεται ότι ο μεταφραστής Καζαντζάκης αντιστέκεται και δεν συμμορφώνεται σε ιδεολογικούς προσανατολισμούς τόσο του πολιτισμού-πηγή, όσο και του πολιτισμού-στόχου, προφανώς λόγω της προσωπικότητάς του, της προσωπικής ιδεολογίας του και της πρότερης εμπειρίας του σε ζητήματα της λογοτεχνίας. Η μετάφραση (την οποία ο ίδιος ονομάζει διασκευή) γίνεται από τις εκδόσεις «Ελευθερουδάκης», το 1931, σε μια εποχή που η ενδυνάμωση της πίστης στην χριστιανική θρησκεία ήταν μη διαπραγματεύσιμη συνθήκη στη χώρα μας. Η συγκριτική εξέταση της μετάφρασής του με το πρωτότυπο αναδεικνύει τη συστηματική απαλοιφή των συχνών (και σύμφωνα με το πρωτότυπο) αναφορών στη χριστιανική πίστη και των επικλήσεων στη θεϊκή προστασία. Αποφεύγεται επίσης η ταύτιση των θετικών αφηγηματικών χαρακτήρων με το προφίλ του καλού χριστιανού, αποκλίνοντας από το πρωτότυπο (Gavriilidis 2009). Στην περίπτωση αυτή καταγράφεται ότι παρόλο που η θρησκευτική ιδεολογία δεν ήταν διαφορετική μεταξύ του πολιτισμού-πηγή και του πολιτισμού-στόχου, η ατομική ιδεολογία του 7

8 μεταφραστή, κόντρα στις προσδοκίες και τα ήθη, πρόβαλε αντίσταση. Μία εικόνα της ποικιλίας των μεταφραστικών στρατηγικών έρχεται από την ανάγνωση της απόδοσης του ονόματος και του παρωνυμίου της Πίπης Φακιδομύτης και των άλλων χαρακτήρων του έργου (Nikolajeva 2006: 288). Επιτυχής τροποποιητική παρέμβαση μπορεί να θεωρηθεί στην ελληνική παιδική λογοτεχνία το Πίπη Φακιδομύτη αντί του Πίπη Μακριά Κάλτσα (ή με τις Μακριές Κάλτσες) όπως προτείνει η πιστή μετάφραση του Pippi Langstrumpf στο πρωτότυπο. Είναι σαφές ότι η ονοματοθεσία της Πίπης είναι αλληγορική. Παραπέμπει σ ένα εξωτερικό της γνώρισμα που επαγωγικά δηλώνει ιδιότητες και γνωρίσματα της ιδιόρρυθμης προσωπικότητάς της. Η δημιουργός της Πίπης, η Σουηδή Άστριντ Λίντγκρεν, για να δηλώσει το διαφορετικό, παράξενο και αλλόκοτο της υπόστασης της Πίπης παραθέτει στην αρχή της εξιστόρησης, όταν δηλαδή ξεκινά η γνωριμία μας με την Πίπη, ένα σύνολο από ιδιόρρυθμα γνωρίσματα. Μεταξύ άλλων μαθαίνουμε ότι φορούσε μακριές κάλτσες τη μία καφέ και την άλλη μαύρη ότι στη μύτη της που έμοιαζε με πατάτα είχε φακίδες, ότι τα μαλλιά της είχαν ακριβώς το ίδιο χρώμα με τα καρότα και ότι ήταν σφιχτοπλεγμένα σε δύο αλύγιστα κοτσιδάκια, που πετάγονταν όρθια πάνω από τ αυτιά της, χαρακτηριστικά δηλαδή που την περιγράφουν εξωτερικά, από πάνω μέχρι κάτω. Η Λίντγκρεν επιλέγει τον προσδιορισμό Langstrumpf για να αποδώσει την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητά που χαρακτηρίζουν την Πίπη. Συνεπώς το όνομά της έχει ειδικό βάρος στην πρόσληψη του έργου. Η ιδιαιτερότητα αυτή αποδίδεται στην ελληνική με τον προσδιορισμό Φακιδομύτη. Προφανώς σωστά θεωρήθηκε από την πρώτη μεταφράστρια του έργου Ν. Καμπά (1978) ότι η ιδιαιτερότητα της Πίπης δηλώνεται με μεγαλύτερη επιτυχία στην ελληνική αν είναι φακιδομύτη επειδή στον ελληνικό χώρο είναι πράγματι ασυνήθιστο να συναντήσεις ένα κορίτσι με φακίδες στη μύτη. Είναι περισσότερο ασυνήθιστο και περίεργο από το να έχει μακριές κάλτσες. Επιπλέον η μεταφράστρια, με αυτήν τη μεταφραστική επιλογή, αξιοποιώντας τους κανόνες της ομοιοκαταληξίας και της παρήχησης, επιτυγχάνει φωνολογικά ελκυστικό αποτέλεσμα για τους μικρούς αναγνώστες. Αυτή η προσαρμογή, αν και δεν ήταν απαραίτητη, αναμφισβήτητα υπήρξε επιτυχημένη επειδή αποδίδει το σημασιολογικό περιεχόμενο του παρωνυμίου της Πίπης. Ιδιαιτερότητα παρουσιάζει και η απόδοση του ονόματος της Πίπης στη γαλλική. Η Πίπη Φακιδομύτη γίνεται Fifi Brindacier. Επιλέχθηκε προφανώς από τον Γάλλο μεταφραστή το Fifi αντί του Pippi επειδή είναι σύνηθες υποκοριστικό για μικρά κορίτσια και προφανώς γι αυτό πιο οικείο για την γαλλική πραγματικότητα.. Ο προσδιορισμός brindacier περιγράφει σε μια γαλλοσουηδική διάλεκτο τη μυική δύναμη της Πίπης και αποδίδει πιο εύηχα το langstrumpf. Διαφοροποίηση από το πρωτότυπο σημειώνεται και στη βουλγάρικη γλώσσα: Пипи Дългото чорапче (Πίπη Μακριά Κάπα) ενώ στην λιθουανική μεταβάλλεται και το όνομά της: Pepė Ilgakojinė. Στις περισσότερες από τις σαράντα και πλέον γλώσσες που έχει μεταφραστεί τηρήθηκε συνεπής με το πρωτότυπο μετάφραση του παρωνυμίου και του ονόματός της, όπως συνέβη με την αγγλική, γερμανική, ιταλική, ισπανική, πορτογαλική, ρώσικη και τούρκικη. Η απόδοση της ονομασίας της Πίπης στην ελληνική υπήρξε λειτουργική προσαρμογή, χωρίς ωστόσο να κρίνεται επιβεβλημένη για την πρόσληψη του έργου γενικότερα. Υπάρχουν περιπτώσεις ωστόσο όπου οι πολιτισμικές προσαρμογές σε ένα λογοτεχνικό κείμενο για παιδιά είναι αναπόφευκτες. Κι αυτό επειδή το κείμενο που εισέρχεται στον πολιτισμό-στόχο πρέπει να λειτουργεί σωστά και να διαβάζεται με φυσικότητα χωρίς να δημιουργεί απορία, κούραση και σύγχυση στον αναγνώστη. Όταν τα σημεία, τα σύμβολα και οι κώδικες στους οποίους δομείται και 8

9 οργανώνεται μια διαφορετική πολιτισμική πραγματικότητα δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά από αναγνώστες που ανήκουν σε διαφορετικό πολιτισμικό σύστημα, τότε μεταβάλλονται σε προβλήματα. Είναι πράγματι εξαιρετικά δύσκολο ή αδύνατο, σε κάποιες περιστάσεις, να μεταφερθεί το πολιτισμικό περιεχόμενο μιας συνθήκης, είτε επειδή ο μικρός αναγνώστης έχει δυσκολίες στην κατανόηση του αναγνώσματός του λόγω έλλειψης γνωστικού υπόβαθρου, είτε επειδή οι περιορισμένες εμπειρίες του δεν του επιτρέπουν να ερμηνεύσει σημεία, συχνά εξωκειμενικά, όπως η θρησκεία, που ανήκουν σε διαφορετική από τη δική του πολιτισμική σφαίρα. Ο μεταφραστής βιβλίων για παιδιά Sabeur Mdallel (2003), διαπιστώνει ότι στις αραβικές χώρες, και παρά την θρησκευτική και πολιτισμική ετερογένεια που παρουσιάζουν, ισχύει ένας γενικότερος κανόνας σχετικά με την εισαγόμενη παιδική λογοτεχνία: την επιλογή των προς μετάφραση ξένων βιβλίων ορίζουν καταρχήν ο σεβασμός στα ταμπού και στους περιορισμούς που επιβάλλουν οι παραδόσεις, η θρησκεία και οι κοινωνικές παραδοχές για την παιδική ηλικία. Γι αυτό βιβλία που θα μπορούσαν να αποτελέσουν πολιτισμική απειλή δε μεταφράζονται. Τα βιβλία από τις δυτικές κοινωνίες που απεικονίζουν σήμερα με ρεαλισμό και ελευθερία τα σύγχρονα προβλήματα και την καθημερινότητα, με όλες τις αντιφάσεις της, τις δυσκολίες, τις ανατρεπτικές διαθέσεις και αποκλίνουσες συμπεριφορές των παιδικών κατά βάση χαρακτήρων, κρίνεται ότι αποτελούν πολιτισμική απειλή. Η δυσκολία εισόδου τους στην αραβική γλώσσα, αφενός εξασφαλίζει την επιβίωση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων της περιοχής, αφετέρου, μη επιτρέποντας προτάσεις εναλλακτικών τρόπων ζωής και σκέψης, θέτει φραγμό στην γνωριμία με το άλλο και διαφορετικό. Αν θελήσουμε να αναφερθούμε σε κανόνες που θέτουν τους όρους και τα όρια διαπραγμάτευσης των πολιτισμικών αναφορών κατά τη μετάφραση, είτε σε εθνικό είτε σε παγκόσμιο επίπεδο, διαφάνηκε ήδη η δυσκολία να οδηγηθούμε με ασφάλεια σε κανόνες με σαφή αξιολογική κατάταξη. Σύμφωνα τουλάχιστον με όσα σύντομα σχολιάστηκαν, διαπιστώνεται ότι άλλοτε υπερισχύει η μετάφραση της ιδεολογίας, δηλαδή η διαμεσολάβηση του μεταφραστή και άλλοτε η ιδεολογία της μετάφρασης δηλαδή ο βασικός ιδεολογικός προσανατολισμός της μετάφρασης (Mizani 2008), ενώ οι εγγενείς δυσκολίες στη μεταφορά πολιτισμικών τεκμηρίων, λόγω μη ισοδυναμίας πολιτισμικών δεικτών μεταξύ του πολιτισμού-πηγή και του πολιτισμού-στόχου (Nikolajeva 1996: 28-30, Gouanvic 2003:38), έχουν ουσιαστικό λόγο στις πολιτισμικές προσαρμογές. Αδιαμφισβήτητος κανόνας ωστόσο είναι ότι ο μεταφραστής βιβλίων για παιδιά λαμβάνει υπόψη του, λιγότερο ή περισσότερο, τις κοινωνικές δομές, τις παιδαγωγικές αντιλήψεις και τις κυρίαρχες ιδεολογίες της χώρας στο πολιτισμικό σύστημα της οποίας εισέρχεται το παραγόμενο από αυτόν δευτερογενές κείμενο. Δηλαδή, και σύμφωνα με την πολυσυστημική θεωρία, το τελικό προϊόν της μετάφρασης διαμορφώνεται από τις σχέσεις που τα συστήματα (κοινωνικό, εκπαιδευτικό ή άλλο) αναπτύσσουν μεταξύ τους, σε κάθε συγκεκριμένη ιστορική και κοινωνική στιγμή, στο εσωτερικό του λογοτεχνικού πολυσυστήματος στο οποίο ανήκουν. Έτσι, με την προσαρμογή των ανοίκειων πολιτισμικών δεικτών στη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία και την εναρμόνισή τους με το οικείο και δεδομένο, δημιουργείται το εξής παράδοξο: η μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία, αντί να εισαγάγει νέες ιδέες και να αποτελεί δύναμη που ευνοεί τη διαπολιτισμική επικοινωνία, εκπληρώνοντας κατ επέκταση έναν βασικό στόχο της, καθίσταται μέσο που διασφαλίζει τις παραδοσιακές γνωστές αντιλήψεις (Even-Zohar 1978: 24). Ο διαπολιτισμικός χαρακτήρας της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας βρίσκεται 9

10 λοιπόν συχνά εγκλωβισμένος στην παιδαγωγική του διάσταση καθώς τείνει να υποτάσσεται στις συμβάσεις με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος. Η δυνατότητα να επιτρέψει την είσοδο στους μικρούς αναγνώστες του σε νέα γι αυτούς πολιτισμικά δεδομένα και αντιλήψεις που, όχι μόνο εκπαιδεύουν στο πολιτισμικά αλλότριο, αλλά και γοητεύουν ακριβώς επειδή φέρουν το χρώμα μιας διαφορετικής εντοπιότητας, χάνεται στο διάστημα μεταξύ αποκωδικοποίησης και κωδικοποίησης κειμενικών αναφορών, παλινδρομώντας ανάμεσα σε συμβάσεις, αρχές και σκοπιμότητες. Στερούνται έτσι οι αναγνώστες της ευκαιρίας να γνωρίσουν διαφορετικές εικόνες της ζωής και να αντιληφθούν τον πλούτο της πολιτισμικής πολυμορφίας. Ταυτόχρονα, η αδυναμία της μετάφρασης να ανταποκριθεί στον διαπολιτισμικά επικοινωνιακό χαρακτήρα της δηλώνει έλλειψη σεβασμού προς άλλους πολιτισμούς. Συμπερασματικοί σχολιασμοί ή Μονοδιάστατη αντίληψη πολυπολιτισμικής πραγματικότητας; Οι αλλαγές στο χώρο του μεταφρασμένου παιδικού βιβλίου σήμερα, και ειδικότερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, είναι ριζικές και ποικίλες. Διαδέχονται σύντομα η μια την άλλη, ώστε να μην υπάρχει πάντα η απαραίτητη απόσταση του χρόνου για αποτιμήσεις. Γίνεται όμως εύκολα διακριτό ότι, στις κοινωνίες με μοντέλο πολιτισμού δυτικού τύπου, οι τροποποιητικές μεταφραστικές παρεμβάσεις μειώνονται σταθερά όλο και περισσότερο. Αυτό οφείλεται καταρχήν στην σταδιακή αποδέσμευση της παιδικής λογοτεχνίας από τον διδακτικό χαρακτήρα της και τη συνακόλουθη δυναμική παρουσία της στο λογοτεχνικό πολυσύστημα. Οφείλεται επίσης στο ότι αυτές οι κοινωνίες έχουν, κατά κύριο λόγο, κοινούς πολιτισμικούς δείκτες και παρόμοια πρότυπα πολιτισμού. Οι αρχές της παγκοσμιοποίησης, μεταφέροντας με εικόνες, τηλεοπτικές κατά κανόνα, ίχνη πολιτισμικών αναφορών από τη μία χώρα στην άλλη, διευκόλυναν τα προβλήματα των μεταφραστών και περιόρισαν το, σκόπιμο ή ενστικτώδες, φιλτράρισμα των αλλότριων πολιτισμικών δεδομένων. Αν θελήσουμε να περιοριστούμε στη σημερινή πραγματικότητα της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας στη χώρα μας, θα πρέπει πρώτα να αναρωτηθούμε ποια είναι τα κριτήρια που ισχύουν στην επιλογή των προς μετάφραση βιβλίων στην ελληνική γλώσσα. Αυτή η προβληματική τίθεται αναπόφευκτα επειδή διαπιστώνεται ότι πολλά βιβλία για παιδιά με διεθνείς διακρίσεις και ευπώλητα, ή βιβλία που συζητάει συχνά η διεθνής κριτική δε φθάνουν στη χώρα μας, ενώ αντίθετα μεταφράζεται (και μεταφράζεται βιαστικά) ένας σημαντικός αριθμός βιβλίων που φαίνεται ότι δεν προσθέτουν κάτι στην ήδη υπάρχουσα ελληνική βιβλιογραφία. Αξίζει να σημειωθεί ενδεικτικά μια σημαντική απουσία: είναι το Rosa Bianca ή Rose Blanche έργο που βασίστηκε αρχικά σε μια ιδέα του Ιταλού Roberto Innocenti. Όταν πήρε μορφή το 1985, με το κείμενο του Ελβετού συγγραφέα Christophe Gallaz και την εικονογράφηση του Innocenti, δημοσιεύεται από τον ελβετικό εκδοτικό οίκο Edipresse-24 Heures. Η ιδιαιτερότητά του είναι ότι πρόκειται για ένα εικονογραφημένο βιβλίο που απευθύνεται σε παιδιά μικρής ηλικίας και, όπως αναφέρεται στο εσωτερικό του, ασχολείται «με μια τραγική ιστορία για να εξηγήσει στα παιδιά το πιο επαίσχυντο κεφάλαιο της ιστορίας: το ναζισμό και τις φρικαλεότητές του». Στα χρόνια που ακολούθησαν μεταφράζεται σε περισσότερες από ένδεκα γλώσσες παρουσιάζοντας σε κάποιες εκδοχές του αποκλίσεις από το πρωτότυπο, επικεντρώνοντας για ένα λόγο ακόμη το ενδιαφέρον των ερευνητών. Αρχικά μεταφράζεται στην αγγλική, ολλανδική, 10

11 γερμανική, ισπανική ακόμη και στην ιαπωνική, κινέζικη, κορεάτικη, αλλά δεν υπάρχει, τουλάχιστον μέχρι το 2005, καμιά μετάφρασή του, επισημαίνει η O Sullivan (2005: 157) σε σλάβικη γλώσσα ή στην εβραϊκή. Δεν έχει ωστόσο μεταφραστεί ούτε στην ελληνική. Με δεδομένο ότι στην ελληνική γλώσσα βιβλία που ασχολούνται με αυτό το δύσκολο και ευαίσθητο θέμα υπάρχουν ελάχιστα, μάλλον λιγότερα από πέντε, και ίσως κανένα από αυτά δεν απευθύνεται σε παιδιά πρώτης σχολικής ηλικίας και με δεδομένο ότι η μεταφραστική δραστηριότητα είναι πολύ έντονη στη χώρα μας, και ενώ η διεθνής κριτική, όπως αναφέρθηκε ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το συγκεκριμένο βιβλίο, γίνεται κατανοητή η πηγή των προβληματισμών μας. Ρυθμιστικό ρόλο στην επιλογή των προς μετάφραση έργων και στη διαπολιτισμική λειτουργία που επιτελούν έχουν σίγουρα οι οικονομικοί παράγοντες, σήμερα περισσότερο ίσως από άλλοτε. Η αγορά, βασισμένη στις αρχές της παγκοσμιοποίησης, αναζητά τα κοινά σημεία μεταξύ των πολιτισμών προκειμένου να προβεί στη μετάφραση παιδικών βιβλίων και στην οικονομική αξιοποίησή τους, ακόμη και σήμερα που, όπως αναφέρθηκε, οι τάσεις πολιτισμικής προσαρμογής των μεταφρασμένων βιβλίων έχει εξασθενίσει στις δυτικές κοινωνίες. Ωστόσο, προκειμένου να είναι πιο εύκολη η εισαγωγή ενός κειμένου παιδικής λογοτεχνίας σε άλλους πολιτισμούς, ο εκδοτικός κόσμος, για να ανταποκριθεί στο αίτημα της αγοράς, τείνει να απορρίψει από την εγχώρια παραγωγή του τα ιδιαίτερά του πολιτισμικά τεκμήρια. Από την άλλη και ο πολιτισμός-στόχος θεωρεί ίσως πιο βιώσιμη λύση την εισαγωγή εύκολα αφομοιώσιμων κειμένων ακόμη κι αν είναι λιγότερα ενδιαφέροντα. Συνήθως, διαβάζοντας ένα μεταφρασμένο βιβλίο για παιδιά, οι μοναδικές ενδείξεις που προδίδουν ότι πρόκειται για μετάφραση, εκτός από το όνομα του συγγραφέα, είναι τα ξενικά ονόματα των αφηγηματικών χαρακτήρων και των τόπων εξέλιξης της πλοκής. Δεν απουσιάζουν απεικονίσεις ή διακριτά κειμενικά σημεία που αποκαλύπτουν τοπικές ή εθνικές ιδιαιτερότητες, ωστόσο συμβαίνει εξαιρετικά σπάνια αυτό αν αναλογισθούμε τον αριθμό των μεταφρασμένων στη χώρα μας βιβλίων. Κι ενώ δεν προτείνεται άμεσα άρνηση στο δικαίωμα της εξοικείωσης με το διαφορετικό, έμμεσα μικραίνουν τα ανοίγματα και μακραίνουν οι αποστάσεις που οδηγούν στη ουσιαστική εμπειρία που προσφέρει η συνάντηση με το άλλο. Χωρίς να αφήνουν χώρο σε διαφορετικές πολιτισμικά πραγματικότητες, ενθαρρύνουν την ψευδαίσθηση στο παιδί-αναγνώστη ότι τα όρια του κόσμου συμπίπτουν με τα όρια του δικού του. Του στερούν τη βαθιά και ουσιαστική γνώση του κόσμου, άρα και του εαυτού του, και κατά συνέπεια του στερούν την κριτική αντίληψη που προέρχεται από αυτήν τη γνώση. Αυτή η τάση, που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως τάση ομογενοποίησης των παιδικών βιβλίων, προτείνεται από τη διεθνή αγορά και τείνει να αδιαφορεί για την κάθε εθνική ιδιαιτερότητα Σημαντική ευθύνη σ αυτό έχουν οι έντυπες αναπαραγωγές των διασκευασμένων κινηματογραφικών εκδοχών της εταιρείας Ντίσνεϊ. Όπως είναι γνωστό η Ντίσνεϊ απομακρύνει οποιοδήποτε πολιτισμικό και ιστορικό τεκμήριο ή δυσάρεστο γεγονός θα μπορούσε να αποκλείσει την εξάπλωση των προϊόντων της από την παγκόσμια αγορά. Υιοθετώντας το απλοποιημένο και σχηματοποιημένο μοντέλο αφήγησης, τα ωραιοποίησε και τα διασκεύασε με στόχο την εύκολη διακίνησή τους και την εύπεπτη αφομοίωσή τους από τους αναγνώστες όλου του κόσμου. Αν και έχει συχνά λάβει αρνητικές κριτικές λόγω της τάσης της να αναπαράγει σεξιστικά ή άλλα στερεότυπα, η παρουσία της στο χώρο του παιδικού βιβλίου, συνώνυμη σχεδόν με το παιδικό αφήγημα, παραμένει ιδιαίτερα δυναμική. Αυτό σημαίνει ότι λειτουργεί ως ρυθμιστική δύναμη στη διαμόρφωση 11

12 διαπολιτισμικής συνείδησης. Όμως, αντί να εξοικειώνει τον αναγνώστη με την πολυμορφία ιδεών, αντιλήψεων και καταστάσεων, αναδεικνύοντας την ομορφιά της κάθε ετερότητας, τον παγιδεύει σε μονοσήμαντους τρόπους σκέψης, σε μονοσήμαντη και απλοποιημένη εικόνα της πολυσήμαντης και της πολυσύνθετης, αλλά και της πολυπολιτισμικής, σήμερα, πραγματικότητας. Σε αντίθεση με τη λογοτεχνία των ενηλίκων που γίνεται όλο και περισσότερο διαπολιτισμική, καθώς αναζητάει από τα μεταφρασμένα κείμενα τη γοητεία μιας διαφορετικής πραγματικότητας, η παιδική λογοτεχνία, για να γίνει μεταφράσιμη, δηλαδή αξιοποιήσιμη εμπορικά, εγκλωβίζεται ανάμεσα στην τάση να προβάλει την πολιτισμική της εικόνα και την ανάγκη να γίνει κατανοητή από όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κοινό. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι τα παιδιά αναγνώστες μιας πολυπολιτισμικής πραγματικότητας γίνονται αναγνώστες ενός μονοδιάστατου πολιτισμικού μοντέλου. Σ αυτό συνηγορεί και μία άλλη πραγματικότητα: οι περισσότερες μεταφράσεις γίνονται από την αγγλική γλώσσα. Σε ελάχιστες περιπτώσεις θα συμπεριληφθούν στη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία μίας χώρας βιβλία που προέρχονται από άλλη, πλην της αγγλικής, γλώσσα. Αντίστοιχα, το ποσοστό των μεταφράσεων στην αγγλική είναι αξιοσημείωτα χαμηλό. Παρόλο που η αγγλική και η αμερικάνικη παιδική λογοτεχνία πειραματίζεται επιτυχώς με διάφορες θεματικές και καινοτόμες αφηγηματικές τεχνικές, παρόλο που διαχειρίζεται ζητήματα ταμπού και παρουσιάζει αντιθετικές οπτικές, δεν παύει να έχει τη δική της οπτική του κόσμου. Αν, για παράδειγμα, ένα αγγλικό λογοτεχνικό βιβλίο θέλει να παρουσιάσει την καθημερινότητα ενός κοριτσιού στην Παλαιστίνη, ή μιας καθημερινής πρακτικής στη Νιγηρία, μπορεί βέβαια να το κάνει με σεβασμό και συνέπεια λόγω της πληροφόρησης που υπάρχει σήμερα, αλλά θα πρόκειται πάντα για ένα βιβλίο που έχει την δυτική οπτική των πραγμάτων. Θα είναι ένα βιβλίο που μιλάει για έναν συγκεκριμένο πολιτισμό χωρίς όμως να εκφέρεται από την οπτική του ίδιου πολιτισμού. Η χρήση της αγγλικής ως παγκοσμίου γλώσσας, και στο χώρο της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας, φέρει αναπόφευκτα τους δικούς της κώδικες, τη δική της οπτική, τον δικό της ήχο. Πριμοδοτείται έτσι η προβολή κοινών κωδίκων επικοινωνίας με συνακόλουθο την πολιτισμική σύγκλιση ακόμη και όταν στόχος είναι η κοινοποίηση της πολιτισμικής ετερότητας και ποικιλομορφίας. Η ανάπτυξη των Διαπολιτισμικών Σπουδών ή, αλλιώς, των Συγκριτικών Πολιτισμικών Σπουδών (Comparative Cultural Studies) και στην παιδική λογοτεχνία προσανατολισμένες στη διεθνή προοπτική της, αποτελεί ένα νέο επιστημονικό κλάδο, ψήγματα του οποίου ανιχνεύονται στην κριτική σκέψη των τελευταίων δεκαετιών. Στόχος των ερευνών τους είναι και η απάντηση στην αντίληψη περί μονοπολιτισμικής οπτικής της παιδικής λογοτεχνίας. Είναι και η αποκατάσταση μιας παιδικής λογοτεχνίας που θέλει να χαρακτηρίζεται από διεθνισμό και επικοινωνιακή δύναμη, που θέλει να συμβάλει στη δυνατότητα του μικρού-αναγνώστη και μελλοντικού ενηλίκου, ζώντας ίσως σ ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον να διακρίνει χωρίς να κάνει διάκριση (Pascua 2003: 278). Οι Διαπολιτισμικές Σπουδές σε συνεργασία με άλλους κλάδους όπως την Κοινωνιολογία, τη Θεωρία της Λογοτεχνίας, την Ιστορία των Πολιτισμών μπορεί να αποκαλύψει τον δημιουργικό τρόπο διαχείρισης των εγχώριων και εισαγόμενων πολιτισμικών παραδόσεων στο ομιχλώδες και εύπλαστο τοπίο της παιδικής λογοτεχνίας. 12

13 Βιβλιογραφία Bassnett, S. (1993). Συγκριτική Γραμματολογία, Πρόλογος - μεταφραστική επιμ.- Επίμετρο : Τζιόβας, Δ. Αθήνα: Πατάκης. Brunel P., Cl. Pichois & A.M. Rousseau (1998). Τι είναι η συγκριτική γραμματολογία, Δ. Αγγελάτος, ( Πρόλογος -μτφρ.), Αθήνα: Πατάκης. Γαβριηλίδου, Σ. (2008). Το δύσκολο επάγγελμα του κλασικού ήρωα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Desmidt, I. (2003). Jetzt bist du in Deutschland, Däumling: Nils Holgersson on Foreign Soil Subject to New Norms, Meta-Traduction pour les enfants, 48, pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 5/11/2007). Even-Zohar, I. (1978). Papers in historical poetics, Tel Aviv: Tel Avi University (1979). Polysystem Theory. Poetics Today, 1, pp (1990). Polysystem Studies. (A special issue of) Poetics Today, 11. Gavriilidis, S. (2004). Pinocchio in Grecia, Roma-Pisa: Armando Editore- Fondazione Nazionale Carlo Collodi (2009). Talking about children s literature character. International Congress of Comparative Literature and the Teaching of Literature and Language: We speak the same language, Gazi University, Ankara-Turkey, 29/4 1/ Gavriilidis, S. & A. Karakitsios (2005). Rappresentazioni del piccolo altro nei romanzi per ragazzi greci ed italiani, Rassegna di Pedagogia, LXIII 3-4, pp Gouanvic, J. M. (2003). De la traduction à l adaptation pour les jeunes : Socioanalyse du Dernier des Mohicans de Janes Fenimore Cooper en francais, Meta-Traduction pour les enfants, 48, pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 3/12/2008). Guglielmi, M. (2002). La traduzione letteraria. In Gnisci, A. (Ed.), Letteratura Comparata (pp ). Milano: Mondadori. Marzì-Leskovar, D. (2003). Domestication and Foreignization in Translating American Prose for Slovenian Chlildren s, Meta-traduction pour les enfants, 48, pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 5/3/2009). Mdallel, S. (2003). Translating Children s Literature in the Arab World: The State of the Art, Meta-traduction pour les enfants, 48, pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). Mizani, S. (2008), Proper names and Translation, Translation Journal, v. 12, n. 3 (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 2/3/2009). Μερακλής, Μ. Γ. (1997). Η παιδική ηλικία της λογοτεχνίας στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα, στο Ντελόπουλος Κ. ( Πρόλογος -επιμ.), Το παιδικό βιβλίο στην Ελλάδα τον 19 ο αιώνα, (σσ ), Αθήνα: Καστανιώτης-Ε.Λ.Ι.Α. Moll, N. (2002). Immagini dell altro. Immagologia e studi interculturali, in Gnisci, A. (Ed.), Letteratura Comparata (pp ), Milano: Mondadori. Nikolajeva, M. (1996). Children s Literature. Come of Age: Toward a New Aesthetic, New York and London: Garland Publishing (2006). What Do We Translate When We Translate Children s Literature?, in Beckett S. & Nikolajeva M. (Eds), Beyond Badar: The European Tradition in 13

14 Children s Literature (pp ), Lanham, Maryland-Toronto-Oxford: The Scarecrow Press. Ντελόπουλος, Κ. (1995). Παιδικά και Νεανικά Βιβλία του 19 ου αιώνα, Αθήνα: ΕΛ.Ι.Α. Pascua, I. (2003), Translation and Intercultural Education, Meta-traduction pour les enfants, 48, pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 11/10/2008). Pinsent, P. (1994). We speak English in this school : the experience of immigrant children as depicted in some recent fiction, in Broadbent, N. & A. Hogan and others (Eds), Researching Children s Literature A coming of age? (pp ) Southampton: LSU Publications. O Sullivan, Ε. (2005). Comparative Children s Literature, London and New York: Routledge (2005). Rose Blanche, Rosa Weiss, Rosa Bianca: A Comparative View of a Controversial Picture Book, The Lion and the Unicorn, 29, 2, pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 17/10/2007) (2003). Narratology meets Translation Studies, or, The Voice of the Translator in Children s Literature, Meta-traduction pour les enfants, 48, pp διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007) (2002). Comparing Children s Literature, Gfl-journal, 2, pp Oittinen, R. (2003). Where the Wild Things Are: Translating Picture Books, Meta-traduction pour les enfants, 48, pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 12/11/2008). Shavit, Z. (1995). The Historical Model of the Development of Children s Literature, in Nikolajeva, M. (Ed), Aspects and Issues in the History of Children s Literature (pp ), Westport- Connecticut- London: Greenwood Press (1986). Poetics of Children s Literature, Athens and London: University of Georgia Press (1981). Translation of Children s Literature as a Function of its Position in the Literaty Polysystem. Poetics Today, 2, pp Συμεωνίδου-Χρηστίδου, Τ. (1996). Η έννοια της διαπολιτισμικότητας στη μεταφραστική διαδικασία, στο Τσοπάνογλου, A. & Τρύφωνα-Αντωνοπούλου Ν. (επιμ.), Η κοινωνιογλωσσολογική διάσταση στη διδασκαλία και εκμάθηση σύγχρονων γλωσσών (σσ ), Θεσσαλονίκη: Ελληνική Εταιρία Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας. Στουμ-Τριγωνάκη, Ε. (2006). Επικοινωνία και άρνηση της επικοινωνίας σε υβριδικά κείμενα, Διακείμενα, Θεσσαλονίκη: Εργαστήριο Συγκριτικής Λογοτεχνίας, 8, σσ Veermer, H. J. (2000). Skopos and commission in translational action, A. Chesterman (translated by), in Venuti, L. (Ed.), The translation Studies Reader (pp ). London and New York: Routledge. Zipes, J.(2006). Chi ha paura dei fratelli Grimm? La fiaba e l arte della sovversion, G. Grilli (traduzione di), Milano: Mondadori (2004). Spezzare l incantesimo. Teorie radicali su fiabe e racconti popolari, G. Grilli (traduzione di), Milano: Mondadori. 14

15 Ζωγραφίδου, Ζ., Κασάπη Ε., & Σοφιανού, Ο. (2000). Ποσοτικές και ποιοτικές αναλύσεις στη μετάφραση λογοτεχνικού κειμένου, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. 15