ΜΗ ΑΠΛΕΣ ΛΕΞΙΚΕΣ ΜΟΝΑ ΕΣ ΚΑΙ ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΕΥΤΕΡΗΣ/ΞΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ: H ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΛΕΞΙΚΩΝ ΜΟΝΑ ΩΝ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΜΗ ΑΠΛΕΣ ΛΕΞΙΚΕΣ ΜΟΝΑ ΕΣ ΚΑΙ ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΕΥΤΕΡΗΣ/ΞΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ: H ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΛΕΞΙΚΩΝ ΜΟΝΑ ΩΝ"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟ ΝΕΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΡΟΥΣΟΥΛΙΩΤΗ ΘΩΜΑΗ ΜΗ ΑΠΛΕΣ ΛΕΞΙΚΕΣ ΜΟΝΑ ΕΣ ΚΑΙ ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΕΥΤΕΡΗΣ/ΞΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ: H ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΛΕΞΙΚΩΝ ΜΟΝΑ ΩΝ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Μέλη συμβουλευτικής επιτροπής: Kαθηγητής A. Τσοπάνογλου (επιβλέπων) Επίκουρη καθηγήτρια Γ. Γιαννουλοπούλου Οµότιµη καθηγήτρια B. Toκατλίδου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 Πρόλογος Η παρούσα διατριβή πραγµατοποιήθηκε στο πλαίσιο του ιατµηµατικού Προγράµµατος Μεταπτυχιακών Σπουδών Επιστήµες της Γλώσσας και της Επικοινωνίας στο νέο Οικονοµικό Περιβάλλον µε την υποστήριξη του Ιδρύµατος Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) στο θέµα Eφαρµοσµένη Γλωσσολογία: Αξιολόγηση Επιπέδου Ελληνοµάθειας. Για την ολοκλήρωσή της θέλω να ευχαριστήσω την τριµελή συµβουλευτική επιτροπή που ανέλαβε την παρακολούθηση της εργασίας. Ιδιαίτερα οφείλω να ευχαριστήσω τον επικεφαλής της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, τον καθηγητή Α. Τσοπάνογλου για τις εύστοχες παρατηρήσεις και υποδείξεις του καθόλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής και ιδιαίτερα κατά τη διεξαγωγή της άµεσης έρευνας, για τη διάθεσή του να επιλύσει κάθε είδους απορία µου και κάθε πρόβληµα είτε επιστηµονικής είτε διοικητικής φύσεως και γενικότερα διότι µε την παρουσία του αποτέλεσε σηµείο αναφοράς σε όλη τη διάρκεια των µεταπτυχιακών µου σπουδών. Επιπλέον, θερµές ευχαριστίες αποδίδω στην καθηγήτρια Γ. Γιαννουλοπούλου -η οποία ήταν η επιβλέπουσα της εργασίας και αντικαταστάθηκε για τυπικούς λόγους λίγο πριν την ολοκλήρωσή της-, για την επιστηµονική της καθοδήγηση, τις καίριες υποδείξεις της καθόλη τη διάρκεια της εκπόνησης της διατριβής, για την άµεση ανταπόκρισή της σε όλα τα αιτήµατά µου, όπως και για την υποστήριξη και ενθάρρυνσή της σε κάθε στάδιο της έρευνας. Εκτός, όµως, από τα παραπάνω, αισθάνοµαι την ανάγκη να την ευχαριστήσω για την καθοριστική βοήθεια στην επιλογή του θέµατος. Επιπλέον, ευχαριστίες οφείλω και στην καθηγήτρια Β. Τοκατλίδου για την προθυµία της να απαντήσει στα ερωτήµατά µου: οι υποδείξεις και συµβουλές της ήταν στη διάθεσή µου σε όλη την πορεία της διατριβής. Το έντονα κριτικό της πνεύµα και η πολύχρονη εµπειρία της στο χώρο της εφαρµοσµένης γλωσσολογίας και της διδακτικής των γλωσσών συνέβαλαν καθοριστικά στην εξέλιξη και ολοκλήρωσή της. Θέλω να ευχαριστήσω, επίσης, την καθηγήτρια Α. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, η οποία είχε τη διάθεση να ακούσει τους προβληµατισµούς και να απαντήσει στα ερωτήµατά µου κάθε φορά που ζητούσα τη βοήθειά της και την καθηγήτρια Τ.

3 Συµεωνίδου-Χριστίδου η οποία διά µέσου γόνιµων αντιπαραθέσεων µου έδωσε την ευκαιρία να προβληµατιστώ πάνω σε καίρια ερωτήµατα της διατριβής. Θεωρώ, επίσης, υποχρέωσή µου να ευχαριστήσω τον καθηγητή Ευστάθιο Ευσταθιάδη, διευθυντή, κατά το χρονικό διάστηµα πραγµατοποίησης της έρευνας τεκµηρίων της διατριβής, του Tµήµατος Στήριξης και Προβολής της Eλληνικής Γλώσσας του Kέντρου Eλληνικής Γλώσσας 1 και την καθηγήτρια Νιόβη Αντωνοπούλου, σηµερινή διευθύντρια του προαναφερθέντος τµήµατος, διότι µου επέτρεψαν να συλλέξω στοιχεία από τα εξεταστικά δοκίµια υποψηφίων παρελθόντων ετών, οι οποίοι είχαν πάρει µέρος στις εξετάσεις που διοργανώνει το ΚΕΓ προκειµένου να πιστοποιήσουν τις γνώσεις τους στη νέα ελληνική γλώσσα. Επιπροσθέτως, ένα µεγάλο ευχαριστώ χρωστώ στις καθηγήτριες του Σχολείου Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης κατά το ακαδηµαϊκό έτος που συναίνεσαν στην εφαρµογή του γλωσσικού τεστ στους µαθητές τους και τέλος σε όλα τα υποκείµενα της έρευνας, διότι χωρίς τη συνεργασία τους θα ήταν αδύνατη η πραγµατοποίηση της άµεσης έρευνας της διατριβής. Επίσης, θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες µου στην οικογένειά µου µε την ευρύτερη έννοια για την αµέριστη συµπαράσταση και στήριξη που µου παρείχε µε κάθε τρόπο σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής και στις συναδέλφους Ι. Κοψίδου, Β. Μάρκου και Α. Μουτή, για την ουσιαστική στήριξη που µου παρείχαν µέσω του δηµιουργικού διαλόγου και της ανταλλαγής απόψεων σε κάθε στάδιο της διατριβής και γιατί η σχέση που αναπτύχθηκε µεταξύ µας συντέλεσε στο να µειωθεί στο ελάχιστο η µοναξιά που συνήθως αισθάνονται οι υποψήφιοι διδάκτορες. Τέλος, η εργασία αυτή αφιερώνεται στη µικρή Ελευθερία, ο ερχοµός της οποίας κατά τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής, αποτέλεσε κίνητρο, χωρίς η ίδια να το γνωρίζει, για την ολοκλήρωσή της. Όπως είναι αυτονόητο, για οποιαδήποτε ασάφεια, παράλειψη ή τυχόν λάθη αναλαµβάνω πλήρως την ευθύνη. Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος ΚΕΓ από εδώ και στο εξής.

4 Στην Ελευθερία

5 1. Περιεχόμενα Εισαγωγή-Στόχοι της έρευνας Μέρος πρώτο: Θεωρητικό πλαίσιο Οι σύνθετες λεξικές μονάδες Η διάρθρωση του πρώτου μέρους της διατριβής Οι μη απλές λεξικές μονάδες στη βιβλιογραφία Ορισμοί και Ορολογία Οι σύνθετες λεξικές μονάδες μέσα από τα γραμματικά εγχειρίδια αναφοράς Oι σύνθετες λεξικές μονάδες στην αγγλική βιβλιογραφία Oι σύνθετες λεξικές μονάδες στην ελληνική βιβλιογραφία Οι σύνθετες λεξικές μονάδες στην παρούσα μελέτη Μορφοσημασιολογικά χαρακτηριστικά των σύνθετων λεξικών μονάδων Μορφολογικά χαρακτηριστικά Γραμματικές κατηγορίες των σύνθετων λεξικών μονάδων Ο αρμός των συνθετικών κατά την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ο δείκτης της σύνθεσης κατά τη Ράλλη To παραγωγικό διένθημα κατά την Crocco-Galèas Ο δείκτης της σύνθεσης στις άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Σημασιοσυντακτικές σχέσεις των συστατικών των σύνθετων λεξικών μονάδων Σύνθετες λεξικές μονάδες με σχέση παράταξης Σύνθετες λεξικές μονάδες με σχέση εξάρτησης Επέκταση της σημασίας των σύνθετων λεξικών μονάδων Η μεταφορική σημασία Η μετωνυμική σημασία Μορφολογικές διαδικασίες κατά τη σύνθεση Γραμματικοποίηση Επανανάλυση και Αναλογία Λεξικοποίηση Συμπεράσματα για τη σχέση μορφής και σημασίας των σύνθετων λεξικών μονάδων Η μορφή και η σημασία των σύνθετων λεξικών μονάδων στη Θεωρία της Γραμματικοποίησης Γραμματικοποίηση vs Λεξικοποίηση Συνδετικά και Αποσυνδετικά μοντέλα... 89

6 5. Οι σύνθετες λεξικές μονάδες κατά την εκμάθηση της νέας ελληνικής γλώσσας ως δεύτερης/ξένης Το πλαίσιο διερεύνησης των σύνθετων λεξικών μονάδων Αποσαφήνιση των όρων δεύτερη/ξένη γλώσσα Φυσική κατάκτηση ή συστηματική εκμάθηση; Εκμάθηση της δεύτερης γλώσσας από ενήλικες Η επίδραση του παράγοντα ηλικία στην εκμάθηση της δεύτερης γλώσσας Σύνοψη των πορισμάτων της βιβλιογραφικής ανασκόπησης Μέρος Δεύτερο: H έρευνα πεδίου Δεδομένα και ζητούμενα της έρευνας Η διάρθρωση του δεύτερου μέρους της διατριβής Ζητούμενα της έρευνας και κατασκευή του εργαλείου συλλογής δεδομένων Εξέταση τεκμηρίων Μη απλές λεξικές μονάδες και δοκιμασίες κατανόησης και παραγωγής γραπτού λόγου Καταγραφή των λαθών στις μη απλές λεξικές μονάδες Παράγωγες λεξικές μονάδες και μορφολογικά λάθη Σύνθετες λεξικές μονάδες και μορφολογικά λάθη Ο βαθμός σημασιολογικής διαφάνειας των μη απλών λεξικών μονάδων Παράγωγες λεξικές μονάδες και σημασιολογικά λάθη Σύνθετες λεξικές μονάδες και σημασιολογικά λάθη Η πορεία της έρευνας μετά την εξέταση των τεκμηρίων Οι σύνθετες λεξικές μονάδες στα διδακτικά εγχειρίδια της Νέας Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας Κριτική επισκόπηση της παρουσίασης των σύνθετων λεξικών μονάδων στα διδακτικά εγχειρίδια της Νέας Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας Τα ερευνητικά ερωτήματα Ενδεικτικές έρευνες για τις σύνθετες λεξικές μονάδες Κατασκευή του ερευνητικού εργαλείου Επιλογή της ερευνητικής μεθόδου Μεθοδολογικά εργαλεία Ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου Γραμματικές κατηγορίες των σύνθετων λεξικών μονάδων του γλωσσικού τεστ Αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της πιλοτικής έρευνας Συμπεράσματα από την πιλοτική φάση της έρευνας στους διδασκόμενους την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα Προτάσεις διόρθωσης του ερευνητικού εργαλείου για τους διδασκόμενους την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα

7 Συμπεράσματα από την πιλοτική φάση της έρευνας στους φυσικούς ομιλητές της ελληνικής γλώσσας Προτάσεις διόρθωσης της ερευνητικού εργαλείου για τους φυσικούς ομιλητές της ελληνικής γλώσσας Η κύρια έρευνα: Σχεδιασμός και Μεθοδολογία Ο τρόπος διεξαγωγής της έρευνας Η αξιοπιστία και η εγκυρότητα της τελικής μορφής του ερωτηματολογίου Χαρακτηριστικά του εντύπου Δομή και περιγραφή των ερωτήσεων Η συλλογή των απαντήσεων Η συλλογή των απαντήσεων των μη φυσικών ομιλητών Η συλλογή των απαντήσεων των φυσικών ομιλητών Η επεξεργασία των δεδομένων Έλεγχος και κωδικοποίηση των απαντήσεων των μη φυσικών ομιλητών Χωρισμός των ποσοτικών χαρακτηριστικών σε κατηγορίες Στατιστική επεξεργασία Μέρος τρίτο: Πορίσματα και προτάσεις Ανάλυση των αποτελεσμάτων Η διάρθρωση του τρίτου μέρους της διατριβής Αναλυτική Παρουσίαση και Ερμηνεία των Ευρημάτων της Έρευνας στους μη φυσικούς ομιλητές Α μέρος του γλωσσικού τεστ - Ατομικό προφίλ των μη φυσικών ομιλητών Β μέρος του γλωσσικού τεστ - Ερωτήματα πεδίου Κατανόηση της σημασίας των σύνθετων λεξικών μονάδων (πρώτο ερώτημα του γλωσσικού τεστ ) Αναγνώριση του συνδετικού φωνήεντος -ο- και των συστατικών των σύνθετων λεξικών μονάδων (δεύτερο ερώτημα του γλωσσικού τεστ) Αναγνώριση των σύνθετων λεξικών μονάδων (τρίτο ερώτημα του γλωσσικού τεστ) Σχηματισμός σύνθετων λεξικών μονάδων με τη βοήθεια των συστατικών στοιχείων (τέταρτο ερώτημα του γλωσσικού τεστ) Έλεγχος της συνάφειας μεταξύ των χαρακτηριστικών ανά ζεύγη Αναλυτική Παρουσίαση και Ερμηνεία των Ευρημάτων της Έρευνας στους Φυσικούς Ομιλητές Α μέρος του γλωσσικού τεστ - Ατομικό προφίλ των φυσικών ομιλητών Β μέρος του γλωσσικού τεστ - Ερωτήματα πεδίου Κατανόηση της σημασίας των σύνθετων λεξικών μονάδων (πρώτο ερώτημα του γλωσσικού τεστ )

8 Η αναγνώριση του συνδετικού φωνήεντος -ο- και των συστατικών των σύνθετων λεξικών μονάδων (δεύτερο ερώτημα του γλωσσικού τεστ) Αναγνώριση των σύνθετων λεξικών μονάδων (τρίτο ερώτημα του γλωσσικού τεστ) Παραγωγή σύνθετων λεξικών μονάδων με τη βοήθεια των συστατικών στοιχείων (τέταρτο ερώτημα του γλωσσικού τεστ) Έλεγχος της συνάφειας μεταξύ των χαρακτηριστικών ανά ζεύγη Συμπεράσματα - Προτάσεις Σύνοψη συμπερασμάτων της έρευνας Προεκτάσεις της έρευνας Προεκτάσεις στη διδακτική των γλωσσών Βιβλιογραφία Ι.Έντυπη II. Hλεκτρονικές Πηγές III. Λεξικά ΙV. Ηλεκτρονικά λεξικά Ευρετήρια Ι. Ευρετήριο ξένων όρων ΙI. Ευρετήριο Ονομάτων ΙΙΙ. Ευρετήριο Γραφημάτων, Πινάκων και Σχημάτων Παραρτήματα Παράρτημα 1 Θέματα εξετάσεων πιστοποίησης ελληνομάθειας.284 Παράρτημα 2 Γλωσσικές δοκιμασίες (τεστ).293

9 Συντοµογραφίες ΑΕ: Αρχαία ελληνική γλώσσα Γ2: εύτερη γλώσσα ΓΜΓ: Γενετική Μετασχηµατιστική Γραµµατική Ε.Ε.: Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΘΕΓ: Εθνικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας Ε.Ι.Π: Ελληνικό Ίδρυµα Πολιτισµού, παράρτηµα Οδησσού ΕΛ.ΕΝ: Ελληνοαµερικανική Ένωση ΘτΓ: Θεωρία της Γραµµατικοποίησης Ι..ΕΚ.Ε: Ινστιτούτο ιαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων ΙΕΛ: Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου ΚΕΓ: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας ΚΕΠΑ: Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο αναφοράς για τη γλωσσική εκµάθηση, διδασκαλία και αξιολόγηση ΛΚΝ.: Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Λ.µ.: Λεξικές µονάδες Α. λ.µ. : Αδιαφανείς λεξικές µονάδες. λ.µ. : ιαφανείς λεξικές µονάδες Σ.. λ.µ. : Σχετικά ιαφανείς λεξικές µονάδες Λ.φ.: Λεξική φράση ΝΕ: Νέα Ελληνική Γλώσσα ΣΝΕΓ: Σχολείο Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΥΚΠ: Yπόθεση της Κρίσιµης Περιόδου

10 1. Εισαγωγή-Στόχοι της έρευνας «Όταν εγκαταλείπεται µια συνήθεια, οι λέξεις που την εκφράζουν αναγκαστικά θα χαθούν µαζί της όταν µια άποψη γίνεται αποδεκτή από ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, δεν µπορεί παρά να επιφέρει αλλαγές στη γλώσσα, στον ίδιο βαθµό που θα τροποποιεί και τις καθηµερινές πρακτικές» Samuel Johnson (1755) Καθώς τα εθνικά σύνορα καταργούνται µέσα στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2 οι γλωσσικοί φραγµοί αρχίζουν να παραµερίζονται. Οι Ευρωπαίοι πολίτες µετατρέπονται σιγά σιγά σε πολίτες του κόσµου οι οποίοι συνειδητοποιούν την ανάγκη επικοινωνίας συχνά σε περισσότερες από µία γλώσσες και παράλληλα αντιλαµβάνονται το πλεονέκτηµα της πολυγλωσσίας της Ε.Ε. Γιαυτό το λόγο είναι απαραίτητο να ευαισθητοποιηθούν σε σχέση µε την αξία της γλωσσικής ιδιαιτερότητας και να συµβάλουν, ο καθένας µε τον τρόπο του, στη διαφύλαξη και στη διάδοση των λιγότερο διαδεδοµένων γλωσσών. Μία από αυτές τις γλώσσες είναι και η ελληνική. Το ενδιαφέρον για την εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας από πολίτες εντός και εκτός Ε.Ε. αυξάνεται χρόνο µε το χρόνο και καθίσταται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη για συστηµατική διδασκαλία και εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας. Το έργο της εκµάθησης και της επακόλουθης διάδοσης της ελληνικής γλώσσας αποτέλεσε το έναυσµα για την εκπόνηση της συγκεκριµένης διδακτορικής διατριβής, καθώς το µεγαλύτερο ποσοστό αυτών που διδάσκονται τη νέα ελληνική γλώσσα 3 ως δεύτερη/ξένη 4 αποκτούν, ως επί το πλείστον, βασικές γνώσεις πάνω σε αυτή. Στη συνέχεια απαιτείται οργανωµένη διδασκαλία και συστηµατική προσπάθεια από µέρους τόσο των διδασκοµένων όσο και των διδασκόντων για να καταφέρουν να περάσουν από το βασικό επίπεδο γνώσεων, το επίπεδο των αρχαρίων (Σπυρόπουλος & Τσαγγαλίδης, 2005: ), στο επίπεδο των µέσων ή προχωρηµένων χρηστών της ελληνικής γλώσσας επιπλέον, στην πλειονότητά τους τα υπάρχοντα διδακτικά εγχειρίδια απευθύνονται κυρίως στους αρχάριους µαθητές. 2 Ε.Ε. από εδώ και στο εξής. 3 ΝΕ από εδώ και στο εξής. 4 Γ2 από εδώ και στο εξής.

11 1. Εισαγωγή-Στόχοι της έρευνας Ειδικότερα, σε σχέση µε το αντικείµενο της παρούσας διατριβής που αφορά τις σύνθετες λεξικές µονάδες, 5 στο Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς για τη γλωσσική εκµάθηση, διδασκαλία και αξιολόγηση 6 (2001: 150) η σωστή χρήση των σύνθετων λ.µ. από τους διδασκόµενους την Γ2 αποτελεί δείκτη ανάπτυξης και καλλιέργειας του λεξιλογίου. Επιπροσθέτως, η Bongartz (2002:1) σηµειώνει ότι «έχει διερευνηθεί ελάχιστα µέχρι σήµερα τόσο η διαδικασία σύµφωνα µε την οποία οι οµιλητές της Γ2 σχηµατίζουν σύνθετα ουσιαστικά όσο και οι παράγοντες που τους οδηγούν σε ορισµένες επιλογές έναντι άλλων» (Bongartz, 2002: 1). Το φαινόµενο της σύνθεσης λ.µ. αποτελεί µια άκρως δυναµική διαδικασία (Olsen, 2000: 897, Booij, 2005: 75, 210) 7 σε όλες τις γλώσσες, η οποία αποσκοπεί στο σχηµατισµό καινούργιων λέξεων. Μάλιστα στη ΝΕ, αν και παραµένει γόνιµη πηγή για την ανανέωση του λεξιλογίου της (Browning, 1995, Agathopoulou, 2003), δεν έχει µελετηθεί και ερευνηθεί ικανοποιητικά, σύµφωνα µε προηγούµενες µελέτες (Christophidou, 1990, 1994, Eleftheriades, 1993, Αναστασιάδη-Συµεωνίδη 1996, 2000, Holton, Mackridge and Philippaki- Warburton [1997] 1999, Ράλλη, 2001, 2007). Αρχικά, όσον αφορά τις σύνθετες λέξεις, πραγµατοποίησα προκαταρτική έρευνα σε γραπτά συµµετεχόντων στις εξετάσεις του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας µε σκοπό την απόκτηση πιστοποιητικού ελληνοµάθειας Β, Γ και επιπέδου και διαπίστωσα ότι οι εξεταζόµενοι σε προχωρηµένο επίπεδο ελληνοµάθειας αντιµετωπίζουν προβλήµατα στις µη απλές λ.µ. και ειδικότερα στις σύνθετες λ.µ. τις οποίες είτε αποφεύγουν να χρησιµοποιήσουν είτε πολλές φορές τις χρησιµοποιούν λανθασµένα. Στη συνέχεια, µε βάση το δεδοµένο αυτό και έχοντας υπόψη ότι η ελληνική γλώσσα είναι µια γλώσσα µε µεγάλο αριθµό σύνθετων λ.µ. σε σύγκριση µε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, καθώς και ότι η σύνθεση αποτελεί ένα ιδιαίτερα δυναµικό φαινόµενο µε έντονη παρουσία όχι µόνο στον προφορικό αλλά και στο σύγχρονο 5 λ.µ. από εδώ και στο εξής. 6 ΚΕΠΑ από εδώ και στο εξής. Η απόδοση του ΚΕΠΑ στη ΝΕ έγινε από τους Ε. Ευσταθιάδη και Α. Τσαγγαλίδη. 7 O Booij υποστηρίζει ότι η διαφανής µορφολογικά δοµή των σύνθετων λ.µ. σε συνδυασµό µε τον υψηλού βαθµού αφαιρετικότητα (abstractness) ή ασάφεια (vagueness) της σηµασίας των σύνθετων λ.µ. σε σχέση µε τη δοµή τους -η οποία µετατρέπει το σχηµατισµό και τη χρήση τους σε µια ιδιαίτερα εύκαµπτη επινόηση από σηµασιολογική άποψη- συµβάλλει στο σχηµατισµό υπερβολικά µεγάλου αριθµού σύνθετων λ.µ. σε πολλές γλώσσες. 11

12 1. Εισαγωγή-Στόχοι της έρευνας γραπτό λόγο, επιχείρησα να κατασκευάσω ένα ερευνητικό εργαλείο προκειµένου να εντοπίσω τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν στις σύνθετες λ.µ. οι διδασκόµενοι την ελληνική ως Γ2 και συγχρόνως να διαπιστώσω σε ποιο βαθµό τα προβλήµατα αυτά είναι κοινά µε αυτά που αντιµετωπίζουν οι φυσικοί οµιλητές της ελληνικής γλώσσας. Στο εισαγωγικό αυτό µέρος θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να τονιστεί ότι η παρούσα έρευνα αποτελεί µια αρχική προσπάθεια προσέγγισης των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν οι διδασκόµενοι την ελληνική ως Γ2 κατά την εκµάθηση των σύνθετων λ.µ. µε απώτερο σκοπό την κατά το µέγιστο δυνατό βαθµό καλλιέργεια της γλωσσικής τους ικανότητας (linguistic competence). 8 Ως εκ τούτου, η γλωσσική ικανότητα αντιµετωπίζεται ως µέρος της γενικότερης επικοινωνιακής τους ικανότητας (communicative competence), σύµφωνα µε τον Hymes (1972: 281). H διατριβή οργανώνεται σε τρία βασικά µέρη. Το πρώτο µέρος της εργασίας είναι αφιερωµένο στην ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, µέσα στην οποία εγγράφονται οι βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις στις οποίες βασίστηκε η έρευνα. Οι σύνθετες λ.µ. ως υποκατηγορία των µη απλών λ.µ. είναι το σηµείο εκκίνησης της βιβλιογραφικής ανασκόπησης, εφόσον αποτελούν τον κεντρικό στόχο της όλης ερευνητικής προσπάθειας. Στο δεύτερο µέρος της εργασίας παρουσιάζεται διεξοδικά ο σχεδιασµός και η µεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την πραγµατοποίηση της έρευνας πεδίου, ενώ στο τρίτο µέρος περιγράφονται αναλυτικά και ερµηνεύονται τα αποτελέσµατά αυτής. Γίνεται εξαγωγή συµπερασµάτων και παρατίθενται προτάσεις για τρόπους αξιοποίησης των πορισµάτων της παρούσας διατριβής σε γενικότερο πλαίσιο και ειδικότερα στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας. Η εργασία συµπληρώνεται µε δύο παραρτήµατα. Το πρώτο αποτελείται από τα θέµατα κατανόησης και παραγωγής γραπτού λόγου των εξετάσεων πιστοποίησης ελληνοµάθειας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας του έτους Kάθε φορά που δίνεται σε παρένθεση ο χρησιµοποιούµενος όρος σε ξένη γλώσσα, είναι πάντα στην αγγλική. Στην περίπτωση που θεωρηθεί σκόπιµο να δοθεί ένας όρος και σε άλλες γλώσσες εκτός της αγγλικής, αναγράφονται πριν από τον όρο τα σύµβολα «e», «f» και «d», προκειµένου να δηλώσουν αντίστοιχα την αγγλική, τη γαλλική ή τη γερµανική γλώσσα. 12

13 1. Εισαγωγή-Στόχοι της έρευνας και το δεύτερο από τα γλωσσικά τεστ στα οποία υποβλήθηκαν τα υποκείµενα της έρευνας, µη φυσικοί και φυσικοί οµιλητές της ελληνικής γλώσσας. 13

14 Μέρος πρώτο Θεωρητικό πλαίσιο

15 2. Οι σύνθετες λεξικές μονάδες 2.1. Η διάρθρωση του πρώτου μέρους της διατριβής Στα πέντε πρώτα κεφάλαια της διατριβής παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο στηρίχτηκε η άµεση έρευνα. Καταγράφονται µε αναλυτικό τρόπο και κριτικό πνεύµα οι ορισµοί που έχουν διατυπωθεί για τις σύνθετες λ.µ. και η παρουσία τους στην ξενόγλωσση και ελληνόγλωσση βιβλιογραφία (Κεφ.2), τα µορφολογικά και σηµασιολογικά τους χαρακτηριστικά (Κεφ.3), οι διαδικασίες που λαµβάνουν χώρα κατά τη δηµιουργία σύνθετων λ.µ. και οι οποίες συντελούν στη γλωσσική αλλαγή, η σχέση µορφής και σηµασίας µεταξύ των σύνθετων λ.µ., όπως και η θεωρία σε σχέση µε τις σύνθετες λ.µ. που υιοθετείται στην παρούσα διατριβή (Kεφ.4). Τέλος, στο πέµπτο κεφάλαιο του θεωρητικού πλαισίου (Kεφ.5) επιχειρείται να προσδιοριστεί µε ακρίβεια το πλαίσιο και οι συνιστώσες που λήφθηκαν υπόψη πριν τη διεξαγωγή της έρευνας πεδίου. Για το λόγο αυτό στο συγκεκριµένο κεφάλαιο αποσαφηνίζεται η χρήση των όρων δεύτερη και ξένη γλώσσα, φυσική κατάκτηση και εκµάθηση και δίνεται έµφαση σε δύο συνιστώσες που χαρακτηρίζουν τα υποκείµενα της έρευνας, στην ηλικία τους, καθώς είναι όλοι ενήλικοι και στο γεγονός ότι οι περισσότεροι από αυτούς έχουν διδαχθεί τις σύνθετες λ.µ. µέσω συστηµατικής καθοδήγησης. Το κεφάλαιο κλείνει µε σύντοµη κριτική παρουσίαση των πορισµάτων της βιβλιογραφικής έρευνας.

16 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες 2.2. Οι μη απλές λεξικές μονάδες στη βιβλιογραφία Η παρούσα εργασία ασχολείται µε τις µη απλές λ.µ. και ειδικότερα µε τις σύνθετες λ.µ., τη γενικότερη βιβλιογραφία που αφορά σε αυτές και τους υπάρχοντες ορισµούς τους µεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και αυτοί που τελικά υιοθετήθηκαν. Σύµφωνα µε την Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (2000: 130) στις µη απλές λεξικές µονάδες συγκαταλέγονται οι παράγωγες λ.µ., οι σύνθετες και τα πολυλεκτικά σύνθετα. Ειδικότερα: 1. Ως παράγωγες λ.µ. (e: derived words, f: mots dérivés, d: abgeleitete Wörter) χαρακτηρίζονται εκείνες οι µονολεκτικές λ.µ. στις οποίες συνδυάζονται ένα λεξικό και ένα παραγωγικό µόρφηµα. (1) παιδ-άκ(ι) (2) ά-κακ(ος) Ως παράγωγες από λόγιες λ.µ. (learned derived words) χαρακτηρίζονται αυτές που παράγονται από λ.µ. οι οποίες, ως προς τη χρήση τους ή και το σχηµατισµό τους, προέρχονται από την καθαρεύουσα ή την αρχαία ελληνική γλώσσα 9 ή δηµιουργήθηκαν µε αυτές ως πρότυπο (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη - Φλιάτουρας, 2003: 2 & ΛΚΝ 10 : 18). (3) γηράσκω (4) προϊστάµενος 2. Ως σύνθετες (e: compound words, f: mots composés, d: zusammengesetzte Wörter) χαρακτηρίζονται οι λ.µ. που αποτελούνται από δύο ή περισσότερα ελευθερώσιµα (5, 6) ή ελεύθερα (7, 8) λεξικά µορφήµατα (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 1996: 97). Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα µονολεκτικά σύνθετα (5) πετρ-ο-πόλεµος (6) κιτριν-ο-πράσινος ενώ στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται τα πολυλεκτικά σύνθετα. 9 ΑΕ από εδώ και στο εξής. 10 Συντοµογραφία για το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. 16

17 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες Ως πολυλεκτικά σύνθετα (multi-word compounds) χαρακτηρίζονται οι λ.µ. στις οποίες συνδυάζονται τουλάχιστον δύο λέξεις, η καθεµία από τις οποίες µπορεί να είναι απλή, παράγωγη ή σύνθετη. (7) παιδική χαρά (8) άρση βαρών Tέλος, στην κατηγορία των σύνθετων λ.µ. εντάσσονται και οι λ.µ. οι οποίες αποτελούνται από ένα ή περισσότερα συµφύµατα. 11 Τα συµφύµατα (f: confixes), 12 σύµφωνα µε τη Γιαννουλοπούλου (2000: 13, 17) προσδιορίζονται ως µορφήµατα που χρησιµοποιούνται συνήθως στα ειδικά επιστηµονικά λεξιλόγια, ενώ κατατάσσονται στις ενδιάµεσες ζώνες µεταξύ της παραγωγής και της σύνθεσης. Προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά ή τα λατινικά και δεν ταυτίζονται µε αυτόνοµο θέµα λέξης ή όταν ταυτίζονται, η σηµασία τους διαφοροποιείται από το αντίστοιχο ελεύθερο µόρφηµα. Μπορεί να βρίσκονται στη θέση του α (9) ή του β (10) συνθετικού ή να συνδυάζονται µεταξύ τους (11). (9) τηλεµαραθώνιος (10) ζιζανιοκτόνο (11) υδροχόος Οι διευκρινίσεις που προηγήθηκαν κρίθηκαν απαραίτητες προκειµένου, στη συνέχεια, να γίνει σύντοµη αναφορά στη χρησιµοποιούµενη ορολογία, καθώς και στους διαφορετικούς ορισµούς για το ποιες λ.µ. χαρακτηρίζονται ως σύνθετες Ορισμοί και Ορολογία Στην εργασία αυτή αποφασίστηκε να χρησιµοποιηθεί ό όρος λεξική µονάδα έναντι του όρου λέξη, διότι, όπως αναφέρει η Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1986: 11 Για το ζήτηµα της κατηγοριοποίησης των µη απλών λ.µ. που αποτελούνται από ένα τουλάχιστον σύµφυµα, η Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1996: 117) αναφέρει ότι «Κάθε κατηγοριοποίηση είναι απόρροια των υποκειµενικών επιλογών που κρίνει αξιοσηµείωτες ο ερευνητής, ο οποίος αισθάνεται υποχρεωµένος να τακτοποιήσει τα κατάλοιπα, αφού η πραγµατικότητα είναι περίπλοκη και περιλαµβάνει και µεικτές περιπτώσεις». 12 Ο όρος εισάγεται στη γλωσσολογική ορολογία από τον Martinet (1979: ). 17

18 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες 132), συµφωνώντας µε τον Kràmsky (1969), «η έννοια του όρου λέξη 13 µπορεί να είναι ένα καθολικό χαρακτηριστικό, αλλά δεν είναι δυνατό να δοθεί ένας γενικός ορισµός της λέξης, παρά πρέπει να οριστεί για κάθε γλώσσα χωριστά, επειδή η λειτουργία της λέξης διαφέρει από το ένα γλωσσικό σύστηµα στο άλλο». Στη συγκεκριµένη µελέτη χρησιµοποιήθηκε ο όρος λέξη «µόνο µε την τυπογραφική έννοια του όρου, δηλαδή σε αναφορά στο γραπτό λόγο, ως ένα σύνολο από τυπογραφικά στοιχεία που οριοθετείται από µια λευκή θέση µπροστά και µία πίσω» (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 1986: ). Σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις χρησιµοποιήθηκε ο όρος λεξική µονάδα (λ.µ.). Και αυτό γιατί ως λ.µ. νοείται η σηµασιολογική µονάδα που σε πολλές περιπτώσεις ταυτίζεται µε τη λέξη ως προς τη µορφή, ενώ σε άλλες περιπτώσεις την ξεπερνά χωρίς να φτάνει στο επίπεδο της ελεύθερης φράσης, ονοµατικής ή ρηµατικής κ.τ.λ. Έτσι, οι λ.µ. µπορεί να είναι µονολεκτικές, π.χ. αντιδήµαρχος ή µη µονολεκτικές, 14 π.χ. νόµοςπλαίσιο, 15 ενώ οι µονολεκτικές λ.µ. µπορεί να είναι απλές, π.χ. ρεπόρτερ ή µη απλές, π.χ. αστραπόβροντο. Επιπροσθέτως, στις παραπάνω θεωρίες που υιοθετήθηκαν για τον ορισµό των µη απλών λ.µ. χρησιµοποιήθηκε ως βασικό στοιχείο η λέξη µόρφηµα, στον ορισµό του οποίου θεωρήθηκε απαραίτητο να γίνει εκτενέστερη αναφορά. Ως µόρφηµα ορίζεται η µικρότερη ενότητα µε τη δική της σηµασία ή τη δική της γραµµατική λειτουργία. Συχνά το µόρφηµα είναι µικρότερο από τη λέξη, όµως δεν αποκλείεται να ταυτίζεται µαζί της, ιδιαίτερα σε περισσότερο αναλυτικές γλώσσες από τη νέα ελληνική (Πετρούνιας, 1993: 1). Ωστόσο ο όρος λέξη αναφέρεται σε µία ελεύθερη ενότητα, ενώ το µόρφηµα είναι ελεύθερο µόνο αν ταυτίζεται µε λέξη (Πετρούνιας, 1993: 2-5). Βέβαια, τα µορφήµατα, όπως και οι λέξεις, διακρίνονται σε λεξ(ιλογ)ικά, που έχουν αυτοδύναµη σηµασία και σε λειτουργικά, δηλαδή σε µορφήµατα που έχουν γραµµατική σηµασία 16. Γιαυτό το λόγο τα µορφήµατα που είναι µικρότερα από τη 13 Τα πλάγια γράµµατα χρησιµοποιούνται σε όλη τη διατριβή, για να δηλώσουν τη χρήση όρου, για να δοθεί έµφαση και για τη διακριτική αναφορά των σύνθετων λ.µ. και των συστατικών στοιχείων τους. 14 Για περαιτέρω ανάλυση όσον αφορά τις µη µονολεκτικές λ.µ βλ. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1986α: ). 15 Η µη µονολεκτική λ.µ. νόµος-πλαίσιο γράφεται και ως νόµος πλαίσιο, χωρίς παύλα ανάµεσα στα δύο µέρη της. 16 Την κατάτµηση των λ.µ. σε µορφήµατα εισηγήθηκε στη γλωσσολογική έρευνα ο αµερικανικός δοµισµός (Lipka, 1990: 68-72). 18

19 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες λέξη αποτελούν µέρος µιας κλιτής παράγωγης ή σύνθετης λ.µ. Για να θεωρηθεί, όµως, µια λεξική µονάδα σύνθετη θα πρέπει να αποτελείται από δύο τουλάχιστον λεξικά µορφήµατα. Αντιθέτως οι κλιτές ή παράγωγες λεξικές µονάδες αποτελούνται από ένα λεξικό µόρφηµα και ένα ή περισσότερα λειτουργικά µορφήµατα, όπως για παράδειγµα οι λεξικές µονάδες που ακολουθούν: (12) παιδ-άκ(ι) (13) καλ-οσυν-εύ(ω), (14) κάν-εις Πίνακας 1. Υποδιαίρεση των µορφηµάτων στο έργο του Πετρούνια (1993: 3) ΜΟΡΦΗΜΑΤΑ λεξικά λειτουργικά Ελεύθερα/Ελευθερώσιµα φως, τρέχ(ω) σε, κατά, τι εσµευµένα υδρο-, -ίνη, -υλ- ξε-, α-, κατα-, -άκ(ι), -ιά, - εύ(ω), -ω, -εις Σε πολλά εγχειρίδια το λεξικό µόρφηµα, που αποτελεί το φορέα της σηµασίας της λ.µ., ονοµάζεται θέµα, 17 ενώ τα δεσµευµένα λειτουργικά µορφήµατα ονοµάζονται παραθήµατα ή παραθέµατα ή προσφύµατα. Επιπροσθέτως, οι διαφορετικοί γραµµατικοί τύποι των κλιτών λ.µ. σχηµατίζονται µε κλιτικά µορφήµατα. Σε αυτή τη µελέτη ο όρος παράθηµα 18 αντιµετωπίζεται ως µία υπερκατηγορία στην οποία εντάσσονται οι όροι πρόθηµα και επίθηµα που χρησιµοποιούνται σε µεγαλύτερο βαθµό, καθώς η παρουσίαση των λεξικών δεδοµένων γίνεται µε αναλυτικό τρόπο. Στη συνέχεια, θα επιχειρηθεί συνοπτική κριτική παρουσίαση των σύνθετων λ.µ., σύµφωνα µε τη βιβλιογραφία, αγγλική και ελληνική και τις γραµµατικές αναφοράς. 17 Η παλαιότερη θεωρία, αλλά και κάποιες σύγχρονες αντί για τον όρο λεξικό µόρφηµα χρησιµοποιούν τον όρο θέµα (Πετρούνιας, 1993: 48). 18 Στην ελληνική βιβλιογραφία συναντάται κυρίως ο όρος πρόσφυµα αντί του όρου παράθηµα. Στην εργασία αυτή υιοθετώ τον όρο παράθηµα, γιατί είναι ικανότερος να γενικεύσει τους όρους πρόθηµα και επίθηµα, ενώ αποδίδει ορθότερα τον αγγλικό όρο affix. Για το ζήτηµα αυτό βλ. και Ξυδόπουλος (2007: 208). 19

20 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες 2.4. Οι σύνθετες λεξικές μονάδες μέσα από τις γραμματικές αναφοράς Προκειµένου να εξεταστεί διαχρονικά το ζήτηµα του ορισµού και της παρουσίας των σύνθετων λ.µ., θα γίνει αναφορά, από την ελληνική βιβλιογραφία, σε γραµµατικές για την ελληνική γλώσσα που αποτελούν έργα αναφοράς. 1. Αναπροσαρµογές της Νεοελληνικής Γραµµατικής του Τριανταφυλλίδη ([1941] 2002) αποτελούσαν µέχρι και το σχολικό έτος το βασικό διδακτικό εγχειρίδιο γραµµατικής σε όλες τις βαθµίδες της εκπαίδευσης. Σε αυτήν ως σύνθετες ορίζονται οι λ.µ. «που γίνονται από δύο άλλες λέξεις, πρωτότυπες ή παράγωγες, µε την ένωση των θεµάτων τους» ([1941] : 107). Στη συνέχεια ο Τριανταφυλλίδης διακρίνει τις σύνθετες, όπως και τις παράγωγες λέξεις, σε λαϊκές και λόγιες και ορίζει ως σύνθετες λόγιες λέξεις εκείνες «που αντίθετα µε τις λαϊκές δε γεννήθηκαν στη γλώσσα µας από άλλες λαϊκές λέξεις παρά σχηµατίστηκαν από τους συγγραφείς από νέες και συχνότερα από αρχαίες λέξεις, κατά τους κανόνες της αρχαίας γλώσσας» ([1941] 2002: 111). Ως παραδείγµατα σύνθετων λόγιων λέξεων αναφέρονται λέξεις µε δεύτερο συνθετικό το ρήµα έχω, όπως είναι οι λέξεις περιπτερούχος και συνταξιούχος. Και ενώ αρχικά ως παραδείγµατα σύνθετων λέξεων χρησιµοποιούνται οι λέξεις καλότυχος και χριστόψωµο, στη συνέχεια της γραµµατικής αναφέρεται ότι τα σύνθετα σχηµατίζονται µε δύο τρόπους είτε όταν «µία λέξη παίρνει στην αρχή της ένα αχώριστο µόριο: βραστός-άβραστος, χωριστός-αχώριστος» είτε όταν «δύο η περισσότερες λέξεις ενώνονται σε µία: Σάββατο-Κυριακή: Σαββατοκύριακο» ([1941] 2002: 142). Μάλιστα, στις σύνθετες λ.µ. οι οποίες αποτελούνται από ένα αχώριστο µόριο 21 ως πρώτο συστατικό συµπεριλαµβάνονται και οι λ.µ. που σχηµατίζονται µε αρχαίες προθέσεις, όπως είναι για παράδειγµα οι λ.µ. διάφανος, εισπράττω και επιµένω, ενώ σε άλλο σηµείο της ίδιας γραµµατικής ([1941] 2002: 19 Από το σχολικό έτος η γραµµατική του Τριανταφυλλίδη πρόκειται να αντικατασταθεί στο γυµνάσιο από την γραµµατική των Σ. Χατζησαββίδη & Α. Χατζησαββίδου Γραµµατική της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α, Β, Γ Γυµνασίου, -η οποία βασίζεται στη γραµµατική του Τριανταφυλλίδη, όπως ρητά όριζε η προκήρυξη του διαγωνισµού για τη συγγραφή της το 2003-, και στις δύο τελευταίες τάξεις του δηµοτικού σχολείου από τη Γραµµατική Ε και Στ ηµοτικού των Φιλιππάκη-Warburton Ε., Γ. Κοτζόγλου, Μ. Γεωργιαφέντη & Μ. Λουκά. 20 Η έκδοση αυτή αποτελεί ανατύπωση της έκδοσης του 1941 µε τις απαραίτητες διορθώσεις. 21 Τα αχώριστα µόρια κατά τον Τριανταφυλλίδη χωρίζονται: α) σε λαϊκά: α-, ξε-, ανά- και β) σε λόγια: εις, εκ-εξ, εν, πρό,σύν, διά, αµφί, επί, περί, υπό, υπέρ και διάφορες άλλες αρχαίες λέξεις άκλιτες. 20

21 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες 161) αναφέρεται ότι από τις προθέσεις χρησιµεύουν στη σύνθεση και οι: κατά, παρά, µετά, αντί, από και προς. Στο ίδιο κεφάλαιο για τις σύνθετες λ.µ. ο Τριανταφυλλίδης αναφέρεται στη σηµασία των σύνθετων λ.µ. (σελ ) παρατηρώντας ότι «συχνά µε τη σύνθεση περιορίζεται η σηµασία και εκφράζεται έτσι κάτι που δεν εκφραζόταν πριν µε τα δύο συνθετικά χωριστά» ([1941] 2002: 151), όπως συµβαίνει για παράδειγµα µε τις σύνθετες λ.µ. ανοιχτοµάτης, αρχοντοχωριάτης, εξηνταβελόνης, και λυκόσκυλο. Τέλος, γίνεται αναφορά στη µορφή των σύνθετων λ.µ. (σελ ), παρουσιάζονται αναλυτικά οι αλλαγές που υφίστανται τα συστατικά στοιχεία, τόσο το πρώτο όσο και το δεύτερο, κατά τη διαδικασία σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. και ακολουθεί περιγραφή του ρόλου και της λειτουργίας του συνδετικού φωνήεντος -ο-, το οποίο αποκαλείται συνθετικό φωνήεν. Συνοψίζοντας, σε αυτή τη γραµµατική-σταθµό για την ελληνική γλώσσα γίνεται διεξοδική περιγραφή του φαινοµένου της σύνθεσης των λέξεων, καθώς η σύνθεση αντιµετωπίζεται δικαίως ως ένας από τους σηµαντικότερους µηχανισµούς σχηµατισµού λέξεων. Σε αρκετά, βέβαια, από τα νεότερα εγχειρίδια γραµµατικής υφίσταται διαφοροποίηση στις αναφορές που γίνονται στον ορισµό των σύνθετων λ.µ. και στα συστατικά στοιχεία που τις αποτελούν, σύµφωνα µε τη µετέπειτα εξέλιξη της γλωσσολογικής θεωρίας. 2. Λίγα χρόνια µετά τον Τριανταφυλλίδη, o Mirambel (1959: 321) αναφέρει ότι «οι σύνθετες λέξεις αντιπροσωπεύουν µεγάλο µέρος του νεοελληνικού λεξιλογίου, και συνηθίζονται από την οικεία ως τη λογοτεχνική χρήση. Αποτελούν ένα στοιχείο πλούτου, που µόνο γιαυτό αξίζει χωρίς άλλο να τις εξετάσουµε επιπλέον, όµως, µε τις σχέσεις που δηµιουργούν ανάµεσα στα συνθετικά τους µέρη, επιτρέπουν την έκφραση λειτουργικών αξιών που άλλες γλώσσες τις αποδίδουν µε διαφορετικό τρόπο». Ο Mirambel αναφέρεται στη συνέχεια στην έκταση των σύνθετων λ.µ. στην ελληνική γλώσσα και προσθέτει ότι «η έκταση των νεοελληνικών σύνθετων λέξεων οφείλεται στο ότι µ αυτές εκφράζονται πολλές έννοιες (συγκεκριµένες ή µεταφορικές, ονόµατα ή ρήµατα) που αλλού εκφράζονται µε απλές λέξεις ή µε 21

22 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες περιφράσεις». Αντιπαραβάλλει µία σειρά από τυχαίες λέξεις της γαλλικής γλώσσας που αποδίδονται µε σύνθετες λέξεις στην ελληνική γλώσσα, όπως (15) broussailles χαµόκλαδα (16) lagune λιµνοθάλασσα (17) nappe τραπεζοµάντιλο (18) potager λαχανόκηπος και σηµειώνει ότι «πέρα από τα σύνθετα που αποτελούνται από δύο λέξεις µε πλήρη σηµασία, υπάρχουν και σύνθετα µε προθήµατα», ενώ τονίζει ότι «όλα σχεδόν τα λεξιλογικά στοιχεία της γλώσσας µπορούν να χρησιµεύσουν στη σύνθεση είναι χαρακτηριστικό της ελληνικής η ικανότητα που έχει το λεξιλόγιό της να διατάσσεται κατά απλές ή σύνθετες σειρές, έτσι που ο απλός όρος να παρουσιάζεται σαν να µπορεί σταθερά να αποτελέσει ένα µέλος συνθέτου». Ως παράδειγµα αναφέρει τη λέξη µάτι, η οποία µετατρέπεται σε πρώτο συνθετικό στη λέξη µατοτσίνορο και σε δεύτερο στις λέξεις γαλανοµάτης, µαυροµάτης και ανοιχτοµάτης. Τέλος, o Mirambel (1959: 323) σηµειώνει ότι «η σύνθεση βλάπτει την αυτονοµία της λέξης, που ορισµένα της µορφολογικά χαρακτηριστικά τροποποιούνται ή εξαφανίζονται και δίνουν τη θέση τους σε άλλα γνωρίσµατα, τα οποία όµως ανάγονται στους ίδιους νόµους φωνητικής και µορφολογικής διάρθρωσης που κυβερνούν και τις απλές λέξεις». Ως παράδειγµα αναφέρει µεταξύ άλλων τις µορφολογικές µεταβολές που υφίσταται η λέξη ποτήρι στο κλιτικό επίθηµα -ι και στη θέση του τόνου κατά τη δηµιουργία της σύνθετης λέξης κρασοπότηρo. Στο έργο του Mirambel περιγράφεται αναλυτικά το φαινόµενο της σύνθεσης των λέξεων, τα µέρη του λόγου από τα οποία σχηµατίζεται µια σύνθετη λ.µ., οι αρχές που διέπουν τα µηχανισµό της και ο ρόλος της στην ελληνική γλώσσα. Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι υφίσταται διαφορά ανάµεσα στην προθηµατική και στη λεξιλογική σύνθεση, διότι η πρώτη εκτελεί διαφοροποιητική και προσδιοριστική λειτουργία, ενώ η δεύτερη εκφράζει συνταγµατικές σχέσεις. Βάσει των χαρακτηριστικών αυτών, άλλωστε, εξηγείται και ο ρόλος που παίζει η διαδικασία σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. στη γλώσσα. Η σύνθεση «δίνει µεγαλύτερη ακρίβεια στο λεξιλόγιο και το κάνει πλουσιότερο επιπλέον, 22

23 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες προσδιορίζοντας κάθε φορά τη σχέση που υπάρχει ανάµεσα στα συνθετικά στοιχεία, αναπτύσσει την εκφραστικότητα του λεξιλογίου» (1959: 333). Ωστόσο, στο έργο του γίνεται λόγος για σύνθετες λ.µ. µε προθέσεις και αχώριστα µόρια ως ξεχωριστή κατηγορία σύνθετων λ.µ. από αυτές που αποτελούνται από δύο λέξεις µε πλήρη σηµασία, ενώ ούτε σε αυτόν ούτε στον Τριανταφυλλίδη, δε γίνεται αναφορά στη συγχρονική ανάλυση των σύνθετων λ.µ. ή στην ύπαρξη λ.µ. που ανήκουν σε ενδιάµεσες καταστάσεις, που βρίσκονται δηλαδή ανάµεσα στα όρια παραγωγής και σύνθεσης χωρίς να εντάσσονται πλήρως ούτε στη µία κατηγορία ούτε στην άλλη. Μία τέτοιου είδους αναφορά θα ήταν αναµενοµένη σε ένα έργο που παρουσιάζει τόσο αναλυτικά το φαινόµενο της σύνθεσης στην ελληνική γλώσσα λόγω των διαχρονικών παραγόντων που επιδρούν καθοριστικά στη γλωσσική εξέλιξη. 3. Το 1984 εκδίδεται για πρώτη φορά 22 το έργο του Ευάγγελου Πετρούνια Νεοελληνική Γραµµατική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση το οποίο διαφέρει από τις κλασικές γραµµατικές, καθώς ο συγγραφέας του προσπαθεί να αναλύσει επιστηµονικά και να ερµηνεύσει φαινόµενα της ελληνικής γλώσσας σε σχέση µε άλλες γλώσσες. 23 Στο έργο αυτό και ειδικότερα στο δεύτερο µέρος του, λόγω του διαφορετικού του χαρακτήρα, γίνεται µια σύντοµη αναφορά µόνο στον τονισµό των σύνθετων λ.µ. ([1984] 2002: ). Eιδικότερα, ο συγγραφέας επισηµαίνει το γεγονός ότι η αλλαγή του τονικού σχήµατος στα ονόµατα σηµατοδοτεί τη δηµιουργία µιας καινούργιας λέξης και σηµειώνει ότι η διαφορά στον τονισµό της καινούργιας λέξης παρουσιάζεται εντονότερα στη σύνθεση των λ.µ. από ό,τι στην παραγωγή. Επιπροσθέτως, αναφέρει ότι υπάρχει περίπτωση τα δύο µέρη που αποτελούν τη σύνθετη λ.µ. να εξακολουθούν να χρησιµοποιούνται στο λόγο το ένα δίπλα στο άλλο, αλλά ως ανεξάρτητες µονάδες. Το φαινόµενο αυτό αιτιολογείται είτε λόγω της µη οριστικής αντικατάστασης της καινούργιας λέξης από τον παλαιότερο 22 Από το 1984 και µετά το έργο Νεοελληνική Γραµµατική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση του Ευ. Πετρούνια έχει ανατυπωθεί αρκετές φορές πριν και µετά την τελευταία επανέκδοση του Ολοκληρωµένη κριτική παρουσίαση του έργου από τη Γιαννουλοπούλου υπάρχει στην Πύλη για την Ελληνική γλώσσα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, στην ηλεκτρονική διεύθυνση index.html (τελευταία ενηµέρωση στις ). 23

24 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες συνδυασµό είτε επειδή ο συνδυασµός των δύο λέξεων εξακολουθεί να έχει διαφορετική σηµασία από τη σύνθετη λ.µ. που δηµιουργείται τελικά. Ως παραδείγµατα αναφέρονται το ονοµατικό σύνολο παλιό σπίτι σε αντιπαράθεση µε τη σύνθετη λ.µ. παλιόσπιτο και το ονοµατικό σύνολο καλή µέρα σε αντιπαράθεση µε τη σύνθετη λ.µ. καληµέρα. Αυτή είναι η µόνη αναφορά που γίνεται για τις σύνθετες λ.µ. λόγω του εισαγωγικού χαρακτήρα του έργου σε ζητήµατα γλωσσολογικής ανάλυσης. 4. Το 1994, ο Αγαπητός Τσοπανάκης ολοκληρώνει τη Νεοελληνική Γραµµατική του. Στο πέµπτο µέρος του έργου του που φέρει τον τίτλο Το λεξιλόγιο: παραγωγή-σύνθεση-δάνεια ο Τσοπανάκης αναφέρεται διεξοδικά στο φαινόµενο της σύνθεσης (1994: ). Oρίζει τη σύνθεση ως «έναν άλλον τρόπο γλωσσικής δηµιουργίας που στηρίζεται στη συνένωση δύο ή και περισσότερων λέξεων ή θεµάτων, από την οποία δηµιουργούνται νέες λέξεις» (1994: 682). Επισηµαίνει ότι κατά τη διαδικασία της σύνθεσης χρησιµοποιούνται δύο ή περισσότερες λέξεις οι οποίες συνενώνονται σε µία και υφίστανται µικρή, µεγάλη ή και καµία τροποποίηση του θέµατος, της µορφής και της σηµασίας τους. Στη συνέχεια παρουσιάζει αναλυτικά τις κατηγορίες των λέξεων που είναι δυνατό να συντεθούν αναφέροντας ικανοποιητικό αριθµό παραδειγµάτων για καθεµία από τις δυνατές περιπτώσεις. Ο Τσοπανάκης κάνει λόγο για τον όρο πρόθεµα -αντί του καθιερωµένου γλωσσολογικού όρου πρόθηµα- αναφέροντας ότι «το πρόθεµα αποτελεί ένα ξεχωριστό είδος συνθετικού των λέξεων, επειδή αυτό δεν µπορεί να λειτουργήσει παρά µόνο ως α συνθετικό» (1994: 684) και εντάσσει στην κατηγορία αυτή το στερητικό α-, το επιρρηµατικό, όπως το χαρακτηρίζει, ξε-, όλες τις λόγιες, αρχαιοελληνικές προθέσεις και τα αριθµητικά προθήµατα ηµι-, δι- (δισ- πριν από φωνήεν), τρι- και τετρα- τα περισσότερα από τα οποία θεωρεί ότι είναι κατάλοιπα ή αναστηµένα από την ΑΕ (1994: 685). ιεξοδικά, επίσης, καταγράφει το ρόλο του συνδετικού φωνήεντος 24 -ο-, το οποίο συνδέει τα συστατικά των σύνθετων λ.µ., τις µορφικές, όπως τις ονοµάζει, 24 Ο Τσοπανάκης χρησιµοποιεί τον όρο συνθετικό φωνήεν έναντι του όρου συνδετικό φωνήεν, ο οποίος υιοθετείται στην εργασία αυτή. 24

25 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες όσο και τις τονικές µεταβολές που υφίστανται οι λ.µ. που δηµιουργούνται κατά τη διαδικασία της σύνθεσης, ενώ περιγράφει αναλυτικά τα µέρη του λόγου που είναι δυνατό να λειτουργήσουν ως α ή β συνθετικό µιας σύνθετης λ.µ. και τα πολυλεκτικά σύνθετα (1994: 720). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει στη γραµµατική του Τσοπανάκη (1994: 683, 721), όπως και στη γραµµατική του Τριανταφυλλίδη ([1941] 2002: 176) παλαιότερα η ιδιαίτερη αναφορά που γίνεται στις παράγωγες λέξεις από σύνθετες, όπως είναι για παράδειγµα το ρήµα χασοµερώ, το οποίο αναφέρεται ότι παράγεται από τη σύνθετη λ.µ. χασοµέρης παράγωγες λ.µ., όπως η παραπάνω, χαρακτηρίζονται ως παρασύνθετες λέξεις ή παρασύνθετα. Η αναφορά σε αυτές θεωρείται σηµαντική, δεδοµένου ότι ακόµη και σήµερα η βιβλιογραφία για το φαινόµενο αυτό, στην ελληνική γλώσσα, είναι ελάχιστη, και δε λαµβάνεται υπόψη, πριν τον χαρακτηρισµό των λ.µ. ως παράγωγων ή σύνθετων, η σειρά των διαδικασιών που λαµβάνει χώρα, κατά το σχηµατισµό τους. Βέβαια, αξίζει τον κόπο να αναφερθεί στο σηµείο αυτό ότι στο χαρακτηρισµό των λ.µ. που προέρχονται από άλλες σύνθετες λ.µ. αναφέρεται και το µοντέλο της D. Corbin, όπως αυτό παρουσιάζεται στη µελέτη της Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1992: ) για τη νεοελληνική παραγωγή, σύµφωνα µε το οποίο µία λ.µ. που προέρχεται από µια άλλη σύνθετη λ.µ. χαρακτηρίζεται ως σύνθετη ή ως παράγωγη ανάλογα µε το ποια είναι η τελευταία διαδικασία που πραγµατοποιείται κατά το σχηµατισµό της νέας λ.µ. είτε πρόκειται για διαδικασία που συνδέεται µε την παραγωγή είτε µε τη σύνθεση των λ.µ. Για παράδειγµα από τη σύνθετη λ.µ. σιδηρόδροµος προέρχεται το επίθετο σιδηροδροµικός που χαρακτηρίζεται ως παράγωγη λ.µ., διότι η τελευταία διαδικασία που λαµβάνει χώρα είναι αυτή της προσθήκης της παραγωγικής κατάληξης -ικός στο λεξικό θέµα σιδηροδροµ-. Παρόλη, ωστόσο, τη µεγάλη έκταση που καταλαµβάνει στο έργο του Τσοπανάκη η ενότητα που αφορά τη δηµιουργία σύνθετων λ.µ. και µολονότι το έργο του γράφτηκε πενήντα περίπου χρόνια µετά τη γραµµατική του Τριανταφυλλίδη δεν παρατηρείται καµία ουσιαστική διαφοροποίηση στον τρόπο αντιµετώπισης των σύνθετων λ.µ., ενώ η διεθνής βιβλιογραφία δε φαίνεται να 25

26 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες αξιοποιείται. 25 Γίνεται λόγος για σύνθετες λ.µ. µε α συστατικό πρόθηµα, χωρίς να λαµβάνονται υπόψη οι εξελίξεις στη γλωσσολογική έρευνα όσον αφορά τη σύνθεση των λέξεων και παρουσιάζονται ως σύνθετες λ.µ. µη αναλύσιµες συγχρονικά τόσο από τους φυσικούς όσο και από τους µη φυσικούς οµιλητές της ελληνικής γλώσσας, όπως η λ.µ. λεωφορείο (1994: 692). 5. Ως αξιόλογη προσπάθεια στο χώρο της διδασκαλίας της ελληνικής ως Γ2 µπορεί να χαρακτηριστεί και το έργο των Holton, Mackridge and Philippaki- Warburton Greek: A comprehensive grammar of the modern language. Η συγκεκριµένη γραµµατική απευθύνεται κυρίως στους διδασκόµενους την ελληνική ως Γ2. Μάλιστα στον πρόλογο του έργου, στον οποίο οι συγγραφείς εξηγούν τον σκοπό για τον οποίο γράφτηκε η συγκεκριµένη γραµµατική και αναφέρουν τη µεθοδολογία στην οποία στηρίχτηκε, γίνεται σύγκριση της συγκεκριµένης γραµµατικής µε γραµµατικές που εκδόθηκαν πριν από αυτήν και ρητή αναφορά στο γεγονός ότι αυτή είναι η πρώτη µεγάλη γενική γραµµατική της Νέας Ελληνικής γλώσσας ([1997] 1999: 19) µετά τη Nεοελληνική Γραµµατική (της ηµοτικής) γλώσσας του Τριανταφυλλίδη. 26 Ωστόσο, όσον αφορά τη σύνθεση των λέξεων οι αναφορές που γίνονται είναι περιορισµένες και ενδεικτικές. Συστηµατική αναφορά σε αυτές γίνεται στο κεφάλαιο που αφορά το σχηµατισµό των λέξεων. Σε αυτό το κεφάλαιο ως σύνθετες ορίζονται οι λ.µ. οι οποίες δηµιουργούνται µε το συνδυασµό των θεµάτων δύο ανεξάρτητων λέξεων. Επίσης, οι συγγραφείς αποδέχονται την ύπαρξη στην ελληνική γλώσσα πολλών σύνθετων λ.µ. που αποτελούνται από δύο ξεχωριστές λέξεις και αναφέρονται στη σύνδεση των συστατικών της σύνθετης λ.µ. µε τη βοήθεια του συνδετικού φωνήεντος -ο-. Τέλος κλείνουν το παραπάνω κεφάλαιο της γραµµατικής τους προσθέτοντας ότι η αναφορά που γίνονται στο έργο τους όσον αφορά τις σύνθετες λ.µ. σε καµία 25 Για το θέµα αυτό βλ. και το άρθρο του Ευ. Πετρούνια «Πιο πίσω από τον Τριανταφυλλίδη; H νεοελληνική γραµµατική του Α. Τσοπανάκη.» στο περιοδικό Φιλόλογος (1995, 81: ). 26 This is the first comprehensive reference grammar of Modern Greek to have appeared since the pioneering work by Manolis Triandafyllidis and his collaborators, Nεοελληνική Γραµµατική (της ηµοτικής) [Modern Greek Grammar (of Demotic), Athens 1941]. Nothing to equal the magnitude, scope, accuracy and clarity of Triandafyllidis s grammar has appeared in the meantime, even in Greek. 26

27 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες περίπτωση δεν εξαντλεί την ποικιλία των τρόπων που υπάρχουν για το σχηµατισµό των σύνθετων λ.µ. στην ελληνική γλώσσα ([1997] 1999: 185), ενώ αποδέχονται το γεγονός ότι η σύνθεση αποτελεί σηµαντικό µέσο δηµιουργίας νέων λ.µ. σε κάθε γλώσσα. Βέβαια, από τις λ.µ. που αναφέρονται ως παραδείγµατα γίνεται σαφές ότι καταγράφουν λέξεις που χρησιµοποιούνται στην καθηµερινή γλώσσα χωρίς συστηµατικό τρόπο, ώστε να µπορούν να εξαχθούν συγκεκριµένα συµπεράσµατα όσον αφορά τον διαχωρισµό των σύνθετων λ.µ. από µη σύνθετες και τους ειδικότερες κανόνες που υιοθετούνται κατά τη διαδικασία αυτή πέρα από το βασικό ορισµό. Ως εκ τούτου παρουσιάζουν το φαινόµενο της σύνθεσης υιοθετώντας µία άκρως πρακτική µέθοδο και αναφέροντας ορισµένες πολύ συνηθισµένες για τον οµιλητή περιπτώσεις, όπως αυτές αναδύονται από τη χρήση 27 της γλώσσας. 6. Επιπροσθέτως, αξίζει στο σηµείο αυτό να γίνει λόγος για την πιο πρόσφατη έκδοση γραµµατικής της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, για τη Γραµµατική της Νέας Ελληνικής, οµολειτουργική Επικοινωνιακή (Κλαίρης-Μπαµπινιώτης: 2005) στην οποία γίνεται λόγος για τη διαδικασία σχηµατισµού των λέξεων στη ΝΕ και ειδικότερα για το φαινόµενο της σύνθεσης και τη σηµασία του για το σχηµατισµό των λέξεων. Στη γραµµατική αυτή επισηµαίνεται ότι οι σύνθετες λ.µ. προκύπτουν από τον συνδυασµό λέξεων, ενώ η γραµµατική κατηγορία της σύνθετης λ.µ. προσδιορίζεται στην περίπτωση των σύνθετων ονοµάτων και των σύνθετων ρηµάτων από το δεύτερο συστατικό (Κλαίρης-Μπαµπινιώτης, 2005: 95, 716). Συγκεκριµένα για τα σύνθετα ονόµατα αναφέρεται ότι προκύπτουν από τον συνδυασµό λέξεων που ανήκουν σε ορισµένες γραµµατικές κατηγορίες 28 και δίνονται συγκεκριµένα παραδείγµατα (Πίνακας 2): 27 Για µια ολοκληρωµένη κριτική παρουσίαση όλης της γραµµατικής βλ. στην ηλεκτρονική διεύθυνση 28 Μολονότι σε παλαιότερα συγγράµµατά του ο Μπαµπινιώτης (1969: 80-81) αναφέρεται στη δηµιουργία σύνθετων λ.µ. µε πρόθεση ως πρώτο συστατικό (άποψη την οποία ανασκεύασε αργότερα). 27

28 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες Πίνακας 2: Τα σύνθετα ονόµατα στη νέα ελληνική κατά τους Κλαίρη-Μπαµπινιώτη (2005: 95) α συνθετικό + β συνθετικό Όνοµα Επίθετο Επίρρηµα + όνοµα Αντωνυµία Αριθµητικό Τα σύνθετα ρήµατα στην ίδια γραµµατική για τους Κλαίρη και Μπαµπινιώτη προκύπτουν από τον συνδυασµό του ρήµατος ως β συνθετικού µε λέξεις που ανήκουν στις εξής γραµµατικές κατηγορίες (Πίνακας 3): Πίνακας 3: Τα σύνθετα ρήµατα στη νέα ελληνική κατά τους Κλαίρη-Μπαµπινιώτη (2005: 716) α συνθετικό + β συνθετικό Όνοµα Επίρρηµα Επίθετο + ρήµα Αριθµητικό Ρήµα Στη συγκεκριµένη γραµµατική γίνεται ξεκάθαρα λόγος για συµφυµατική παραγωγή, όταν η παραγωγή καινούργιων ονοµάτων ή ρηµάτων γίνεται µε στοιχεία τα οποία είτε δεν έχουν αυτόνοµη παρουσία στο λόγο ή ακόµα και αν έχουν, χρησιµοποιούνται µε περισσότερο ή λιγότερο διαφορετική σηµασία. Τα στοιχεία αυτά, όταν προηγούνται του θέµατος, λειτουργούν ως λεξικά προθήµατα, 28

29 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες ενώ όταν ακολουθούν, αποτελούν λεξικά επιθήµατα (2005: ) πάντως σε καµία περίπτωση τα ονόµατα και τα ρήµατα που δηµιουργούνται µε τη βοήθεια τέτοιων στοιχείων δε χαρακτηρίζονται ως σύνθετα. Ειδικότερα, γίνεται λόγος για λεξικά προθήµατα, όπως είναι τα αυτo-, αλληλο-, ψιλο-, µισο-, κουτσο-, ψευτο-, όπως αυτά που συναντά κανείς στις λ.µ. αυτοδιοικούµαι, αλληλο-βοηθιούνται, ψιλο-βρέχει, µισο-γεµίζω, κουτσο-τρώω, ψευτοβοηθάω και για λεξικά επιθήµατα όπως είναι τα -βολώ, -κοµώ, -κοπώ, -λογώ, - µανώ, -ποιώ, -σκοπώ, όπως αυτά που συναντά κανείς στις λ.µ. πετρο-βολώ, γηροκοµώ, γλεντο-κοπώ, τσιµπο-λογώ, λυσσο-µανώ, νοµιµο-ποιώ και ακτινο-σκοπώ, ενώ ήδη από την αρχή της µελέτης αυτής οι συγγραφείς αποσαφηνίζουν τη θέση τους επισηµαίνοντας ότι «αυτού του είδους τα λεξικά στοιχεία, σε αντίθεση µε τα συνήθη προσφύµατα (προθήµατα-επιθήµατα), τα αποκαλούµε λεξικά προθήµατα και λεξικά επιθήµατα, διακρίνοντας αντίστοιχα προσφυµατική (προθήµατα-επιθήµατα) και συµφυµατική παραγωγή (λεξικά προθήµαταλεξικά επιθήµατα). Τα λεξικά προθήµατα και τα λεξικά επιθήµατα θα µπορούσαν να θεωρηθούν και πρώτα ή δεύτερα συνθετικά, αντίστοιχα. Επειδή, όµως, εµφανίζουν επίδοση ανάλογη προς τα άλλα προθήµατα και επιθήµατα, τα εντάσσουµε στην παραγωγή» (2005: 77). Γενικά, στις ελληνικές γραµµατικές, µε ελάχιστες εξαιρέσεις τα τελευταία χρόνια, ως σύνθετες εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται, σύµφωνα µε τον Πετρούνια (2002: 28-29), οι λ.µ. που µόνο το δεύτερο συστατικό τους στοιχείο µπορεί να χαρακτηριστεί ως λεξικό µόρφηµα και κατά συνέπεια µπορεί να χαρακτηριστεί ως ελεύθερο, ενώ το πρώτο συστατικό τους στοιχείο είναι κάποιο δεσµευµένο λειτουργικό µόρφηµα. Κάτω από το πρίσµα αυτού του ορισµού ως σύνθετες χαρακτηρίζονται λ.µ. ξεκάθαρα παράγωγες, όπως για παράδειγµα οι λέξεις ξε-γράφω ή ά-κακος. Βέβαια, στη διεθνή και ιδιαίτερα στην αγγλική βιβλιογραφία, στην οποία γίνεται αναφορά στη συνέχεια, ο ορισµός των σύνθετων λ.µ. διαφοροποιείται από τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα λόγω του διαφορετικού τύπου της αγγλικής γλώσσας από µορφολογική άποψη. 29

30 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες Oι σύνθετες λεξικές μονάδες στην αγγλική βιβλιογραφία Αξιοσηµείωτος αριθµός µελετών πραγµατεύεται τη διαδικασία δηµιουργίας σύνθετων λ.µ., κυρίως στην αγγλική γλώσσα, 29 αλλά και στην ελληνική γλώσσα. Ορισµένες από τις πιο αντιπροσωπευτικές θα παρουσιαστούν στην παρούσα και στην επόµενη υποενότητα. Γιαυτό το λόγο και δεδοµένου ότι η αγγλική γλώσσα είναι όχι µόνο ευρέως διαδεδοµένη, αλλά και µία από τις περισσότερο χρησιµοποιηµένες γλώσσες στον κόσµο για τη συγγραφή επιστηµονικών µελετών, αποφασίστηκε να παρουσιαστεί στις βασικές του γραµµές το φαινόµενο του σχηµατισµού σύνθετων λ.µ., όπως αυτό περιγράφεται και αναλύεται στην αγγλική γλώσσα. Η αναφορά που ακολουθεί καλύπτει τον ορισµό του φαινοµένου της σύνθεσης, ενώ ειδικότερες επισηµάνσεις και αναφορές σε σχέση µε τη διαδικασία της σύνθεσης θα γίνουν στη συνέχεια της εργασίας και όπου αυτό κριθεί απαραίτητο. Αρχικά ο Matthews ([1974] 1991: 84) αναφέρει ότι η σύνθεση των λ.µ. σχετίζεται άµεσα µε τη σηµασία των λεξηµάτων (lexemes) 30 από τα οποία αποτελείται η σύνθετη λέξη και µε τη µεταξύ τους σχέση. Ως παράδειγµα παρουσιάζει τη λέξη boathouse και την αντίστροφη από αυτή houseboat θέλοντας να τονίσει τη σηµασιολογική διαφοροποίηση των δύο σύνθετων λ.µ., καθώς είναι εντελώς διαφορετική η σηµασία της σύνθετης λ.µ. boathouse (boat on house) από τη σύνθετη λ.µ. houseboat (house on boat). 31 To αξιοσηµείωτο στη συγκεκριµένη περίπτωση είναι ότι τα βασικά λεξήµατα είναι τα ίδια, BOAT και HOUSE. Οι σύνθετες λ.µ. ακολουθούν τον παρακάτω κανόνα σχηµατισµού (formation), 29 Η οποία είναι ιδιαίτερα διαδεδοµένη και γιαυτό το λόγο άλλωστε έχει πραγµατοποιηθεί σε αυτήν ένας πολύ µεγάλος αριθµός ερευνών. 30 Λέξηµα είναι το σύνολο των τύπων µιας λέξης που συνδέονται µε µία κοινή λεξική σηµασία και µπορούν να διαφοροποιούνται ανάλογα µε το γραµµατικό περιβάλλον στο οποίο η λέξη εµφανίζεται. Λεξήµατα, δηλαδή, είναι οι λέξεις που ληµµατογραφούνται στα λεξικά, ανεξάρτητα από τον τύπο που κατά σύµβαση η κάθε γλώσσα δίνει ως κεφαλή του λήµµατος (π.χ. στα ελληνικά λεξικά τα λεξήµατα ρηµάτων εµφανίζονται στο α ενικό του ενεστώτα οριστικής της ενεργητικής φωνής, ενώ σε άλλες γλώσσες εµφανίζονται στο απαρέµφατο). Π.χ. οι τύποι έγραφες, γραφτώ, γραµµένος κ.λπ. ανήκουν στο λέξηµα γράφω σύµφωνα µε το ορισµό του λεξήµατος στο ηλεκτρονικό λεξικό γλωσσολογικών όρων του ΚΕΓ ( για τον ορισµό του λεξήµατος βλ. και στους Spencer and Zwicky, (1998: 13). 31 Η σηµασιολογική διαφοροποίηση των δύο σύνθετων λ.µ. οφείλεται στη διαφορετική σειρά των λεξηµάτων από τα οποία αποτελούνται. Κατά αυτόν τον τρόπο η λ.µ. boathouse χρησιµοποιείται, για να δηλώσει το παράπηγµα ή το υπόστεγο στέγασης ή φύλαξης µικρού σκάφους, ενώ η λ.µ. houseboat, για να δηλώσει το πλωτό σπίτι. 30

31 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες [Χ] Ν + [Y] N [X+Y] N αλλά το µόνο που αλλάζει είναι η σειρά των λεξηµάτων (Χ= boat, Y= house X= house, Y=boat) η οποία προκαλεί και τη σηµασιολογική διαφοροποίηση. Όσον αφορά τη σηµασιολογική διαφοροποίηση η Downing (1977: 841) αναφέρεται στη διαφοροποίηση µεταξύ συµβατικών συνθέτων (conventional compounds), χαρακτηρίζοντας έτσι τα σύνθετα που βασίζονται σε µόνιµες, µη προβλέψιµες σχέσεις µιας περιοχής σηµασιολογικών τύπων όπως είναι οι σύνθετες λ.µ. bus-stop, small talk, oil refinery, teaching profession, night owl και άλλα και προσφάτως δηµιουργηµένων συνθέτων (newly-coined compounds) όπως είναι οι λ.µ. fork-spoon, head-hat, butler-maid. H ίδια διαπιστώνει, στη συνέχεια, ότι τα συµβατικά σύνθετα που ανήκουν στην κατηγορία των σύνθετων λ.µ. που περιγράφηκαν παραπάνω καταγράφονται στο λεξικό ως λεξήµατα και τους αποδίδονται σηµασίες ως ενότητες, µια και η σχέση σηµασίας που υφίσταται ανάµεσα στα συνθετικά µέρη των παραδοσιακών σύνθετων λ.µ. θεωρείται ως µόνιµη από τους οµιλητές, αφού, άλλωστε, αυτά τα ίδια συχνά µας εξυπηρετούν ad hoc για την απόδοση ονοµασίας σε οντότητες ή κατηγορίες που θεωρούνται άξιες ονοµασίας. Aπό την άλλη πλευρά τα προσφάτως δηµιουργηµένα σύνθετα, όπως κάθε άλλο προσφάτως δηµιουργηµένο (newly-coined) λέξηµα δεν είναι καταγεγραµµένα στο λεξικό ως ενότητες (δηλαδή ως σύνολο) και οι σηµασίες τους διαµορφώνονται σύµφωνα µε τη σηµασία των συστατικών τους µερών (ή αλλιώς των λ.µ. από τις οποίες αποτελούνται) και τα εκάστοτε συµφραζόµενα. Mε τον ορισµό των σύνθετων λ.µ. ασχολήθηκε και ο Bauer (1987: 11), ο οποίος αναφέρει ότι η σύνθεση είναι η διαδικασία του να βάλει κάποιος δύο λέξεις µαζί για να διαµορφώσει µία τρίτη, όπως συµβαίνει στα ακόλουθα παραδείγµατα: (19) paperclip (20) paper aeroplane (21) paper thin (22) (to) wallpaper (23) wastepaper (24) wastepaper basket 31

32 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες Οι παραπάνω λ.µ. ονοµάζονται σύνθετες, σύµφωνα µε τον Bauer, ανεξάρτητα από το µέρος του λόγου στο οποίο εντάσσεται η νέα λέξη και τον αριθµό των στοιχείων που απαιτούνται για τη δηµιουργία της και ανεξάρτητα από το αν γράφονται ως µια ή δύο λέξεις ή συνδέονται µε ενωτικό σηµείο. Ένα σύνθετο λέξηµα (1983: 28-29) µπορεί, σύµφωνα µε τα παραπάνω, να οριστεί ως το λέξηµα που αποτελείται από δύο ή περισσότερα θέµατα. Καθώς, µάλιστα, τα καθένα από τα θέµατα αποτελείται από τουλάχιστον µία ρίζα, µία σύνθετη λ.µ. πρέπει να δηµιουργείται από δύο τουλάχιστον ρίζες. Aν ένα από τα θέµατα από τα οποία αποτελείται η σύνθετη λέξη είναι και το ίδιο σύνθετο, τότε η σύνθετη λέξη, η οποία θα δηµιουργηθεί, θα αποτελείται από περισσότερες από δύο ρίζες, όπως συµβαίνει στη λέξη wastepaper basket. Γενικότερα για τον Bauer (1983: 18-19) οποιαδήποτε διαδικασία (όχι απαραιτήτως αναγκαία στον σχηµατισµό λέξεων) είναι παραγωγική (productive), 32 εάν µπορεί να χρησιµοποιηθεί συγχρονικά στην παραγωγή των νέων µορφών, και µη παραγωγική, εάν δεν µπορεί να χρησιµοποιηθεί συγχρονικά κατ αυτόν τον τρόπο. Άλλωστε, η παραγωγικότητα µπορεί επίσης να εξηγηθεί µε παράδειγµα από τον σχηµατισµό των λέξεων. Στα σύγχρονα γαλλικά το επίθηµα - ation µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την ονοµατοποίηση οποιουδήποτε ρήµατος σε - is 33 er (π.χ. marginal is er " προκειµένου να δηλώσει την αποδυνάµωση της επίδρασης κάποιου [µιας ιδέας] µε το να του παραχωρήσει λιγότερο κεντρική θέση" > marginal is ation "αποδυνάµωση τoυ αποτελέσµατος") και γίνεται κατά αυτόν τον τρόπο παραγωγικό. Το επίθηµα - ure, αφετέρου, το οποίο χρησιµοποιήθηκε για την ονοµατοποίηση των ρηµάτων (π.χ. coiff er "χτενίζω" > coiff ure "χτένισµα" brul er "καίω, ζεµατίζω" > brul ure "κάψιµο, ζεµάτισµα") δεν µπορεί τώρα πλέον να χρησιµοποιηθεί για τη δηµιουργία νέων ονοµατοποιήσεων, και είναι έτσι µη παραγωγικό (Guilbert, 1975: 178-9). Επίσης, ο Bauer υποστηρίζει ότι όλοι οι τοµείς της µορφολογίας έχουν ως 32 Στα αγγλικά, όπως σε πολλές άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, η προθηµατοποίηση είναι πάντα παραγωγική (derivational) ενώ η επιθηµατοποίηση µπορεί να είναι είτε παραγωγική (derivational) είτε κλιτική διαδικασία. Παραδείγµατος χάριν, στη λέξη un touch able s, το -able είναι ένα παραγωγικό επίθηµα, το un- είναι ένα παραγωγικό πρόθηµα, και - το s είναι ένα κλιτικό επίθηµα. 33 Το σύµβολο αυτό χρησιµοποιείται από τον Bauer για να διαχωρίσει µεταξύ τους τα µορφήµατα που χρησιµοποιούνται σε µία παραγωγική διαδικασία. 32

33 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες κοινό σηµείο το ότι ασχολούνται µε τη δοµή της µορφής των λέξεων, ενώ τόσο η παραγωγή όσο και η σύνθεση ασχολούνται µε το σχηµατισµό νέων λεξηµάτων. Ο ίδιος αναφέρει ότι «η απουσία σαφών διαχωριστικών γραµµών 34 ανάµεσα στην παραγωγή και στη σύνθεση σηµατοδοτεί τη διαχρονική µετατροπή ενός στοιχείου από λέξηµα σε επίθηµα ή από επίθηµα σε λέξηµα» 35 (1987: 35). Τη σύνθεση, όµως, ορίζει και η Bybee «ως διαδικασία σχηµατισµού µορφολογικά σύνθετων λ.µ., οι οποίες διαφέρουν από εκείνες που δηµιουργούνται µε τη διαδικασία της παραγωγής και της κλίσης υπό την έννοια ότι οι σύνθετες λ.µ. δεν αναλύονται σε θέµα ή ρίζα και παραθήµατα, αλλά σε περισσότερα από ένα θέµατα ή ρίζες» 36 (1985: 105). Εποµένως συνεπάγεται ότι τα στοιχεία από τα οποία αποτελούνται οι σύνθετες λ.µ. είναι περισσότερο λεξικά παρά γραµµατικά και σε κάθε περίπτωση πρόκειται για δύο ή περισσότερα λεξικά στοιχεία. Η σύνθεση ως διαδικασία µπορεί εύκολα να απεικονιστεί στην αγγλική γλώσσα, 37 όπου συνδυασµοί ουσιαστικού µε ουσιαστικό, επιθέτου µε ουσιαστικό και ουσιαστικού µε ρήµα παρατηρούνται συχνά. Παράδειγµα αποτελούν οι λέξεις: school bus, black board, babysit. Eιδικότερα για τη διαδικασία της σύνθεσης η Bybee υιοθετεί την άποψη ότι αυτή «διαφοροποιείται από όλες τις άλλες συνδυαστικές (combinatory) γλωσσικές διαδικασίες, γιατί διαθέτει τα χαρακτηριστικά τόσο της συντακτικής όσο και της λεξικής έκφρασης» (1985: 106). Με άλλα λόγια η σύνθεση µοιάζει µε τη σύνταξη στο ότι οι λ.µ. που συντίθενται υπάρχουν, επίσης, και ως 34 Πολλοί µελετητές έχουν εστιάσει στη δυσκολία διαχωρισµού µεταξύ τους των διαδικασιών της κλίσης, της παραγωγής και της σύνθεσης λ.µ. Βλ. για το συγκεκριµένο ζήτηµα Bauer (1978: 6), Kruisinga (1911: 1700), Koziol (1937: 75), Lyons (1977: 706). 35 Ο Bauer (1987: 35), στη συνέχεια, αναφέρει ως παράδειγµα τη µετατροπή ενός λεξικού µορφήµατος σε επίθηµα και ενός επιθήµατος σε λεξικό µόρφηµα -περίπτωση που είναι, σίγουρα, πιο σπάνια- καταγράφοντας την περίπτωση των αγγλικών επιθηµάτων -ism και -ology, τα οποία πλέον χρησιµοποιούνται ως λεξικά µορφήµατα, ιδιαίτερα όταν συναντούνται στον πληθυντικό αριθµό ως -isms και -ologies. Μάλιστα υπάρχει ακόµα και βιβλίο µε τον τίτλο Ιsms and Ologies. 36 Αδιαµφισβήτα οι όροι θέµα και ρίζα δεν είναι συνώνυµοι, καθώς ο πρώτος όρος αναφέρεται στη συγχρονική ανάλυση µιας λ.µ., ενώ ο δεύτερος στην ετυµολογική. ιάκριση της σηµασίας των παραπάνω όρων γίνεται από τις Brinton & Traugott (2005: 34), οι οποίες ορίζουν «τον όρο ρίζα ως τύπο (form) που αποτελεί φορέα πρωταρχικά λεξικής σηµασίας και δεν µπορεί να αναλυθεί περαιτέρω, ενώ τον όρο θέµα ως το λεξικό τύπο που αποµένει µετά την αφαίρεση της κλιτικής µορφολογίας». 37 Η αναφορά στη διαδικασία της σύνθεσης στην αγγλική γλώσσα συνδέεται άµεσα µε το γεγονός ότι η αγγλική γλώσσα λόγω της ευρείας διάδοσής της αποτελεί αντικείµενο µελέτης µεγάλου αριθµού γλωσσολογικών ερευνών. Αναλυτική παρουσίαση της διαδικασίας σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. στην αγγλική γλώσσα και των βασικών χαρακτηριστικών τους γίνεται και από τη Selkirk (1986: 13-57). 33

34 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες ανεξάρτητες λ.µ., γεγονός που συνεπάγεται ότι είναι ολοκληρωµένες λ.µ. από φωνολογική και σηµασιολογική άποψη. Η σύνθεση, βέβαια, µοιάζει και µε τη λεξική έκφραση στο ότι η λ.µ. που δηµιουργείται είναι µία λέξη, της οποίας η σηµασία δεν είναι προβλέψιµη από τη σηµασία των συστατικών της. Ακόµα και αν η σύνθεση λ.µ. µπορεί να θεωρηθεί παραγωγική διαδικασία υπό την έννοια ότι νέες σύνθετες λ.µ. δηµιουργούνται ελεύθερα, οι λ.µ. που δηµιουργούνται µε τη διαδικασία της σύνθεσης είναι λεξικοποιηµένες 38 και σε ορισµένες περιπτώσεις τείνουν σταδιακά να χάσουν τη σηµασιολογική και φωνολογική τους διαφάνεια. Σηµειωτέον ότι όσον αφορά την ύπαρξη λ.µ. που βρίσκονται ανάµεσα στα όρια της παραγωγής και της σύνθεσης η Bybee (1985: 106) αναφέρεται στη σχέση της σύνθεσης µε την παραγωγική µορφολογία και στο γεγονός ότι ένα συνθετικό συστατικό µπορεί να µετατραπεί σε παραγωγικό πρόθηµα ή επίθηµα, εάν αυτό συµβεί σε έναν µεγάλο αριθµό συνδυασµών. Για παράδειγµα το αγγλικό επίθηµα -ly, όπως αυτό συναντάται στα επιρρήµατα friendly, manly, kingly κ.τ.λ., διαµορφώθηκε κατά αυτόν τον τρόπο προερχόµενο από ένα παλαιότερο συνθετικό όµοιο µε τις σύγχρονες σύνθετες λέξεις, οι οποίες έχουν ως δεύτερο συνθετικό το like, όπως είναι τα child-like, god-like και phantom-like. Σύµφωνα, µάλιστα, µε το λεξικό της Οξφόρδης, η σηµασία του επεκτάθηκε και ενώ αρχικά σήµαινε αυτός-ή-ό που έχει την εµφάνιση στη συνέχεια απέκτησε τη σηµασία του αυτός-ή-ό που έχει τις κατάλληλες ιδιότητες να. Άλλωστε, «η σύνθεση δεν αποτελεί διαδικασία που χρησιµοποιούν όλες οι γλώσσες. Κάποιες γλώσσες, όπως είναι για παράδειγµα η γαλλική και η ισπανική έχουν λίγες ή καθόλου σύνθετες λέξεις, ενώ άλλες, όπως είναι η γερµανική και η ολλανδική, παρουσιάζουν εκτενή χρήση των σύνθετων λ.µ.» (Bybee, 1985: 106). Ο Scalise, από την άλλη, επηρεασµένος στις µελέτες του (1986, 1990), σύµφωνα µε τη Γιαννουλοπούλου (2000: 73), από τη θεωρητική πρόταση του Aronoff (1976), αποδέχεται, σύµφωνα µε τη θεωρία της Γενετικής 38 Για αναλυτικότερη περιγραφή της διαδικασίας της λεξικοποίησης βλ. στην ενότητα

35 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες Μετασχηµατιστικής Γραµµατικής 39 την ύπαρξη µιας µορφολογίας βασισµένης σε λέξεις και όχι σε µορφήµατα (1986: 8, 1990: 120) «υπό τον όρο, όµως, ότι η έννοια της λέξης δεν ταυτίζεται αναγκαστικά µε την έννοια της υπαρκτής λέξης του Aronoff». Ως εκ τούτου το Λεξικό αποτελείται µόνο από απλές λέξεις, χωρίς να υπάρχει χώρος πουθενά σε αυτό ούτε για τις παράγωγες ούτε για τις σύνθετες λ.µ. Γιαυτό το λόγο οι µη απλές λ.µ. σχηµατίζονται µε τη βοήθεια κανόνων. Στο σχήµα που ακολουθεί απεικονίζονται µε παραστατικό τρόπο οι κανόνες σύµφωνα µε τους οποίους σχηµατίζονται οι σύνθετες λ.µ. Στο ιεραρχοποιηµένο µοντέλο του Scalise (1986: 97) προηγούνται οι κανόνες παραγωγής µη απλών λ.µ. και έπονται οι παρακάτω κανόνες σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. Σχήµα 1: Κανόνες σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. κατά τον Scalise (1986: 97) CR S [[WORD] X # # [WORD] Y ] Y [[WORD] X # # [STEM] sy ] Y [[STEM] sx # # [WORD] Y ] Y [[STEM] sx # # [STEM] sy ] Y Στο παραπάνω σχήµα ως CR s αναφέρονται οι κανόνες σχηµατισµού σύνθετων λ.µ., ενώ ο συµβολισµός # # δηλώνει την ύπαρξη ενός ορίου που µπλοκάρει τη σηµασιολογική και φωνολογική διαδικασία της συγχώνευσης µεταξύ της λέξης 1 και της λέξης 2. Γίνεται πλέον φανερό ότι για τη γενετική σχολή η εφαρµογή των κανόνων σύνθεσης του Λεξικού συνενώνει τις µονάδες του Λεξικού µε τη µορφή γραµµικών ακολουθιών, ενώ στο παραπάνω σχήµα καταγράφονται µόνο οι παραγωγικοί κανόνες σχηµατισµού σύνθετων λ.µ., οι οποίοι παράγουν δοµές της µορφής # #. Τα εσωτερικά όρια των λέξεων οριοθετούνται σύµφωνα µε τους ισχύοντες κανόνες σχηµατισµού λέξεων. Στα εξωτερικά όρια 39 ΓΜΓ από εδώ και στο εξής. 35

36 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες η διαδικασία αυτή πραγµατοποιείται από µια ειδική σύµβαση εισαγωγής ορίου (Boundary Insertion Convention) 40 (Scalise, 1986: 98). Επιπροσθέτως, εφαρµόζεται η συνθήκη του ορθού σχηµατισµού (well formedness condition), 41 όπως αυτή έχει απεικονιστεί στο σχήµα 1, η οποία καθιστά δυνατή, τουλάχιστον στην αγγλική γλώσσα, την πρόβλεψη της εξωτερικής συντακτικής κατηγορίας των σύνθετων λ.µ. Ο Aronoff (1994: 16) διαχωρίζει την παραγωγή από τη σύνθεση. Για τον Aronoff η σύνθεση συνδέεται µε τον σχηµατισµό λεξηµάτων, 42 αλλά δεν αποτελεί µορφολογική διαδικασία υπό την έννοια ότι δε συνεπάγεται καθορισµένη µορφολογική πραγµάτωση. Αντιθέτως, η σύνθεση είναι µια διαδικασία σχηµατισµού λεξηµάτων που λειτουργεί αρχικά σε επίπεδο συντακτικών κατηγοριών χωρίς να αναφέρεται στο µορφολογικό περιεχόµενο της λ.µ. που δηµιουργείται. Έτσι η πρωτοτυπική αγγλική σύνθετη λέξη είναι αυτή στην οποία ένα ουσιαστικό ενώνεται µε ένα άλλο, για να δηµιουργήσουν ένα τρίτο : [[ ] N [ ] N ] N 40 H οποία στη βιβλιογραφία αποδίδεται µε τη συντοµογραφία BIC. Σύµφωνα µε την παραπάνω σύµβαση το όριο # εισάγεται αυτόµατα στην αρχή και στο τέλος της µέγιστης σειράς γραµµάτων (string) που µπορεί να ενταχτεί σε οποιαδήποτε Μεγάλη Λεξική Κατηγορία (X). Ως παράδειγµα αναφέρεται η ακόλουθη διαδικασία παραγωγής για το ουσιαστικό sincerity: W [sincere]a DR [sincere]a + ity]n BIC [#[sincere]a + ity]n#] Στην παραπάνω διαδικασία παραγωγής η λέξη (word) συµβολίζεται µε το W, η αρχική λεξική κατηγορία στην οποία ανήκει η λέξη, δηλαδή η κατηγορία των επιθέτων, συµβολίζεται µε το Α (adjective), ενώ η κατηγορία στην οποία εντάσσεται η παράγωγη λέξη, που είναι ουσιαστικό, µε το σύµβολο N (noun). Tέλος, οι συντοµογραφίες DR και BIC αποδίδονται ως κανόνας παραγωγής (derivation rule) και σύµβαση εισαγωγής ορίου (Boundary Insertion Convention) αντιστοίχως. Συνοψίζοντας, κρίνεται χρήσιµο να αναφερθεί ότι κατά την παραπάνω διαδικασία παραγωγής λ.µ. το εσωτερικό όριο της παράγωγης λ.µ. + υποδηλώνει ότι η λ.µ. έχει εσωτερική δοµή, ενώ η σύµβαση εισαγωγής ορίου (BIC) καθορίζει τα εξωτερικά όρια της παράγωγης λ.µ. και τη λεξική κατηγορία στην οποία ανήκει (Scalise, 1986: 77-78). 41 Σύµφωνα µε τη συνθήκη του ορθού σχηµατισµού (well formedness) είναι δυνατό να προβλεφθεί -τουλάχιστον για την αγγλική γλώσσα και κατ επέκταση για όσες γλώσσες η κεφαλή βρίσκεται στο δεξιό τµήµα της λέξης- η γραµµατική κατηγορία στην οποία ανήκει κάθε µη απλή λ.µ. µετά το σχηµατισµό της, σύµφωνα µε τη γραµµατική κατηγορία στην οποία ανήκει η κεφαλή της. Για παράδειγµα, σε µια λ.µ. που σχηµατίζεται µε τη συνένωση ενός συστατικού Χ που αποτελεί το αριστερό τµήµα της λ.µ. και ενός συστατικού Υ που αποτελεί το δεξί τµήµα της λ.µ., το Υ χαρακτηρίζεται ως κεφαλή της και καθορίζει τη γραµµατική κατηγορία στην οποία εντάσσεται η µη απλή λ.µ. που έχει σχηµατιστεί (Scalise, 1986: 96-97). 42 Σύµφωνα µε τον Aronoff (1994: 11) το λέξηµα είναι (ένα δυναµικό ή ενεργό) µέλος µιας µεγάλης λεξιλογικής κατηγορίας διαθέτοντας και µορφή και σηµασία, χωρίς όµως να είναι τίποτε από αυτά και χωρίς να υπάρχει έξω από συγκεκριµένα συντακτικά συµφραζόµενα. Στην πραγµατικότητα, το λέξηµα σε οποιαδήποτε µορφή του εµφανίζεται µέσα σε πρόταση, σε γραµµατικά και πραγµατολογικά συµφραζόµενα. 36

37 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες Πουθενά, ωστόσο, δε γίνεται λόγος για τη µορφή κανενός από τα ουσιαστικά. Το ίδιο συµβαίνει και µε άλλες περιπτώσεις δηµιουργίας σύνθετων λ.µ. Η σύνθεση κάτω από αυτό το σκεπτικό είναι διαδικασία εσωτερικής σύνταξης του λεξήµατος (lexeme-internal syntax), όπως επισηµαίνεται από τον Anderson (1992: ). Σε πιο πρόσφατη αγγλική βιβλιογραφία (Joannopoulou, 2000: 32-33) οι σύνθετες λ.µ. ορίζονται ως λεξήµατα τα οποία αποτελούνται από δύο ή περισσότερους ελεύθερους τύπους-θέµατα (forms) και παραθέτονται ως παραδείγµατα οι λ.µ. blackbird, green house, mother-in-law, ενώ επισηµαίνεται ότι η σηµασία τους δεν είναι πάντοτε προβλέψιµη µε βάση τη σηµασία των συστατικών στοιχείων που τις αποτελούν. Η συγγραφέας παραδέχεται ότι υφίσταται δυσκολία στον ακριβή προσδιορισµό του όρου και υποστηρίζει ότι µετά από έρευνα έχει διατυπωθεί η άποψη πως εάν ο τόνος βρίσκεται στο πρώτο τµήµα της σύνθετης λ.µ., τότε επιτρέπεται να γίνεται λόγος για πραγµατικό λεξικό σύνθετο. Για παράδειγµα η λέξη armchair θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως σύνθετη λ.µ., ενώ η λ.µ. chocolate cake, η οποία τονίζεται στη λέξη cake, δε θα µπορούσε. Ωστόσο, από τη στιγµή που η λέξη chocolate cake θεωρείται ως λ.µ. µε δικό της νόηµα, θα µπορούσε να υιοθετηθεί η άποψη ότι είναι σύνθετη. Στην αγγλική γλώσσα, έχει διαπιστωθεί ότι η µόνη κλιτική µορφολογία που µπορεί να εφαρµοστεί σε ένα σύνθετο ουσιαστικό είναι αυτή που σχετίζεται µε τη µορφολογία του ουσιαστικού, όπως ο πληθυντικός του επιθήµατος (the plural suffix) : blackbird blackbirds, mother-in-law mothers-in-law. Ο Allan (1986: 231) επισηµαίνει ότι η µορφολογική µεταβολή στις σύνθετες λ.µ. δεν επιτρέπεται (για παράδειγµα είναι σωστή η έκφραση she is a stay-at-home και όχι *she is a stays-at-home). Eπιπροσθέτως, άλλα λεξήµατα δεν είναι δυνατό να αντικατασταθούν από σύνθετες λ.µ. (το σύνθετο equal opportunity employer δεν µπορεί να µετατραπεί σε *equal in opportunity employer). Άλλωστε, κατά τον Allan, τα πιο συνηθισµένα σύνθετα, στην αγγλική γλώσσα είναι αυτά που αποτελούνται από δύο ουσιαστικά που συµπεριφέρονται ως µία σηµασιολογική µονάδα της οποίας η σηµασία είναι διαφορετική εν τέλει από τη σηµασία καθεµιάς από τις δύο λ.µ. που την 37

38 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες αποτελούν, όπως στη λέξη footnote. Ωστόσο, όλα τα είδη των συνδυασµών είναι πιθανά και µάλιστα ορισµένες φορές οι σύνθετες λ.µ. αποτελούνται από αρκετά µέρη (παραδείγµατος χάρη second-class citizen). Τέλος, ο Booij (2005: 5, 75, 85) ορίζει τη σύνθεση ως τη διαδικασία κατά την οποία τα συστατικά της σύνθετης λ.µ. είναι τα ίδια λεξήµατα και προκειµένου να δηλώσει µε τη χρήση παραδείγµατος το διαφορετικό τρόπο σχηµατισµού των σύνθετων από τις παράγωγες λ.µ. αναφέρει το εξής: H παραγωγική κατάληξη (επίθηµα) -ity δεν αποτελεί λέξηµα και ως εκ τούτου η λ.µ. TAXABILITY χαρακτηρίζεται ως παράγωγη. Η λεξική µονάδα, όµως, INCOME TAX, χαρακτηρίζεται ως σύνθετη καθώς και τα δύο συστατικά της, και το ΙNCOME και το ΤΑΧ θεωρούνται λεξήµατα. Mε άλλα λόγια, σύµφωνα µε τον Booij, η διαδικασία του σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. αναφέρεται στο συνδυασµό δύο λέξεων, κατά τον οποίο η µία λέξη προσδιορίζει τη σηµασία της άλλης που αποτελεί την κεφαλή της σύνθετης λ.µ. Το δεδοµένο αυτό συνεπάγεται ότι τέτοιου είδους σύνθετες λ.µ. έχουν δυαδική δοµή. Στη συνέχεια, ο ίδιος µελετητής αναφέρει παραδείγµατα σύνθετων λ.µ. από διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες: (25) Oλλανδικά: huis-vrow νοικοκυρά (26) Γερµανικά: Rot-licht κόκκινο φανάρι (27) Ελληνικά: organo-pektis οργανοπαίχτης (28) Ουγγρικά: város-háza δηµαρχείο (29) Λατινικά: perenni-servus αιώνιος σκλάβος Συµπερασµατικά, αρχικά στην αγγλική -και, όπως θα φανεί και στη συνέχεια, στην ελληνική βιβλιογραφία- όταν γίνεται λόγος για σύνθετες λ.µ. πλέον νοούνται οι λ.µ. οι οποίες αποτελούνται από τουλάχιστον δύο ελευθερώσιµα ή ελεύθερα λεξικά µορφήµατα, το καθένα από τα οποία είναι φορέας ανεξάρτητης σηµασίας η δε σύνθετη λ.µ. που δηµιουργείται χαρακτηρίζεται σε αρκετές περιπτώσεις από σηµασιολογική αδιαφάνεια, καθώς συχνά η σηµασία της δεν είναι προβλέψιµη από τη σηµασία των συστατικών της. 38

39 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες Ωστόσο, επειδή υφίστανται ουσιαστικές διαφορές ανάµεσα στη διαδικασία σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. στην αγγλική και στην ελληνική γλώσσα, ακολουθεί στη συνέχεια παρουσίαση των σηµαντικότερων αναφορών που έχουν γίνει µέχρι σήµερα για τις σύνθετες λ.µ. στην ελληνική βιβλιογραφία Oι σύνθετες λεξικές μονάδες στην ελληνική βιβλιογραφία Το παλαιότερο σύγγραµµα στο οποίο γίνεται εκτενής µελέτη των σύνθετων λ.µ. είναι του Γ. Τσερέπη και εκδόθηκε το Στον πρόλογο του έργου αυτού ο Τσερέπης αναφέρει χαρακτηριστικά όσον αφορά τις σύνθετες λ.µ. τά σύνθετα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης εἵλκυσαν τήν ἰδιαιτέραν προσοχήν τῶν ἐρευνητῶν, ἅτε διακρινόµενα τῶν συνθέτων πασῶν τῶν ἄλλων συγγενῶν γλωσσῶν κατά τήν ἀφθονίαν τῶν τύπων καί τήν περί τήν σηµασίαν λεπτότητα καί ποικιλίαν. Μάλιστα ο ίδιος αναφέρει ότι µε τις σύνθετες λ.µ. της ελληνικής γλώσσας είχαν ασχοληθεί µε χρονολογική σειρά πριν από αυτόν ο F. Justi (1861), ο R. Rödiger (1866), o Berch (1866), o W. Clemm (1867), o F. Heerdegen (1868), o G. Schönberg (1869), o Ed. Weissenborn (1870), o F. Fedde (1871), o R. Westphal (1872), o G. Meyer ( ), o K. Zacher (1873), o Fr. Stolz (1874), o F. Schaper (1874), o L. Schröder (1874), ο W. Clemm (1875) και ο Fr. Fuegner (1878). Ειδικότερα, το πρώτο τεύχος του έργου του, το οποίο είναι το µόνο στο οποίο έχουν πρόσβαση οι µελετητές, είναι αφιερωµένο στο ονοµατικό πρώτο συνθετικό των σύνθετων λ.µ., το οποίο, κατά τον Τσερέπη (1880: 17-18) θα είναι είτε κλιτό όνοµα και µάλιστα ουσιαστικό ή επίθετο ή σε κάποιες περιπτώσεις αντωνυµία ή τέλος κάποιο άκλιτο µέρος του λόγου. Αναφέρει, µάλιστα, χαρακτηριστικά ότι στις ινδογερµανικές γλώσσες «τό καθαρόν θέµα τοῦ ὀνόµατος τίθεται ὡς πρῶτον συνθετικόν ἄνευ πτωτικοῦ τινος σηµείου» (1880: 18). Σηµειώνει, επίσης, ότι ο κανόνας αυτός τηρείται και στις γερµανικές και στις σλαβικές γλώσσες, εφαρµόζεται αυστηρά στη σανσκριτική γλώσσα, ενώ τηρείται στις περισσότερες από τις σύνθετες λ.µ. στην ελληνική γλώσσα. Ακολούθως ο Τσερέπης κάνει λόγο για την ύπαρξη του «συνθετικού φωνήεντος» (1880: 19-38). Προσθέτει ότι το συνθετικό στοιχείο αποτελεί στοιχείο διάκρισης της γνήσιας από τη νόθα σύνθεση, αν και δεν παραλείπει να 39

40 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες αναφέρει ότι «Αἱ γνῶµαι τῶν παραδεχοµένων συνθετικόν φωνῆεν διχάζονται. Οἱ µέν θεωροῦσιν αὐτό ὥς τι οὐσιῶδες, διά τήν σηµασίαν τοῦ συνθέτου, οἱ δέ ἐξηγοῦσιν αὐτό ἐξ εὐφωνικῶν λόγων» (1880: 19). Εν τέλει διατυπώνει την άποψη ότι από τον Rödiger (1866) και µετά οι µελετητές που ασχολήθηκαν µε το φαινόµενο της σύνθεσης αρνήθηκαν την ύπαρξη του συνθετικού φωνήεντος 43 αποδίδοντάς το στο θέµα του πρώτου συνθετικού και διαφωνώντας ακόµα και ως προς τον τρόπο µε τον οποίο αυτό αποδίδεται στο πρώτο συνθετικό της σύνθετης λ.µ. Γιαυτό το λόγο ο Τσερέπης (1880: 23-96) παρουσιάζει αναλυτικά κατά περίπτωση κάθε φωνήεν που θεωρείται ότι αντικαθιστά το συνθετικό φωνήεν κατά τη διαδικασία σχηµατισµού των σύνθετων λ.µ. Ο ίδιος τονίζει ότι τα γνήσια σύνθετα διαφέρουν από τα νόθα ως προς το ότι το πρώτο συνθετικό στοιχείο των γνήσιων σύνθετων λ.µ. είναι ένα καθαρό θέµα, ενώ στα νόθα σύνθετα το πρώτο συνθετικό στοιχείο είναι µία πτώση (1880: 13). Ακολούθως περιγράφει αναλυτικά τις µεταβολές που υφίσταται το θέµα του πρώτου συνθετικού κατά το σχηµατισµό της σύνθετης λ.µ. και τις µορφές που µπορεί να έχει το πρώτο συνθετικό στοιχείο αναφερόµενος και στο άκλιτο πρώτο συνθετικό (1880: ). Μάλιστα στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγει τις προθέσεις, τα επιρρήµατα, τα αχώριστα επιρρήµατα 44 και τα αριθµητικά (1880: ). Χωρίς αµφιβολία το έργο του Τσερέπη αποτελεί µια από τις συστηµατικότερες προσπάθειες περιγραφής και συστηµατικής ανάλυσης της διαδικασίας σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. κυρίως λόγω της διαχρονικής προσέγγισης του φαινοµένου της σύνθεσης που επιχειρείται, καθώς συγκεντρώνει και αριθµεί παραδείγµατα σύνθετων λ.µ. από τα κείµενα του Οµήρου και τα έργα των µεγάλων κλασικών συγγραφέων, έργων ιδιαίτερα δηµοφιλών κατά την εποχή του. Πολύ αργότερα, o Παπαγεωργίου (1976: 207) ορίζει τις σύνθετες λέξεις ως λέξεις που προέρχονται από τη συγχώνευση δύο ή περισσότερων λέξεων επισηµαίνοντας, βέβαια, ότι η ελληνική γλώσσα ανήκει στις γλώσσες εκείνες που ξεχωρίζουν για το µεγάλο αριθµό των σύνθετων λέξεών τους, αλλά και την ποικιλία των µορφών σύνθεσης. 43 Άποψη που θα καταρριφθεί από τους µετέπειτα γλωσσολόγους. 44 Στα αχώριστα επιρρήµατα συγκαταλέγονται το δυσ-, το αν- το στερητικό, το α- το αθροιστικό ή επιτατικό, το νη-, το αρι- και το ερι-. 40

41 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες Όσον αφορά τη σηµασία της σύνθετης λ.µ. που δηµιουργείται, αυτή, όπως αναφέρει, είτε παραµένει η ίδια (1976: ), καθώς οι λέξεις που αποτελούν τη σύνθετη λ.µ. διατηρούν τη σηµασία τους είτε υπάρχει περίπτωση η σύνθετη λ.µ. που έχει δηµιουργηθεί να µη συµφωνεί σηµασιολογικά µε τα κατά παράταξη εκφερόµενα συνθετικά της στοιχεία, δηλαδή τις ξεχωριστές λέξεις από τις οποίες αποτελείται. Ως παράδειγµα αναφέρεται η λέξη ξυλοκοπώ, η οποία δε σηµαίνει σε καµία περίπτωση κόβω (κόπτω) ξύλα. Ο µελετητής υποστηρίζει για τη σύνθεση ότι «εκεί όπου το προβάδισµα εξακολουθεί να το έχει η ΑΕ είναι οι σύνθετες λέξεις µε αχώριστα µόρια και προπάντων λέξεις-όροι της Επιστήµης, της Τεχνικής και άλλες λόγιες λέξεις» (1976: 208). Για το λόγο αυτό εύλογο θεωρείται το γεγονός ότι χαρακτηρίζονται ως σύνθετες λ.µ., οι λ.µ. στις οποίες το πρώτο συνθετικό στοιχείο είναι ένα αχώριστο µόριο ή πρόθεση. Αναφέρεται ότι πολλές σύνθετες αρχαίες ελληνικές λέξεις χρησιµοποιούνται και διεθνώς, ενώ σε πολλές περιπτώσεις σηµειώνεται ότι πρόκειται για νέες λέξεις µε βάση το τυπικό της ΑΕ 45 µε τη συµβολή των οποίων δηµιουργούνται νέες ή διαφοροποιηµένες ως προς τη σηµασία λ.µ. -οι οποίες, όµως, σύµφωνα µε τις πιο πρόσφατες µελέτες της γλωσσολογικής έρευνας δεν µπορούν να χαρακτηριστούν ως σύνθετες-. Κάτω από αυτό το σκεπτικό χαρακτηρίζονται ως σύνθετες λ.µ. οι λέξεις µέθοδος, περίοδος, σύστηµα, πρόγραµµα, αστροναυτική, βιολογία, ηλεκτρόνιο, τηλέφωνο, αεροδυναµική και γενικότερα οι λ.µ. που έχουν ως πρόθηµα τις προθέσεις αντί, περί, παρά, εν συν, υπό, υπέρ, το στερητικό α και άλλα. Επιπροσθέτως, γίνεται λόγος για υβρίδες λέξεις, όπως η λέξη τηλεόραση (1976: 208), η οποία είναι διεθνώς καθιερωµένη µε βάση τη λατινογενή µορφή televisio, αλλά χαρακτηρίζεται ως λέξη υβρίδα από το ελληνικό τηλε- 46 που σηµαίνει µακριά και το λατινικό visio που σηµαίνει θέαµα, όραµα. Ο Παπαγεωργίου, ακολουθώντας τον Τριανταφυλλίδη, χωρίζει τη σύνθεση σε γνήσια και καταχρηστική.«γνήσια λέγεται η σύνθεση, όταν τα συνθετικά στοιχεία της σύνθετης λέξης συγχωνεύονται σε καινούργια λέξη» (1976: 213), όπως στη λέξη τρεµοσβήνω (τρέµω + σβήνω), ενώ καταχρηστική σύνθεση έχουµε, «όταν τα 45 Πρόκειται στην περίπτωση αυτή για τη δηµιουργία λ.µ. µε τη βοήθεια µεταφραστικών δανείων ή διεθνισµών. 46 Σε πιο πρόσφατες έρευνες (Γιαννουλοπούλου, 2000: 178) το τηλε- χαρακτηρίζεται ως σύµφυµα. 41

42 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες συστατικά στοιχεία της σύνθετης λέξης παραµένουν αµετάβλητα, εκτός του τονικού σηµείου, το οποίο συχνά αλλάζει θέση» (1976: 213). Ένα από τα παραδείγµατα που αναφέρονται είναι η λέξη Νεάπολη ( έα + πόλη). Ωστόσο, ο ίδιος σηµειώνει ότι στη γνήσια σύνθεση η λέξη που δηµιουργείται παρουσιάζει συνήθως µορφολογικές αλλαγές είτε στην κατάληξη όλης της λέξης είτε στην κατάληξη του πρώτου και των άλλων 47 συνθετικών, στον τονισµό, 48 ακόµη και στο γένος και τον αριθµό. Για παράδειγµα η λέξη αµπελοχώραφο προκύπτει από τη σύνθεση των λέξεων αµπέλι + χωράφι και αποτελεί κλασική περίπτωση µορφολογικής αλλαγής στο τέλος της λέξης. Επιπροσθέτως, σύµφωνα µε τον Παπαγεωργίου, στη γνήσια σύνθεση πολύ συχνά παρατηρούνται αλλαγές και στη σηµασία της σύνθετης λέξης σε σχέση µε τη σηµασία που είχαν οι λέξεις-συστατικά της πριν σχηµατίσουν µαζί µια νέα λ.µ. Σηµαντικός αριθµός µελετών και άρθρων στην ελληνική βιβλιογραφία για το φαινόµενο της σύνθεσης στη ΝΕ έχει γραφτεί από την Αναστασιάδη-Συµεωνίδη και τη Ράλλη. Η πρώτη, ακολουθώντας τις εξελίξεις στον τοµέα της γλωσσολογικής έρευνας σε σχέση µε τον ορισµό των µη απλών λεξικών µονάδων, ορίζει τη σύνθεση ως πράξη δηµιουργίας ενός συνθέτου, ενώ ως σύνθετο (1996: 97) τη λ.µ. που αποτελείται από δύο ή περισσότερα ελευθερώσιµα 49 ή ελεύθερα λεξικά µορφήµατα. Ειδικότερα αναφέρει (2000: 130) ότι τα µονολεκτικά σύνθετα είναι λ.µ. όπου συνδυάζονται δύο λεξικά µορφήµατα, π.χ: σοκολατ-ό-παιδ(o) ή υδρ-ατµ(ός) και προσθέτει «γιαυτόν το λόγο ο δάσκαλος της ελληνικής ως Γ2 θα χρειαστεί να διδάξει-όχι βέβαια µε τρόπο ρητό και χωρίς να κάνει χρήση ορολογίας- τις σηµασιολογικές σχέσεις που ανιχνεύουµε στα σύνθετα, που σχετίζονται και µε τη σειρά των συνθετικών, δηλ. των λεξικών µορφηµάτων που απαρτίζουν το σύνθετο» (2000: 134). Η ίδια γλωσσολόγος κάνει λόγο για συµφυµατοποίηση (confixation), «της οποίας προϊόν είναι η συµφυµατική λέξη (confixé)» (1986β: 51-52) και ορίζει τη συµφυµατική λέξη ως τη λ.µ. που αποτελείται από δύο ή περισσότερα 47 Όπου υπάρχουν περισσότερα από ένα συνθετικά. 48 Ειδικότερα για το θέµα του τονισµού των σύνθετων λ.µ. βλ. στη σελ Ο όρος αυτός αναφέρεται στα µορφήµατα που ταυτίζονται µε το θέµα κλιτής λέξης ή που γίνονται αυτόνοµα λεξήµατα µε την προσθήκη σε αυτά κλιτικού παραθήµατος (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 1996: 104, Ράλλη, 1989: 207). 42

43 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες συµφύµατα, π.χ υδρ-ο-χόος. Εξάλλου ως σύµφυµα ορίζει κάθε δεσµευµένο λεξικό µόρφηµα λόγιας προέλευσης αναφέροντας ως παραδείγµατα τα -ποι(ώ), -κτόν(oς), -υδρ- (1996: 97) ενώ αποδέχεται ότι «δεν είναι πάντα ευδιάκριτα τα όρια ανάµεσα στην παραγωγή, τη σύνθεση και τη συµφυµατοποίηση είτε µε µορφολογικά κριτήρια είτε µε σηµασιολογικά» (1996: 98). Κατά τη Ράλλη (2005: 164) «ως σύνθεση ορίζεται η διαδικασία που δηµιουργεί µορφολογικά πολύπλοκα στοιχεία από τουλάχιστον δύο θέµατα». Η σύνθεση χαρακτηρίζεται ως εξαιρετικά παραγωγική διαδικασία στη ΝΕ, καθώς χρησιµοποιείται ιδιαίτερα στην παραγωγή νεολογισµών 50 βέβαια, τα προϊόντα της διαδικασίας της σύνθεσης, δηλαδή οι σύνθετες λέξεις έχουν όλα τα χαρακτηριστικά του στοιχείου που αποκαλείται λέξη. Έχουν, δηλαδή, έναν τόνο, συγκεκριµένη σηµασία που δεν πηγάζει πάντα από τις σηµασίες των επιµέρους συστατικών και αποτελούνται από συστατικά που δεν είναι πάντα ολόκληρες λέξεις. Η ίδια, ωστόσο, γλωσσολόγος δε δίνει έµφαση στη σηµασιολογική διαφάνεια ή αδιαφάνεια των σύνθετων λ.µ. όσο στη συγχρονική ανάλυση των σύνθετων λ.µ. - µολονότι αναφέρει ότι τα σύνθετα παρουσιάζουν σηµασιολογική αδιαφάνεια, καθώς η τελική σηµασία τους είναι πολλές φορές διαφορετική από τη σηµασία των επιµέρους συνθετικών µερών τους (2005: 165). Όσον αφορά τις περιπτώσεις των λ.µ. που δεν µπορούν µε σαφή κριτήρια να ενταχτούν ούτε στις παράγωγες ούτε στις σύνθετες λ.µ. η γλωσσολόγος σε δηµοσίευσή της το αναφέρει ότι η ανεξάρτητη εµφάνιση µιας µορφής, που συναντάται ως συνθετικό µέρος σε σύνθετες λέξεις, δεν είναι το απόλυτο κριτήριο, για να χαρακτηριστεί η λέξη σύνθετη. Το στοιχείο αυτό θέτει σε αµφισβήτηση τον ορισµό της διαδικασίας της σύνθεσης, όπως έχει επικρατήσει στη διεθνή βιβλιογραφία (Spencer: 1991), ως σύνδεσης δύο ανεξάρτητων λέξεων. Ωστόσο, στη συνέχεια, η ίδια διαφοροποιεί τη θέση της και σε µελέτη της το 2005 κάνει αναφορά στη Γιαννουλοπούλου (2000, 2003), η οποία χαρακτηρίζει τις συγκεκριµένες λ.µ. ως συµφύµατα. Τέλος, η ίδια τις χαρακτηρίζει ως ψευδοσύνθετα τονίζοντας ότι µπορεί να υποτεθεί ότι οι λ.µ. αυτές δεν αποτελούν 50 Την άποψη αυτή υποστηρίζει και αναλύει και η Christophidou (1990, 1994). 51 Βλ. Ράλλη και Ραυτοπούλου (1999: ) 43

44 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες πραγµατικά σύνθετα, αφού τα συστατικά τους είναι διαφορετικά από τα συνηθισµένα θέµατα (2000: ). Αντιθέτως, η Γιαννουλοπούλου αναφέρει σε µελέτη της 52 ότι τα συµφύµατα θεωρείται ότι ανήκουν στις ενδιάµεσες ζώνες µεταξύ της σύνθεσης και της παραγωγής και τα προσδιορίζει ως µορφήµατα που χρησιµοποιούνται συνήθως στα ειδικά επιστηµονικά λεξιλόγια, προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά ή τα λατινικά και δεν ταυτίζονται µε αυτόνοµο θέµα λέξης ή όταν ταυτίζονται, η σηµασία τους διαφοροποιείται από το αντίστοιχο ελεύθερο µόρφηµα. Στις πιο πρόσφατες µελέτες (Χαλισιάνη, 2004: 9) διαφαίνεται πλέον ότι τείνει να καθιερωθεί και στην ελληνική βιβλιογραφία ο ορισµός των µονολεκτικών σύνθετων λ.µ. ως δηµιουργία µίας νέας λ.µ. µε τη συνεισφορά δύο ή περισσότερων λεξικών θεµάτων. Ως βασικό κριτήριο διαχωρισµού της παραγωγής από τη σύνθεση θεωρείται το είδος των µορφηµάτων που µετέχουν σε καθεµία από αυτές τις διαδικασίες (Matthews [1974] 1991:37, Bauer 1983: 29, Mackridge [1985] 2004: 445 κ.ε.), καθώς µια παράγωγη λέξη διακρίνεται από µία σύνθετη ανάλογα µε το αν τα µορφολογικά της συστατικά είναι µη ελευθερώσιµα γραµµατικά µορφήµατα ή ελευθερώσιµα λεξικά µορφήµατα. Επίσης, σε σχέση µε τις ενδιάµεσες περιπτώσεις λέξεων, οι οποίες βρίσκονται στα όρια ανάµεσα στην παραγωγή και στη σύνθεση η Χαλισιάνη υιοθετεί τις απόψεις της Γιαννουλοπούλου για την ύπαρξη συµφυµάτων κατά τη διαδικασία σχηµατισµού των λ.µ. και αποδέχεται την ύπαρξη λ.µ. οι οποίες δεν εντάσσονται µε σαφή κριτήρια ούτε στις παράγωγες ούτε στις σύνθετες λέξεις. Οπωσδήποτε, βέβαια, δεν υιοθετούν όλοι οι ερευνητές την ίδια θεωρία, όταν, µάλιστα, πρόκειται για τη διδασκαλία των σύνθετων λ.µ. η Κίτσα (2001: 327) στη διδακτορική της διατριβή αναφέρει ότι «η έρευνα διχάζεται και τοποθετεί τα τεµάχια που δεν είναι αυτόνοµα (συµφύµατα) στη σύνθεση (Αναστασιάδη- Συµεωνίδη 1996: 98, Ράλλη και Ραυτοπούλου 1999: 394) ή στα όρια παραγωγής και σύνθεσης (Thomadaki 1988: 19-20, 87 & 89, Γιαννουλοπούλου 1998: 155)». Τέλος, ο Γούτσος (2006: 33) αναφέρει για τη διαδικασία της σύνθεσης στην ελληνική γλώσσα ότι µε τη σύνθεση στα ελληνικά δηµιουργούνται µη βασικές 52 Πρόκειται για την έκδοση της διδακτορικής της διατριβής Μορφοσηµασιολογική σύγκριση παραθηµάτων και συµφυµάτων στα νέα ελληνικά και στα ιταλικά, Θεσσαλονίκη,

45 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες λέξεις, όπως είναι οι λέξεις κοκκινόχωµα, λεβεντόπαιδο, γυναικόπαιδα. Kαι προσθέτει ότι, σύµφωνα µε τους Stubbs (1986: 110) και Carter (1987β: 186), οι βασικές λέξεις αποτελούνται συνήθως από λίγα µορφήµατα, ενώ οι πολυµορφηµατικές λέξεις, όπως οι σύνθετες λ.µ., είναι συνήθως µη βασικές. Ωστόσο, η παραπάνω διαπίστωση δεν µπορεί να λειτουργήσει αφοριστικά για όλες της γλώσσες, αφού συνδέεται άρρηκτα και µε την τυπολογία των γλωσσών. Επιπλέον, κατά τη διαδικασία της επικοινωνίας συχνά οι σύνθετες λ.µ. που σχηµατίζονται µε τη συνένωση λ.µ. του βασικού λεξιλογίου µιας γλώσσας παίζουν σηµαντικό ρόλο στην επιτυχή έκβασή της. Γιαυτό το λόγο είναι άκρως σηµαντικό να είναι σε θέση ο διδασκόµενος την ελληνική ως Γ2 να µπορεί από το πρώτο 53 κιόλας επίπεδο να διακρίνει τη διαφορετική σηµασία της σύνθετης λ.µ., για παράδειγµα, µπαλκονόπορτα από εκείνη της σύνθετης λ.µ. εξώπορτα. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, ο ορισµός των σύνθετων λ.µ. παρουσιάζει διαφοροποιήσεις µεταξύ των ερευνητών ανάλογα µε τις θέσεις της γλωσσολογικής θεωρίας που καθένας από αυτούς υιοθετεί και τα µορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά των σύνθετων λ.µ. στην προς µελέτη γλώσσα. Τουλάχιστον στις µελέτες που αφορούν την ελληνική γλώσσα, όσον αφορά τον καθορισµό των σύνθετων λεξικών µονάδων είναι γεγονός ότι δεν υπάρχει οµοφωνία. ηλαδή, άλλοι θεωρούν, υιοθετώντας την πλατύτερη έννοια του όρου σύνθετη λεξική µονάδα, ως σύνθετη τη λεξική µονάδα που αποτελείται από δύο τουλάχιστον ελεύθερα µορφήµατα, ενώ για άλλους, βάσει αυστηρότερων κριτηρίων, ως σύνθετη χαρακτηρίζεται η λεξική µονάδα που αποτελείται από δύο τουλάχιστον ελεύθερα ή ελευθερώσιµα λεξικά µορφήµατα. Και στις δύο περιπτώσεις, σύµφωνα µε τον Πετρούνια (2002: 28) «γίνεται σιωπηρά δεχτό, πως το λεξικό µόρφηµα κλιτής λέξης (το θέµα ) ισοδυναµεί µε ελεύθερο µόρφηµα, έστω και αν δεν παρουσιάζεται ποτέ µόνο του». Για το λόγο αυτό και προκειµένου ο αναγνώστης να διαµορφώσει σαφή εικόνα για τρόπο αντιµετώπισης των σύνθετων λ.µ. στην παρούσα διατριβή, στην επόµενη ενότητα παρουσιάζεται αναλυτικά ο ορισµός για τις σύνθετες λ.µ. που υιοθετήθηκε βάσει των µορφοσηµασιολογικών τους χαρακτηριστικών. 53 Α επίπεδο 45

46 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες 2.7. Οι σύνθετες λεξικές μονάδες στην παρούσα μελέτη Σε έρευνα τεκµηρίων που προηγήθηκε της κύριας έρευνας της διατριβής διαπιστώθηκε ότι, καθώς η γλωσσολογική έρευνα σχετικά µε τις διαχωριστικές γραµµές ανάµεσα στην παραγωγή και στη σύνθεση βρίσκεται σε εξέλιξη, ο χαρακτηρισµός των λ.µ. που ανήκουν σε αυτή τη γκρίζα ζώνη ως σύνθετων ή µη θα δηµιουργούσε προβλήµατα. Στη συγκεκριµένη µελέτη, προς αποφυγή παρανοήσεων, για τον χαρακτηρισµό των λ.µ. ως σύνθετων υιοθετήθηκε η άποψη της Αναστασιάδη-Συµεωνίδη και γιαυτό το λόγο κατά τη διεξαγωγή της άµεσης έρευνας µε τη µορφή γλωσσικής δοκιµασίας χρησιµοποιήθηκαν προς εξέταση µονολεκτικές σύνθετες λ.µ. που αποτελούνται από δύο τουλάχιστον ελευθερώσιµα λεξικά µορφήµατα. Σε ελάχιστες περιπτώσεις και µόνο δειγµατοληπτικά χρησιµοποιήθηκαν λ.µ. που βρίσκονται ανάµεσα στα όρια της παραγωγής και της σύνθεσης. Για το χαρακτηρισµό των συγκεκριµένων λ.µ. ως συµφυµατικών υιοθετήθηκαν οι απόψεις της Γιαννουλοπούλου για τη συµφυµατική παραγωγή. Από µορφολογική άποψη οι σύνθετες λ.µ. που µελετήθηκαν ήταν κατά κόρον συγχρονικά αναλύσιµες. Από την άλλη, η αδυναµία συγχρονικής ανάλυσης των σύνθετων λ.µ. βάσει σηµασιολογικών κριτηρίων αποδόθηκε στη λόγια προέλευση των σύνθετων λ.µ., στην εξειδικευµένη σηµασία τους, στην ενεργοποίηση των διαδικασιών της µεταφοράς και της µετωνυµίας και στο φαινόµενο της λεξικοποίησης. Άλλωστε, στις σύνθετες λ.µ. παρουσιάζεται συχνά σηµασιολογική αδιαφάνεια (semantic opacity), καθώς η σηµασία τους δεν προκύπτει από τις σηµασίες των συστατικών που τις αποτελούν (Ράλλη, 2007: 24). Ενδεικτικά στο σηµείο αυτό, για την κατανόηση της κατηγοριοποίησης των λ.µ. ανάλογα µε το βαθµό διαφάνειας, αναφέρονται οι σύνθετες λ.µ. ασπρόµαυρος, της οποίας η σηµασία προκύπτει από τα συστατικά στοιχεία «άσπρος» και «µαύρος» και η σύνθετη λ.µ. µισογύνης της οποίας οι µορφοσηµασιολογικοί αρµοί έχουν απωλεσθεί και άρα χαρακτηρίζεται ως σηµασιολογικά αδιαφανής. Ωστόσο, επειδή η έννοια της σηµασιολογικής διαφάνειας (semantic 46

47 2. Οι σύνθετες λεξικές µονάδες transparency) 54 είναι διαβαθµισµένη (Σχήµα 2) και συνδεδεµένη άµεσα µε το κοινωνιογλωσσικό προφίλ του εκάστοτε οµιλητή, αποφασίστηκε, µετά την ολοκλήρωση της έρευνας τεκµηρίων για την κατασκευή του ερευνητικού εργαλείου, να µη χρησιµοποιηθεί η σηµασιολογική διαφάνεια ή αδιαφάνεια των σύνθετων λ.µ. ως κριτήριο κατηγοριοποίησής τους. Σχήµα 2: ιαβάθµιση της σηµασιολογικής διαφάνειας ιαφανής λ.µ. Σχετικά διαφανής λ.µ. Αδιαφανής λ.µ. Με βάση αυτό το σκεπτικό και µολονότι το σηµασιολογικό κριτήριο είναι το πιο δύσκολο να περιγραφεί και να αναλυθεί, παρόλο που σε επίπεδο «γλωσσικού αισθήµατος» είναι το πιο ισχυρό (Γιαννουλοπούλου 2000: 195), οι τύποι των σύνθετων λ.µ. οι οποίοι αποτέλεσαν αντικείµενο της κύριας έρευνας κατηγοριοποιήθηκαν είτε σε συγχρονικά αναλύσιµους, όχι µόνο µε µορφολογικά, αλλά και µε σηµασιολογικά κριτήρια και άρα αιτιολογηµένους, όπως η σύνθετη λ.µ. θαλασσοπούλι είτε σε µη συγχρονικά αναλύσιµους, δηλαδή σε σύνθετες λ.µ. αναλύσιµες µε µορφολογικά, αλλά όχι και µε σηµασιολογικά κριτήρια, όπως η σύνθετη λ.µ. θαλασσοδέρνεται, της οποίας έχει επικρατήσει η µεταφορική σηµασία, µολονότι σε αρκετές περιπτώσεις η επικράτηση της κυριολεκτικής ή της µεταφορικής σηµασίας αποτελεί σύµβαση µεταξύ του οµιλητή και του ακροατή. 54 Ο όρος σηµασιολογική διαφάνεια συναντάται και ως σηµασιολογική συνθετικότητα (semantic compositionality). 47

48 3. Μορφοσημασιολογικά χαρακτηριστικά των σύνθετων λεξικών μονάδων Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται γενική αναφορά τόσο στα µορφολογικά όσο και στα σηµασιολογικά χαρακτηριστικά των σύνθετων λ.µ., καθώς τα χαρακτηριστικά αυτά εντοπίζονται στις προς µελέτη σύνθετες λ.µ. του γλωσσικού τεστ που πραγµατοποιήθηκε στο πλαίσιο της άµεσης έρευνας της διατριβής και είτε το καθένα από αυτά ξεχωριστά είτε ο συνδυασµός τους επιδρά καταλυτικά στην κατανόηση, αναγνώριση και παραγωγή των σύνθετων λ.µ. στην ελληνική γλώσσα. Θεωρείται δεδοµένο, δηλαδή, ότι η εκµάθηση των σύνθετων λ.µ. στην ελληνική γλώσσα επηρεάζεται σηµαντικά από τα χαρακτηριστικά τους και είναι άµεσα συνδεδεµένη µε αυτά, καθώς και ότι τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι διδασκόµενοι την ελληνική ως Γ2 συνδέονται µε τη µορφή, µε τη σηµασία τους και τη σχέση µορφής και σηµασίας. Κάτω από αυτό το σκεπτικό επιχειρείται να παρουσιαστούν διεξοδικά τα χαρακτηριστικά αυτά στο συγκεκριµένο κεφάλαιο, ώστε στη συνέχεια να διερευνηθεί ο ρόλος τους στην εκµάθηση των σύνθετων λ.µ Μορφολογικά χαρακτηριστικά Γραμματικές κατηγορίες των σύνθετων λεξικών μονάδων Οι γραµµατικές κατηγορίες στις οποίες εντάσσονται οι σύνθετες λ.µ που εντοπίζονται στη ΝΕ είναι κυρίως οι εξής: ουσιαστικά, ρήµατα, επίθετα και επιρρήµατα. Ακολουθεί διεξοδική αναφορά των γραµµατικών κατηγοριών των σύνθετων λ.µ. στον Πίνακα 4, όπως ακριβώς αυτές έχουν αναλυτικά προσδιοριστεί και παρουσιαστεί από την Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1996).

49 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά Πίνακας 4: Oι γραµµατικές κατηγορίες των σύνθετων λ.µ. κατά την Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1996: 101) Γραµµατική κατηγορία Κατηγορία σύνθετης Παράδειγµα συνθετικών µερών λ.µ. 55 Ο+Ο Ο Αλατοπίπερο Ε+Ε Ε Ασπρόµαυρος Ρ+Ρ Ρ Ανοιγοκλείνω Ε+Ο Ο Σαπιοκάραβο, Εξάµηνο Ε+Ο Ε Γαλανοµάτης Ε+Ρ Ε Ετοιµοπαράδοτος Ο+Ο Ο Πονοκέφαλος, Γήλοφος Ο+Ρ Ρ Αφισοκολλώ Ο+Ρ Ε Ανθόσπαρτος Ο+Ορηµ. Ο Ζωοκλέφτης Ο+Μ Ε Ηλιοκαµένος Ερηµ.+Ο Ο Ραπτοµηχανή Ρ+Ο Ο Χασοµέρης Ρ+Ο Ε Σπαραξικάρδιος Επ+Επ Επ Ολόγυρα, Ζερβόδεξα Επ+Ε Ε Βαθυκόκκινος Επ+Ο Ο Εξώπορτα Επ+Ο Επ Ξώπετσα Επ+Ρ Ρ Στραβοπατώ Όπως µπορεί εύκολα να διαπιστώσει κανείς, οι κατηγορίες των µερών του λόγου που µετέχουν στη δηµιουργία µιας σύνθετης λ.µ. που ανήκει στην κατηγορία του ουσιαστικού είναι ουσιαστικά, επίθετα, ρηµατικά ουσιαστικά, ρηµατικά επίθετα και επιρρήµατα. Ειδικότερα, σύµφωνα µε τη Ράλλη (2005: ) οι σχηµατισµοί του τύπου εξώπορτα (έξω + πόρτα) δεν πρέπει να θεωρείται ότι αποτελούνται από ένα επίρρηµα και ένα ουσιαστικό, διότι, όπως γνωρίζουµε από τη γραµµατική, το επίρρηµα αποτελεί προσδιορισµό του ρήµατος και όχι του ουσιαστικού. Ο προσδιορισµός του ουσιαστικού, από την άλλη, γίνεται µε τη βοήθεια επιθέτων και ονοµατικών φράσεων. Σύµφωνα µε τον παραπάνω συλλογισµό δεν είναι 55 Οι συντοµογραφίες αποδίδονται ως εξής: O = ουσιαστικό, Ε = επίθετο, Ρ = ρήµα, Επ = επίρρηµα, Μ = µετοχή, Ορηµ = ρηµατικό ουσιαστικό, Ερηµ = ρηµατικό επίθετο. 49

50 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά επιτρεπτό ένα επίρρηµα να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και κατά συνέπεια στη διαδικασία σχηµατισµού σύνθετων λ.µ., στην οποία έχουν εντοπιστεί ανάλογες περιπτώσεις, δεν εντοπίζονται ακολουθίες επιρρηµάτων και ουσιαστικών, αλλά ακολουθίες επιθέτων και ουσιαστικών, οι οποίες θεωρούνται αποδεκτές σύµφωνα µε τους κανόνες της γραµµατικής. Κατά τη Ράλλη, στη λ.µ. εξώπορτα, το επίρρηµα έξω µπορεί να θεωρηθεί ότι λειτουργεί ως επίθετο, αφού προσδιορίζει τη βάση του συνθέτου, δηλαδή τη λ.µ. πόρτα. Στην περίπτωση αυτή το επίρρηµα έξω θεωρείται ότι έχει επαναναλυθεί ως επίθετο και άρα έχει αλλάξει κατηγορία, πριν να πάρει µέρος στη διαδικασία της σύνθεσης. Η συγκεκριµένη υπόθεση επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι το έξω ως επίθετο εντοπίζεται σε κοινές ονοµατικές φράσεις όπως ο έξω κόσµος ή η έξω χώρα. Η άποψη αυτή θεωρείται επαρκώς αιτιολογηµένη βάσει της διαδικασίας της επανανάλυσης και υιοθετείται στην παρούσα διατριβή. Όσον αφορά τις κατηγορίες των µερών του λόγου που µετέχουν στη δηµιουργία µιας σύνθετης λ.µ. που ανήκει στην κατηγορία του επιθέτου αυτές είναι ουσιαστικά, επίθετα, ρηµατικά ουσιαστικά, ρηµατικά επίθετα και επιρρήµατα. Στις σύνθετες λ.µ. αυτής της κατηγορίας αξίζει να σηµειωθεί πως η µετοχή σε -µένος χρησιµοποιείται ως επίθετο (π.χ ηλιοκαµένος). Αυτό παρατηρείται, σύµφωνα µε τη Ράλλη (2005: 181), γιατί η µετοχή έχει λειτουργία και κλίση όµοια µε του επιθέτου, µολονότι κρατάει σταθερά τα ρηµατικά χαρακτηριστικά της βάσης από την οποία έχει δηµιουργηθεί. Ωστόσο, αναµφίβολα, οι επιθετικοποιηµένες µετοχές, οι οποίες λειτουργούν ως επίθετα, έχουν περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά µε τα ρήµατα από ό,τι τα ουσιαστικά και έτσι µπορούν να προσδιορίζονται από ένα επίρρηµα, όπως συµβαίνει για παράδειγµα µε τη σύνθετη λ.µ. πυκνογραµµένος, η οποία αν και στην πρωταρχική της µορφή ανήκει στην κατηγορία των µετοχών, χρησιµοποιείται ως επίθετο. Και στην περίπτωση των επιθέτων είναι πιθανό να επέλθει αλλαγή κατηγορίας µε τη διαδικασία της ονοµατικοποίησης 56 (nominalization) και να δηµιουργηθεί ουσιαστικό από ένα επίθετο. Κλασικό παράδειγµα ονοµατικοποίησης αποτελεί η χρήση του σύνθετου επιθέτου γαλανόλευκη αντί του ονοµατικού συνόλου 56 Η απόδοση του όρου στα ελληνικά έγινε σύµφωνα µε τον Ξυδόπουλο (2003: 293). 50

51 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά γαλονόλευκη σηµαία, για να δηλωθεί η σηµασία της ελληνικής σηµαίας. 57 Όσον αφορά τις κατηγορίες των µερών του λόγου που µετέχουν στη δηµιουργία µιας σύνθετης λ.µ. που ανήκει στην κατηγορία του ρήµατος αυτές είναι ρήµατα, ουσιαστικά και επίθετα, ενώ για τη δηµιουργία σύνθετων λ.µ. που ανήκουν στην κατηγορία των επιρρηµάτων συνενώνονται επιρρήµατα και ουσιαστικά. Κρίνεται απαραίτητο, ωστόσο, να τονιστεί στο σηµείο αυτό ότι οι λέξεις που εκ πρώτης όψεως δίνουν την εντύπωση πως είναι σύνθετα επιρρήµατα, στην πραγµατικότητα αποτελούν παράγωγα σύνθετων επιθέτων (Ralli, 1992). Γιαυτόν το λόγο ακολουθεί η διαδικασία σχηµατισµού δευτερογενών συνθέτων της κατηγορίας του επιρρήµατος και αντιπροσωπευτικά παραδείγµατα (Ralli, 2005: 183) που απεικονίζουν τη διαδικασία δηµιουργίας των σύνθετων λ.µ που ανήκουν στα επιρρήµατα: πρώτο συνθετικό + δεύτερο συνθετικό σύνθετο επίθετο (30) ζερβόδεξος ζερβός δεξιός σύνθετο επίθετο + α δευτερογενές σύνθετο κατηγορίας επιρρήµατος (31) ζερβόδεξα ζερβόδεξος -α Τέλος, συναντάται σχετικά µικρός αριθµός σύνθετων λ.µ. των οποίων το πρώτο συστατικό ανήκει στην κατηγορία των αριθµητικών ή των αντωνυµιών 58 (Ράλλη, 2007: ), όπως είναι για παράδειγµα οι σύνθετες λ.µ. τριαντάφυλλο, πεντανόστιµο και εγωκεντρικός. Ακολουθεί αναλυτική αναφορά στο δείκτη της σύνθεσης -ο- που ενώνει τα δύο ελεύθερα ή ελευθερώσιµα µορφήµατα σε ένα κατά τη δηµιουργία σύνθετων λ.µ. και διεξοδική εξέταση της παρουσίας του στις σύνθετες λ.µ. άλλων γλωσσών της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, διότι, όπως θα γίνει φανερό, στη συνέχεια, η χρήση του συνδέεται άµεσα µε την ικανότητα σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. 57 Σύµφωνα µε τη Ράλλη (2005: 181) η περίπτωση της σύνθετης λ.µ. γαλονόλευκη αποτελεί κλασική περίπτωση επανανάλυσης, όρου που δε χρησιµοποιείται µε αυτή τη σηµασία στην παρούσα εργασία. 58 Για την εµφάνιση του -α- ως συνδετικού φωνήεντος στις σύνθετες λ.µ αυτού του είδους βλ. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1996: 135) και Ράλλη (2007: ). 51

52 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά Ο αρμός των συνθετικών κατά την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ένα στοιχείο που διαφοροποιεί σηµαντικά από µορφολογική άποψη τη διαδικασία της σύνθεσης στην ελληνική γλώσσα από άλλες γλώσσες είναι το φωνήεν /o/, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως δείκτης της σύνθεσης. Πρόκειται, σύµφωνα µε την Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, η οποία στο θέµα αυτό υιοθετεί τις απόψεις του Τριανταφυλλίδη, (1996: 106 και 2000: 135) για το σηµείο αρµογής των δύο συνθετικών µερών µιας λ.µ. στη ΝΕ, «στην οποία ισχύουν απλούστεροι κανόνες όσον αφορά το σηµείο αρµογής των δύο συνθετικών, σε αντίθεση µε την ΑΕ όπου ισχύουν πολύπλοκοι µορφολογικοί κανόνες, ίχνη των οποίων σώζονται σήµερα µόνο σε περιορισµένο αριθµό κληρονοµηµένων λεξηµάτων» 59 (1996: 106). Όπως αναφέρει η Αναστασιάδη-Συµεωνίδη το φωνήεν /o/ είναι το κατεξοχήν συνθετικό φωνήεν της ΝΕ ανεξάρτητα από τη γραµµατική κατηγορία του α συνθετικού. Ως παραδείγµατα καταγράφονται τα εξής: (32) ράχη ραχοκόκαλο (33) µπερδεύω (θέµα µπερδεψ-) µπερδεψοδουλειά (34) συχνά συχνορωτώ Η ίδια προσθέτει ότι, ενώ το συνθετικό φωνήεν εµφανίζεται, όταν το β συστατικό της σύνθετης λ.µ. αρχίζει από σύµφωνο, στα γνήσια 60 σύνθετα το φωνήεν /o/ απαλείφεται, όταν το β συνθετικό αρχίζει από ο- ή από α- ή όταν το λόγιο σύνθετο αρχίζει από φωνήεν καταγράφοντας τα εξής παραδείγµατα: (35) χρέος χρε-οφειλέτης (36) άγριος αγρι-άνθρωπος (37) αλλήλους αλληλ-επίδραση αλλά (38) άλογο αλογο-ουρά- αλογ-ουρά (39) γλυκός γλυκο-αίµατος (40) έµπορος εµπορο-ϋπάλληλος 59 Eιδικότερα, σύµφωνα µε την Αναστασιάδη-Συµεωνίδη «στη λόγια σύνθεση παρατηρείται ποικιλία στο φωνήεν του σηµείου αρµογής των συνθετικών, κατάλοιπο κανόνων της ΑΕ, π.χ. σκιαγραφία, θανατηφόρος, λεξιλόγιο, συνταξιούχος, φυσιολογία (µε εµφάνιση του συνθετικού φωνήεντος /ο/ λόγω δανεισµού από ευρωπαϊκή γλώσσα)» (1996: 106). 60 Για τα γνήσια σύνθετα γίνεται λόγος στις σελ

53 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά Τέλος, η Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (2000: 135) επισηµαίνει τη χρήση του -αως συνθετικού φωνήεντος των σύνθετων λ.µ. µε α συνθετικό τα αριθµητικά από το τέσσερα ως το ενενήντα, όπως είναι οι λ.µ. τετράγωνο, πεντάγραµµο, εφτάψυχος, εννιάµερα, δεκάδραχµο και τριαντάφυλλο Ο δείκτης της σύνθεσης κατά τη Ράλλη Η Ράλλη (2007: 31) περιγράφει το δείκτη της σύνθεσης /ο/ ως ένα φωνήεν που συνδέει τα συστατικά του συνθέτου και διασφαλίζει τη µετάβαση από το ένα στο άλλο και αναφέρει ότι «στο παρελθόν είχε ονοµαστεί συνδετικό φωνήεν (linking vowel, πβ. Ralli 1988, Booij 1992, 2005, Scalise 1992), διένθηµα 61 (interfix, πβ. Malkiel 1958, Dressler 1984, 1986, Booij 2005) 62 ή σπανιότερα σύµφυµα 63 (confix, Mel čuk)». (41) ψαροταβέρνα < ψαρ-ο-ταβερνα (42) βροχόνερο < βροχ-ο-νερο (43) θαλασσοπούλι < θαλασσ-ο-πουλι Ωστόσο, αξίζει τον κόπο να αναφερθεί πως το φωνήεν -ο- αποτελούσε θεµατικό φωνήεν στην ΑΕ, καθώς συνδυαζόταν µε τη ρίζα προκειµένου να σχηµατιστεί το θέµα της λέξης (Ράλλη, 2005: 166). Για παράδειγµα η λέξη άνθρωπος της ΑΕ αποτελούνταν από τη ρίζα ανθρωπ-, το θέµα ανθρωπο- (ρίζα ανθρωπ + θεµατικό φωνήεν -ο-) και το κλιτικό επίθηµα -ς. Η εξέλιξη του θεµατικού φωνήεντος και η καθιέρωσή του ως συνδετικού φωνήεντος κατά τη σύνθεση λ.µ. έχει µελετηθεί από την Anastasiadi-Symeonidi (1983) και τις Ράλλη & Ραυτοπούλου (1999), οι οποίες στην εργασία τους υποστηρίζουν ότι δείγµατα της καθιέρωσης του θεµατικού φωνήεντος -ο- ως συνδετικού εµφανίζονται ήδη από την κλασική εποχή, αλλά το φωνήεν -ο- τυποποιείται ως δείκτης της 61 Η απόδοση του όρου στα ελληνικά έγινε από τη Ράλλη (2007). Για το χαρακτηρισµό του δείκτη της σύνθεσης -ο- ως παραγωγικού διενθήµατος από την Crocco-Galèas βλ. στην επόµενη υποενότητα. 62 O Booij (2005: 88-89) αναφέρει την ύπαρξη και των δύο όρων, interfixes ή linking elements στην ενότητα στην οποία κάνει λόγο για την ύπαρξη διενθηµάτων ή αλλιώς συνδετικών φωνηέντων κατά το σχηµατισµό σύνθετων λ.µ. Ωστόσο, χρησιµοποιεί κατά κόρον τον όρο linking element, όταν κάνει λόγο για το συνδετικό φωνήεν -ο- το οποίο εντοπίζεται στις σύνθετες λ.µ. της ελληνικής γλώσσας. Υποστηρίζει, µάλιστα, ότι από φωνολογική άποψη το συνδετικό φωνήεν -ο- στην ΝΕ ανήκει στο πρώτο συστατικό της σύνθετης λ.µ., δε συµβάλλει στη διαµόρφωση του νοήµατός της, αλλά καταγράφει ως µοναδική λειτουργία του τη δηµιουργία µιας κατηγορίας, ενός τύπου θεµάτων (stemforms) τα οποία είναι κατάλληλα για το σχηµατισµό σύνθετων λ.µ. 63 Ο όρος σύµφυµα δε χρησιµοποιείται για να δηλώσει το συνδετικό φωνήεν στην παρούσα διατριβή. 53

54 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά σύνθεσης κατά την ελληνιστική περίοδο. Η Ράλλη προσθέτει, επίσης, ότι είναι σηµαντικό να διαχωριστεί το φωνήεν /ο/ από τα κλιτικά επιθήµατα (inflectional suffixes), ακόµα και στις περιπτώσεις όπου η µορφή του πρώτου συστατικού της σύνθετης λ.µ. συµπίπτει µε τη µορφή αντίστοιχων κλιτών λέξεων, όπως συµβαίνει στα ακόλουθα παραδείγµατα και ενδεχοµένως θα µας έκανε να υποθέσουµε ότι το /ο/ αποτελεί κλιτικό επίθηµα (2007: 33-34): (44) κοκκινόχωµα < κόκκινο χώµα (45) δευτερόλεπτο < δεύτερο λεπτό (46) καρόδροµος < κάρο δρόµος (47) βουνοκορφή < βουνό κορφή Βασικό επιχείρηµα για την υποστήριξη της παραπάνω θέσης αποτελεί το γεγονός ότι η µορφή του δείκτη της σύνθεσης παραµένει σταθερή σε όλο το κλιτικό παράδειγµα (inflectional paradigm) της σύνθετης λ.µ., ενώ η µορφή των κλιτικών επιθηµάτων µεταβάλλεται σύµφωνα µε την αλλαγή του αριθµού και της πτώσης της προς εξέταση λ.µ. Για παράδειγµα θεωρούνται µη γραµµατικές οι λέξεις *κοκκινουχώµατος ή *κοκκιναχώµατα έναντι της αποδεκτής κοκκινόχωµα, διότι αντιτίθενται στο µορφολογικό µηχανισµό της ελληνικής γλώσσας. Oσον αφορά την εµφάνιση του συνδετικού φωνήεντος -ο- κατά τη δηµιουργία σύνθετων λ.µ. σε περιπτώσεις όπου η χρήση του φωνήεντος -ο- δίνει την εντύπωση ότι είναι περιττή, όπως για παράδειγµα σε εκείνες τις περιπτώσεις λ.µ. που το δεύτερο συστατικό αρχίζει από φωνήεν, η Ράλλη (2005: 168) αιτιολογεί την παρουσία του θέτοντας ως κριτήριο τον εξαιρετικά χαλαρό βαθµό σύνθεσης: (48) πηγαινοέρχοµαι * πηγαινέρχοµαι (49) µαυρόασπρος * µαύρασπρος Βέβαια, ενώ στις παραπάνω σύνθετες λ.µ. τα δύο συνθετικά µέρη βρίσκονται σε σχέση παράταξης και κατά συνέπεια ο βαθµός της σύνθεσής τους είναι εξαιρετικά χαλαρός, η παρουσία του φωνήεντος -ο- κρίνεται ως απαραίτητη 54

55 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά προκειµένου να διασφαλίσει κάποιο βαθµό σύνθεσης. Εντοπίζεται δε και σε σύνθετες λ.µ. των οποίων τα συστατικά παρουσιάζουν σχέση εξάρτησης, ενώ οι ίδιες λ.µ. είναι δυνατό να εµφανιστούν µε, αλλά και χωρίς το συνδετικό φωνήεν - ο-. (50) παλιοάνθρωπος 64 ή παλιάνθρωπος (51) µεγαλοεπιχειρηµατίας ή µεγαλεπιχειρηµατίας Η εµφάνιση του συνδετικού φωνήεντος συνδέεται, σύµφωνα µε τη Ράλλη (2005: 169) µε τη χαλαρή ή ισχυρή σχέση των συστατικών της σύνθετης λ.µ. µεταξύ τους. Στην περίπτωση, δηλαδή, που η σχέση των δύο συστατικών της σύνθετης λ.µ. είναι ισχυρή, δε χρειάζεται να χρησιµοποιηθεί το συνδετικό φωνήεν. Μάλιστα στο παράδειγµα (50) η δεύτερη εκδοχή της λέξης παλιοάνθρωπος παρουσιάζει µεγαλύτερη σηµασιολογική αδιαφάνεια, αφού η λέξη παλιάνθρωπος έχει ήδη αποκτήσει και τη σηµασία του «απατεώνα». 65 Με δεδοµένο, ωστόσο, ότι η σηµασιολογική αδιαφάνεια συνδέεται στενά µε το φαινόµενο της λεξικοποίησης, δικαιολογείται στο συγκεκριµένο παράδειγµα η απουσία του συνδετικού φωνήεντος -ο-. Επιπροσθέτως, όταν το πρώτο συστατικό της σύνθετης λ.µ. αποτελεί ελεύθερο λεξικό µόρφηµα, σύµφωνα µε τη Ράλλη (2005: ), δεν υπάρχει λόγος ύπαρξης του συνδετικού φωνήεντος ακόµα και σε σύνθετες λ.µ. αρχαιοπρεπείς ή αρχαίας προέλευσης: (52) ξαναδιαβάζω (53) πισωγυρίζω (54) πανεπιστηµιούπολη 66 (55) Νεάπολη Τέλος, το συνδετικό φωνήεν 67 δε χρησιµοποιείται σε σύνθετες λ.µ. των οποίων 64 Χρήση του τύπου παλιοάνθρωπος δε συναντάται στον γραπτό, τουλάχιστον, λόγο της ΝΕ. 65 Το ουσιαστικό παλιάνθρωπος χρησιµοποιείται για να δηλώσει γενικότερα τον κακοήθη άνθρωπο, τον αχρείο (Μπαµπινιώτης, 2002: 1307) 66 Στη σύνθετη λ.µ. πανεπιστηµιούπολη το πρώτο συστατικό είναι ολόκληρος κλιτός τύπος (πανεπιστηµίου), ενώ απουσιάζει το συνδετικό φωνήεν -ο-. Κατά αυτόν τον τρόπο σχηµατίζονται σύνθετες λ.µ. που έχουν ως πρώτα συνθετικά λέξεις µε απολιθώµατα της αρχαίας ελληνικής κλίσης ή σύνθετες λ.µ. που σχηµατίζονται κατά το πρότυπο της αρχαίας ελληνικής σύνθεσης (Ράλλη, 2005: & 2007, 41). Μάλιστα τα νεώτερα σύνθετα µε β συνθετικό το -πόλη δε θεωρούνται καταχρηστικά σύνθετα (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 1996: 117). 67 Για την παρουσία του συνδετικού φωνήεντος -ο- στα επίθετα σε -υς βλ. στην επόµενη υποενότητα. 55

56 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά το πρώτο συστατικό ανήκει στα αρχαιόκλιτα επίθετα σε -υς, όπως είναι οι σύνθετες λ.µ. βαθύπλουτος (<βαθύς + πλούτος), ευθύγραµµος (ευθύς + γραµµή), γλυκύβραστος (<γλυκύς + βραστός) και άλλες To παραγωγικό διένθημα κατά την Crocco-Galèas H Crocco-Galèas (2002: ) υποστηρίζει για το συνδετικό φωνήεν -οτων σύνθετων λ.µ., στο πλαίσιο της Φυσικής Μορφολογίας (Natural Morphology), ότι «το αρχικό θεµατικό φωνήεν της ΑΕ έχει ξεκάθαρα µετατραπεί σε παραγωγικό διένθηµα (derivational interfix), για παράδειγµα σε ένα παράθηµα το οποίο ακολουθεί τη µία ρίζα και προηγείται της άλλης. Κατά αυτόν τον τρόπο, ένα διαρριζικό (interradical) διένθηµα λειτουργεί ως δείκτης του συνδυασµού των δύο ριζών για το σχηµατισµό µιας σύνθετης λέξης. Το φωνήεν -ο- αποτελεί ως εκ τούτου τυπικό αποτέλεσµα διαχρονικής αλλαγής από την κλιτική στην παραγωγική (derivational) µορφολογία.» (Crocco-Galèas, 2002: 151). Κατά την Crocco-Galèas, η περιγραφική ανάλυση των συµφραζοµένων στα οποία δεν εµφανίζεται το φωνήεν της διαδικασίας της σύνθεσης -ο- καταδεικνύει τη µετατροπή του από κλιτικό παράθηµα σε παραγωγικό διένθηµα. Η ίδια αναφέρει τέσσερις περιπτώσεις λέξεων που υποστηρίζουν την υπόθεση του διενθήµατος: 1. Tις λόγιες σύνθετες λ.µ. 2. Τα επίθετα σε -υς, τα οποία λειτουργούν ως πρώτο συστατικό σύνθετων λ.µ. 3. Τo δεύτερο συστατικό σύνθετων λ.µ., το οποίο αρχίζει από φωνήεν. 4. Τα χαλαρά (ή αλλιώς πολυλεκτικά) σύνθετα. Ειδικότερα, στις λόγιες σύνθετες λ.µ. εντοπίζεται ποικιλία συνδετικών φωνηέντων. Ωστόσο, «όλες οι πιθανές εξηγήσεις προκύπτουν από το γεγονός ότι οι κανόνες δεν εφαρµόζονται στις λόγιες σύνθετες λ.µ. µε την ίδια κανονικότητα µε την οποία εφαρµόζονται στις σύνθετες λ.µ. λαϊκής καταγωγής» (Crocco- Galèas, 2002: 152). Αναφέρονται ως παραδείγµατα οι σύνθετες λ.µ.: 56

57 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά (56) αγορανοµία (57) φυσιογνωµία (58) µητροκτονία (59) θανατηφόρος Σε άλλες από τις παραπάνω σύνθετες λ.µ. απουσιάζει το συνδετικό φωνήεν -ο-, σε άλλες εµφανίζεται και σε άλλες εµφανίζεται ένα συνδετικό φωνήεν διαφορετικό από το -ο-, όπως είναι για παράδειγµα το -η-. Σύµφωνα µε την Crocco-Galèas (2000: 152) «αυτές οι περιπτώσεις αποδεικνύουν ότι ο κανόνας της διενθηµατοποίησης (interfixation) στην ελληνική γλώσσα µπορεί να παίξει ρόλο ακόµα και στο σχηµατισµό των λόγιων σύνθετων λέξεων». Για την περίπτωση των σύνθετων λ.µ. µε πρώτο συστατικό ένα επίθετο σε -υς η Crocco-Galèas αναφέρεται σε σύνθετες λ.µ. στις οποίες δεν εντοπίζεται το διένθηµα -ο- (60), σε σύνθετες λ.µ. στις οποίες εντοπίζεται το τελικό φωνήεν του επιθέτου µαζί µε το διένθηµα (61) και τέλος σε σύνθετες λ.µ. στις οποίες χρησιµοποιείται κανονικά το διένθηµα -ο- χωρίς το τελικό φωνήεν του θέµατος του επιθέτου (62). (60) βαρυστοµαχιά (61) βαρυόµοιρος (62) φαρδοµάνικο Από τις παραπάνω περιπτώσεις γίνεται φανερό πως, καθώς το φωνήεν [i] των επιθέτων σε -υς αποτελούσε ισχυρό ενδεικτικό δείκτη (indexical marker) για την αναγνώριση των τύπων σε -υς από τους οµιλητές, καθυστέρησε για πολύ καιρό σε αυτή την κατηγορία των σύνθετων λ.µ. η εισαγωγή ή η προσθήκη του διενθήµατος που σηµατοδοτούσε τη µετάβαση από το πρώτο στο δεύτερο συστατικό της σύνθετης λ.µ., ως περιττή διαδικασία. Όσον αφορά τις σύνθετες λ.µ. των οποίων το δεύτερο συστατικό αρχίζει µε φωνήεν διαπιστώνεται ότι το διένθηµα -ο- δε χρησιµοποιείται εκτός από τις περιπτώσεις εκείνες των λέξεων που «το δεύτερο συστατικό των σύνθετων λέξεων αρχίζει µε ένα αδύναµο φωνήεν ([i], [e], [u])» (Crocco-Galèas, 2000: 153). 57

58 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά (63) αγριάνθρωπος (64) γλυκανάλατος (65) ελαφροΐσκιωτος (66) γλυκοαίµατος Τέλος στα χαλαρά (πολυλεκτικά) σύνθετα δε σηµειώνεται ύπαρξη διενθήµατος καθώς τα σύνθετα αυτού του είδους δεν ακολουθούν το σύνηθες µοντέλο σχηµατισµού σύνθετων λ.µ. στην ελληνική γλώσσα. 68 (67) άνθρωπος πουλί (68) ποιητής φιλόσοφος (69) νόµος-πλαίσιο Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η ερµηνεία της εµφάνισης του συνδετικού φωνήεντος των σύνθετων λ.µ. από συγχρονική άποψη είναι περισσότερο επαρκής από τη προσπάθεια ερµηνείας της εµφάνισής του διαχρονικά. Ωστόσο, προκύπτει ως συµπέρασµα πως «η ΝΕ, µεταξύ των άλλων κλιτικών γλωσσών (inflecting languages), υιοθετεί τη διαρριζική διενθηµατοποίηση ως ένα ενδεικτικό µέσο προκειµένου να τονίσει το εσωτερικό όριο των σύνθετων λέξεων. Επιπλέον, η ανάπτυξη του παραγωγικού (derivational) κανόνα της διενθηµατοποίησης φαίνεται να αποτελεί συγκεκριµένη στρατηγική της ΝΕ, η οποία αντισταθµίζει την επικράτηση των µορφολογικών σχηµάτων (patterns) αυτής της γλώσσας που βασίζονται σε θέµατα σε σύγκριση µε την παγκόσµια τάση ή προτίµηση για µορφολογία βασισµένη στις λέξεις» (Crocco- Galèas, 2002: 156). Συνοψίζοντας, το φωνήεν -ο- που εµφανίζεται ανάµεσα στο πρώτο και στο 68 Για την περίπτωση των πολυλεκτικών συνθέτων, ορθά κατά τη γνώµη µου, και ο Τριανταφυλλίδης αναφέρει ότι «τέτοιου είδους σύνθετα δεν είναι σύµφωνα µε το πνεύµα της ελληνικής γλώσσας» ([1941] 2002: 178), ενώ προτείνει στη θέση τους να µπαίνει κατά περίπτωση ή ένα πραγµατικό σύνθετο, για παράδειγµα αντί του γιατρός φιλόσοφος: γιατροφιλόσοφος ή να εξηγηθεί η µία λέξη µε την άλλη, αντί δηλαδή του πολυλεκτικού συνθέτου ο άνθρωπος-πουλί: ο άνθρωπος που πετά ή τέλος να διατυπωθεί διαφορετικά η φράση και στη θέση για παράδειγµα του πολυλεκτικού συνθέτου µητέραγλώσσα να χρησιµοποιηθεί το ονοµατικό σύνολο η πρωταρχική γλώσσα. 58

59 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά δεύτερο συστατικό των σύνθετων λ.µ. στην ελληνική γλώσσα έχει χαρακτηριστεί ως αρµός των συνθετικών, ως συνθετικό ή ως συνδετικό φωνήεν, ως δείκτης της σύνθεσης και ως διένθηµα. Όµως, σε κάθε προσπάθεια συγχρονικής ερµηνείας της εµφάνισής του και σε όλους τους µελετητές παρατηρείται συµφωνία όσον αφορά το ρόλο του ως στοιχείου-δείκτη που εντοπίζεται ανάµεσα στα όρια του πρώτου και του δεύτερου συστατικού των σύνθετων λ.µ. στη ΝΕ γλώσσα και µαρτυρεί την ενεργοποίηση της διαδικασίας της σύνθεσης. Ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση του δείκτη της σύνθεσης στις υπόλοιπες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, καθώς ο εντοπισµός του ή όχι σε αυτές συνδέεται άµεσα µε τη δυνατότητα αναγνώρισής του στις σύνθετες λ.µ. από τους συµµετέχοντες στο γλωσσικό τεστ, οι οποίοι δήλωσαν ως µητρική τους γλώσσα κάποια από τις γλώσσες που κατατάσσονται στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια. Επιπροσθέτως, κρίθηκε απαραίτητο να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στις γλώσσες εκείνες, όπως είναι η ρωσική, στις οποίες ο δείκτης της σύνθεσης -ο- έχει ακριβώς την ίδια µορφή µε την ελληνική γλώσσα Ο δείκτης της σύνθεσης στις άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες ιαπιστώθηκε ότι δείκτης σύνθεσης, εκτός από την ελληνική γλώσσα, υπάρχει και σε άλλες γλώσσες ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, όπως είναι για παράδειγµα η ρωσική, η λατινική, η ισπανική, η ολλανδική και η γερµανική γλώσσα, ενώ απουσιάζει από άλλες γλώσσες της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, όπως είναι η αγγλική, η ιταλική και από την κινεζική γλώσσα -η οποία δεν ανήκει στις γλώσσες που έχουν ινδοευρωπαϊκή καταγωγή- (Booij, 2005: 89, Ράλλη, 2007: 34-39). Ειδικότερα 69 στη ρωσική γλώσσα ο δείκτης της σύνθεσης έχει ακριβώς την ίδια µορφή µε την ελληνική γλώσσα, γεγονός που ενισχύει τον ισχυρισµό ότι πρόκειται για δάνειο από την ελληνική γλώσσα, 70 καθώς σύµφωνα µε τον Meillet 69 Ακολουθεί αναφορά κυρίως στις γλώσσες που σύµφωνα µε την άµεση έρευνα της παρούσας διατριβής υπερίσχυσαν έναντι των υπολοίπων ως µητρικές γλώσσες των διδασκοµένων την ελληνική ως Γ2 στην Ελλάδα. 70 Xωρίς, ωστόσο να αναφέρει µε σαφήνεια ο Meillet σε ποια φάση πραγµατοποιήθηκε η διαδικασία του δανεισµού. 59

60 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά (1925: ) η σύνθεση στην παλαιά σλαβική γλώσσα δεν ήταν παραγωγική διαδικασία και οι σύνθετες λ.µ. 71 που εντοπίζονται σε αυτήν είναι δάνεια από άλλες γλώσσες: (70) vod-o-voz < vod(a) voz (71) νεροκουβαλητής < νερό κουβαλητής (72) gol-o-l ёd < gol(ij) l ёd παγωµένη επιφάνεια γυµνός πάγος παγετός Ο δείκτης, βέβαια, της σύνθεσης εµφανίζεται και σε άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, χωρίς, όµως, τη συστηµατική µορφή που έχει στην ελληνική γλώσσα. Με ποικίλες µορφές (-s-, -e-, -es-, -en, -er-) εντοπίζεται στη γερµανική γλώσσα. Οι περισσότερες, όµως, από τις παραπάνω µορφές, σύµφωνα µε τον Becker (1992: 11), προέρχονται από κλιτικά επιθήµατα, χωρίς η επιλογή µιας συγκεκριµένης µορφής έναντι κάποιας άλλης να είναι πάντα προβλέψιµη: (73) -s- Wirtshaus < Wirt Haus πανδοχείο ξενοδόχος σπίτι (74) -es- Jahreszeit < Jahr Zeit εποχή του έτους χρόνος εποχή (75) -(e)n Affenhaus < Affe Haus κλουβί για µαϊµούδες µαϊµού σπίτι (76) -e- Tagebuch < Tag Buch Ηµερολόγιο ηµέρα βιβλίο (77)Απουσία δείκτη Landmann < Land Mann Αγρότης γη άνδρας Σε άλλες ινδοευρωπαϊκές και µη γλώσσες ο δείκτης της σύνθεσης 71 Τα παραδείγµατα που ακολουθούν για όλες τις εξεταζόµενες γλώσσες είναι από το βιβλίο της Α. Ράλλη Η σύνθεση λέξεων, ιαγλωσσική µορφολογική προσέγγιση. 60

61 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά απουσιάζει, 72 στην κινεζική γλώσσα: όπως συµβαίνει για παράδειγµα στην αγγλική, στην ιταλική και Aγγλική (78) mankind < man kind ανθρώπινο είδος άνθρωπος είδος (79) doorbell < door bell κουδούνι πόρτας πόρτα κουδούνι Όσον αφορά την ελληνική γλώσσα έχει υποστηριχθεί από τη Ralli (1992) ότι η έλλειψη σηµασίας ή συγκεκριµένης µορφοσυντακτικής λειτουργίας στερεί από το φωνήεν -ο- τη µορφηµατική του υπόσταση, αφού το µόρφηµα ορίζεται ως η ελάχιστη σηµασιολογική µονάδα. Κάτω από αυτό το σκεπτικό έχει προταθεί από την ίδια (Ralli, 2006) το φωνήεν -ο- που εµφανίζεται κατά τη σύνθεση των λ.µ. να αντιµετωπίζεται ως ένας απλός δείκτης σύνθεσης, καθώς υπεύθυνος για την εµφάνισή του (Ralli, 1988, 1992) θεωρείται ένας διορθωτικός κανόνας, σύµφωνα µε τον οποίο το φωνήεν -ο- εισάγεται, όπου επιτρέπεται, µετά την εφαρµογή των κανόνων σχηµατισµού των σύνθετων λ.µ. Στις παραπάνω ενότητες εξετάστηκαν λεπτοµερώς τα µορφολογικά χαρακτηριστικά των σύνθετων λ.µ. Ωστόσο, η λ.µ. ως ενότητα χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη τόσο µορφολογικών όσο και σηµασιολογικών χαρακτηριστικών, ενώ η ύπαρξη αιτιολογηµένης σχέσης ανάµεσά τους συµβάλλει καθοριστικά στην κατανόηση της σηµασίας της. Τα σηµασιολογικά χαρακτηριστικά θα παρουσιαστούν στη συνέχεια. 72 Σε πολλές από αυτές τις γλώσσες, ωστόσο, στα νεοκλασικά σύνθετα, όπως για παράδειγµα είναι η αγγλική λέξη chor-o-graphy [=χορογραφία], εµφανίζεται ένα -ο- το οποίο κατάγεται από το φωνήεν -ο- των σύνθετων λ.µ. στη ΝΕ (Bauer, 1983: 214), µια και οι περισσότερες λ.µ. που παρουσιάζουν αυτό το φαινόµενο προέρχονται από την αρχαία ελληνικά. Λόγω του δεδοµένου αυτού οι συγκεκριµένες λ.µ. δεν αποτελούν γηγενείς σχηµατισµούς των γλωσσών και δεν µπορούν να ληφθούν υπόψη κατά τη µελέτη του δείκτη της σύνθεσης (Ράλλη, 2007: 36). 61

62 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά 3.2. Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Είναι γενικότερα αποδεκτό ότι οι πλήρεις περιεχοµένου λέξεις συµβάλλουν σε µεγάλο βαθµό στη διαµόρφωση της σηµασίας των προτάσεων και στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελούν τη βασική νοηµατική µονάδα (Φιλιππάκη- Warburton, 1992: 271). Στη µορφολογία ο όρος λέξη χρησιµοποιείται, σύµφωνα µε τη Φιλιππάκη-Warburton ως φωνολογική ενότητα, (/grafete/), ως γραµµατική ενότητα («αυτός γράφεται» «εσείς γράφετε») και ως λέξηµα (ΓΡΑΦΩ). Η σηµασία, άλλωστε, µιας λέξης ως λεξήµατος, ονοµάζεται και λεξική σηµασία (lexical meaning), έτσι ώστε να διαφοροποιηθεί από τη γραµµατική σηµασία (grammatical meaning) των µορφολογικών τύπων που αντιπροσωπεύουν τη λέξη µέσα στην πρόταση. ύο τύποι όπως «γράφω» και «γράφετε» ανήκουν στο ίδιο λέξηµα και έχουν την ίδια λεξική σηµασία, διαφέρουν, όµως, ως προς τις γραµµατικές κατηγορίες (ως προς το πρόσωπο και ως προς τον αριθµό), οι οποίες δηλώνονται µε τη βοήθεια της κατάληξής τους. Βέβαια, στο σηµείο αυτό απαιτείται να γίνει αναφορά στον αυθαίρετο χαρακτήρα του γλωσσικού σηµείου. Έτσι, επιτρέπεται σε µια λ.µ. να διαφοροποιηθεί στο πέρασµα των χρόνων χωρίς να αλλάξει η σηµασία της, όπως η λ.µ. cheval, η οποία στα µεσαιωνικά λατινικά είχε τη µορφή caballum, αλλά και να αποκτήσει καινούργια σηµασία χωρίς να µεταβληθεί, ούτε στο παραµικρό, η µορφή της, όπως η λ.µ. κατεργάρης, η οποία κατά τον µεσαίωνα χρησιµοποιούνταν, για να γίνει αναφορά στον κωπηλάτη στα κάτεργα (γαλέρες), ενώ στις µέρες µας σηµαίνει τον πονηρό, τον απατεώνα (Συµεωνίδου-Χριστίδου, 1998: 39). Κρίνεται σκόπιµο, στη συνέχεια, να γίνει ξεχωριστή αναφορά στις σηµασιολογικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάµεσα στα συστατικά των σύνθετων λ.µ. και στις διαδικασίες που ενεργοποιούνται µε απώτερο στόχο την επέκταση της σηµασίας τους. 62

63 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά 3.3. Σημασιοσυντακτικές σχέσεις των συστατικών των σύνθετων λεξικών μονάδων Ο µεγάλος αριθµός των σύνθετων λ.µ. οφείλεται ως ένα βαθµό στη σηµασιολογική τους διαφάνεια (Booij, 2005: 75) και στο γεγονός ότι δηµιουργούνται προκειµένου µε τη χρήση τους να ικανοποιηθούν ανάγκες έκφρασης νέων εννοιών. Κάθε φορά που σχηµατίζεται µια νέα σύνθετη λ.µ., η σηµασία των συστατικών που την αποτελούν είναι ήδη γνωστή και µένει να ανιχνευθεί, χωρίς να µπω σε περισσότερες λεπτοµέρειες, η σηµασιολογική σχέση 73 µεταξύ των δύο συστατικών από τα οποία αποτελείται. Το σηµασιολογικό µοντέλο µιας σύνθετης λ.µ., κατά τον Booij, είναι του τύπου ΧΥ υποδηλώνοντας ότι το Υ σχετίζεται µε κάποιον τρόπο µε το Χ ή και αντιστρόφως, αναλόγως µε τη γλώσσα για την οποία γίνεται λόγος. Ο χρήστης της γλώσσας είναι εκείνος που θα ερµηνεύσει τη σχέση των συστατικών της σύνθετης λ.µ. λαµβάνοντας υπόψη τη σηµασία τους, την αντίληψή του για τον κόσµο και τα συµφραζόµενα στα οποία η εκάστοτε σύνθετη λ.µ. χρησιµοποιείται. Για παράδειγµα ο νεολογισµός butt call στην αγγλική γλώσσα χρησιµοποιείται για να εκφράσει µια κλήση στο κινητό τηλέφωνο από κάποιον που τηλεφωνεί σε κάποιον ακούσια, καθώς κάθεται κατά λάθος πάνω στο κινητό του, και κατά αυτόν τον τρόπο πιέζονται τα κουµπιά. Η παραπάνω σύνθετη λ.µ. µπορεί από τη φύση της να χαρακτηριστεί ως κατά τα συµφραζόµενα (contextual compound) σύνθετη λ.µ., αλλά ακόµα και σε αυτή την περίπτωση µπορεί να λεξικοποιηθεί. Σηµασιολογικές σχέσεις αναπτύσσονται ανάµεσα στα συστατικά των σύνθετων λ.µ. και στην ελληνική γλώσσα. Τα συστατικά των σύνθετων λ.µ. είναι δυνατό να συνδέονται µεταξύ τους σηµασιολογικά είτε µε σχέση παράταξης είτε µε σχέση εξάρτησης. Η συντακτική σχέση που αναπτύσσεται µεταξύ των συστατικών συντελεί σε πολλές περιπτώσεις, σύµφωνα µε το µοντέλο της Corbin, στην κατανόηση της σηµασίας της σύνθετης λ.µ. Ειδικότερα, κατά την Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (2000: ) και τη Ράλλη (2005: ), στην πρώτη περίπτωση ανήκουν τα παρατακτικά σύνθετα, γνωστά και ως dvandva από την οµώνυµη σανσκριτική λέξη, ενώ στις σύνθετες λ.µ µε σχέση εξάρτησης 73 Για την ερµηνεία της σηµασίας των σύνθετων λ.µ. δια µέσου της συντακτικής σχέσης των µερών τους βλ. Carstairs-McCarthy (1992: ). 63

64 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά εντάσσονται τα ενδοκεντρικά και τα εξωκεντρικά σύνθετα Σύνθετες λεξικές μονάδες με σχέση παράταξης Στα παρατακτικά σύνθετα η σύνθετη λ.µ. που δηµιουργείται ανήκει στο ίδιο µέρος του λόγου µε τα συστατικά στοιχεία από τα οποία αποτελείται, ενώ η σηµασία της προκύπτει από την αθροιστική ένωση των σηµασιών των συστατικών στοιχείων, όπως για παράδειγµα συµβαίνει στις λ.µ. αλατοπίπερο ή τρωγοπίνω. Οι σύνθετες λ.µ. αυτής της κατηγορίας είναι ρήµατα, όπως είναι για παράδειγµα το ρήµα ανεβοκατεβαίνω, επίθετα, όπως είναι για παράδειγµα το επίθετο γαλαζοπράσινος ή τέλος ουσιαστικά, όπως είναι για παράδειγµα το ουσιαστικό µαχαιροπίρουνα. Κατά τη Ράλλη (2007: 80-81) η ιδιαίτερη σχέση που αναπτύσσεται ανάµεσα στα συστατικά στοιχεία των παρατακτικών συνθέτων µπορεί να είναι είτε πρόσθεσης (additive) είτε παράθεσης (appositive). Με άλλα λόγια σύνθετη λ.µ. µε σχέση πρόσθεσης ανάµεσα στα συστατικά στοιχεία είναι η λ.µ. αλατοπίπερο, ενώ σύνθετη λ.µ. µε σχέση παράθεσης ανάµεσα στα συστατικά στοιχεία είναι η λ.µ. ηθοποιός-συγγραφέας, η οποία, όµως, διαφοροποιείται ως προς τη δοµή της από τις κλασικές σύνθετες λ.µ. στην ελληνική γλώσσα και εν τέλει εντάσσεται στην κατηγορία των πολυλεκτικών συνθέτων. Ωστόσο, οι παραπάνω διαπιστώσεις δεν οδηγούν στο συµπέρασµα ότι είναι αδιάφορη η σειρά µε την οποία χρησιµοποιούνται τα συστατικά στοιχεία προκειµένου να δηµιουργηθεί η σύνθετη λ.µ. (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 2000: ). Aντιθέτως, η σειρά των χρησιµοποιούµενων συστατικών υπαγορεύεται από σηµασιοπραγµατολογικούς παράγοντες. Έτσι, προηγείται το συστατικό που το αντικείµενο αναφοράς του υπερέχει ή υπερείχε κοινωνικά κατά τη χρονική στιγµή που δηµιουργήθηκε η σύνθετη λ.µ., όπως είναι η σύνθετη λ.µ. αντρόγυνο ή προηγείται το συστατικό που θεωρείται πιο σηµαντικό και πιο απαραίτητο για τον άνθρωπο, όπως συµβαίνει στη λ.µ. µατόφρυδα ή τέλος το συστατικό που προηγείται ως προς τη χρονική σειρά ή στην ποσότητα, όπως συµβαίνει αντιστοίχως µε τις λ.µ. µερόνυχτο και σπανακόρυζο. Ενδέχεται, βέβαια, στην περίπτωση που η σύνθετη λ.µ. αποτελείται από λεξήµατα µε σχέση αντίθεσης ανάµεσά τους, όπως είναι για παράδειγµα η σύνθετη λ.µ. πηγαινοέρχοµαι, η σειρά 64

65 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά µε την οποία χρησιµοποιούνται τα συστατικά στοιχεία για το σχηµατισµό µιας σύνθετης λ.µ. να είναι αυθαίρετη Σύνθετες λεξικές μονάδες με σχέση εξάρτησης Οι σύνθετες λ.µ. µε σχέση εξάρτησης υποδιαιρούνται σε ενδοκεντρικά (endocentric) και εξωκεντρικά (exocentric) σύνθετα. Αναλυτικότερα, ως ενδοκεντρικά χαρακτηρίζονται τα σύνθετα στα οποία ένα από τα δύο συστατικά, συνήθως αυτό που βρίσκεται στα δεξιά της σύνθετης λ.µ. αποτελεί την κεφαλή της 74 (head). H γραµµατική κατηγορία, η σηµασία και τα υπόλοιπα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά της σύνθετης λ.µ. σε αυτήν την περίπτωση καθορίζονται από την κεφαλή. Τα ενδοκεντρικά σύνθετα ονοµάζονται και προσδιοριστικά (tatpurusha), όταν τα συστατικά στοιχεία συνδέονται µεταξύ τους µε σχέση προσδιορίζοντος και προσδιοριζόµενου, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις τα συστατικά στοιχεία της σύνθετης λ.µ. έχουν µεταξύ τους σχέση κατηγορήµατος µε τα ορίσµατά του (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 1996: & 2000: 135). Είθισται το προσδιορίζον και το όρισµα να τοποθετούνται στην πρώτη θέση της σύνθετης λ.µ., ενώ στη δεύτερη, δεξιά θέση ακολουθούν το προσδιοριζόµενο ή το κατηγόρηµα αντίστοιχα, όπως για παράδειγµα συµβαίνει µε τις σύνθετες λ.µ. κρασοπότηρο και χαρτοπαίχτης αντίστοιχα. 75 Τη θέση αυτή υποστηρίζει και ο Booij (2005: ) o οποίος αναφέρει ότι ο προσδιορισµός της έννοιας της κεφαλής είναι απαραίτητος για την ερµηνεία των σύνθετων λ.µ. Άλλωστε, η σηµασία του συστατικού της σύνθετης λ.µ. λειτουργεί ως προσδιορισµός της κεφαλής και δεδοµένου του γεγονότος αυτού µπορεί να προσδιοριστεί η σχέση που υφίσταται ανάµεσα στην τυπική δοµή µιας σύνθετης λ.µ. και της ερµηνείας της από σηµασιολογική άποψη. Στη συνέχεια, καταγράφεται η ύπαρξη των ακόλουθων ονοµατικών συνθέτων 74 «Ως προς τη δοµική θέση της κεφαλής θα λέγαµε ότι η ελληνική γλώσσα µοιάζει µε τις γλώσσες γερµανικής καταγωγής, όπως είναι η αγγλική και η ολλανδική, αφού και στις δύο αυτές γλώσσες η κεφαλή βρίσκεται στο δεξί µέρος Η ελληνική είναι, όµως, διαφορετική ως προς τη δοµή των συνθέτων από τις λεγόµενες ρωµανικές γλώσσες, όπως είναι η γαλλική και η ιταλική, αφού σε αυτές τις γλώσσες το συστατικό που µπορεί να χαρακτηριστεί ως κεφαλή δε βρίσκεται συνήθως στο δεξί µέρος» (Ράλλη, 2007: ). 75 Αξίζει τον κόπο, ωστόσο, να αναφερθεί στο σηµείο αυτό πως στα σύνθετα ρήµατα στα οποία το δεύτερο συστατικό στοιχείο είναι ρήµα, το πρώτο συστατικό στοιχείο δεν µπορεί να λειτουργεί ως υποκείµενο και γιαυτό το λόγο συναντώνται συχνότερα οι τύποι θαλασσοδέρνεται και όχι *θαλασσοδέρνει, τουρκοκρατείται και όχι *τουρκοκρατεί (Ράλλη, 1989: ). 65

66 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά στην ΝΕ προκειµένου να αιτιολογηθεί επαρκώς η λειτουργία της κεφαλής για τη σηµασιολογική ερµηνεία των σύνθετων λ.µ. 76 : (80) αλευρόµυλος (81) ανεµόµυλος (82) ατµόµυλος (83) ελαιόµυλος (84) νερόµυλος (85) πιπερόµυλος Όλες οι παραπάνω σύνθετες λ.µ. δηλώνουν ένα συγκεκριµένο είδος µύλου τεκµηριώνοντας το γεγονός ότι η κεφαλή της σύνθετης λ.µ. (η οποία καθορίζει και το γένος της) παίζει σηµαντικό ρόλο για την ερµηνεία της, διότι όλα τα παραπάνω παραδείγµατα αναφέρονται σε κάποιο είδος µύλου. Για παράδειγµα η σύνθετη λ.µ. ανεµόµυλος αναφέρεται σε ένα συγκεκριµένο είδος µύλου, διότι ο ανεµόµυλος είναι κατά βάση ένας µύλος. Ωστόσο, στην ελληνική γλώσσα συναντώνται σχετικά λίγες περιπτώσεις σύνθετων λ.µ. µε σχέση εξάρτησης στις οποίες παρατηρείται ευελιξία όσον αφορά τη σειρά των επιµέρους συστατικών στοιχείων. Σε αυτές τις σύνθετες λ.µ. το δεύτερο συστατικό στοιχείο σχετίζεται σηµασιολογικά µε τη λέξη «πόνος» (Ράλλη, 2007: 101). Στην κατηγορία αυτή, δηλαδή, κατατάσσονται οι εξής σύνθετες λ.µ.: (86) καρδιοχτύπι αλλά και χτυποκάρδι (87) κεφαλόπονος αλλά και πονοκέφαλος (88) οδοντόπονος αλλά και πονόδοντος (89) λαιµόπονος αλλά και πονόλαιµος 76 Αντίστοιχο παράδειγµα όσον αφορά τη λειτουργία της κεφαλής για τη σηµασιολογική ερµηνεία των συνθέτων παραθέτει και ο Booij (2005: ). Ο ίδιος αναφέρει πως η σηµασιολογική σχέση της κεφαλής της σύνθετης λ.µ. µε το συστατικό που δεν αποτελεί την κεφαλή της µπορεί να αποδοθεί µε την έκφραση έχει κάποια σχέση µε (has some relation to) και συµβολικά µε το αγγλικό γράµµα R. Aυτό που είναι σηµαντικό για τις γλώσσες µε ενδοκεντρικά σύνθετα είναι ότι η δοµή της σύνθετης λ.µ. που έχει τη δοµή AB σχετίζεται µε τη σηµασιολογική δοµή R (Β,Α) που δηλώνει ότι το B έχει κάποια σχέση µε το A (Booij, 2005: 209). 66

67 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά Στη συγκεκριµένη περίπτωση, για τις σύνθετες λ.µ. της πρώτης στήλης, σύµφωνα µε τη Ράλλη, θα µπορούσε να γίνει δεκτό πως το προσδιορίζον προηγείται του προσδιοριζόµενου (της καρδιάς χτύπος, του κεφαλιού πόνος) µε βάση τους µορφολογικούς νόµους της σύνθεσης λ.µ. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά τις σύνθετες λ.µ. της δεύτερης στήλης, αυτές µπορούνε να ενταχθούνε σε µια γενικότερη κατηγορία σύνθετων λ.µ. στις οποίες το πρώτο συστατικό στοιχείο είναι ρήµα και το δεύτερο ουσιαστικό, όπως είναι και οι εξής σύνθετες λ.µ.: (90) µισογύνης µισώ γυνή (91) χασοµέρης χάνω µέρα Χαρακτηριστικό στοιχείο των παραπάνω λ.µ. αποτελεί το γεγονός ότι στη σειρά των συστατικών στοιχείων το προσδιοριζόµενο συστατικό προηγείται του προσδιορίζοντος στην ελληνική γλώσσα. Εκτός όµως από τα ενδοκεντρικά σύνθετα, συναντώνται και τα εξωκεντρικά. Ως εξωκεντρικά χαρακτηρίζονται τα σύνθετα για παράδειγµα επίθετα ανοιχτόµυαλος, καλότυχος, ανοιχτοµάτης, στραβολαίµης κ.τ.λ., στα οποία ούτε η κατηγορία του επιθέτου ούτε και η σηµασία του αυτός που δεν προέρχονται από κάποιο από τα συστατικά του συνθέτου. «Τα εξωκεντρικά σύνθετα εµφανίζουν σηµασιακά, γραµµατικά και µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά τα οποία δεν οφείλονται στα συνθετικά τους µέρη, και συνεπώς η κεφαλή τους βρίσκεται εκτός της δοµής της σύνθεσης» (Ξυδόπουλος, 2008: 199). Μάλιστα, στην περίπτωση των εξωκεντρικών συνθέτων σε -ος, σύµφωνα µε τους υποστηρικτές της γενετικής θεωρίας, τόσο η κατηγορία όσο και η βασική σηµασία της σύνθετης λ.µ. οφείλονται σε ένα µηδενικό µόρφηµα 77 που προστίθεται στο σύνθετο θέµα της λ.µ. πριν το κλιτικό επίθηµα (Ράλλη, 2005: 265). 77 Πρόκειται, βέβαια, για τυπική ανάλυση της γενετικής θεωρίας, η οποία δε γίνεται αποδεκτή στη συγκεκριµένη διατριβή. 67

68 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά 3.4. Επέκταση της σημασίας των σύνθετων λεξικών μονάδων Σε αρκετές περιπτώσεις δε γίνεται κατανοητή η σηµασία της σύνθετης λ.µ. δια µέσου της σηµασίας των συστατικών που την αποτελούν και της συντακτικής σχέσης που αναπτύσσεται µεταξύ τους, διότι ενεργοποιούνται οι διαδικασίες της µεταφοράς ή της µετωνυµίας και ο χρήστης της γλώσσας καλείται να αξιοποιήσει τις πραγµατολογικές και πολιτισµικές γνώσεις του, για να µπορέσει να αποκωδικοποιήσει τη σηµασία των σύνθετων λ.µ. και τελικά να επικοινωνήσει Η μεταφορική σημασία Συχνό φαινόµενο, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί η αδυναµία πρόβλεψης της σηµασίας της σύνθετης λ.µ. από το άθροισµα των σηµασιών των στοιχείων που την αποτελούν λόγω της µεταφορικής σηµασίας των συστατικών στοιχείων. Η µεταφορά ορίζεται από την Kittay 78 (1987: 14) «ως η γνωστική διαδικασία κατά την οποία ο οµιλητής της γλώσσας χρησιµοποιεί ένα γλωσσικά δοµηµένο πεδίο (domain) µε απώτερο στόχο την κατανόηση ενός άλλου, εµπειρικού (experiential) ή εννοιολογικού». Kάτω από αυτό το σκεπτικό, η διαδικασία της µεταφοράς 79 είναι άµεσα συνδεδεµένη µε τη διαδικασία της λεξικοποίησης. 80 Βέβαια, συναντιούνται διάφοροι βαθµοί λεξικοποίησης στις σύνθετες λ.µ., ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις όσο αυξάνει ο βαθµός λεξικοποίησης µιας σύνθετης λ.µ. τόσο αποκτά σηµασιολογικά µη προβλεπόµενο χαρακτήρα (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 1986α: & Μότσιου, 1983: 78). Άλλωστε, πολλές φορές ανάµεσα στα συστατικά των σύνθετων λ.µ. αναπτύσσονται σηµασιολογικές και πραγµατολογικές σχέσεις, οι οποίες παίζουν καθοριστικό 78 Η απόδοση του ορισµού στα ελληνικά είναι της γράφουσας. 79 Για τη µεταφορά όχι µόνο ως γλωσσική, αλλά και ως εννοιολογική διεργασία και τα συστατικά από τα οποία αποτελείται βλ. Lakoff (1987: 69-71, 208, 276). 80 Για τη διαδικασία της λεξικοποίησης βλ. σελ. 78. Ειδικότερα, στη λεξικοποίηση των νεολογικών φράσεων αναφέρεται η Αναστασιάδη-Συµεωνίδη ως εξής «η µη δυνατότητα πρόβλεψης της σηµασίας της λεξικής φράσης από το άθροισµα των σηµασιών των στοιχείων που την αποτελούν είναι ευθέως ανάλογη µε τη λεξικοποίησή της» (1986α: 141). Η ίδια αναφέρει, επίσης, (1986α: ) ότι το σοβαρότερο κριτήριο για τη διαπίστωση της λεξικοποίησης µιας νεολογικής φράσης είναι το κριτήριο του ενός και σταθερού αντικειµένου αναφοράς το οποίο συνεπάγεται διατύπωση ορισµού για τη λ.φ. Στη συνέχεια ο ερευνητής µπορεί να χρησιµοποιήσει και άλλα κριτήρια µε στόχο να εκτιµήσει το βαθµό λεξικοποίησης της λ.φ., όπως είναι η συντακτική συνοχή της, η απρόβλεπτη ή όχι σηµασία της, η θέση που έχει µέσα στο λεξιλογικό πεδίο της και αν η συντακτική δοµή της συµπίπτει µε τα πιο παραγωγικά µοντέλα λ.φ. 68

69 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά ρόλο στην τελική σηµασία της σύνθετης λ.µ. Όπως για παράδειγµα συµβαίνει µε τη σύνθετη λ.µ. κρασοκανάτα, σύµφωνα µε τη Γιαννουλοπούλου (2001: 104) και την ερµηνεία της λ.µ. στο ΛΚΝ, η πρώτη κυριολεκτική σηµασία της λ.µ. κρασοκανάτα δηλώνει το δοχείο για το κρασί. Ωστόσο, η πιο διαδεδοµένη χρήση της λ.µ. κρασοκανάτα στη ΝΕ είναι αυτή που χρησιµοποιείται, για να δηλώσει τον άνθρωπο που αγαπάει το κρασί και πίνει συχνά µεγάλη ποσότητα, αυτόν που αποκαλείται αλλιώς κρασοπατέρας. Ως εκ τούτου, είναι φανερό πως στην περίπτωση αυτή έχει επικρατήσει η µεταφορική σηµασία της σύνθετης λ.µ., η οποία χρησιµοποιείται κυρίως για να δηλώσει τον άνθρωπο που αγαπάει το κρασί και πίνει συχνά και πολύ, παρά για να δηλώσει το ίδιο το δοχείο µε το κρασί. Βέβαια, η συγκεκριµένη λ.µ. δεν είναι η µόνη σύνθετη λ.µ. στην οποία έχει επικρατήσει η µεταφορική έναντι της κυριολεκτικής σηµασίας, η οποία καθιστά ανέφικτη την κατανόησή της 81 σε περίπτωση που γίνει προσπάθεια να ερµηνευθεί µε τη βοήθεια της συντακτικής σχέσης των συστατικών της µερών και µόνο. Συνοπτικά η µεταφορική διάσταση της σηµασίας των λέξεων έχει αποδοθεί από τους Heine et al (1991: 48) µε την παρακάτω αλυσίδα: PERSON> OBJECT> ACTIVITY>SPACE>TIME>QUALITY Από την παραπάνω κλίµακα γίνεται φανερό ότι η σηµασιολογική µετακίνηση µιας λ.µ. από µία εννοιολογική περιοχή σε µία άλλη, µε την οποία υπάρχει σηµασιολογική σχέση, µπορεί να οδηγήσει σε νέες ερµηνείες της λ.µ. Ειδικότερα, στην παραπάνω αλυσίδα ένα στοιχείο µπορεί να µετακινηθεί από τα αριστερά προς τα δεξιά, από το ένα πεδίο στο επόµενο, όπως συµβαίνει για παράδειγµα µε την αγγλική λέξη reader, η οποία δηλώνει ένα πρόσωπο, αλλά µπορεί να µετακινηθεί και στην επόµενη περιοχή της παραπάνω σχηµατικής αλυσίδας, στο πεδίο του αντικειµένου, και να ερµηνευτεί ως ένα είδος αντικειµένου το οποίο αποτελεί τον αποδέκτη της ενέργειας του ρήµατος (patient) 82 στην εκάστοτε 81 Παρά το γεγονός ότι η σύνθετη λ.µ. καρασοπατέρας είναι αναλύσιµη από συγχρονική άποψη βάσει µορφολογικών κριτηρίων. 82 O όρος patient, σύµφωνα µε το λεξικό του Crystal (1994: 253, 291) χρησιµοποιείται από ορισµένους γλωσσολόγους ως µέρος της γραµµατικής ανάλυσης της πρότασης και αναφέρεται στην οντότητα που επηρεάζεται από την ενέργεια του ρήµατος. Ως παράδειγµα αναφέρεται στην αγγλική γλώσσα η 69

70 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά πρόταση προς ερµηνεία: τη συλλογή υλικού για ανάγνωση. Κατά ανάλογο τρόπο, η λ.µ. diner που δηλώνει ένα πρόσωπο που γευµατίζει, µπορεί να χρησιµοποιηθεί, για να δηλώσει τον τόπο στον οποίο κάποιος γευµατίζει, ένα είδος τραπεζαρίας αµερικάνικου τύπου. Αυτoύ του είδους οι αλλαγές (εννοιολογικών) πεδίων αποτελούν παραδείγµατα µεταφορικών ή µετωνυµικών επεκτάσεων της σηµασίας µιας λ.µ. (Booij, 2005: 221). Η ερµηνεία µίας σύνθετης λ.µ., όµως, απαιτεί κατά τον Wamelik-van Lint (Asher 1994, 2: 657) τη συµφωνία µεταξύ του οµιλητή και του ακροατή ως προς το ποια σχέση υπάρχει σε κάθε περίπτωση. Η συµφωνία αυτή για το αν κατά την ερµηνεία της σύνθετης λ.µ. θα κυριαρχήσει η κυριολεκτική ή η µεταφορική σηµασία συνδέεται άµεσα µε την ύπαρξη καθορισµένων πολιτισµικών στοιχείων (Fromkin, Rodman & Hyams, 2003: 205), τα οποία στην περίπτωση της εκµάθησης της ελληνικής γλώσσας ως Γ2 συντελούν στην κατανόηση µη αναλύσιµων συγχρονικά λ.µ., όπως διαπιστώνεται στη συνέχεια µε βάση την επεξεργασία των αποτελεσµάτων της έρευνας πεδίου. Mάλιστα, σύµφωνα µε τη Συµεωνίδου-Χριστίδου (1998: ) είναι συχνό το φαινόµενο ακόµα και η σηµασιολογική περιγραφή των ληµµάτων από τους συντάκτες των λεξικών να είναι ελλιπής. Η ίδια παρατηρεί ότι κατά τη σηµασιολογική περιγραφή ενός λήµµατος «συστηµατικά παραλείπεται το πολιτισµικό 83 κοµµάτι, το αυτονόητο για τους φυσικούς οµιλητές της γλώσσας, το αναπόσπαστο από την ακουστική ή γραφική µορφή της λέξης. το κοµµάτι αυτό της σηµασίας αποτελεί µέρος των γενικών γνώσεων που κατέχει ένας λαός για τον κόσµο και τα λεγόµενα που τον εκφράζουν» (Συµεωνίδου-Χριστίδου, 1998: 156). Ανακεφαλαιώνοντας, για την κατανόηση των σύνθετων λ.µ. από τους διδασκόµενους την ελληνική ως Γ2 παίζει σηµαντικό ρόλο, πέρα από τα µορφολογικά χαρακτηριστικά των λ.µ. και τη µέθοδο διδασκαλίας, η ύπαρξη πρόταση: The dog bit the man, στην οποία η οντότητα που επηρεάζεται από την ενέργεια του ρήµατος είναι το ουσιαστικό the man. Ο όρος αποδίδεται ως πάσχων στα ελληνικά από τη Φιλιππάκη- Warburton (1992: , 231). 83 ιάκριση των όρων πολιτισµικά και πολιτιστικά στοιχεία γίνεται από τη Συµεωνίδου-Χριστίδου «Τα πολιτισµικά στοιχεία έχουν άµεση σχέση µε την καθηµερινή επαφή που έχουν οι οµιλούντες µε τα κοινά, το στενό οικογενειακό περιβάλλον, το δρόµο, την παρέα, τις κοινωνικές εκδηλώσεις της ζωής. Οι µεγάλες διαφορές των γλωσσών είναι κυρίως πολιτισµικές.αντίθετα, τα πολιτιστικά στοιχεία αντιπροσωπεύονται από καθετί που αναφέρεται στον ιστορικό πολιτισµό της χώρας, της οποίας τη γλώσσα µελετούµε, και έχει σχέση µε τη γεωγραφική της θέση, τον πλούτο των ιστορικών γεγονότων, των πνευµατικών επιτευγµάτων και γενικότερα µε τη δυναµική συµµετοχή τους στη διαµόρφωση του κόσµου» (1998: 157). 70

71 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά κοινής κουλτούρας ανάµεσα σε δύο λαούς, οι κοινές έννοιες και τα κοινά στοιχεία πολιτισµού τα οποία, αναµφίβολα, έχουν σχέση µε τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων να εκφράσουν την πραγµατικότητα που τους περιβάλλει. ιότι «οι λέξεις αποτελούν φορείς σηµασίας και κουλτούρας» 84 (Simeonidou-Christidou, 1998: 13) Η μετωνυμική σημασία Κάτω από το παραπάνω σκεπτικό, ορθά διατυπώνεται από µελετητές του φαινοµένου των σύνθετων λ.µ. ότι για την ερµηνεία των σύνθετων λ.µ. εκτός από την ερµηνεία που συνάγεται από τα συστατικά της σύνθετης λ.µ. και της συντακτικής τους σχέσης καθοριστική είναι πέρα από τη διαδικασία της µεταφοράς (metaphor) και η λειτουργία της µετωνυµίας 85 (metonymy) (Lyons, 1977, Wamelik-van Lint, 1994, Γιαννουλοπούλου, 2001: 105), της διαδικασίας δηλαδή κατά την οποία µία λ.µ. ή γλωσσική έκφραση που παραπέµπει κυριολεκτικά σε µια οντότητα Α, µπορεί να χρησιµοποιηθεί µη κυριολεκτικά, για να παραπέµψει σε µια άλλη οντότητα Β. Για παράδειγµα: ήπιε δύο ολόκληρα µπουκάλια µόνος του! (η έκφραση δύο µπουκάλια αντί για το κρασί, ή γενικότερα το ποτό -περίπου 1500 γραµµάρια-, που τους αναλογεί) (Βελούδης, 2005: 32-33, , ). Μάλιστα, σύµφωνα µε τον Βελούδη (2005), συντάκτη του αντίστοιχου λήµµατος στο ηλεκτρονικό λεξικό γλωσσολογικών όρων της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα, αυτό που επιτρέπει, αν δεν µπορεί να υποστηριχθεί ότι εµπνέει, µια τέτοια γλωσσική αταξία, δεν είναι άλλο από τη στενή σχέση ανάµεσα στις δύο οντότητες, όπως είναι στην περίπτωσή µας η Α και η Β. «Ακολούθως γλωσσικές εκφράσεις αναλαµβάνουν να εκπροσωπούν λιγότερο ή περισσότερο φανερές συνέχειες εγκατεστηµένες στη γλώσσα ή στον κόσµο» (Βελούδης, 2005: 32). 84 Στο σηµείο αυτό γίνεται µόνο ενδεικτική αναφορά στο πολιτισµικό φορτίο των λέξεων που αποτελούν το λεξιλόγιο ενός λαού, καθώς το θέµα αυτό είναι ιδιαίτερα µεγάλο και απαιτείται αναλυτικότερη και συστηµατικότερη παρουσίασή του η οποία δεν εµπίπτει στα ερευνητικά ερωτήµατα της παρούσας διατριβής. 85 Σύµφωνα µε τη Driven (1985: 87) ως µετωνυµία ορίζεται η διαδικασία κατά την οποία ένα πράγµα παίρνει τη θέση κάποιου άλλου εξαιτίας διαφόρων εσωτερικών τους σχέσεων. 71

72 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά Για παράδειγµα: - Φάνηκαν πελάτες; - ΨΥΧΗ Το τελευταίο παράδειγµα 86 αποτελεί, κατά τον Βελούδη, µια από τις χαρακτηριστικότερες εκδοχές του φαινοµένου της µετωνυµίας, στην οποία χρησιµοποιείται ΤΟ ΜΕΡΟΣ ΑΝΤΙ ΤΟΥ ΟΛΟΥ. Το ΜΕΡΟΣ ψυχή (ζώσα) µας παραπέµπει στο ΟΛΟ ψυχή (ζώσα) δε φάνηκε. Σύµφωνα µε τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η µετωνυµία λειτουργεί στη βάση της υφιστάµενης σχέσης γειτνίασης (contiguity) µεταξύ δύο οντοτήτων (Βελούδης, 2005: 176). Πολλοί γλωσσολόγοι, ιδιαίτερα όσοι µελετούν το φαινόµενο της γραµµατικοποίησης από πραγµατολογική άποψη, έχουν ταχθεί υπέρ της λειτουργίας του µηχανισµού της µετωνυµίας και κατά του µηχανισµού της µεταφοράς (Papadopoulou, 1994: 54), καθώς η διαδικασία της γραµµατικοποίησης χαρακτηρίζεται από σταδιακή εξέλιξη και συνεχή πρόοδο και όχι από βίαιη αντικατάσταση της αρχικής έννοιας από την επιδιωκόµενη. Όπως παρατηρεί ο Goossens (1989: 19), µολονότι πρόκειται για δύο διαφορετικούς µηχανισµούς, η µετωνυµία αποτελεί υποκατηγορία της µεταφοράς, ενώ δεν είναι πάντα δυνατή η διάκριση του µηχανισµού που υπερισχύει στην πράξη. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο Lyons (1977: 548 κ.ε) ο οποίος θεωρεί ευρύτερη ως έννοια τη µεταφορά και συµπεριλαµβάνει σε αυτή και τη µετωνυµία, ως είδος µεταφοράς, ενώ µε τον όρο µεταφορά αναφέρεται και στις δύο διαδικασίες. Σύµφωνα, ωστόσο, µε τον Βελούδη (2005: 195), ο οποίος αναφέρεται και στον Kövecses (2002: 159), η µετωνυµία θεωρείται βασικότερη διεργασία από τη µεταφορά δεδοµένου ότι «πολλές [εννοιολογικές] µεταφορές παράγονται µάλλον από [εννοιολογικές] µετωνυµίες». Στην παρούσα διατριβή η ενεργοποίηση του µηχανισµού της µεταφοράς θα θεωρηθεί υπεύθυνη σε αρκετές περιπτώσεις για τη σηµασιολογική αδιαφάνεια των προς εξέταση σύνθετων λ.µ. Οι διαφορές ανάµεσα στους δύο µηχανισµούς καταγράφονται από τον Bisang (1998: 16) στον πίνακα που ακολουθεί. 86 Το παράδειγµα είναι από τον Βελούδη (2005: 32). 72

73 3. Μορφοσηµασιολογικά χαρακτηριστικά Πίνακας 5: Όροι που συνδέονται µε τα πραγµατολογικά κίνητρα της διαδικασίας της γραµµατικοποίησης κατά τον Bisang (1998: 16) Μετωνυµία Συνταγµατικό επίπεδο Επανανάλυση (Απαγωγικός συλλογισµός (Abduction)) Συνοµιλιακές υπονοήσεις (Conversational Implicatures) Λειτουργεί διαµέσου των συγγενικών Συντακτικών Συστατικών Μεταφορά Παραδειγµατικό επίπεδο Aναλογία Συµβατικές υπονοήσεις (Conventional Implicatures) Λειτουργεί διαµέσου των Εννοιολογικών Περιοχών Συµπερασµατικά, είναι αναµφίβολο ότι σχηµατίζονται σύνθετες λ.µ. µε κυριολεκτική, διαφανή σηµασία, αλλά σχηµατίζονται και σύνθετες λ.µ. µε µη αναµενόµενη σηµασία η οποία, βάσει των ορισµών που έχουν υιοθετηθεί για τη µεταφορά και τη µετωνυµία 87, οφείλεται σε πολλές περιπτώσεις, στην ενεργοποίηση των παραπάνω διαδικασιών. Στις περιπτώσεις αυτές απαιτείται η αναγνώριση της ενεργοποίησης των µηχανισµών της µεταφοράς και της µετωνυµίας καθώς, σε αντίθετη περίπτωση, προσπαθούµε να βγάλουµε νόηµα από κάτι που, εκ πρώτης όψεως, δεν έχει καθεαυτό νόηµα, αν στηριχτεί κανείς στη κυριολεκτική, φανερή και άµεση ερµηνεία του µε τη βοήθεια των συστατικών στοιχείων (Lyons, [1995] 1999: 159). Ωστόσο, πέρα από τις διαδικασίες της µεταφοράς και της µετωνυµίας που επιδρούν καταλυτικά στην ερµηνεία των σύνθετων λ.µ., οι διαδικασίες που πραγµατοποιούνται κατά τη γλωσσική αλλαγή επιδρούν, επίσης, αποφασιστικά στο σχηµατισµό και στη σηµασία των σύνθετων λ.µ. και γιαυτό το λόγο θα παρουσιαστούν διεξοδικά στο επόµενο κεφάλαιο. 87 Αναλυτική παρουσίαση των διεργασιών που λαµβάνουν χώρα κατά την απόκτηση µεταφορικής ή µετωνυµικής σηµασίας από µία λ.µ. γίνεται και από τον Ξυδόπουλο (2008: ). 73

74 4. Μορφολογικές διαδικασίες κατά τη σύνθεση Η εκάστοτε συντελούµενη µορφολογική διαδικασία επηρεάζει και τις σύνθετες λ.µ. Οπότε, αν το τρίτο κεφάλαιο, είχε στόχο να παρουσιάσει τα µορφολογικά και σηµασιολογικά χαρακτηριστικά των σύνθετων λ.µ., το παρόν αποβλέπει να επικεντρωθεί στις διαδικασίες που λαµβάνουν χώρα κατά τη σύνθεση λ.µ. και στους µηχανισµούς που τις διέπουν καθώς, άλλες από αυτές περισσότερο και άλλες λιγότερο, επιδρούν καθοριστικά στο χαρακτηρισµό, στη δηµιουργία και στη σηµασία των σύνθετων λ.µ. Επιπροσθέτως, ο ορισµός τους και ο διαχωρισµός τους από άλλους παρεµφερείς όρους θεωρείται ιδιαίτερα σηµαντικός για τον καθορισµό του θεωρητικού πλαισίου της συγκεκριµένης εργασίας και την αποφυγή τυχόν παρερµηνειών Γραμματικοποίηση Μία µορφολογική διαδικασία ιδιαιτέρως σηµαντική για τον ορισµό και διαχωρισµό των σύνθετων από τις µη χαρακτηριζόµενες ως σύνθετες λ.µ. είναι η διαδικασία της γραµµατικοποίησης (grammaticalization). Η γραµµατικοποίηση ως διαδικασία µπορεί να συντελέσει, ώστε να περιγραφεί η γλωσσική αλλαγή µε ακρίβεια και να γίνουν γενικότερα κατανοητοί οι µηχανισµοί που τη διέπουν. Βέβαια, γίνεται εύκολα κατανοητό ότι προκειµένου να ολοκληρωθεί η διαδικασία της γραµµατικοποίησης απαιτείται να περάσουν εκατονταετίες (Matissof, 1991: 383). O όρος ανήκει στον Antoine Meillet, µαθητή του Saussure, o οποίος διαµόρφωσε τον ορισµό της το 1912 χαρακτηρίζοντας ως γραµµατικοποίηση τη διαδικασία απόδοσης γραµµατικού χαρακτήρα σε οποιαδήποτε λέξη η οποία ήταν κάποτε αυτόνοµη. Ωστόσο, σύµφωνα µε τους Lehmann ([1982]1995) και Hopper & Traugott (1993) είχε καλλιεργηθεί προβληµατισµός σε σχέση µε τη σταδιακή εξέλιξη των λεξικών µορφηµάτων σε γραµµατικά ή περισσότερο γραµµατικά πολύ πριν από τον Meillet. Κατά συνέπεια, η µελέτη της διαδικασίας της γραµµατικοποίησης εκτείνεται από τον προηγούµενο αιώνα έως τη σύγχρονη γλωσσολογική σκέψη, ενώ µετά τη δεκαετία του 80 γίνεται λόγος ξεκάθαρα πλέον για Θεωρία της Γραµµατικοποίησης (ΘτΓ).

75 4. Μορφολογικές διαδικασίες Η διαδικασία της γραµµατικοποίησης έχει αποδοθεί µε αρκετούς όρους, όπως σηµασιολογικός αποχρωµατισµός (semantic bleaching), σηµασιολογικό ξεθώριασµα (semantic fading) ή σηµασιολογική συµπύκνωση 88 (semantic condensation), οι οποίοι µε τον έναν ή άλλο τρόπο αναφέρονται κυρίως σε µία από τις πλευρές της, στην εξασθένιση της σηµασιολογικής διαφάνειας των εκάστοτε λ.µ. (Papadopoulou, 1994: 11). Ωστόσο οι Hopper and Traugott (1993: 88) κάνουν λόγο για ανακατανοµή (redistribution) και όχι για απώλεια της σηµασίας της λ.µ. κατά τα πρώτα στάδια της διαδικασίας της γραµµατικοποίησης. Oι αλυσίδες της γραµµατικοποίησης έχουν γραµµικό χαρακτήρα, ενώ τα µέλη τους τοποθετούνται κατά µήκος ενός συνεχούς από τα λιγότερο προς τα περισσότερο γραµµατικοποιηµένα, προσδιορίζονται µε βάση τα άκρα του συνεχούς και τις µεταξύ τους σχέσεις, καθώς η µεταξύ τους εγγύτητα στο συνεχές υποδηλώνει την ένταξή τους στην ίδια γνωστική περιοχή. Σύµφωνα, µάλιστα, µε την Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (2001: 73) η γραµµατικοποίηση ως διαδικασία θεωρείται µονοκατευθυντική και χωρίς επιστροφή. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει πως τα φαινόµενα κατά τη διαδικασία της γραµµατικοποίησης κατευθύνονται από ανοιχτές κατηγορίες, όπως είναι τα ρήµατα, τα ουσιαστικά και τα επίθετα, σε κλειστές κατηγορίες, όπως είναι οι σύνδεσµοι, τα βοηθητικά µόρια και οι αντωνυµίες, ενώ η αντίστροφη συµπεριφορά δεν παρατηρείται. Παρατηρείται, δηλαδή, µονοκατευθυντικότητα σε µορφολογικό επίπεδο, όπου από τη σχετική ελευθερία των κατηγοριών που µετέχουν στη διαδικασία της γραµµατικοποίησης 89 µεταβαίνουµε στην απώλειά της. Η διαδικασία της γραµµατικοποίησης συντελείται βαθµιαία και διαδίδεται σταδιακά διά µέσου της χρήσης της γλώσσας στις εκάστοτε κοινωνικές περιστάσεις (Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, 2001: & 84) και µολονότι µετά το Saussure έχει κριθεί ως απαραίτητη η συγχρονική περιγραφή του γλωσσικού 88 Η απόδοση των όρων στα ελληνικά είναι δική µου. 89 Από την άλλη πλευρά εκτός από τη διαδικασία της γραµµατικοποίησης υπάρχει και η διαδικασία της απογραµµατικοποίησης, κατά τον Lehmann (1995: 1256) η οποία είναι η διαδικασία κατά την οποία ένα γραµµατικό σηµείο αυξάνει την αυτονοµία του και παρουσιάζει την τάση να γίνει ανεξάρτητο λεξικό σηµείο χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι η διαδικασία της απογραµµατικοποίησης αποτελεί τον αντίποδα της διαδικασίας της γραµµατικοποίησης. Ένα από τα παραδείγµατα που παραθέτει ο Lehmann για αυτή τη µη συστηµατική διαδικασία είναι δια µέσου της διαδικασίας της ουσιαστικοποίησης γραπτών λ.µ., όπως η δηµιουργία της λ.µ iffy που δηλώνει άνθρωπο γεµάτο επιφυλάξεις µε τη βοήθεια του υποθετικού συνδέσµου if. 75

76 4. Μορφολογικές διαδικασίες συστήµατος, η ΘτΓ µπορεί να συµβάλει προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς διά µέσου αυτής µπορεί να µελετηθεί όχι µόνο η ερµηνεία γένεσης των δοµών, αλλά και η εξέλιξή τους, όπως και η συγχρονική τους συµπεριφορά. Η συµβολή δε της ΘτΓ στην ερµηνεία της συγχρονικής κατάστασης µιας γλώσσας κρίνεται ιδιαιτέρως σηµαντική Επανανάλυση και Αναλογία Η µορφολογία µιας γλώσσας κατά τον Joseph (1998), υπόκειται σε αλλαγές οι οποίες σιγά σιγά ενσωµατώνονται σε αυτήν, οι οποίες εκτός από τη γραµµατικοποίηση, είναι η επανανάλυση (reanalysis), η διαδικασία της αναλογίας (analogy), ο επαναπροσδιορισµός της σηµασίας των λ.µ. και διάφορα άλλα φωνολογικά φαινόµενα, όπως είναι για παράδειγµα η µετάθεση φθόγγων (metathesis) και η ανοµοίωση (dissimilation). Σύµφωνα µάλιστα µε τη ΘτΓ η επανανάλυση 90 µαζί µε τη διαδικασία της αναλογίας αποτελούν τους βασικούς µηχανισµούς µε τους οποίους επιτελείται γλωσσική αλλαγή χωρίς, βέβαια, οι δύο αυτοί µηχανισµοί να ταυτίζονται µε τη διαδικασία της γραµµατικοποίησης. Oι Hopper και Traugott (1993, 40-41), σύµφωνα µε τη ΘτΓ, αναφέρουν ως µια από τις πιο απλές περιπτώσεις επανανάλυσης τη διαδικασία της σύνθεσης, «όπου πραγµατοποιείται συνδυασµός δύο ή περισσότερων λέξεων σε µία, συνήθως µε συνέπειες για τη σηµασιολογία, τη µορφολογία και τη φωνολογία (και κάποιες φορές και τη σύνταξη) τόσο από την προοπτική της νέας ολόκληρης λέξης, όσο και των πρώην ανεξάρτητων µερών». 91 Αναφορικά µε τη σχέση επανανάλυσης και γραµµατικοποίησης, «Η επανανάλυση δεν ταυτίζεται µε τη γραµµατικοποίηση σε άλλες περιπτώσεις προϋποτίθεται της γραµµατικοποίησης, σε άλλες δεν οδηγεί σε γραµµατικοποίηση αλλά στην ακριβώς αντίστροφη πορεία: στη µετατροπή µιας γραµµατικής δοµής σε λεξική» (Γιαννουλοπούλου,1999: 431). 90 Ο όρος επανανάλυση επανέρχεται στο προσκήνιο κατά τη δεκαετία του 70 (Langacker, 1977) και καθώς αρχίζει να διαµορφώνεται η ΘτΓ. 91 Η απόδοση στα ελληνικά του ορισµού της επανανάλυσης κατά τη διαδικασία της σύνθεσης από τους Hopper και Traugott είναι της Γιαννουλοπούλου (2000: ). 76

77 4. Μορφολογικές διαδικασίες Μάλιστα, η επανανάλυση 92 θεωρείται ως διαδικασία ευρύτερη από τη γραµµατικοποίηση (Lord, 1976: 179), καθώς η αρχή της µονοκατευθυντικότητας δεν εφαρµόζεται κατά τη διαδικασία της επανανάλυσης λόγω του γεγονότος ότι µέσω της διαδικασίας αυτής είναι δυνατό να οδηγηθούµε τόσο σε φαινόµενα γραµµατικοποίησης όσο και σε φαινόµενα λεξικοποίησης, όπως είναι για παράδειγµα ο σχηµατισµός του ουσιαστικού a downer από την πρόθεση down. Aντιθέτως, η αναλογία αποτελεί µία εµφανή διαδικασία (overt) κατά την οποία έλκονται υπαρκτοί γλωσσικοί τύποι από άλλες υπάρχουσες δοµές, η χρήση των οποίων γενικεύεται (Γιαννουλοπούλου, 2000: 172). Mε άλλα λόγια το φαινόµενο της αναλογίας επιβάλλει κάποια αλλαγή σε έναν γλωσσικό τύπο που δεν είναι ιδιαίτερα συχνός σύµφωνα µε το πρότυπο ενός άλλου που είναι πιο συχνός και πιο παραγωγικός (Ράλλη, 2007: 124). Σύµφωνα µε τον Ξυδόπουλο (2008: 220) «η αναλογία αναφέρεται ως µία διαδικασία οµαλοποίησης η οποία επιδρά στους εξαιρέσιµους τύπους της γλώσσας και τους οµαλοποιεί σύµφωνα µε έναν άλλο παρόµοιο ή και αντίθετο τύπο». Ως εκ τούτου, σύµφωνα µε τη ΘτΓ, κατά τη διαδικασία της επανανάλυσης συντελείται αναδιοργάνωση και αλλαγή των κανόνων, ενώ το φαινόµενο της αναλογίας συµβάλλει στην αλλαγή των λ.µ. σε ορατό επίπεδο. Γιαυτό και τελικά το φαινόµενο της αναλογίας συντελεί στο να εντοπιστούν οι αλλαγές που έχουν επέλθει λόγω επανανάλυσης (Hopper & Traugott, 1993: 52-62). 92 Η επανανάλυση, κατά τη γενετική θεωρία, είναι µια διαδικασία, η οποία συντελεί είτε στο να αλλάξουν οι λ.µ. γραµµατική κατηγορία είτε στην αλλαγή της εσωτερικής τους δοµής (Ράλλη, 2005: & 180), αν και γενικότερα αποτελεί αφανή (covert) διαδικασία. Παράδειγµα αλλαγής λεξικής κατηγορίας αποτελεί η αλλαγή γένους που παρατηρείται στη λ.µ. ψήφος, η οποία από ουσιαστικό θηλυκού γένους, η ψήφος, χρησιµοποιείται ως ουσιαστικό αρσενικού γένους, ο ψήφος, καθώς η κατάληξη -ος έχει σχεδόν ταυτιστεί µε τις καταλήξεις ουσιαστικών αρσενικού γένους. Ο όρος επανανάλυση δε χρησιµοποιείται µε την παραπάνω ερµηνεία στη συγκεκριµένη εργασία. 77

78 4. Μορφολογικές διαδικασίες 4.3. Λεξικοποίηση Μία ακόµη ιδιαιτέρως σηµαντική διαδικασία που λαµβάνει χώρα κατά τη γλωσσική αλλαγή είναι η διαδικασία της λεξικοποίησης (lexicalization). Αρχικά γίνεται αναφορά στον ευρύτερο ορισµό της έννοιας, σύµφωνα µε τον οποίο ως λεξικοποίηση ορίζεται «η διαδικασία κατά την οποία δηµιουργούνται νέα αντικείµενα τα οποία θεωρούνται λεξικά» 93 (Brinton & Traugott, 2005: 32-33). Τη λεξικοποίηση ως «διεργασία µετατροπής ενός στοιχείου ή µιας ακολουθίας στοιχείων (φράσης) σε ενιαίο λεξικό στοιχείο» ορίζει και ο Ξυδόπουλος (2008: 92), σύµφωνα µε τους Lyons (1977: 549) και Talmy (2007). Ωστόσο, στη βιβλιογραφία, εκτός από τους παραπάνω, εντοπίζονται αρκετοί και µάλιστα µε ευρεία σηµασία ορισµοί σε σχέση µε τον όρο σύµφωνα µε τους οποίους η λεξικοποίηση αντιµετωπίζεται ως (Brinton, 2002): Μία συνηθισµένη διαδικασία σχηµατισµού λέξεων Μία διαδικασία διάχυσης (fusion) η οποία συµβάλλει στη µείωση της συνθετότητας 94 της σηµασίας (compositionality) Μία διαδικασία διαχωρισµού η οποία συντελεί στην αύξηση της αυτονοµίας. Αλλά καταρχάς ας εξετάσουµε, τηρώντας κατά το δυνατό χρονολογική σειρά, ορισµένους από τους πιο αντιπροσωπευτικούς από τους ορισµούς που έχουν δοθεί στην έννοια. Κατά τον Lipka (1981) η λεξικοποίηση ορίζεται ως η διαδικασία κατά την οποία σύνθετα λεξήµατα έχουν την τάση να µετατρέπονται σε µονολεκτικές λ.µ. µε ιδιαίτερο νόηµα, λόγω συχνής χρήσης (Asher 1994, 2: 2165). Η διαδικασία αυτή πραγµατοποιείται σταδιακά, µπορεί να ερµηνευθεί µόνο διαχρονικά και συνεπάγεται την ύπαρξη ιδιοτήτων λεξικοποίησης (lexicalizedness) άµεσα συνδεδεµένων µε τη συγχρονική παρουσία του λεξήµατος. Κάτω από το ίδιο σκεπτικό ο Lipka (1990) χαρακτήρισε το φαινόµενο της λεξικοποίησης ως µια βαθµιαία, ιστορική διαδικασία που συνεπάγεται 93 Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας της λεξικοποίησης 94 Ή συνθετικότητας 78

79 4. Μορφολογικές διαδικασίες φωνολογικές και σηµασιολογικές αλλαγές και την εξάλειψη της διαφάνειας (motivation). 95 Aυτές οι αλλαγές µπορεί να συµβούν όλες µαζί σε µία µόνο λ.µ. Ως λεξικοποίηση, κατά τον Bauer (1983), νοείται η διαδικασία κατά την οποία το λέξηµα (lexeme), εξαιτίας αλλαγών στο γλωσσικό σύστηµα, παρουσιάζει ή προσλαµβάνει µορφή που δε θα µπορούσε να έχει, αν είχε σχηµατιστεί σύµφωνα µε τους κανόνες παραγωγής λέξεων, (Asher 1994, 2: 2164). Για τον Bauer η λεξικοποίηση είναι κατά βάση διαδικασία διαχρονική ωστόσο, τα ίχνη που αφήνει στο λεξικοποιηµένο λέξηµα χρειάζεται να παρουσιαστούν µέσα σε µια σύγχρονη γραµµατική. Η λεξικοποίηση, στη συνέχεια, ειδικότερα σε σχέση µε τις σύνθετες λ.µ. ορίζεται από τους Hopper & Traugott ως «η διαδικασία µε την οποία το (γλωσσικό) υλικό αναπτύσσεται ή επιστρατεύεται, για να δηµιουργήσει λεξικά αντικείµενα» (1993: 224). Οι Biber, Johansson, Leech, Conrad & Finegan (1999: 58-59) υποστηρίζουν ότι η λεξικοποίηση λαµβάνει χώρα, όταν µια πολυλεκτική λεξική µονάδα (multiword lexical unit) αρχίζει να λειτουργεί ως ανεξάρτητη (single) γραµµατική µονάδα ή µέρος του λόγου. Αντίθετα από τους ελεύθερους συνδυασµούς λέξεων, σε αυτή την περίπτωση η δυνατότητα αντικατάστασης µιας λέξης από µία άλλη είναι περιορισµένη. Παρουσιάζεται η τάση οι λ.µ. που δηµιουργούνται να γράφονται ως ανεξάρτητες λέξεις και, είναι πιθανό, να αποκτήσουν σηµασίες που δεν είναι δυνατό να προβλεφθούν από τα συστατικά στοιχεία των λέξεων. Οι επαναναλύσεις δύο ή περισσότερων λ.µ. σε µία (univerbations) 96 που έχουν πραγµατοποιηθεί στο παρελθόν συνεπάγονται ως ένα βαθµό φωνολογική µετατροπή και είναι µορφολογικά και σηµασιολογικά αδιαφανείς (92, 93), ενώ εκείνες που έχουν γίνει πιο πρόσφατα µπορεί να είναι σχετικά διαφανείς και στη µορφή και στη σηµασία (94, 95, 96) και να αντιµετωπίζονται ως ιδιωµατισµοί 95 O όρος διαφάνεια (motivation) αποδίδεται στον Saussure, o οποίος θεωρεί ότι σε επίπεδο µορφολογίας δύο λ.µ. είναι µορφολογικά διαφανείς (morphologically motivated), εάν η σηµασία τους προκύπτει από τη σηµασία των συστατικών τους, ενώ σε σηµασιολογικό επίπεδο πρεσβεύει ότι η διαδικασίες της µεταφοράς και της µετωνυµίας είναι σηµασιολογικά διαφανείς (semantically motivated) (Fisher, 1998: 12). 96 Ο όρος αναφέρεται σε δοµές που αποτελούνταν από αρκετές λέξεις, οι οποίες µειώθηκαν σε µία, όπως στην περίπτωση που µία ρηµατική φράση συµπυκνώνεται νοηµατικά σε µία µόνο λέξη. Για παράδειγµα στη αγγλική γλώσσα η φράση we spent the night in Vienna µπορεί να αντικατασταθεί από τη φράση we overnighted in Vienna (Hickey, 2001: 272). Σύµφωνα µε τον Trask (1997: 228) η επανανάλυση σε µία λέξη δύο ή περισσότερων λέξεων µιας φράσης (univerbation) είναι ένα είδος γλωσσικής αλλαγής. Ως παράδειγµα αναφέρεται η επανανάλυση της λατινικής φράσης clara mente µε διαυγές µυαλό στο επίρρηµα της ισπανικής γλώσσας claramente µε σαφήνεια. 79

80 4. Μορφολογικές διαδικασίες (idioms) (92) handicap<hand in cap (93) Wherewithal necessary means < where with all (94) mother-in-law (95) demzufolge consequently < dem zu folge that- DAT to follow (Ramat, 2001: 394) (96) Langeweile boredom < lange Weile long time (Blank, 2001: 1601) Από την άλλη πλευρά, είναι δυνατό, κατά τον Antilla (1989[1972]: 151) ένα παράθηµα να µετατραπεί σε αυτόνοµη λέξη, γεγονός που αποτελεί µια ιδιαίτερα ξεκάθαρη περίπτωση λεξικοποίησης (97, 98) (97) ology subject of study (<zoology, sociology) (98) ex (<ex-husband, ex-wife) Tύποι όπως το ology ή το ex γίνονται αντιληπτοί ως περιπτώσεις λεξικοποίησης όχι µόνο επειδή συµβάλλουν στη δηµιουργία νέων µορφών για το λεξικό, αλλά επειδή συνεπάγονται ότι ένα δεσµευµένο µόρφηµα αποκτά την ιδιότητα του λεξήµατος. Οι αλλαγές που λαµβάνουν χώρα κατά τη διαδικασία της λεξικοποίησης και στις δύο περιπτώσεις που αναφέρθηκαν πιο πάνω παρουσιάζονται σχηµατοποιηµένα στη συνέχεια (Σχήµα 3). 80

81 4. Μορφολογικές διαδικασίες Σχήµα 3: Αλλαγές που πραγµατοποιούνται κατά τη διαδικασία της λεξικοποίησης λεξικοποίηση αυξανόµενη αυτονοµία αυξανόµενη εξάρτηση δεσµευµένο µόρφηµα σύνθετη λέξη (compound/complex word) σύνταξη Μάλιστα, η παρουσία τόσο αναλύσιµων όσο και µη αναλύσιµων συγχρονικά 97 σύνθετων λ.µ. σε πολλές περιπτώσεις αποδίδεται στη διαδικασία της λεξικοποίησης. Με τον όρο λεξικοποίηση γίνεται αναφορά «σε µία διαδικασία κατά την οποία ατονεί η εσωτερική σύνταξη των λέξεων και κατά συνέπεια η σηµασιολογική τους διαφάνεια» (Lehmann, 2004: 169), όπως για παράδειγµα συµβαίνει µε τη σύνθετη λ.µ. κοµπογιαννίτης, 98 η οποία δεν είναι αναλύσιµη συγχρονικά βάσει µορφοσηµασιολογικών κριτηρίων στη ΝΕ. Κατά τον Booij (2005: 225) το γεγονός ότι µια σύνθετη λέξη (complex word) λεξικοποιείται δε συνεπάγεται ότι η λ.µ. γίνεται ανώµαλη και ότι η ερµηνεία της είναι πλέον αδύνατη, αλλά ότι η ιδιαίτερη σηµασία της συγκεκριµένης λ.µ. αποτελεί πλέον µέλος της λεξικής νόρµας της γλωσσικής κοινότητας στην οποία χρησιµοποιείται. Οι διαφηµίσεις, όπως για παράδειγµα αυτές που αναφέρονται στα ανοιχτά σπορ αυτοκίνητα (convertible) στα ολλανδικά Μ.Μ.Ε, κάνουν χρήση του φαινοµένου της λεξικοποίησης. 97 Για τη σηµασιολογική αδιαφάνεια των γλωσσικών δανείων που απορρέει από τη συγχρονική χρήση κάθε γλώσσας βλ. Simeonidou-Christidou (1998: 15-36). 98 Το παράδειγµα προέρχεται από τις σύνθετες λ.µ. που χρησιµοποιήθηκαν κατά την πραγµατοποίηση της κύριας έρευνας της διατριβής. 81

82 4. Μορφολογικές διαδικασίες Για παράδειγµα, αναφέρει ο Booij, σε διαφήµιση για ανοιχτά σπορ αυτοκίνητα το επίθετο της ολλανδικής γλώσσας dark-loos, που σηµαίνει άστεγος, χρησιµοποιήθηκε στην πρόταση Wij willen U graag dakloos maken (Θα θέλαµε να σας κάνουµε άστεγους) στην οποία η κυριολεκτική ερµηνεία της λ.µ. άστεγος επανενεργοποιείται παίζοντας µε τη σηµασιολογική αντίφαση µεταξύ φτωχών, άστεγων ανθρώπων και εκείνων που µπορούν να αγοράσουν ανοιχτό αυτοκίνητο. Συνοψίζοντας, αξίζει τον κόπο να αναφερθεί ότι παραδοσιακά, κατά τις Brinton & Traugott (2005: 33) «η λεξικοποίηση αναφέρεται σε µία συνηθισµένη διαδικασία σχηµατισµού λέξεων, όπως είναι η σύνθεση, η παραγωγή και η αλλαγή γραµµατικής κατηγορίας χωρίς καµία µορφολογική αλλαγή (conversion). Aυτές οι διαδικασίες συνήθως ερµηνεύονται ως οι παραγωγικές (productive) αρχές που ενδυναµώνουν τη δυναµική και δηµιουργική χρήση της γλώσσας του οµιλητή, ώστε να παράγει νέες λέξεις». Για παράδειγµα ο Van der Auwera (2002: 20) αναφέρει ότι παραγωγικές διαδικασίες σε σχέση µε το σχηµατισµό των λέξεων, όπως είναι η παραγωγή και η σύνθεση, παράγουν τη λ.µ. songwriter, η οποία αποτελεί περίπτωση λεξικοποίησης. «Αυτός είναι ο πιο ευρύς ορισµός της λεξικοποίησης και από ιστορική άποψη ίσως ο λιγότερο ικανοποιητικός, διότι µας αναφέρει ελάχιστα ή καθόλου στοιχεία για το είδος των αλλαγών που υφίστανται οι λ.µ. που δηµιουργούνται σύµφωνα µε τις διαδικασίες σχηµατισµού λέξεων µε το πέρασµα του χρόνου» (Brinton & Traugott, 2005: 33). Τέλος, θεωρείται σκόπιµο, στο σηµείο αυτό, µετά την παράθεση των παραπάνω ορισµών για το φαινόµενο της λεξικοποίησης να αναφερθεί ο ορισµός των Brinton & Traugott (2005: 144), o οποίος σε συνδυασµό µε τον ορισµό του Lehmann (2004) για τη λεξικοποίηση, υιοθετήθηκε στην παρούσα εργασία: «η λεξικοποίηση ορίζεται ως η αλλαγή κατά την οποία σε συγκεκριµένα γλωσσικά συµφραζόµενα οι οµιλητές (µιας γλώσσας) χρησιµοποιούν µια συντακτική δοµή ή σχηµατίζουν µια λέξη ως ένα καινούργιο (λεξικό) τύπο πλήρη περιεχοµένου (contentful), ο οποίος διαθέτει µορφολογικές και σηµασιολογικές ιδιότητες που δεν προκύπτουν πλήρως από τα συστατικά της κατασκευασµένης λέξης ή από το πρότυπο σχηµατισµού της λέξης. Με τον καιρό η εσωτερική συντακτική σχέση των συστατικών µπορεί να ατονήσει περαιτέρω και το (λεξικό) αντικείµενο να 82

83 4. Μορφολογικές διαδικασίες λεξικοποιηθεί περισσότερο». Κατά τις Brinton & Traugott (2005: 145) η διαδικασία της λεξικοποίησης πραγµατοποιείται σταδιακά και χαρακτηριστικά συνεπάγεται την απώλεια της συνθετότητας της σηµασίας 99 (semantic compositionality), 100 τη συναλοιφή (coalescence) 101 (απώλεια των φωνολογικών τεµαχίων) και τη διάχυση (fusion) (απώλεια των ορίων των µορφηµάτων). Η λεξικοποίηση, ως διαδικασία, όπως και η γραµµατικοποίηση, χωρίς η µία να αποτελεί τον αντίποδα της άλλης, 102 χαρακτηρίζεται από µονοκατευθυντικότητα, ενώ τα φαινόµενα της µεταφοράς και της µετωνυµίας συµµετέχουν δυναµικά και στις δύο διαδικασίες. Σύµφωνα µε τα παραπάνω, η απροσδόκητη σηµασία των σύνθετων λ.µ. οφείλεται σε πολλές περιπτώσεις στο φαινόµενο της λεξικοποίησης, διαδικασίας άρρηκτα συνδεόµενης µε τη διαδικασία της µετωνυµίας, η οποία λειτουργεί ερµηνευτικά. Γιαυτό το λόγο υποστηρίζεται «ότι σε περιπτώσεις συνθέτων των οποίων η σηµασία δεν µπορεί να παραχθεί µόνο από τη συντακτική σχέση των µερών τους, η διαδικασία της µετωνυµίας έχει ερµηνευτική ισχύ» (Γιαννουλοπούλου, 2001: 110 ) Συμπεράσματα για τη σχέση μορφής και σημασίας των σύνθετων λεξικών μονάδων Στις ενότητες που ακολουθούν διατυπώνονται συµπεράσµατα για τη σχέση µορφής και σηµασίας στις σύνθετες λ.µ. και αναφέρεται ρητά πως οι σύνθετες λ.µ. στην παρούσα διατριβή µελετώνται ως διαδικασία λεξικοποίησης στο πλαίσιο της ΘτΓ. Παρουσιάζεται, µάλιστα, λεπτοµερώς, η σχέση ανάµεσα στη διαδικασία της γραµµατικοποίησης και εκείνης της λεξικοποίησης και τα χαρακτηριστικά που τις διαφοροποιούν, προς αποφυγή παρερµηνειών. Στην τελευταία ενότητα, γίνεται λόγος για τις βασικές κατηγορίες των υπαρχόντων µοντέλων όσον αφορά τη σχέση µορφής και σηµασίας των µη απλών λεξικών µονάδων προκειµένου να αποσαφηνιστεί η θέση που υιοθετείται σε αυτή την εργασία. 99 Ή διαφορετικά την απώλεια της σηµασιολογικής διαφάνειας των λ.µ. 100 Σύµφωνα µε την αρχή της συνθετότητας ή συνθετικότητας (compositionality principle) η σηµασία της σύνθετης έκφρασης καθορίζεται από τη σηµασία των συστατικών της και τους κανόνες που τα συνδέουν (Davis & Gillon, 2004: 133). 101 Η απόδοση του όρου στα ελληνικά έγινε σύµφωνα µε το λεξικό του Σακελαριάδη (2004: 434). 102 Για τη σχέση λεξικοποίησης-γραµµατικοποίησης βλ. στην υποενότητα

84 4. Μορφολογικές διαδικασίες Η μορφή και η σημασία των σύνθετων λεξικών μονάδων στη Θεωρία της Γραμματικοποίησης Η ΘτΓ γίνεται αποδεκτή, ως επί το πλείστον, «από το θεωρητικό ρεύµα των γλωσσολόγων που αποδέχεται τον κοινωνικό-λειτουργικό χαρακτήρα της ανθρώπινης γλώσσας έναντι του έµφυτου-γενετικά προκαθορισµένου και µελετά την αλληλεπίδραση ανάµεσα στο λόγο και στην οµιλία, στη γλωσσική ικανότητα και στη γλωσσική επιτέλεση, στην εξωγλωσσική πραγµατικότητα και στις συστηµατικές ιδιότητες της γλώσσας» (Γιαννουλοπούλου, 2000: 86). Οι σύνθετες λ.µ. στην παρούσα διατριβή εξετάζονται στο πλαίσιο της ΘτΓ ως διαδικασία λεξικοποίησης. Η γραµµατικοποίηση δεν αντιµετωπίζεται µε τη στενή έννοια του όρου ως η διαδικασία κατά την οποία ένα λεξικό µόρφηµα µετατρέπεται σε γραµµατικό, αλλά ως θεωρία στο πλαίσιο των λειτουργικών γλωσσολογικών προσεγγίσεων. Συγκεκριµένα ακολουθώ τους Heine, Claudi & Hünnemeyer (1991) και τους Hopper & Traugott (1993). Κατά τους Hopper & Traugott (1993: 1-2) το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η ΘτΓ ασχολείται µε το ερώτηµα ένα τα όρια µεταξύ των κατηγοριών είναι διακριτά και µε την αλληλεξάρτηση δοµής και χρήσης, καθορισµένου (fixed) και λιγότερο καθορισµένου στη γλώσσα. Ως εκ τούτου προβάλλει την ένταση (tension) της σχέσης ανάµεσα στη σχετικά αβίαστη λεξική δοµή και στην περισσότερο περιορισµένη συντακτική, µορφοσυντακτική και µορφολογική δοµή. Η γραµµατική για τον Hopper δεν αποτελεί µία εκ των προτέρων κατασκευή που απαραίτητα αποτελεί τη βάση για την επικοινωνιακή πραγµάτωση (communicative performance), αλλά ένα υποπροϊόν της επικοινωνίας, ένα επιφαινόµενο (Hinkel, 2005: 348). Είναι, µε άλλα λόγια, «το όνοµα συγκεκριµένων κατηγοριών που παρατηρείται ότι επαναλαµβάνονται στο λόγο» (Hopper, 1998: 156). Σηµαντικός θεωρείται από την άλλη πλευρά, όσον αφορά τη χρήση των σύνθετων λ.µ. κατά την επικοινωνιακή διαδικασία, ο ρόλος της διαδικασίας της λεξικοποίησης, η οποία καθορίζει τη σχέση που υφίσταται ανάµεσα στη µορφή και στη σηµασία τους. Η διαδικασία αυτή, µολονότι προσδιορίζεται µε ποικίλους ορισµούς στο πλαίσιο της ΘτΓ, στην παρούσα διατριβή αντιµετωπίζεται ως µία γενικότερη διαδικασία δηµιουργίας λεξικών αντικειµένων (Hopper & Traugott 84

85 4. Μορφολογικές διαδικασίες 1993, Γιαννουλοπούλου 1999) και αντιπαραβάλλεται στη διαδικασία της γραµµατικοποίησης Γραμματικοποίηση vs Λεξικοποίηση Αρκετές φορές τα ίδια δεδοµένα χαρακτηρίζονται ως αποτέλεσµα άλλοτε λεξικοποίησης, άλλοτε γραµµατικοποίησης και άλλοτε και των δύο διαδικασιών, όπως για παράδειγµα συµβαίνει µε τη λέξη heute σήµερα της γερµανικής γλώσσας. Όπως αναφέρουν οι Brinton & Traugott (2005: 63) πρώτος ο Meillet (1958 [1912]) παραθέτει τη λέξη heute < hiu tagu σε αυτή τη µέρα- ΟΤ 103 ως παράδειγµα γραµµατικοποίησης, αν και αυτή η άποψη απορρίπτεται στη συνέχεια από τους Hopper & Traugott (1993) και τον Joseph (2003). Οι Hopper & Traugott αντιµετωπίζουν την ενοποίηση του heute σε µία λέξη ως την ανάδυση ενός νέου λεξικού αντικειµένου, όπως και ο Lehmann (1995), ενώ ο Joseph θεωρεί ότι η λέξη heute διατηρεί στον ίδιο βαθµό το γραµµατικό χαρακτήρα που είχε και πριν την ενοποίησή της, οπότε δεν πρόκειται ούτε για περίπτωση λεξικοποίησης ούτε για περίπτωση γραµµατικοποίησης. Τέλος, ο Ramat (1998) παραθέτει τη λέξη heute ως παράδειγµα διαδικασίας λεξικοποίησης, η οποία λαµβάνει χώρα στο τέλος της διαδικασίας της γραµµατικοποίησης. Προκειµένου να γίνει περισσότερο κατανοητή η σχέση µεταξύ των δύο διαδικασιών παρατίθεται αρχικά η πρόταση του Cabrera (1998: ), στην οποία παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τις δύο διαδικασίες (Πίνακας 6): 103 οτική πτώση. 85

86 4. Μορφολογικές διαδικασίες Πίνακας 6:Αντιπαραβολική παρουσίαση των χαρακτηριστικών των διαδικασιών της γραµµατικοποίησης και της λεξικοποίησης κατά τον Cabrera 104 (1998: ) Γραμματικοποίηση 1. Είναι διαδικασία συντακτικοτελική (πηγαίνει από το λεξικό στη σύνταξη) 2. Επηρεάζει τα λεξικά αντικείμενα (είναι λεξικογενετική διαδικασία) 3. Συντηρεί την ιεραρχία της μεταφορικής αφαίρεσης 4. Τροφοδοτεί τη σύνταξη και αφαιμάσσει το λεξικό Λεξικοποίηση 1. Είναι διαδικασία λεξικοτελική (πηγαίνει από τη σύνταξη στο λεξικό) 2. Επηρεάζει συντακτικά καθορισµένες λέξεις και φράσεις ή προτάσεις (είναι συντακτικογενετική διαδικασία). 3. Συντηρεί την ιεραρχία της µετωνυµικής συγκεκριµενοποίησης. 4. Τροφοδοτεί το λεξικό και αφαιµάσσει τη σύνταξη Στη συνέχεια, προς περαιτέρω τεκµηρίωση της παραπάνω άποψης, θεωρείται σκόπιµο να παρουσιαστεί και ο παρακάτω πίνακας (Πίνακας 7) των Brinton & Traugott στον οποίο απεικονίζονται τα κοινά και µη χαρακτηριστικά αυτών των διαδικασιών. 104 H απόδοση στα ελληνικά έγινε από τη Γιαννουλοπούλου (1999: 109). 86

87 4. Μορφολογικές διαδικασίες Πίνακας 7: Παραλληλισµός λεξικοποίησης και γραµµατικοποίησης κατά τις Brinton & Traugott (2005: 110) Λεξικοποίηση Γραµµατικοποίηση α. Σταδιακή αλλαγή + + (Gradualness) 105 β. Mονοκατευθυντικότητα + + γ. ιάχυση + + δ. Ανάµειξη + + ε. Αδιαφάνεια + + στ. Μεταφορικοποίηση/Μετωνυµικοποίηση 106 (Metaphorization/Μetonymization) + + ζ. Αποκατηγοριοποίηση _ + η. Αποχρωµατισµός _ + θ. Υποκειµενικοποίηση _ + ι. Παραγωγικότητα _ + κ. Συχνότητα _ + λ. Τυπολογική γενικότητα _ + Όπως γίνεται φανερό από τον παραπάνω πίνακα, οι λ.µ. που είτε λεξικοποιούνται είτε γραµµατικοποιούνται σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό υφίστανται σταδιακές αλλαγές, µε τις καινούργιες χρήσεις της λ.µ. να συνυπάρχουν χαρακτηριστικά µε τις παλιές (gradualness) (Brinton & Traugott, 2005: &145), χαρακτηρίζονται από µονοκατευθυντικότητα, διάχυση των ορίων των µορφηµάτων (fusion), ανάµειξη των φωνολογικών τεµαχίων (coalescence), σηµασιολογική αδιαφάνεια (demotivation) και ενεργοποίηση του φαινοµένου της µεταφοράς ή της µετωνυµίας. Ωστόσο, εντοπίζονται ορισµένα χαρακτηριστικά τα οποία συναντώνται µόνο στη διαδικασία της γραµµατικοποίησης, όπως είναι η αποκατηγοριοποίηση ή αλλαγή γραµµατικής κατηγορίας (decategorialization), o σηµασιολογικός 105 Η απόδοση του όρου στα ελληνικά είναι δική µου. 106 Η απόδοση του όρου metonymization ως µετωνυµικοποίηση στη ΝΕ είναι δική µου και έγινε κατά αναλογία µε την απόδοση του όρου metaphorization ως µεταφορικοποίηση. 87

88 4. Μορφολογικές διαδικασίες αποχρωµατισµός (bleaching), η υποκειµενικοποίηση του νοήµατος (subjectification), η αυξανόµενη συχνότητα και παραγωγικότητα (productivity) και η τυπολογική γενικότητα (typological generality). Σύµφωνα µε τα παραπάνω δεδοµένα, στο σηµείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να αναφερθεί ότι στη συγκεκριµένη διατριβή υιοθετείται επιπλέον η άποψη ότι η λεξικοποίηση, µε την έννοια που χρησιµοποιείται σε αυτή την εργασία και όπως προκύπτει από την αντιπαραβολική παρουσίαση των δύο όρων, δεν αποτελεί τον αντίποδα της γραµµατικοποίησης, καθώς υφίσταται τόσο η διαδικασία της απολεξικοποίησης (delexicalization / antilexicalization) όσο και η διαδικασία της απογραµµατικοποίησης (degrammaticalization /antigrammaticalization) (Brinton & Traugott, 2005: 145). H πρώτη από αυτές συµβάλλει στην αύξηση της συνθετότητας και αναιρεί την ανάµειξη (coalescence), ενώ η δεύτερη οδηγεί σε αύξηση της αυτονοµίας της µορφής και συχνά σε µειωµένη παραγωγικότητα (productivity). Η παραπάνω επιπρόσθετη σηµασία του όρου λεξικοποίηση συµπληρώνει το θεωρητικό σχήµα που ακολουθώ, δηλαδή τη ΘτΓ. Ακολούθως, παρουσιάζονται µε το Σχήµα 4 οι διαδικασίες της απολεξικοποίησης και της απογραµµατικοποίησης των Brinton & Traugott (2005). 88

89 4. Μορφολογικές διαδικασίες Σχήµα 4 : Αντιλεξικοποίηση vs Αντιγραµµατικοποίηση κατά τις Brinton & Traugott (2005: 104) αντιλεξικοποίηση 107 λιγότερο λεξικό περισσότερο λεξικό (Λ1) Παγιωµένες φράσεις Σύνθετες λέξεις Παράγωγοι τύποι Απλές λέξεις (Λ3) (Simplexes) (Γ1) Γραµµατικές Λειτουργικές λέξεις Κλιτικοί τύποι Κλιτικά παραθήµατα (Γ3) οµές λιγότερο γραµµατικό περισσότερο γραµµατικό αντιγραµµατικοποίηση Συνδετικά και Αποσυνδετικά μοντέλα Αξίζει τον κόπο να αναφερθούν εν συντοµία στο σηµείο αυτό της εργασίας τα βασικά µοντέλα που έχουν προταθεί όσον αφορά την ύπαρξη σχέσης ανάµεσα στη µορφή και τη σηµασία των µη απλών λ.µ. στις οποίες συγκαταλέγονται και οι σύνθετες λ.µ. Όσον αφορά γενικότερα τη διαδικασία παραγωγής µη απλών λ.µ. θεωρείται χρήσιµο να ληφθεί υπόψη ο διαχωρισµός που έχει προταθεί από την Corbin (1987: 212) ανάµεσα στα συνδετικά (associative) και αποσυνδετικά (dissosiative) µοντέλα 108 για το λεξικό. «Ως συνδετικά χαρακτηρίζονται τα µοντέλα στα οποία η σηµασία και η µορφολογική δοµή αντιµετωπίζονται ως στενά συνδεδεµένες, ώστε οι µηχανισµοί που ενεργούν για λογαριασµό της δοµής της λέξης πρέπει, επίσης, να καθορίσουν (ή σε κάθε περίπτωση να προτείνουν) ποια θα έπρεπε να είναι η 107 Με τις συντοµογραφίες Λ1 και Λ2 αποδίδονται τα στάδια της διαδικασίας της λεξικοποίησης από τα λιγότερο προς τα περισσότερο λεξικά στοιχεία. Ανάλογη σχέση αποδίδεται και µε τις συντοµογραφίες Γ1 και Γ3 για τα στάδια της διαδικασίας της γραµµατικοποίησης. 108 Για παράδειγµα ο Aronoff υιοθετεί το συνδετικό µοντέλο. 89

Θέµατα Μορφολογίας της Νέας Ελληνικής Ι. Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας

Θέµατα Μορφολογίας της Νέας Ελληνικής Ι. Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας Θέµατα Μορφολογίας της Νέας Ελληνικής Ι Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας Η παρουσίαση επιλεγµένα θέµατα µορφολογίας της νέας ελληνικής µορφολογικά χαρακτηριστικά της ΝΕ, η λέξη στη νέα

Διαβάστε περισσότερα

ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: 013-014 ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Προγραμματισμός κατά ενότητα 1 η ΕΝΟΤΗΤΑ Από τον τόπο μου σ όλη την Ελλάδα Ταξίδια, περιηγήσεις, γνωριμία

Διαβάστε περισσότερα

Πρόλογος της γαλλικής έκδοσης

Πρόλογος της γαλλικής έκδοσης Πρόλογος της γαλλικής έκδοσης Η Λατινική γραμματική της σειράς Bescherelle είναι μια εύκολη και πλήρης γραμματική της λατινικής γλώσσας, με αντικειμενικό στόχο να δι ευκολύνει τη μελέτη, τη μετάφραση και

Διαβάστε περισσότερα

Οδηγός. Σχολιασμού. Διπλωματικής Εργασίας

Οδηγός. Σχολιασμού. Διπλωματικής Εργασίας ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης: «Σπουδές στην Εκπαίδευση» Οδηγός Σχολιασμού Διπλωματικής Εργασίας (βιβλιογραφική σύνθεση) ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: «ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1 Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α. (1984) «-έ: ένα νέο επίθημα της Νέας Ελληνικής», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 5, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης, 89-110. 1. ----------------------------------

Διαβάστε περισσότερα

Πρόταση Διδασκαλίας. Ενότητα: Γ Γυμνασίου. Θέμα: Δραστηριότητες Παραγωγής Λόγου Διάρκεια: Μία διδακτική περίοδος. Α: Στόχοι. Οι μαθητές/ τριες:

Πρόταση Διδασκαλίας. Ενότητα: Γ Γυμνασίου. Θέμα: Δραστηριότητες Παραγωγής Λόγου Διάρκεια: Μία διδακτική περίοδος. Α: Στόχοι. Οι μαθητές/ τριες: Πρόταση Διδασκαλίας Ενότητα: Τάξη: 7 η - Τέχνη: Μια γλώσσα για όλους, σε όλες τις εποχές Γ Γυμνασίου Θέμα: Δραστηριότητες Παραγωγής Λόγου Διάρκεια: Μία διδακτική περίοδος Α: Στόχοι Οι μαθητές/ τριες: Να

Διαβάστε περισσότερα

Έλεγχος και αξιολόγηση της χρήσης των µη απλών λεξικών µονάδων κατά την παραγωγή γραπτού λόγου

Έλεγχος και αξιολόγηση της χρήσης των µη απλών λεξικών µονάδων κατά την παραγωγή γραπτού λόγου Έλεγχος και αξιολόγηση της χρήσης των µη απλών λεξικών µονάδων κατά την παραγωγή γραπτού λόγου Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Abstract Aim of this paper is to trace the main difficulties that face

Διαβάστε περισσότερα

Οδηγίες και αρχές Διπλωµατικών Εργασιών (Διατριβών) του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών στη Βιοστατιστική

Οδηγίες και αρχές Διπλωµατικών Εργασιών (Διατριβών) του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών στη Βιοστατιστική Οδηγίες και αρχές Διπλωµατικών Εργασιών (Διατριβών) του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών στη Βιοστατιστική Α. ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΜΑΤΟΣ Κάθε φοιτητής µετά το τέλος του 3 ου εξαµήνου επιλέγει θέµα Διπλωµατικής

Διαβάστε περισσότερα

1. Σκοπός της έρευνας

1. Σκοπός της έρευνας Στατιστική ανάλυση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων των εξετάσεων πιστοποίησης ελληνομάθειας 1. Σκοπός της έρευνας Ο σκοπός αυτής της έρευνας είναι κυριότατα πρακτικός. Η εξέταση των δεκτικών/αντιληπτικών

Διαβάστε περισσότερα

Τύπος Εκφώνηση Απαντήσεις

Τύπος Εκφώνηση Απαντήσεις Α/ Α Τύπος Εκφώνηση Απαντήσεις Απλή Αν κάνετε αναζήτηση µιας λέξης σε ένα αρχαιοελληνικό σώµα κειµένων, αυτό που θα λάβετε ως αποτέλεσµα θα είναι: Μια καταγραφή όλων των εµφανίσεων της λέξης στο συγκεκριµένο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει την ιδιαιτερότητα ότι εξετάζει συνδυαστικά προβλήματα μεθοδολογίας της έρευνας και δοκιμασιολογίας των γλωσσικών μαθημάτων, και κυρίως των ξενόγλωσσων.

Διαβάστε περισσότερα

Η κοινωνική και πολιτική οργάνωση στην Αρχαία Ελλάδα

Η κοινωνική και πολιτική οργάνωση στην Αρχαία Ελλάδα ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (Θεωρητική Κατεύθυνση) Η κοινωνική και πολιτική οργάνωση στην Αρχαία

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΕΤΗΣΙΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ 2015-2016 Α ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΕΤΗΣΙΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ 2015-2016 Α ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΕΤΗΣΙΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ 2015-2016 Α ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Το μάθημα της Νέας Ελληνικής Γλώσσας στην Α Γυμνασίου διδάσκεται τρεις (3) περιόδους την εβδομάδα. Συνεπώς, το σύνολο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Οδηγός Εκπόνησης Διπλωματικής Εργασίας ΣΠΑΡΤΗ 2010-11 Περιεχόμενα 1.ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Της ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΦΩΝΗΤΙΚΗ-ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ (Ι)

ΦΩΝΗΤΙΚΗ-ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ (Ι) ΦΩΝΗΤΙΚΗ-ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ (Ι) Βασικά σηµεία Η φωνητική µελετά τους φθόγγους Οι φθόγγοι διακρίνονται: κατά τον τόπο (διχειλικά, οδοντικά κτλ.) κατά τον τρόπο άρθρωσης (κλειστά, τριβόµενα κτλ.) Η Φωνολογία µελετά

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΗΣ ΑΣΛΑΝΙΔΗΣ Φυσικός, M.Ed. Εκπαιδευτικός-Συγγραφέας

ΑΡΗΣ ΑΣΛΑΝΙΔΗΣ Φυσικός, M.Ed. Εκπαιδευτικός-Συγγραφέας ΑΡΗΣ ΑΣΛΑΝΙΔΗΣ Φυσικός, M.Ed. Εκπαιδευτικός-Συγγραφέας Ομιλία με θέμα: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ & ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΕΝΩΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ Εκδήλωση αριστούχων μαθητών: Οι μαθητές συναντούν τη Φυσική και η Φυσική

Διαβάστε περισσότερα

ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2007 ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΥΠΟΤΡΟΦΩΝ ΚΑΘΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΜΑΤΑΛΑ Α ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2007 ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΥΠΟΤΡΟΦΩΝ ΚΑΘΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΜΑΤΑΛΑ Α ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2007 ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΥΠΟΤΡΟΦΩΝ ΚΑΘΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΜΑΤΑΛΑ Α ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Μετά την αλλαγή των σχολικών εγχειριδίων το σχολικό έτος 2006-2007 και επειδή, λόγω της εφαρμογής κύκλων συνδιδασκαλίας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΑΛΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΑΛ 102 Προφορικός λόγος 6 ΓΑΛ 103 Γραπτός λόγος I 6 ΓΑΛ 170 e-french 6 ΓΑΛ 100-299 Μάθημα περιορισμένης επιλογής 6

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΑΛΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΑΛ 102 Προφορικός λόγος 6 ΓΑΛ 103 Γραπτός λόγος I 6 ΓΑΛ 170 e-french 6 ΓΑΛ 100-299 Μάθημα περιορισμένης επιλογής 6 πρώτο δεύτερο ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΑΛΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΑΛ 102 Προφορικός λόγος ΓΑΛ 103 Γραπτός λόγος I ΓΑΛ 170 e-french ΓΑΛ 100-299 Μάθημα περιορισμένης επιλογής ΓΑΛ 104 Γραπτός λόγος II ΓΑΛ 111 Φωνητική ΓΑΛ 1 Από

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ ΜΟΝΤΕΒΙΔΕΟ Οκτωβρίου 2009

ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ ΜΟΝΤΕΒΙΔΕΟ Οκτωβρίου 2009 ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ ΜΟΝΤΕΒΙΔΕΟ 16-17 Οκτωβρίου 2009 Σημερινή κατάσταση της Περιφέρειας Αποσπασμένοι εκπαιδευτικοί από Ελλάδα Διδάσκοντες με μακροχρόνια εμπειρία ελληνικής ή

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. Γραμματική της Νέας Ελληνικής

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. Γραμματική της Νέας Ελληνικής ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ (1) ΓΕΝΙΚΑ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΟ ΚΩΔΙΚΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΦΥ6755 ΕΞΑΜΗΝΟ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤ ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Γραμματική της Νέας Ελληνικής ΑΥΤΟΤΕΛΕΙΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ

Διαβάστε περισσότερα

Για την εξέταση των Αρχαίων Ελληνικών ως μαθήματος Προσανατολισμού, ισχύουν τα εξής:

Για την εξέταση των Αρχαίων Ελληνικών ως μαθήματος Προσανατολισμού, ισχύουν τα εξής: Τρόπος εξέτασης των πανελλαδικά εξεταζόμενων μαθημάτων Τα θέματα των πανελλαδικά εξεταζόμενων μαθημάτων λαμβάνονται από την ύλη που ορίζεται ως εξεταστέα για κάθε μάθημα κατά το έτος που γίνονται οι εξετάσεις.

Διαβάστε περισσότερα

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗ/ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗ/ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1 Εκμάθηση του λεξιλογίου μιας γλώσσας σημαίνει να γνωρίζει ο σπουδαστής τη μορφή, τη σημασία, την κλίση, την παραγωγή, την πραγματολογική λειτουργία, την κοινωνική χρήση μιας λέξης.

Διαβάστε περισσότερα

Γουλή Ευαγγελία. 1. Εισαγωγή. 2. Παρουσίαση και Σχολιασµός των Εργασιών της Συνεδρίας

Γουλή Ευαγγελία. 1. Εισαγωγή. 2. Παρουσίαση και Σχολιασµός των Εργασιών της Συνεδρίας 1. Εισαγωγή Σχολιασµός των εργασιών της 16 ης παράλληλης συνεδρίας µε θέµα «Σχεδίαση Περιβαλλόντων για ιδασκαλία Προγραµµατισµού» που πραγµατοποιήθηκε στο πλαίσιο του 4 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «ιδακτική

Διαβάστε περισσότερα

ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ. Προτεινόμενος Προγραμματισμός κατά ενότητα

ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ. Προτεινόμενος Προγραμματισμός κατά ενότητα ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: 202-203 ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Προτεινόμενος Προγραμματισμός κατά ενότητα η Ενότητα Οι πρώτες μέρες σε ένα σχολείο Διδακτικές : 9

Διαβάστε περισσότερα

Σχετικά με τη διδακτική προσέγγιση του γλωσσικού δανεισμού

Σχετικά με τη διδακτική προσέγγιση του γλωσσικού δανεισμού Σχετικά με τη διδακτική προσέγγιση του γλωσσικού δανεισμού Περιεχόμενα 1. Εισαγωγικά στοιχεία 1.1 Η τρέχουσα αντιμετώπιση του γλωσσικού δανεισμού 1.2 Η προσέγγιση του θέματος μέσα από το σχολείο 1.3 Σχετικά

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Προγράμματος Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής στη Μέση Εκπαίδευση (Ιούνιος 2010)

Αξιολόγηση του Προγράμματος Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής στη Μέση Εκπαίδευση (Ιούνιος 2010) Αξιολόγηση του Προγράμματος Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής στη Μέση Εκπαίδευση (Ιούνιος 2010) 1. Ταυτότητα της Έρευνας Με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου της 29 ης Ιουλίου, 2008, τέθηκε σε εφαρμογή

Διαβάστε περισσότερα

Διαγνωστικά δοκίμια ελληνομάθειας για Γυμνάσια & Λύκεια /Τεχνικές Σχολές

Διαγνωστικά δοκίμια ελληνομάθειας για Γυμνάσια & Λύκεια /Τεχνικές Σχολές Πρόγραμμα Εκμάθησης της Ελληνικής ως δεύτερης /ξένης γλώσσας στη Μέση Εκπαίδευση Διαγνωστικά δοκίμια ελληνομάθειας για Γυμνάσια & Λύκεια /Τεχνικές Σχολές Σεπτέμβριος 2011 {επιμ. παρουσίασης: Μαρία Παπαλεοντίου,

Διαβάστε περισσότερα

Ίσως/ Παρατηρήσεις/σχόλια Ακαδημαϊκού λόγου. Υπάρ χουν αμφιβολί ες

Ίσως/ Παρατηρήσεις/σχόλια Ακαδημαϊκού λόγου. Υπάρ χουν αμφιβολί ες Χαρακτηριστικά ΝΑΙ Ο Ίσως/ Παρατηρήσεις/σχόλια Ακαδημαϊκού λόγου Τεκμηρίωση Κριτική αποτίμηση των πηγών (είναι οι πηγές έγκυρες και αξιόπιστες) Αναδεικνύονται τα νέα στοιχεία Υπάρχουν σύγχρονες (της τελευταίας

Διαβάστε περισσότερα

Τυπικές προϋποθέσεις απόκτησης μεταπτυχιακού τίτλου εξειδίκευσης

Τυπικές προϋποθέσεις απόκτησης μεταπτυχιακού τίτλου εξειδίκευσης Εκπονώ διπλωματική ερευνητική εργασία στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση: αυτό είναι εκπαιδευτική έρευνα; κι αν ναι, τι έρευνα είναι; Αντώνης Λιοναράκης 7-8 Ιουνίου 2008 Τυπικές προϋποθέσεις απόκτησης μεταπτυχιακού

Διαβάστε περισσότερα

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Γραμματική εντάσσεται στα ευρύτερα πλαίσια του γλωσσικού μαθήματος. Δε διδάσκεται χωριστά, αλλά με βάση την ενιαία προσέγγιση της γλώσσας, όπου έμφαση δίνεται στη λειτουργική χρήση της. Διδάσκεται

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ- ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ- ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ Σχέδιο Διδασκαλίας Τάξη: Γ Γυμνασίου Ενότητα: 4 η Ενωμένη Ευρώπη και Ευρωπαίοι πολίτες Θέμα: Δραστηριότητες Παραγωγής Λόγου Διάρκεια: Δύο περίοδοι Για τη διδασκαλία ολόκληρης της ενότητας διατίθενται 7

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ Μέσω κανόνων Πλεονεκτήματα: κέρδος χρόνου, δυνατότητα επαναλήψεων, εκμετάλλευση των γνωστικών ικανοτήτων των μαθητών, λιγότερη διδακτική προετοιμασία.

Διαβάστε περισσότερα

Ο 19ος αιώνας Είδαμε ότι πρώτοι ιστορικο-συγκριτικοί επιστήμονες είχαν στόχο να εξηγήσουν τις ομοιότητες που παρατηρούσαν ανάμεσα στις γλώσσες. Είδαμε

Ο 19ος αιώνας Είδαμε ότι πρώτοι ιστορικο-συγκριτικοί επιστήμονες είχαν στόχο να εξηγήσουν τις ομοιότητες που παρατηρούσαν ανάμεσα στις γλώσσες. Είδαμε Ο 19ος αιώνας Είδαμε ότι πρώτοι ιστορικο-συγκριτικοί επιστήμονες είχαν στόχο να εξηγήσουν τις ομοιότητες που παρατηρούσαν ανάμεσα στις γλώσσες. Είδαμε επίσης ότι η ομοιότητα βασικών λέξεων οδήγησε στην

Διαβάστε περισσότερα

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ.

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ. ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ http://www.greeklanguage.gr/certification Περιεχόμενα 1.Το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 2. Το σύστημα των εξετάσεων για την Πιστοποίηση της Ελληνομάθειας 3. Κατηγορίες

Διαβάστε περισσότερα

Θέµατα: «Βιβλία Γλώσσας Α, Β, Γ ηµοτικού», «Μαθηµατικά Α, Β ηµοτικού»

Θέµατα: «Βιβλία Γλώσσας Α, Β, Γ ηµοτικού», «Μαθηµατικά Α, Β ηµοτικού» 1 ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Για την ενηµέρωση των υποψηφίων συγγραφέων εγχειριδίων Γλώσσας και Μαθηµατικών, κοινοποιούµε απάντηση σε σχετικό ερωτηµατολόγιο που µας είχαν υποβάλει

Διαβάστε περισσότερα

Εφαρµογές Τεχνολογιών Γλωσσικής Επεξεργασίας στα Συστήµατα Αναζήτησης των Ελληνικών Ακαδηµαϊκών Βιβλιοθηκών

Εφαρµογές Τεχνολογιών Γλωσσικής Επεξεργασίας στα Συστήµατα Αναζήτησης των Ελληνικών Ακαδηµαϊκών Βιβλιοθηκών Εφαρµογές Τεχνολογιών Γλωσσικής Επεξεργασίας στα Συστήµατα Αναζήτησης των Ελληνικών Ακαδηµαϊκών Βιβλιοθηκών Άννα Μάστορα 1, Μανόλης Πεπονάκης 2, Σαράντος Καπιδάκης 1 1 Εργαστήριο Ψηφιακών Βιβλιοθηκών και

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΕΤΗΣΙΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ 2015-2016 Β ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΕΤΗΣΙΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ 2015-2016 Β ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΕΤΗΣΙΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ 2015-2016 Β ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Το μάθημα της Νέας Ελληνικής Γλώσσας στην Β Γυμνασίου διδάσκεται δυόμισι (2,5) περιόδους την εβδομάδα. Συνεπώς, το σύνολο

Διαβάστε περισσότερα

Μέθοδος-Προσέγγιση- Διδακτικός σχεδιασμός. A. Xατζηδάκη, Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μιο Κρήτης

Μέθοδος-Προσέγγιση- Διδακτικός σχεδιασμός. A. Xατζηδάκη, Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μιο Κρήτης Μέθοδος-Προσέγγιση- Διδακτικός σχεδιασμός A. Xατζηδάκη, Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μιο Κρήτης 1. MΕΘΟΔΟΣ Ο όρος μέθοδος, έτσι όπως χρησιμοποιείται στην Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία, έχει ποικίλες σημασίες. Διαφοροποιείται

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 1. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 17 ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 17 1.1 Η αξία του λεξιλογίου και η θέση του στο γλωσσικό μάθημα 18 1.2 Εμπόδια στη

Διαβάστε περισσότερα

Καλές και κακές πρακτικές στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας. Άννα Ιορδανίδου ΠΤΔΕ Παν/μίου Πατρών

Καλές και κακές πρακτικές στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας. Άννα Ιορδανίδου ΠΤΔΕ Παν/μίου Πατρών Καλές και κακές πρακτικές στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Άννα Ιορδανίδου ΠΤΔΕ Παν/μίου Πατρών Οι πρακτικές αναφέρονται σε θέματα κριτηρίων επιλογής κειμένων με βάση το επίπεδο ελληνομάθειας

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΗΜΙΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΑΝΩ ΑΠΟ 10 ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ 15 ΧΡΟΝΙΑ Α ΤΑΞΗ Β ΤΑΞΗ Γ ΤΑΞΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣ- ΣΑ

ΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΗΜΙΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΑΝΩ ΑΠΟ 10 ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ 15 ΧΡΟΝΙΑ Α ΤΑΞΗ Β ΤΑΞΗ Γ ΤΑΞΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣ- ΣΑ ΕΛΜΕ ΗΛΕΙΑΣ Συναδέλφισσες, συνάδελφοι, επειδή θεωρούµε πολύ σηµαντική διάσταση της εκπαίδευσης τη µορφωτική της πλευρά, αποφασίσαµε να ασχοληθούµε µε τα νέα βιβλία στο Γυµνάσιο. Πιστεύουµε ότι είναι σηµαντικό

Διαβάστε περισσότερα

Κείµενο Οι γυναίκες διδάσκουν και οι άνδρες διοικούν

Κείµενο Οι γυναίκες διδάσκουν και οι άνδρες διοικούν 41 Διαγώνισµα 91 Ισότητα των Φύλων Κείµενο Οι γυναίκες διδάσκουν και οι άνδρες διοικούν Το επάγγελµα της εκπαιδευτικού στην Ελλάδα αποτέλεσε το πρώτο µη χειρωνακτικό επάγγελµα που άνοιξε και θεωρήθηκε

Διαβάστε περισσότερα

2. Σκοπός και οµή του ιδακτορικού Προγράµµατος

2. Σκοπός και οµή του ιδακτορικού Προγράµµατος Οδηγός ιδακτορικών Σπουδών Στο Τµήµα λειτουργούν, από το 1985, µεταπτυχιακές σπουδές διδακτορικής βαθµίδας. Με τη νοµοθεσία που ισχύει σήµερα, µε αίτησή τους οι απόφοιτοι του Μ.Π.Σ. µπορούν να συνεχίσουν

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τοµέας Νέων Ελληνικών. ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2018 Εξεταστέα Ύλη Νεοελληνικής Γλώσσας

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τοµέας Νέων Ελληνικών. ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2018 Εξεταστέα Ύλη Νεοελληνικής Γλώσσας ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τοµέας Νέων Ελληνικών ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2018 Εξεταστέα Ύλη Νεοελληνικής Γλώσσας 12 Στην εξεταστέα ύλη του µαθήµατος της Νεοελληνικής Γλώσσας της Γ' τάξης Ηµερησίου Γενικού

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ στο µάθηµα Γενικής Παιδείας.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ στο µάθηµα Γενικής Παιδείας. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ στο µάθηµα Γενικής Παιδείας ιστορία νεότερη και σύγχρονη (1789-1909) ΑΘΗΝΑ 1999 1ο Μέρος (κεφάλαια

Διαβάστε περισσότερα

Διδάσκοντας την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα στη Δημοτική Εκπαίδευση

Διδάσκοντας την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα στη Δημοτική Εκπαίδευση Επιμορφωτικό Σεμινάριο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου 21-22/3/2014, Λευκωσία 16-17/5/2014, Λεμεσός Διδάσκοντας την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα στη Δημοτική Εκπαίδευση Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ομότιμη Καθηγήτρια

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ A ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ A ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ A ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΑΘΗΝΑ 1999 Σύνταξη του παρόντος: Γεώργιος Κιούσης, Σχολικός Σύµβουλος

Διαβάστε περισσότερα

H γλώσσα θεωρείται ιδιαίτερο σύστηµα,

H γλώσσα θεωρείται ιδιαίτερο σύστηµα, Δοµιστική µέθοδος διδασκαλίας - Δοµιστικά Προγράµµατα Γλωσσικής Διδασκαλίας Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας 20ός αιώνας: δοµισµός, F. de Saussure (1916) επιστηµονικό κίνηµα - το όνοµά

Διαβάστε περισσότερα

Ιδιότητες και Τεχνικές Σύνταξης Επιστημονικού Κειμένου Σχολιασμός ερευνητικής πρότασης

Ιδιότητες και Τεχνικές Σύνταξης Επιστημονικού Κειμένου Σχολιασμός ερευνητικής πρότασης Ιδιότητες και Τεχνικές Σύνταξης Επιστημονικού Κειμένου Σχολιασμός ερευνητικής πρότασης Αναστασία Χριστοδούλου, Dr. Γεώργιος Δαμασκηνίδης Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας Θεσσαλονίκη, 2015 Ιδιότητες

Διαβάστε περισσότερα

Φυλλάδιο Εργασίας 1. Ενδεικτικές Απαντήσεις. Αξιολόγηση Διδακτικών Δραστηριοτήτων από τα διδακτικά εγχειρίδια

Φυλλάδιο Εργασίας 1. Ενδεικτικές Απαντήσεις. Αξιολόγηση Διδακτικών Δραστηριοτήτων από τα διδακτικά εγχειρίδια Φυλλάδιο Εργασίας 1 Ενδεικτικές Απαντήσεις Αξιολόγηση Διδακτικών Δραστηριοτήτων από τα διδακτικά εγχειρίδια Κωνσταντίνος Κακαρίκος, Ευφροσύνη Κοντοκώστα k_kakarikos@hotmail.com efkodok@yahoo.gr Δραστηριότητα

Διαβάστε περισσότερα

Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας και Αξιολόγησης

Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας και Αξιολόγησης Ερευνητικό Πρόγραμμα «Αξιολόγηση Προγράμματος Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας στα δημόσια σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης της Κύπρου» 1. Ταυτότητα της Έρευνας Με απόφαση του Υπουργικού

Διαβάστε περισσότερα

κατεύθυνση της εξάλειψης εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών στοιχείων που υπάρχουν στην ελληνική εκπαίδευση έτσι ώστε η εκπαίδευση να λαμβάνει υπόψη

κατεύθυνση της εξάλειψης εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών στοιχείων που υπάρχουν στην ελληνική εκπαίδευση έτσι ώστε η εκπαίδευση να λαμβάνει υπόψη ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό ότι, παραδοσιακά, όπως άλλα εκπαιδευτικά συστήματα έτσι και το ελληνικό στόχευαν στην καλλιέργεια και ενδυνάμωση της εθνοπολιτιστικής ταυτότητας. Αυτό κρίνεται θετικό, στο βαθμό που

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ» ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ» ΑΘΗΝΑ 1999 Οµάδα σύνταξης Συντονιστής: Γεώργιος Κιούσης,

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΣΧΟΛΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ στη «ΝΑΥΤΙΛΙΑ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΣΧΟΛΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ στη «ΝΑΥΤΙΛΙΑ» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΣΧΟΛΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ στη «ΝΑΥΤΙΛΙΑ» ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ ΕΙ ΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: ΚΛΑ ΟΣ ΠΕ02 (78 ώρες)

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ ΕΙ ΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: ΚΛΑ ΟΣ ΠΕ02 (78 ώρες) ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ ΕΙ ΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: ΚΛΑ ΟΣ ΠΕ02 (78 ώρες) 1.α 3 ώρες Η εισαγωγή των ΤΠΕ στην εκπαίδευση και τη διδασκαλία των φιλολογικών µαθηµάτων Επισκόπηση

Διαβάστε περισσότερα

Στάδια Ανάπτυξης Λόγου και Οµιλίας

Στάδια Ανάπτυξης Λόγου και Οµιλίας Στάδια Ανάπτυξης Λόγου και Οµιλίας Το παιδί ξεδιπλώνει τις γλωσσικές ικανότητες του µε το χρόνο. Όλα τα παιδιά είναι διαφορετικά µεταξύ τους και το κάθε ένα έχει το δικό του ρυθµό. Τα στάδια ανάπτυξης

Διαβάστε περισσότερα

<5,0 5,0 6,9 7 7,9 8 8,9 9-10

<5,0 5,0 6,9 7 7,9 8 8,9 9-10 ΚΡΙΤΗΡΙΑ Εύρος θέματος Τίτλος και περίληψη Εισαγωγή Βαθμολογία

Διαβάστε περισσότερα

Η ΜΙΚΡΟΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ, ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ

Η ΜΙΚΡΟΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ, ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ Η ΜΙΚΡΟΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ, ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ Κατερίνα Κεδράκα Επικ. Καθηγήτρια ΔΠΘ Τι είναι μια μικροδιδασκαλία; Μια μικροδιδασκαλία είναι μια μικρογραφία μαθήματος, μια ενδεικτική διδασκαλία,

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ:... ΜΕΤΑΠΤ. ΦΟΙΤΗΤΗΣ/ΡΙΑ: ΑΘΗΝΑ ΜΗΝΑΣ,ΕΤΟΣ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ:... ΜΕΤΑΠΤ. ΦΟΙΤΗΤΗΣ/ΡΙΑ: ΑΘΗΝΑ ΜΗΝΑΣ,ΕΤΟΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΜΟΝΑΔΕΣ ΕΝΤΑΤΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ:... ΜΕΤΑΠΤ. ΦΟΙΤΗΤΗΣ/ΡΙΑ:

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΩΤΑΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ

ΑΝΩΤΑΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΑΝΩΤΑΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΕΤΟΥΣ 2008 ( ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ 3Π /2008) ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Κλάδοι: ΠΕ 05 ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΠΕ 06 ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΠΕ 07 ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ,

Διαβάστε περισσότερα

Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά. Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά. Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Εισαγωγή Η χώρα μας απέκτησε Νέα Προγράμματα Σπουδών και Νέα

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Προγράμματος Σπουδών EGL / Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία

Διάταξη Προγράμματος Σπουδών EGL / Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία Διάταξη Προγράμματος Σπουδών EGL / Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία Σχολή ΣΑΚΕ Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πρόγραμμα Σπουδών EGL Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία Επίπεδο Προπτυχιακό Μεταπτυχιακό

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.) «Διερμηνεία και Μετάφραση» Tων Τμημάτων: Φιλολογίας, Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Γαλλικής Γλώσσας και

Διαβάστε περισσότερα

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τ.Ξ.Γ.Μ.Δ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΙΙ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ : Μ. ΤΣΙΓΚΟΥ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1. Γενικά για την εργασία: Η εργασία

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ48 / Ελληνική Γλώσσα και Γλωσσολογία

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ48 / Ελληνική Γλώσσα και Γλωσσολογία Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ48 / Ελληνική Γλώσσα και Γλωσσολογία Σχολή ΣΑΚΕ Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πρόγραμμα Σπουδών ΕΛΠ Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό Θεματική Ενότητα ΕΛΠ48 Ελληνική

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ -ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ -ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ Σχέδιο Διδασκαλίας Τάξη: Β Γυμνασίου Μάθημα: Νεοελληνική Γλώσσα Θέμα: Η συνοχή ενός ευρύτερου Κειμένου Διάρκεια: Μία περίοδος Στην τέταρτη ενότητα ο προγραμματισμός προβλέπει έξι περιόδους. Η συγκεκριμένη

Διαβάστε περισσότερα

Η γλώσσα ως σύστημα και ως χρήση. Ασπασία Χατζηδάκη, Επίκουρη καθηγήτρια ΠΤΔΕ

Η γλώσσα ως σύστημα και ως χρήση. Ασπασία Χατζηδάκη, Επίκουρη καθηγήτρια ΠΤΔΕ Η γλώσσα ως σύστημα και ως χρήση Ασπασία Χατζηδάκη, Επίκουρη καθηγήτρια ΠΤΔΕ 2009-10 Τι είναι γλώσσα; Γλώσσα είναι το σύστημα ήχων ( φθόγγων ) και εννοιών που χρησιμοποιούν οι ανθρώπινες κοινότητες για

Διαβάστε περισσότερα

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ)

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ) ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ) ΑΘΗΝΑ 1999 ΜΕΡΟΣ Α Οµάδα Σύνταξης Άννα ηµητροκάλη,

Διαβάστε περισσότερα

Αιτιολογική έκθεση. µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει στον εκδοτικό χώρο και στους

Αιτιολογική έκθεση. µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει στον εκδοτικό χώρο και στους Αιτιολογική έκθεση Η Επιτροπή Κρατικών Bραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης εργάστηκε για τα βραβεία του 2013, όπως και την προηγούµενη χρονιά, έχοντας επίγνωση α. των µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας

Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας 1 Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379603 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/pgrad_omm107/

Διαβάστε περισσότερα

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ. το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ. @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ. το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ. @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης ί>ηγο^η 26 Επιστήμες της Αγωγής 26 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ΤΟ

Διαβάστε περισσότερα

Πρόγραμμα Ενδοϋπηρεσιακής Επιμόρφωσης εκπαιδευτικών, Εκπαιδευτικών Ψυχολόγων και εκπαιδευτικών Συμβουλευτικής και Επαγγελματικής Αγωγής

Πρόγραμμα Ενδοϋπηρεσιακής Επιμόρφωσης εκπαιδευτικών, Εκπαιδευτικών Ψυχολόγων και εκπαιδευτικών Συμβουλευτικής και Επαγγελματικής Αγωγής Πρόγραμμα Ενδοϋπηρεσιακής Επιμόρφωσης εκπαιδευτικών, Εκπαιδευτικών Ψυχολόγων και εκπαιδευτικών Συμβουλευτικής και Επαγγελματικής Αγωγής 21-22 Μαρτίου 2014, Λευκωσία 16-17 Μαΐου 2014, Λεμεσός Η αξιολόγηση

Διαβάστε περισσότερα

Οδηγίες για τη συγγραφή διπλωματικής εργασίας στα πλαίσια του ΠΜΣ «Εφαρμοσμένη Στατιστική» του τμ. Στατιστικής και Ασφαλιστικής επιστήμης.

Οδηγίες για τη συγγραφή διπλωματικής εργασίας στα πλαίσια του ΠΜΣ «Εφαρμοσμένη Στατιστική» του τμ. Στατιστικής και Ασφαλιστικής επιστήμης. 1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ 1.1. Γενικά Οδηγίες για τη συγγραφή διπλωματικής εργασίας στα πλαίσια του ΠΜΣ «Εφαρμοσμένη Στατιστική» του τμ. Στατιστικής και Ασφαλιστικής επιστήμης. Η διπλωματική εργασία (ΔΕ) αποτελεί

Διαβάστε περισσότερα

Η βασική μας εκπαίδευση στο WAIS-IV GR αποτελείται από 2 μέρη:

Η βασική μας εκπαίδευση στο WAIS-IV GR αποτελείται από 2 μέρη: Κ Υ Π Ρ Ι Α Κ Ο Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Ψ Υ Χ Ο Θ Ε Ρ Α Π Ε Ι Α Σ ΒΑΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ ΓΙΑ ΕΝΗΛΙΚΕΣ WAIS-IV G R Το WAIS-IV (Wechsler Adult Intelligence Scale Fourth

Διαβάστε περισσότερα

Επιμορφωτικό σεμινάριο «Διδάσκοντας την Ελληνική ως δεύτερη γλώσσα στο Δημοτικό Σχολείο»

Επιμορφωτικό σεμινάριο «Διδάσκοντας την Ελληνική ως δεύτερη γλώσσα στο Δημοτικό Σχολείο» Πρόγραμμα Ενδοϋπηρεσιακής Επιμόρφωσης εκπαιδευτικών, Εκπαιδευτικών Ψυχολόγων και εκπαιδευτικών Συμβουλευτικής και Επαγγελματικής Αγωγής Επιμορφωτικό σεμινάριο «Διδάσκοντας την Ελληνική ως δεύτερη γλώσσα

Διαβάστε περισσότερα

Η στοχοθεσία της Ελληνικής ως δεύτερης και ως ξένης γλώσσας. Α. Χατζηδάκη, Επ. Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μίου Κρήτης

Η στοχοθεσία της Ελληνικής ως δεύτερης και ως ξένης γλώσσας. Α. Χατζηδάκη, Επ. Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μίου Κρήτης Η στοχοθεσία της Ελληνικής ως δεύτερης και ως ξένης γλώσσας Α. Χατζηδάκη, Επ. Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μίου Κρήτης Δεύτερη γλώσσα (1/2) Όταν ένας ομιλητής μαθαίνει ή/και χρησιμοποιεί μια Χ γλώσσα ως δεύτερη,

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ»

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ» ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ» ΑΘΗΝΑ 1999 Οµάδα σύνταξης Συντονιστής: Γεώργιος Κιούσης,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Συνοχή & Συνεκτικότητα 1ο ΜΕΡΟΣ Στοιχεία Θεωρίας Α. Συνοχή Συνοχή ονομάζεται η λειτουργία του λόγου που αναφέρεται στη σύνδεση των

Διαβάστε περισσότερα

Πιστοποίηση επάρκειας της ελληνομάθειας. Οδηγίες για την ανάπτυξη εξεταστικών ερωτημάτων

Πιστοποίηση επάρκειας της ελληνομάθειας. Οδηγίες για την ανάπτυξη εξεταστικών ερωτημάτων Πιστοποίηση επάρκειας της ελληνομάθειας. Οδηγίες για την ανάπτυξη εξεταστικών ερωτημάτων Εισαγωγή Από το Μάιο του 2011 έγιναν ουσιαστικές και ριζικές αλλαγές στο πιστοποιητικό ελληνομάθειας, που αφορούν

Διαβάστε περισσότερα

2. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΝΓ

2. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΝΓ 2. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΝΓ 2.1. Πρόγραμμα Σπουδών Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας του Νηπιαγωγείου Στόχοι - Άξονες Περιεχομένου Κατανόηση θέματος που εκφέρεται στην ΕΝΓ.

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ. 1 η ενότητα:

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ. 1 η ενότητα: 1 η ενότητα: Από τον τόπο μου σ όλη την Ελλάδα Ταξίδια, περιηγήσεις, γνωριμία με ανθρώπους, έθιμα πολιτισμό Περίοδοι διδασκαλίας: 7 1 η περίοδος: Μέρος Α Εισαγωγικά κείμενα Μέσα από κείμενα οι μαθητές:

Διαβάστε περισσότερα

Η ύλη για τις εξετάσεις υποτροφιών: (για οποιαδήποτε διευκρίνιση μπορείτε να απευθύνεστε στις γραμματείες των φροντιστηρίων).

Η ύλη για τις εξετάσεις υποτροφιών: (για οποιαδήποτε διευκρίνιση μπορείτε να απευθύνεστε στις γραμματείες των φροντιστηρίων). Η ύλη για τις εξετάσεις υποτροφιών: (για οποιαδήποτε διευκρίνιση μπορείτε να απευθύνεστε στις γραμματείες των φροντιστηρίων). ΑΛΓΕΒΡΑ: από το βιβλίο Άλγεβρα και στοιχεία πιθανοτήτων της Α Γενικού Λυκείου.

Διαβάστε περισσότερα

Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας

Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας Τμήμα Ιατρικών εργαστηρίων & Προσχολικής Αγωγής Συντονίστρια: Επίκουρη Καθηγήτρια, Ελένη Μουσένα [Σύγχρονες Τάσεις στην Παιδαγωγική Επιστήμη] «Παιδαγωγικά μέσω Καινοτόμων

Διαβάστε περισσότερα

Ερευνητική διαδικασία και συγγραφή διατριβής: Μεθοδολογικές παρατηρήσεις ρ. Ηλίας Μαυροειδής Σ.Ε.Π., Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Τα στάδια της ερευνητικής διαδικασίας Τα βασικά στάδια για την εκπόνηση

Διαβάστε περισσότερα

Συγγραφή Επιστημονικής Εργασίας (ΨΧ126) Οι βασικές λειτουργίες της ακαδημαϊκής γραφής και οι απαιτούμενες δεξιότητες

Συγγραφή Επιστημονικής Εργασίας (ΨΧ126) Οι βασικές λειτουργίες της ακαδημαϊκής γραφής και οι απαιτούμενες δεξιότητες Συγγραφή Επιστημονικής Εργασίας (ΨΧ126) Οι βασικές λειτουργίες της ακαδημαϊκής γραφής και οι απαιτούμενες δεξιότητες Σκοπός του μαθήματος Να προετοιμάσει τις φοιτήτριες/τους φοιτητές για το εγχείρημα της

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΟΡΟΛΟΓΙΑ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΟΡΟΛΟΓΙΑ Τσάνταλη Καλλιόπη, calliopetsantali@yahoo.gr Νικολιδάκης Συμεών, simosnikoli@yahoo.gr o oo Εισαγωγή Στην παρούσα εργασία επιχειρείται μια προσέγγιση της διδακτικής

Διαβάστε περισσότερα

Ψηφίδες για τη Νεοελληνική Γλώσσα

Ψηφίδες για τη Νεοελληνική Γλώσσα [1] Ψηφίδες για τη Νεοελληνική Γλώσσα Παρουσίαση και ενδεικτικά παραδείγματα εκπαιδευτικής αξιοποίησης Συντάκτρια: Μαρία Αλεξίου (εκπαιδευτικός ΠΕ02, ΜΔΕ Θεωρητικής Γλωσσολογίας, συντονίστρια του ψηφιακού

Διαβάστε περισσότερα

ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ:

ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ: ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ: Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Ημερίδα παρουσίασης CLARIN-EL 1/10/2010 Πένυ Λαμπροπούλου Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου / Ε.Κ. "Αθηνά" ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΧΩΡΟΥ ΓΤ ΓΙΑ ΚΑΕ Στο

Διαβάστε περισσότερα

Σ ΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ

Σ ΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Σ ΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Μ ΑΪΟΥ 2002 2004 Δ ΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Π ΕΡΙΛΗΨΗ: Η μελέτη αυτή έχει σκοπό να παρουσιάσει και να ερμηνεύσει τα ευρήματα που προέκυψαν από τη στατιστική

Διαβάστε περισσότερα

-VIΙ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ ΣΤΗΝ Ι- ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟ- ΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΙΑΛΕΞΗ»

-VIΙ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ ΣΤΗΝ Ι- ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟ- ΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΙΑΛΕΞΗ» -VIΙ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ ΣΤΗΝ Ι- ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟ- ΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΙΑΛΕΞΗ» ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ: «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΙΑΛΕΞΗ» ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗ ΑΔΕΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΕ ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ

ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗ ΑΔΕΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΕ ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗ ΑΔΕΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΕ ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ Η εξασφάλιση άδειας από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισµού (ΥΠΠ) είναι απαραίτητη για τη διεξαγωγή έρευνας σε δηµόσια σχολεία οποιασδήποτε βαθµίδας.

Διαβάστε περισσότερα

Πώς γράφουμε μια επιστημονική εργασία στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Κατερίνα Κεδράκα Επικ. Καθηγήτρια ΠΘ-ΤΜΒΓ

Πώς γράφουμε μια επιστημονική εργασία στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Κατερίνα Κεδράκα Επικ. Καθηγήτρια ΠΘ-ΤΜΒΓ Πώς γράφουμε μια επιστημονική εργασία στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες Κατερίνα Κεδράκα Επικ. Καθηγήτρια ΠΘ-ΤΜΒΓ 2014-15 Ακαδημαϊκός εγγραματισμός Η ΓΕ πρέπει να δείχνει ότι έχετε κατακτήσει ένα επίπεδο επιστημονικών

Διαβάστε περισσότερα

Erasmus + EUROPEAN LANGUAGE LABEL ΕΘΝΙΚΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ 2016

Erasmus + EUROPEAN LANGUAGE LABEL ΕΘΝΙΚΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ 2016 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ------ ΙΔΡΥΜΑ ΚΡΑΤΙΚΩΝ ΥΠΟΤΡΟΦΙΩΝ (Ι.Κ.Υ.) ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΥΠΟΤΡΟΦΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Erasmus

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑΔΑ A') ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑΔΑ Β ) ΤΡΙΤΗ 22 ΜΑΪΟΥ 2012 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΕΙΜΕΝΟ

Διαβάστε περισσότερα

Η βασική μας εκπαίδευση στο WISC-V GR αποτελείται από 2 μέρη:

Η βασική μας εκπαίδευση στο WISC-V GR αποτελείται από 2 μέρη: Κ Υ Π Ρ Ι Α Κ Ο Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Ψ Υ Χ Ο Θ Ε Ρ Α Π Ε Ι Α Σ ΒΑΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΥΣ WISC-V G R Το WISC-V (Wechsler Intelligence Scale fr

Διαβάστε περισσότερα

Στόχος της ψυχολογικής έρευνας:

Στόχος της ψυχολογικής έρευνας: Στόχος της ψυχολογικής έρευνας: Συστηματική περιγραφή και κατανόηση των ψυχολογικών φαινομένων. Η ψυχολογική έρευνα χρησιμοποιεί μεθόδους συστηματικής διερεύνησης για τη συλλογή, την ανάλυση και την ερμηνεία

Διαβάστε περισσότερα

Φροντιστήρια "ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ" www.prooptikh.com 1. Οδηγίες για την αξιολόγηση των φιλολογικών μαθημάτων στο Γυμνάσιο

Φροντιστήρια ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ www.prooptikh.com 1. Οδηγίες για την αξιολόγηση των φιλολογικών μαθημάτων στο Γυμνάσιο Φροντιστήρια "ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ" www.prooptikh.com 1 Οδηγίες για την αξιολόγηση των φιλολογικών μαθημάτων στο Γυμνάσιο Η εξεταστέα ύλη του Γυμνασίου είναι τα 3/5 της ύλης που διδάχθηκε, με την προϋπόθεση ότι η

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ. Η αγγλική και οι άλλες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ. Η αγγλική και οι άλλες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Κείμενο 1 Η αγγλική και οι άλλες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ο ενιαίος ευρωπαϊκός χώρος αποτελεί ήδη πεδίο δραστηριότητας, αλλά και ανταγωνισμού των γλωσσών. Από την εποχή της ίδρυσης

Διαβάστε περισσότερα

Διαμορφωτική Αξιολόγηση των Δεικτών Επιτυχίας και Επάρκειας στη Δημοτική και Μέση Εκπαίδευση (Ιούλιος 2017)

Διαμορφωτική Αξιολόγηση των Δεικτών Επιτυχίας και Επάρκειας στη Δημοτική και Μέση Εκπαίδευση (Ιούλιος 2017) Διαμορφωτική Αξιολόγηση των Δεικτών Επιτυχίας και Επάρκειας στη Δημοτική και Μέση Εκπαίδευση (Ιούλιος 2017) 1. Ταυτότητα της έρευνας Η παρούσα αξιολόγηση αποτελεί συνέχεια προηγούμενης αξιολόγησης, που

Διαβάστε περισσότερα