δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας περιεχόµενα

Transcript

1 δελτίο περιεχόµενα περιεχόµενα 6ο Συνέδριο ΕΨΕ Η ερμηνεία στην Ψυχανάλυση Αθήνα, Δεκέμβριος 2012 Ντένυ Πάνιτς Η ερµηνεία στις πρώτες ψυχαναλυτικές συνεντεύξεις Σπύρος Μητροσύλης Ψυχαναλυτικός διάλογος και ερµηνευτική διαδικασία Κώστας Μπαζαρίδης Μερικές σκέψεις για την ερµηνεία στη θεραπεία των εφήβων Ιωάννης Βαρτζόπουλος Η επιλογή της χρονικής στιγµής κα ι το περιεχόµ ενο της ερµηνε ία ς Μαρία Χατζηανδρέου Συζήτηση της οµιλίας της Ντ. Πάνιτς Ιωάννα Γαβριήλ Συζήτηση της οµιλίας του Σ. Μητροσύλη Χρήστος Ζερβής Συζήτηση της οµιλίας του Κ. Μπαζαρίδη Κώστας Ζερβός Συζήτηση της οµιλίας του Γ. Βαρτζόπουλου Οµάδα εργασίας Ά. Ποταµιάνου Συζήτηση επί του θέµατος του συνεδρίου Αθανάσιος Αλεξανδρίδης Προϋποθέσεις ερµηνείας Χρήστος Χομπάς Η ερµηνεία στις ναρκισσιστικές οργανώσεις Οµάδα εργασίας Γ. Κωστούλα Συζήτηση επί του θέµατος του συνεδρίου Γιώργος Κωστούλας Συνέντευξη Σωτήρης Μανωλόπουλος Η εργασία της ερµηνείας Αριστέα Σκούλικα Συνέδρια-Επιστηµονικές εκδηλώσεις της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2013 [τεύχος 50] Η ψυχαναλυτική ερμηνεία ιδωμένη από ποικίλες οπτικές γωνίες απασχόλησε εκτενώς το 6ο συνέδριο της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, τον Δεκέμβριο του 2012 στην Αθήνα. Κοινός άξονας του συνόλου των παρεμβάσεων ήταν ο προβληματισμός γύρω από τη φύση της ερμηνείας και τους τρόπους με τους οποίους αυτή παρεμβαίνει στο ψυχικό γίγνεσθαι. Οι ομιλητές επισημαίνουν την εξέλιξη της ερμηνευτικής πρακτικής από τις απαρχές της ψυχανάλυσης ως σήμερα με κύριο γενεσιουργό νου τον Φρόυντ, ο οποίος από την αμιγή αναζήτηση του νοήματος στην πρώτη τοπική θεωρία του δυναμικού ασυνειδήτου, οδηγείται βαθμιαία στην ερμηνεία της μεταβίβασης και της αντίστασης και στη συνέχεια στην ερμηνευτική λειτουργία της κατασκευής. Η ψυχαναλυτική ερμηνεία γειτνιάζει με την Ερμηνευτική, έναν κλάδο της φιλοσοφίας που προϋπάρχει της ψυχανάλυσης. Ο Γ. Βαρτζόπουλος εξετάζει τις συνιστώσες της ερμηνευτικής παραγωγής του ανθρώπινου νου, συζητώντας ζητήματα νοήματος και γλώσσας, τα οποία υπεισέρχονται στη λειτουργία της ερμηνείας. Νόημα και γλώσσα παράγονται «από κοινού», στην διάδραση μεταξύ ανθρώπων και χαρακτηρίζονται από την αμφισημία και πολυσημία, που ουδόλως δυσχεραίνουν την λειτουργία της ερμηνείας, όπως γράφει ο Κ. Ζερβός, Σημείωμα της σύνταξης αλλά αντίθετα την διευκολύνουν. Όμως, πριν ακόμη και από τη γλώσσα υπάρχει η σωματοψυχική πηγή της ερμηνείας τονίζει ο Γ. Κωστούλας δηλαδή η αισθητήριο-αντιληπτικόαναπαραστατική υφή των ψυχικών υλικών. Ο προβληματισμός σχετικά με την ερμηνεία εκπηγάζει από τα αποτελέσματα της ερμηνευτικής πράξης κατά την ψυχαναλυτική εργασία. Οι δυσκολίες στην κλινική, η μη απόκριση δηλαδή των ασθενών στη θεραπεία, υπαγόρευσαν την εξέλιξη της θεωρίας της ερμηνείας και συμπαρέσυραν θεωρητικές συλλήψεις γύρω από την ίδια την ουσία της ψυχαναλυτικής συνάντησης, δηλαδή την κατάσταση που ο Φρόυντ ονόμασε συνάντηση δύο ασυνειδήτων. Έτσι, από την αρχική ιδέα ότι το νόημα βρίσκεται κατατεθειμένο στις δέλτους του ασυνειδήτου και αναμένει να αποκαλυφθεί, μεταβαίνουμε στον σύγχρονο προβληματισμό γύρω από την εργασία σε περιοχές του ψυχισμού οι οποίες δεν διαθέτουν επαρκή ψυχικοποίηση, συμβολοποίηση, νόημα. Ο Bion αναφέρει στο Cogitations (1992, σελ. 253) ότι η αναλυτική ερμηνεία σκοπό έχει αφενός την αποκάλυψη και αφετέρου την επανόρθωση καταστάσεων του ψυχισμού που εμφανίζουν κατακερματισμό και απουσία συνοχής. Ο στόχος αυτός επιτελείται κατά τον Bion μέσω της παροχής από Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία είναι επιστημονική εταιρεία, μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης (ΙΡΑ) και της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας (EPF). Έχει αποστολή την προώθηση της ψυχαναλυτικής σκέψης και έρευνας, τη μετάδοση της πρακτικής της ψυχανάλυσης και την εφαρμογή μιας επαγγελματικής στάσης, σύμφωνα με το πνεύμα του έργου του Φρόυντ. 1

2 τον αναλυτή στοιχείων που όπως τα Στοιχεία του Ευκλείδη διαθέτουν σταθερές εσωτερικές συνδέσεις, οι οποίες συναπαρτίζουν την ιδιότητα εκείνη της ερμηνείας που εκλύει την διεργασία και οδηγεί διάσπαρτα και ασύνδετα ψυχικά υλικά σε σύνδεση και συνοχή, κάνοντας να αναδυθεί το νόημα τους. Από την εργασία με εφήβους, και τα τυφλά της σημεία, που περιγράφουν οι Κ. Μπαζαρίδης και Χ. Ζερβής, έως τους οριακούς και ναρκισσιστικούς ασθενείς, όσους δηλαδή κινούνται πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης, όπως αναφέρει ο Σ. Μητροσύλης, τίθεται το ζήτημα της εργασίας με πρωτόγονες άμυνες και περιοχές αγενεσίας του ψυχισμού ή καταστροφής του ψυχικού ιστού εξ αιτίας πρώιμων τραυματισμών. Η ιδέα της έκφρασης μη επεξεργασμένων και ψυχικοποιημένων μνημονικών ιχνών, μέσω των επαναλήψεων, των εκφορτίσεων δια της πράξεως και των ψυχοσωματικών εκδηλώσεων, συνιστά σημαντική πτυχή της προβληματικής των ερμηνευτικών παρεμβάσεων. Όμως τίθεται ένα ερώτημα που αφορά στην ίδια την ουσία της ερμηνευτικής πράξης. Ποιό είναι το στοιχείο εκείνο της ερμηνείας που επηρεάζει τις εσωτερικές διαδικασίες του υποκειμένου. Αναφέρθηκε ήδη η άποψη του Bion επ αυτού. Ο Σ. Μανωλόπουλος θεωρεί ότι η ερμηνεία αποτελείται από λέξεις και για να ενσωματωθεί στον ψυχισμό θα πρέπει να την υποδεχθεί εκεί ανάλογο υλικό. Διαφαίνεται εδώ μια υπόθεση για την φύση της ερμηνείας. Η ερμηνεία μοιάζει με τις δομές του ψυχισμού που την υποδέχονται. Κοινός παρονομαστής τους η γλώσσα. Υποδέχεται την ερμηνεία, λέει ο Σ. Μανωλόπουλος, το μέρος εκείνο του ψυχισμού που επιδιώκει να δημιουργήσει πλέγματα νοημάτων δηλαδή σενάρια, και φαντασιώσεις, προκειμένου να απαρτιώσει τα διάσπαρτα στοιχεία της εμπειρίας και να τους προσδώσει νόημα. Διακρίνουμε την υπόθεση ότι ο ψυχισμός βρίσκεται σε συνεχή εργασία ερμηνείας των εμπειριών του με σκοπό τη νοηματοδότηση τους, την «μετάφραση των αισθήσεων του» 2 θα πει ο Κ. Μπαζαρίδης, ο οποίος προσθέτει ότι στην πράξη η ερμηνεία μοιάζει με το όνειρο, συμπορευόμενος σε αυτό με τον Θ. Αλεξανδρίδη. Ίσως λοιπόν η ερμηνευτική δραστηριότητα του ψυχαναλυτή να έχει κάποια δυνατότητα πρόσβασης στον ψυχισμό (όσο κι αν η ερμηνευτική συναλλαγή είναι ένα «σκληρό παιγνίδι με συνεχείς ανατροπές» όπως μας λέει και πάλι ο Κ. Μπαζαρίδης) ακριβώς επειδή συμπορεύεται με την εγγενή τάση του ίδιου του ψυχισμού για ερμηνεία/ νοηματοδότηση. Όμως, όπως αναφέρουν οι Γ. Βαρτζόπουλος, Κ. Μπαζαρίδης και Σ. Μητροσύλης, σημασία για τη λειτουργία της ερμηνείας έχει η διαδρομή της εντός του ασυνειδήτου του αναλυτή, όπου δημιουργούνται ασυνείδητες σκέψεις (dream-thoughts κατά Bion, ibid., σελ 231) οι οποίες παράγουν ερμηνείες. Ο Γ. Κωστούλας σημειώνει ότι με τη λογική αυτή η ερμηνεία είναι δημιουργία και ο Γ. Βαρτζόπουλος περιγράφει την απόληξη αυτής της διαδικασίας ως ανάδυση υλικών στο προσυνειδητό του αναλυτή, ως ανάδυση αναπαραστάσεων πράγματος λοιπόν, που λεκτικοποιούνται. Η ερμηνεία συμβάλλει από τις αρχικές ακόμη αναλυτικές συναντήσεις, σύμφωνα με την Ντ. Πάνιτς, στο να κρατηθεί η αναλυτική συναλλαγή, κυρίως όταν απειλείται με διάρρηξη ή στρέβλωση. Η Μ. Χατζηανδρέου, στην δική της παρέμβαση, θέτει τις προϋποθέσεις της ερμηνευτικής λειτουργίας σε σχέση με το αναλυτικό πλαίσο. Το ερώτημα αν η ερμηνεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί από την αρχή της αναλυτικής συναλλαγής ανοίγει δύο τοποθετήσεις. Η πρώτη είναι ότι η ερμηνεία απαιτεί για να λειτουργήσει ένα εγκατεστημένο και ενεργό αναλυτικό πλαίσιο και μια συμφωνία με τον αναλυόμενο. Η δεύτερη ότι η ίδια η αναλυτική συναλλαγή σε οποιαδήποτε φάση κι αν την θεωρήσουμε επιτρέπει την εκτύλιξη των διεργασιών της ερμηνείας. Η Ι. Γαβριήλ διερωτάται τι από τα λεγόμενα στην αναλυτική συνάντηση μπορεί να θεωρηθούν ερμηνείες. Σχετικά με αυτό ο Γ. Βαρτζόπουλος υποστηρίζει ότι η ερμηνεία εκφέρεται τη στιγμή εκείνη όπου τα υλικά που επικοινωνεί ο αναλυόμενος στον αναλυτή μεταβάλλουν την συνειρμική λειτουργία του τελευταίου και διακόπτουν την αναλυτική διαδικασία. Με την εκφορά της ερμηνείας η συνειρμική εργασία και η αναλυτική διαδικασία αποκαθίστανται, καταγράφοντας συστηματικούς κύκλους διάδρασης, στο εσωτερικό της οποίας η ερμηνεία συνιστά τον έναν πόλο. Κλείνουμε αυτό το σημείωμα με το ερώτημα κατά πόσον μπορούμε να μιλάμε εν τέλει για μια «εργασία της ερμηνείας», όπως μιλάμε για εργασία του ονείρου. Η υπόθεση αυτή, που υπάρχει στο σκεπτικό όλων των ομιλητών όπως είδαμε, στηρίζεται νομίζουμε στην ιδέα ότι ερμηνεία και όνειρο χρησιμοποιούν για να σχηματισθούν παρόμοια διεργασία, που είναι στην περίπτωση της ερμηνείας μια ονειροειδής (dream-like) διαδικασία. Και οι δύο εργασίες, του ονείρου και της ερμηνείας, στοχεύουν στην παρουσίαση των ασυνείδητων ψυχικών υλικών στη συνείδηση (Khan, 2001) με μια ειδική μορφοποίηση στην κάθε περίπτωση και με τελικό σκοπό την προσέγγιση και τον σχηματισμό του νοήματος. Αριστέα Σκούλικα Tο ΔEΛTIO της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ είναι τρίμηνη έκδοση της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ Iδιοκτήτης EΛΛHNIKH ΨYXANAΛYTIKH ETAIPEIA Eκδότης A. ΣKOYΛIKA Συντακτική Επιτροπή Δελτίου A. ΣKOYΛIKΑ, Α. ΑΣΕΡ, Χ. ΓΙΑΝΟΥΛΑΚΗ, Β. ΒΡΑΣΜΑΤΑ, Χ. ΧΟΜΠΑΣ Ανάγνωση κειμένων Α. ΑΣΕΡ Συντονιστής Eπιτροπής Iστοσελίδας Ν. ΛΑΜΝΙΔΗΣ Συντακτική Eπιτροπή Iστοσελίδας Ν. ΛΑΜΝΙΔΗΣ, Ι. ΚΛΕΩΠΑΣ, Χ. ΓΙΑΝΟΥΛΑΚΗ, Β. ΒΡΑΣΜΑΤΑ, Χ. ΧΟΜΠΑΣ Γλωσσική Eπιμέλεια E. KOΨIΔA Γραμματεία A. APΓYPOΠOYΛOY Διεύθυνση MONHΣ ΠETPAKH 4, AΘHNA , THΛ.: , FAX: , administration@psychoanalysis.gr

3 Η ερμηνεία στις πρώτες ψυχαναλυτικές συνεντεύξεις Ντένυ Πάνιτς AΑνοίγοντας την ομιλία της, η Ντ. Πάνιτς παρουσιάζει ένα κλινικό απόσπασμα όπου αναδεικνύεται η μεταβιβαστική/ αντιμεταβιβαστική διάδραση της πρώτης συνέντευξης. Δεν θα την παραθέσουμε, για λόγους απορρήτου, και θα ασχοληθούμε κυρίως με τη θεωρητική της ανάπτυξη. Η Ντένυ Πάνιτς ξεκινά με μια αναφορά στον Φρόυντ ο οποίος δεν είχε εν τούτοις προτείνει ειδικές τεχνικές για την πρώτη αναλυτική συνέντευξη. Είχε όμως εκφράσει την άποψή του επ αυτού, όταν έγραφε, ότι όπως με το σκάκι δεν μπορεί κανείς να προδιαγράψει ένα παιγνίδι από την πρώτη κίνηση, έτσι δεν μπορεί να προδιαγράψει την εξέλιξη μιας ανάλυσης από την πρώτη συνάντηση (Freud, 1913). Σύμφωνα με μία πρόσφατη έρευνα στα αρχεία του Φρόυντ από τον Chr. Tögel (2009) προκύπτει ότι στο καθημερινό του πρόγραμμα διαχώριζε τις consultations / συνεντεύξεις από τις συνεδρίες. Οι συνεντεύξεις ήταν σύντομες και περιορίζονταν σε οδηγίες που αφορούσαν τις προϋποθέσεις έναρξης της ανάλυσης και τις συνθήκες του πλαισίου. Συμβούλευε τους αναλυτές να μην παρατείνουν το διάστημα των πρώτων συνεντεύξεων αλλά να ξεκινούν την ανάλυση, αρχικά, ως μια δοκιμαστική εργασία διάρκειας 1-2 εβδομάδων (Probeanalyse). Στη συνέχεια όμως φάνηκε αρκετά απαισιόδοξος σχετικά με τη διαγνωστική αξία αυτού του εγχειρήματος κι έγραψε ότι η διάγνωση μπορεί να τίθεται μόνο εκ των υστέρων. Στη μετά Φρόυντ εποχή και επί μεγάλο διάστημα δεν υπήρχε ειδική εκπαίδευση και καθορισμένη τεχνική για την πρώτη συνέντευξη. Εθεωρείτο μια μορφή «τέχνης», που επικαθορίζεται από την προσωπικότητα και την ικανότητα του αναλυτή. Στη συνέχεια έγιναν προσπάθειες να δοθούν κατευθυντήριες γραμμές, με στόχο τη διερεύνηση της αποκαλούμενης «αναλυσιμότητας». Η γραμμή αυτή όμως είχε κατά την ομιλήτρια το μειονέκτημα ότι δεν λάμβανε πάντοτε υπόψη τις ειδικές παραμέτρους του διαλόγου που εγκαθίσταται από τη δυάδα αναλυτή/ μέλλοντος αναλυόμενου. Εκείνη την εποχή έγινε επίσης προσπάθεια στο πλαίσιο ενός ιατρογενούς μοντέλου να χρησιμοποιηθούν προδομημένα διαγνωστικά εργαλεία, για παράδειγμα από τον H. Argelander (1976) καθώς και από τον O. Kernberg. Ο τελευταίος εισήγαγε την έννοια μιας δομικής (όχι δομημένης) συνέντευξης για την οποία υποστηρίζει πως προσομοιάζει ικανοποιητικά προς την ψυχαναλυτική. Στο σημείο αυτό η ομιλήτρια δίνει ένα συνοπτικό ορισμό της ερμηνείας και των τροποποιήσεων που αυτός δέχθηκε κατά την εξέλιξη της ψυχαναλυτικής θεωρίας και πρακτικής. Καταρχήν γίνεται αναφορά στο έργο του Αριστοτέλη Περί ερμηνείας, όπου υποστηρίζεται ότι η ορθή ερμηνευτική μέθοδος ξεκινά από την ανάλυση των στοιχείων του λόγου που σημαίνουν κάτι. Στη συνέχεια αναφέρεται ο Heidegger, ο οποίος εργάστηκε επί των ερμηνειών του Αριστοτέλη, και ο οποίος στο έργο του Περί κατανόησης και ερμηνείας υποστηρίζει ότι κάθε απόφανση, ακόμη και οι καθημερινές εκτιμήσεις (Aussage) για τον Άλλο αποτελούν ερμηνείες. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον η επισήμανση της ομιλήτριας ότι η λέξη Deutung, που σημαίνει ερμηνεία στη γερμανική γλώσσα, είναι πολύ κοντά στην έννοια εξήγηση/ διασαφήνιση. Η Deutung προσεγγίζει τη σημασία του Bedeutung «σημαίνω» και διαφέρει από τη λατινογενή λέξη Interpretation που δηλώνει μια προσωπική πράξη. Η χρήση του όρου «ερμηνεία» στην ψυχανάλυση εισάγεται από τον Φρόυντ στην Ερμηνεία του ονείρου όπου συγκρίνει την ερμηνευτική δραστηριότητα του αναλυτή με τη μετάφραση από μια γλώσσα σε άλλη. Η ομιλήτρια προσθέτει ότι «Πρόκειται για τη λεκτική έκφραση/ εξήγηση του αναλυτή προς τον ασθενή που προσδίδει μια σημασία στα όσα εκείνος του επικοινωνεί λεκτικά και που βρίσκεται επέκεινα από τα όσα ο ίδιος μέχρι τη στιγμή εκείνη κατανοεί συνειδητά». Ερμηνείες λοιπόν, με τη στενή έννοια του όρου, συνιστούν μόνο οι παρεμβάσεις που κάνουν συνειδητό εκείνο που έως τότε ήταν κρυμμένο. Ο ορισμός αυτός ανταποκρίνεται, κατά την ομιλήτρια, στην πρώτη θεωρητική περίοδο της ψυχανάλυσης, η οποία συχνά αναφέρεται ως περίοδος ανάλυσης του Εκείνο. Η ερμηνεία στόχευε τότε αποκλειστικά στην άρση της απώθησης, απευθυνόταν δηλαδή σε στοιχεία του ασυνειδήτου ή του προσυνειδητού. Με την ανάπτυξη της ψυχολογίας του Εγώ στις δεκαετίες 1920 και 1930, στο επίκεντρο της ψυχαναλυτικής τεχνικής τέθηκε η ανάλυση και η ερμηνεία των αμυντικών στρατηγικών, οπότε και αναπτύχθηκε η σημασία της αντίστασης. Στην περίπτωση της Katharina 1 ο Φρόυντ σημείωνε ότι η αντίσταση δεν μπορεί να καμφθεί με ερωτήσεις ή με πίεση. Η ομιλήτρια προσθέτει ότι, όπως είναι γνωστό, οι προσπάθειες εξουδετέρωσης της αντίστασης μέσω της ερμηνείας, μπορεί να οδηγήσουν σε ακόμη μεγαλύτερες αντιστάσεις ή σε διχοτομήσεις με τις 1. Freud S., SE II, σ

4 οποίες εξακολουθεί να διατηρείται η αντίσταση, υπονομεύοντας την ψυχαναλυτική εργασία. Στην επόμενη εξελικτική φάση της ψυχαναλυτικής πρακτικής η ερμηνεία επικεντρώνεται στη μεταβίβαση. Ορισμένοι αναλυτές θα υποστηρίξουν ότι ερμηνείες εκτός μεταβιβάσεως δεν έχουν επίδραση διότι δεν εμπλέκουν με έντονο και συναισθηματικό τρόπο τα μέλη της δυάδας. Η ομιλήτρια σημειώνει ότι όπως γνωρίζουμε, είτε εκδηλώνεται διά του λόγου η μεταβίβαση είτε όχι, οτιδήποτε συμβαίνει σε μία ανάλυση αναφέρεται στη μεταβίβαση, άλλοτε ως αντίσταση στη μεταβίβαση κι άλλοτε ως μεταβίβαση συναισθημάτων. Συμπληρώνει δε ότι επί του θέματος αναπτύχθηκε ένας εκτενής διάλογος που εν μέρει συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Με την ανάπτυξη των ποικίλων ψυχαναλυτικών προσεγγίσεων, όπως της θεωρίας των αντικειμενότροπων σχέσεων, της ψυχολογίας Εαυτού (Self) κ.ά., επήλθε μία διεύρυνση των ενδείξεων σε σχέση με το υλικό που θα μπορούσε να προσφερθεί για ερμηνευτική εργασία. Η ομιλήτρια αναφέρεται στη συνέχεια στη συμβολή του D. Winnicott, ο οποίος, λαμβάνοντας υπόψη τις αντιστάσεις, προκρίνει ερμηνείες που επιστρέφουν στον ασθενή αυτό που ο ίδιος έχει επικοινωνήσει, θεωρώντας σκόπιμο να διευκολύνεται ακόμη και να επιτρέπεται στον αναλυόμενο να φθάνει ο ίδιος στην ερμηνεία, κάτι που προϋποθέτει βέβαια και ικανό χρόνο αναλυτικής εργασίας. Η Ντ. Πάνιτς επιστρέφει στο θέμα της πρώτης ψυχαναλυτικής συνέντευξης και υποστηρίζει ότι όταν προσέρχεται ο εν δυνάμει αναλυόμενος (τον οποίο επιλέγει να αποκαλεί «πελάτη», υποθέτω αποφεύγοντας τον όρο ασθενής, κάτι που, ειρήσθω εν παρόδω, δημιουργεί ωστόσο πρόβλημα για χώρους όπου χρησιμοποιείται η ψυχανάλυση και δεν υπάρχουν πελατειακές σχέσεις) για την πρώτη συνέντευξη, ενδιαφέρεται κυρίως να εξετάσει τη δυνατότητα να βοηθηθεί για τα προβλήματά του, κι αν αυτό αποδειχθεί εφικτό, να ακούσει και να καταλάβει με ποιον τρόπο θα μπορούσε να συμβεί αυτό. Δηλαδή, δεν προσέρχεται συνήθως με σκοπό την ενδοσκόπηση. Συνεπώς, εφόσον η πρώτη συνέντευξη έχει στόχο διαφορετικό από την ψυχαναλυτική συνεδρία, η τεχνική που θα χρησιμοποιήσει ο αναλυτής τροποποιείται. Για παράδειγμα δεν προτείνει στον αιτούντα να κάνει χρήση του ελεύθερου συνειρμού. Δεδομένου τώρα ότι η ερμηνεία είναι στενά συνδεδεμένη με τον κανόνα αυτό, στην πρώτη συνεδρία είναι εύλογο ότι ο αναλυτής δεν θα προβεί σε ερμηνείες. Μία μη-κατευθυνόμενη τεχνική βοηθά στην πρόσκτηση των απαραίτητων πληροφοριών για τις βασικές συγκρούσεις και τα συμπτώματα τα οποία παραπέμπουν στην ψυχική οργάνωση, στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί και σχετίζεται ο πελάτης, και στη δυνατότητα για από κοινού εργασία. Η στάση αυτή αφήνει όντως την πρωτοβουλία στον πελάτη, βοηθώντας τον, κατά την ομιλήτρια, διακριτικά σε δύσκολες στιγμές με ένα απλό για παράδειγμα εξωλεκτικό μήνυμα, όπως μια κίνηση κατάφασης, ένα φιλικό/ενθαρρυντικό βλέμμα ή ένα ουδέτερο σχόλιο, ίσως κι απλά ένα «ναι». Τη διαδικασία μπορεί ακόμα να διευκολύνουν διευκρινιστικές ερωτήσεις που προκύπτουν από το υλικό της συνέντευξης. Οι ερωτήσεις που κάνει ο αναλυτής θέτουν σημεία στίξης στο υλικό που του προσδίδουν σημασία. Κατά πόσον οι παραπάνω κινήσεις είναι επαρκείς εξαρτάται από τις δυνατότητες αυτο-οργάνωσης του πελάτη και τη διάδραση που θα εγκατασταθεί. Στο σημείο αυτό η ομιλήτρια εισάγει δύο σημαντικές παραμέτρους: τη δυνατότητα αυτο-οργάνωσης του ασθενούς και τη μοναδικότητα του διαλόγου της εκάστοτε δυάδας. Υποστηρίζει ότι, εντέλει, οι αντιστάσεις που κινητοποιούνται είναι άλλοτε ευκολότερο και άλλοτε δυσκολότερο να καμφθούν, και ότι αναφορικά με την ερμηνεία, εμφανίζονται διαφορές τόσο στην απόκριση και δυνατότητα του πελάτη να συνεργασθεί με την ερμηνευτική δραστηριότητα του αναλυτή, όσο και να επωφεληθεί απ αυτήν. Η δεκτικότητα δηλαδή του ασθενούς στον ψυχαναλυτικό τρόπο εργασίας είναι θέμα υποκειμενικό. Εξάλλου, ο τρόπος με τον οποίο ο ψυχαναλυτής κατανοεί τις ψυχικές εκφράσεις του ασθενούς και παρεμβαίνει εξαρτάται σημαντικά, εκτός των άλλων, και από το είδος της ψυχοπαθολογίας του πελάτη του. Για τη χρήση της ερμηνείας στις πρώτες συνεντεύξεις οι απόψεις διίστανται. Ορισμένοι ψυχαναλυτές, λέει η ομιλήτρια, τηρούν με αυστηρότητα τη διάκριση μεταξύ πρώτης/ων συνέντευξης/ων και αναλυτικής συνεδρίας και κατ επέκταση της χρήσης της ερμηνείας στις δύο αυτές συνθήκες (J. Lieberman, 1972 και A. Ποταμιάνου, 2012) και υπογραμμίζουν την ανάγκη διαφοροποίησης μεταξύ πρώτης συνέντευξης και ψυχαναλυτικής συνεδρίας, διότι δεν έχει υπάρξει στην πρώτη συμφωνία μεταξύ των δύο μερών η οποία να δίνει δικαίωμα και να εξουσιοδοτεί τον αναλυτή να χρησιμοποιήσει την ερμηνεία. Άλλοι, όπως ο J. Bleger (1971), J. Klauber (1986), J.L. Baldacci (1998), υποστηρίζουν ότι η ερμηνεία στην πρώτη συνέντευξη είναι σκόπιμη κι ίσως απαραίτητη, ιδιαίτερα στην περίπτωση όπου η επικοινωνία τείνει να διαρραγεί ή να στρεβλωθεί. Η ομιλήτρια κάνει ειδική αναφορά στον H. Etchegoyen (1998), ο οποίος υποστηρίζει ότι η χρήση της ερμηνείας θα μπορούσε να θεωρηθεί και δοκιμασία διερεύνησης της αντίδρασης του πελάτη στο αναλυτικό εγχείρημα. Είναι δυνατόν να 4

5 αποτελέσει η ερμηνεία έκπληξη και να προκαλέσει το ενδιαφέρον του πελάτη για την ψυχαναλυτική εργασία, προσφέροντας ταυτοχρόνως πληροφορίες για την ικανότητά του για ενδοσκόπηση. Μια τέτοια ερμηνεία θα όφειλε όμως να είναι απλή και να απευθύνεται στις πιο ασυνείδητες πλευρές του Εγώ. Συνήθως πρόκειται για ερμηνείες γενετικού τύπου που μπορεί να συνδέουν αιτιολογικά δύο καταστάσεις στις οποίες ο πελάτης έχει αναφερθεί. Για παράδειγμα: «Νομίζετε ότι αυτό που λέτε τώρα μπορεί να έχει σχέση με αυτό που λέγατε πριν για...». Η ομιλήτρια συνεχίζει ότι οι πρώτες συνεντεύξεις θεωρούνται από άλλους αναλυτές μέρος αναπόσπαστο της καθ αυτό αναλυτικής εργασίας. Είναι αυτοί που λειτουργούν με την οπτική ότι η ερμηνεία είναι μια δυναμική διαδικασία. Η εισαγωγή της έννοιας της διαδικασίας και του αναλυτικού συνεχούς επέφερε και τη διεύρυνση της έννοιας της ερμηνείας. «Η ερμηνεία περιλαμβάνει εδώ κάθε λεκτική παρέμβαση του αναλυτή που επικοινωνεί στον ασθενή αυτό που εκείνος κατανοεί για τα προβλήματά του, αυξάνοντας έτσι τη γνώση για τον Εαυτό του». Εντέλει, κεντρικός στόχος της ερμηνείας, και στην περίπτωση αυτή, παραμένει η κατανόηση της ασυνείδητης σύγκρουσης και δραστηριότητας. Συζητώντας το κλινικό υλικό που μας παρουσίασε, η ομιλήτρια αναφέρεται στις κινήσεις που σημειώθηκαν στην πρώτη συνάντηση αναλυτή/πελάτη, και ειδικότερα στη δική της στάση που την οδήγησε σε μια ερμηνεία όχι στη μεταβίβαση αλλά επί της μεταβίβασης. Ακολούθησε μια έκπληξη του πελάτη και, κατά τη γνώμη της ομιλήτριας, σχηματοποιήθηκε με τον τρόπο αυτό ένα ενδιαφέρον από την πλευρά του για το τι μπορεί να αναδυθεί από τη συνάντηση με τον ψυχαναλυτή. Η ομιλήτρια εξηγεί ότι μια σειρά αντιμεταβιβαστικών στοιχείων την οδήγησαν σε μια ερμηνευτική στάση με στόχο τη νοηματοδότηση αυτού που διαμειβόνταν, κάτι που απέβη σημαντικό για τον συνομιλητή της, προκαλώντας του μια ψυχική μεταβολή. Με αυτό το παράδειγμα κατά νου η ομιλήτρια υποστηρίζει ότι μολονότι η μεταβίβαση και η αντιμεταβίβαση δεν έχουν αναπτυχθεί πλήρως στην/ στις πρώτες συνεδρίες, κάποια στοιχεία τους κάνουν ωστόσο από νωρίς την εμφάνισή τους στις συνθήκες αυτές, όπου κυριαρχεί το άγνωστο. Σχετικά με τη δική της αντιμεταβιβαστική κίνηση, επισημαίνει ότι ενώ περίμενε τον ασθενή αναδύθηκαν στο νου της σκέψεις, όπου μπορούσε να διακρίνει κανείς κάποιες προσδοκίες για μια αναλυτική συνεργασία με τον συγκεκριμένο ασθενή. Τις προσδοκίες αυτές ακολούθησε διάψευση και απογοήτευση. Στη συνέχεια, φάνηκε ότι η επεξεργασία της αντιμεταβιβαστικής της κίνησης από την αναλύτρια και οι ερμηνευτικές της παρεμβάσεις υπήρξαν καθοριστικές για την πορεία της συνέντευξης. Η Ντ. Πάνιτς καταλήγει ότι η απάντηση κατά πόσον έχει νόημα να προσφέρονται ερμηνείες στις προκαταρκτικές συναντήσεις δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Στην περίπτωση που χρησιμοποιηθεί η ερμηνεία είναι κατά τη γνώμη της θεμιτή μόνον εφόσον μπορεί να προωθήσει τον διάλογο. Σημειώνει δε ότι οι παράγοντες που καθορίζουν τη στάση που θα τηρήσει ο αναλυτής είναι πολλαπλοί. Η αντίληψή του για τις πρώτες συνεντεύξεις και εν γένει για την ψυχαναλυτική πράξη έχει μεγάλη σημασία. Αν δηλαδή θεωρεί τις πρώτες συνεντεύξεις ως διαδικασία στενά συνδεδεμένη με τη συνέχεια ή σαφώς διαφοροποιημένη φάση. Αν θεωρεί την ερμηνεία ως δυναμική διαδικασία ή τη χρησιμοποιεί με τη στενή έννοια του όρου. Αν έχει πρόθεση να αναλάβει στη συνέχεια τον πελάτη ή αν εκ των προτέρων γνωρίζει ότι πρόκειται για μια συνάντηση εκτίμησης και ότι στη συνέχεια θα τον παραπέμψει. Αναφερόμενη στις εισηγήσεις στο τελευταίο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας που επανέφερε το θέμα των πρώτων ψυχαναλυτικών συνεντεύξεων, η ομιλήτρια τόνισε ότι δεν φαίνεται πια να διίστανται οι απόψεις για τη χρήση της ερμηνείας στην πρώτη συνέντευξη. Η ερμηνεία είναι στο πλαίσιο αυτό ευρέως αποδεκτή και έμφαση δίδεται περισσότερο στον τρόπο με τον οποίο θα κινηθούν πελάτης και αναλυτής, καθώς και στις παραμέτρους του διαλόγου που θα αναπτυχθεί. Η ερμηνευτική δραστηριότητα θεωρείται μέρος αυτού του διαλόγου και η συζήτηση εστιάζεται στο θέμα του ποιος είναι ο καταλληλότερος τύπος ερμηνείας. Αυτό που έχει καθοριστική σημασία είναι η εμπειρία του πελάτη στις πρώτες συνεντεύξεις να είναι «αρκετά καλή» και ικανή να κινητοποιήσει τον ψυχισμό του και την επιθυμία του για ενδοσκόπηση. Τέλος, σχετικά με το συνέδριο αυτό της ΕΨΟ, η ομιλήτρια αναφέρεται στην ομιλία του C. Bollas, ο οποίος σημειώνει ότι αναλυτής και αναλυόμενος έχουν ήδη συναντηθεί πριν από την πρώτη συνάντηση σε πολλούς κοινούς τόπους, παράδειγμα τον τόπο του σημαίνοντος «Ψυχανάλυση», τον τόπο των εσωτερικών αναπαραστάσεων των αντικειμένων και αλλού. Σημειώνει δε ο C. Bollas, όπως παραθέτει η Ντ. Πάνιτς, ότι «η φροϋδική παρουσία προηγείται της προσωπικής ανάλυσης, υπεισέρχεται σ αυτήν και η επιρροή της συνεχίζεται για αρκετό χρόνο μετά την περάτωση της αναλυτικής εργασίας και τον διαχωρισμό της δυάδας. Με αυτήν την έννοια η Ψυχανάλυση δεν έχει καθορισμένη αρχή ούτε τέλος, αλλά είναι μέρος του πολιτισμικού σύμπαντος και τα αξιώματά της επιδρούν ακόμα και σε εκείνους που δεν έχουν ποτέ ξαπλώσει στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι». Α.Σ. 5

6 OΟ Σπύρος Μητροσύλης εισάγει μέσω μιας ιστορικής αναδρομής τις σημασίες που λαμβάνει διαχρονικά η έννοια της ερμηνείας. Παράλληλα, επιχειρεί μια συνοπτική παρουσίαση της εξέλιξης των ψυχαναλυτικών πρακτικών, ξεκινώντας από τον Φρόυντ και καταλήγοντας στις επεξεργασίες σύγχρονων αναλυτών, όπως είναι οι A. Green, J.L. Donnet, R. Roussillon και άλλοι. Θεωρώντας την ερμηνεία ως τον πυρήνα της ιδιαιτερότητας της ψυχαναλυτικής θεραπείας, σημειώνει ότι στη γερμανική γλώσσα η έννοια Deutung είναι ουδέτερη και σημαίνει εξήγηση ή διασαφήνιση, χωρίς να παραπέμπει στην υποκειμενική κρίση ή και στην λανθασμένη κρίση, όπως αντίθετα συμβαίνει με τον όρο ερμηνεία στα ελληνικά ή με τη λατινογενή interpretation στις άλλες γλώσσες. Εν τούτοις ο Φρόυντ αναρωτιέται ήδη από το 1901 για τη σχέση που ενδεχομένως έχει η ερμηνεία του παρανοϊκού με την ερμηνεία του αναλυτή, ενώ αργότερα (1937) θα προβληματιστεί για το αυθαίρετο ή όχι των αναλυτικών ερμηνειών. Από την υποβολή και την ύπνωση στην αποκρυπτογράφηση του νοήματος Το σχέδιο του ομιλητή είναι να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο οι ερμηνείες του Φρόυντ ως αναλυτή καταρχήν, και των επιγόνων του στη συνέχεια, προέκυψαν εντός της εξελικτικής κίνησης της ψυχαναλυτικής θεραπείας. Υποστηρίζει ότι κατά τη φάση επινόησης της ψυχανάλυσης, εκείνο 6 Ψυχαναλυτικός «διάλογος» και ερμηνευτική διαδικασία Σπύρος Μητροσύλης Παρουσίαση Βιβή Βρασματά που αγωνίζεται να συγκροτηθεί είναι η ταυτότητα της ψυχανάλυσης σε αντιδιαστολή με την υποβολή και την ύπνωση από τις οποίες πήγαζε. Σε αντίθεση με αυτές τις τεχνικές που αντλούν τη δραστικότητά τους από την επιρροή και τη δύναμη, η ψυχανάλυση προορίζεται να είναι αμιγής φορέας νοήματος. Αυτό προσδιορίζει την ιδιαίτερη ταυτότητά της αλλά ταυτόχρονα την καθιστά επιρρεπή σε εξιδανικεύσεις, όπως αφήνει να εννοηθεί ο ομιλητής, ο οποίος σημειώνει για την πρώτη εποχή της ψυχανάλυσης ότι είναι μια περίοδος κατά την οποία θεωρήθηκε ότι η αλήθεια θεραπεύει. Το νόημα αντλεί στην περίπτωση αυτή τη δύναμή του από τον ίδιο τον εαυτό του, η δε ψυχανάλυση ασκεί την εξουσία της στο όνομα αυτού του νοήματος, το οποίο εκφέρεται από τον ψυχαναλυτή. Λίγο παρακάτω ο ομιλητής θα πει ότι, σύμφωνα με αυτήν τη λογική, το «νόημα» είναι πλήρως συγκροτημένο εξαρχής και αναμένεται η αποκάλυψή του. Θεωρήθηκε επίσης παντοδύναμο θεραπευτικά, καθώς η ανακοίνωσή του θεράπευε «ως διά μαγείας». Η λέξη ερμηνεία (Deutung) εμφανίστηκε στα φροϋδικά κείμενα την εποχή που ο Φρόυντ μετέφερε την έννοια της ερμηνείας των ονείρων (Traumdeutung) στην ψυχαναλυτική συνθήκη και είχε τη σημασία της κοινοποίησης από τον αναλυτή στον ασθενή του λανθάνοντος νοήματος των λόγων και των πράξεών του εντός της θεραπείας. Το πρώτο ιστορικό μοντέλο της ερμηνείας εδράζεται λοιπόν στην υπόθεση ενός νοήματος πλήρως συγκροτημένου, το οποίο παραμένει ασυνείδητο λόγω της απώθησης, κρυμμένο και μεταμφιεσμένο λόγω της δράσης της λογοκρισίας, μιλά δε τη γλώσσα των πρωτογενών διαδικασιών. Ο ρόλος του αναλυτή είναι να ανακαλύψει, να αποκαλύψει και να διατυπώσει το κρυμμένο αυτό νόημα, ώστε να καταστήσει δυνατή τη συνειδητοποίηση των ασυνείδητων ψυχικών κινήσεων που είχαν αποκλεισθεί από τη συνειδητή υποκειμενικότητα του ασθενούς. Σε αυτή τη θεώρηση ο αναλυτής γίνεται ο καθρέπτης της άγνοιας του αναλυόμενου, καθώς του επιτρέπει να κατανοήσει αυτό που δεν μπορούσε να δει μόνος του. Ο ίδιος ο αναλυτής παραμένει ουδέτερος χωρίς να εμπλέκεται στη διαδικασία. Ερμηνεία μεταβίβασης Ο ομιλητής επισημαίνει ότι η πρώτη αυτή εκδοχή θα προσκρούσει σε κλινικές δυσκολίες. Βαθμιαία, ο Φρόυντ θα συνειδητοποιήσει ότι το νόημα δεν είναι πάντοτε αρκετό από μόνο του. Η κοινοποίηση της αλήθειας που αποκαλύπτεται από το σύμπτωμα μπορεί να μην οδηγεί πουθενά, η δε ερμηνεία να είναι αναποτελεσματική και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και επιβλαβής. Αντίθετα, επέρχονται ιάσεις ή μεταβολές χωρίς συνειδητοποίηση. Τίθεται λοιπόν το ζήτημα των συνθηκών της ερμηνείας. Μπορεί το νόημα να είναι κατατεθειμένο στο ασυνείδητο του αναλυόμενου, όμως ο ψυχαναλυτής δεν είναι τόσο εκείνος που το ανακοινώνει, έστω και με τακτ, όσο εκείνος που ξέρει να το αποσιωπά και, κυρίως, ξέρει κάτω από ποιες συνθήκες η ερμηνεία και η αναφορά στο νόημα είναι αποτελεσματική και ευεργετική. Εμφανίζονται έτσι παράλληλα με την εξέλιξη αυτή στη θεωρία της τεχνικής οι έννοιες της αντίστασης και της μεταβίβασης. Με τη νέα οπτική, υποστηρίζει ο ομιλητής, το νόημα, η απωθημένη ιστορία, επαναλαμβάνεται εντός του αναλυτικού πλαισίου ως πράξη (Agieren) και «αναβιώνει» στο εδώ και τώρα ως γεγονός της επικαιρότητας. Στο εξής η ψυχαναλυτική θεραπεία συνιστά ανάλυση της νεύρωσης μεταβίβασης, μεταφορά, δηλαδή, στο παρόν της αναλυτικής

7 συνθήκης των «συμπλεγμάτων» του παρελθόντος, που εκφράζονται ως πράξεις ή ενορμητικές ώσεις με μειωμένο συντελεστή ικανότητας για αναπαράσταση. 1 Καθήκον του αναλυτή είναι να συναντήσει η ερμηνεία του την έμπρακτη επανάληψη προκειμένου ο ασθενής να την εντάξει ψυχικά ούτως ώστε να μετατραπεί σε ανάμνηση/ αναμνημόνευση, 2 ή σε σκέψη. Η ερμηνεία μεταβίβασης γίνεται το σήμα κατατεθέν, το βασικό εργαλείο της ανάλυσης, η νέα βασιλική οδός προς το ασυνείδητο, το στοιχείο που καθορίζει την ιδιαιτερότητα της ψυχανάλυσης σε σχέση με τις άλλες ψυχοθεραπείες. Ο ομιλητής σημειώνει την άποψη του J.L. Donnet ότι η ουσία της ερμηνείας μεταβίβασης έγκειται στην έμμεση απεμπλοκή του αναλυτή από τον έμπρακτο ρόλο του μεταβιβαστικού αντικειμένου, που του έχει αναθέσει ο αναλυόμενος. Η απεμπλοκή αυτή γίνεται μέσω της εκφοράς της ερμηνείας, η οποία είναι μια κατάσταση που συγκροτεί μια τριαδικότητα. Ο J. Strachey θα ονομάσει την ερμηνεία που συνδέει το εκεί και τότε με το εδώ και τώρα πλήρη. Όμως, η ερμηνεία μεταβίβασης που παραπέμπει στο εκεί και τότε συναντάται, σύμφωνα με τον ομιλητή, μάλλον σπάνια στη σημερινή πρακτική των ψυχαναλυτών. Αντίθετα, η ερμηνεία μεταβίβασης που παραπέμπει στο εδώ και τώρα αποτελεί ίσως τον πιο κοινό τύπο ερμηνείας στη σύγχρονη ψυχανάλυση, ο οποίος συστηματοποιήθηκε από τη βρετανική σχολή. Κατασκευές στην ανάλυση Ανατρέχοντας στα έτη , ο ομιλητής σημειώνει ότι μολονότι ο Φρόυντ είχε στην κατοχή του τα βασικά εργαλεία της τεχνικής, στην κλινική πράξη τα εμπόδια 1. Ο ομιλητής χρησιμοποιεί εδώ τον όρο αναπαραστασιμότητα, μεταφράζοντας τον όρο representability (SE) του Φρόυντ στο κεφ. 6 της Ερμηνείας του ονείρου. 2. Η έννοια της ανάμνησης που δίνει ο Φρόυντ στο «Remembering Repeating and Working Through», SE XII, παραμένουν. Πολλές περιπτώσεις, όπως οι ναρκισσιστικές νευρώσεις και κάποιες καταστάσεις πένθους, αντιστέκονται στην ψυχαναλυτική θεραπεία ή στο ερμηνευτικό μοντέλο, ενώ εμφανίζονται και οι λεγόμενες αρνητικές θεραπευτικές αντιδράσεις. Στις περιπτώσεις αυτές, η μεταβίβαση είναι επανάληψη, όχι μόνο των βιωμένων και συμβολοποιημένων εμπειριών της παιδικής ηλικίας, αλλά και εμπειριών τραυματικών, μη επαρκώς συμβολοποιημένων και νοηματοδοτημένων, οι οποίες επαναλαμβάνονται τόσο πιο καταναγκαστικά και πανομοιότυπα με την πρώτη τους εγγραφή, όσο τοποθετούνται πέραν της αρχής της ευχαρίστησης. Ο Φρόυντ αναγκάζεται να παραδεχθεί ότι υπάρχουν σημαντικές περιοχές του ψυχισμού που δεν έχουν σημασιοδοτηθεί και ως εκ τούτου το νόημα δεν είναι πάντοτε δομημένο, κατατεθειμένο και σε αναμονή της αποκάλυψής του. Η συμβολοποίηση ήταν και είναι υπό την έννοια αυτή πάντοτε ατελής. Από τα ανωτέρω, συνεχίζει ο ομιλητής, προκύπτει η επεξεργασία του δεύτερου μοντέλου της μεταψυχολογίας, της 2ης τοπικής, όπου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει το Αυτό, το οποίο δεν μπορεί να αναπαρασταθεί και το ασυνείδητο Υπερεγώ που έλκει την καταγωγή του από το Αυτό. Το δεύτερο θεωρητικό άλμα το κάνει ο Φρόυντ, το 1937, παράγοντας νέες σκέψεις, ενώ οι μαθητές του, και κυρίως ο Φερέντσι, «αγωνίζονται» να επεξεργασθούν την τεχνική της μεθόδου η οποία εμφάνιζε παλινωδίες, ανάλογες των εμποδίων που συναντούσε. Καθώς το ζητούμενο είναι πλέον η κατάκτηση του νοήματος και η δημιουργία αναπαραστάσεων, σκοπός της ψυχαναλυτικής εργασίας γίνεται η διαδικασία ενδοψυχικής μεταλλαγής, η ιδιοποίηση από το Εγώ περιοχών του ψυχισμού, με αποτέλεσμα τη διεύρυνση και την εξάπλωσή του σε νέες ζώνες του ψυχισμού, πέραν εκείνων που είχαν ήδη απωθηθεί και ήταν ασυνείδητες. Πρόκειται για την επέκταση του Εγώ σε ζώνες αποκομμένες και διχοτομημένες που δεν έχουν αναπαρασταθεί. Αυτή είναι η σημασία της διάσημης σκέψης του Φρόυντ «εκεί που ήταν το Αυτό θα έλθει το Εγώ» (1932). Ο ομιλητής διασαφηνίζει ότι στις περιπτώσεις αυτές φαίνεται ότι δεν αρκεί η μείωση της απόστασης μεταξύ προσυνειδητού και ασυνειδήτου, αλλά χρειάζεται μια εργασία μετατροπής της ακατέργαστης «πρώτης ψυχικής ύλης» σε αναπαραστάσεις. Είναι συνεπώς μια ερμηνευτική εργασία που δεν αφορά μόνο τη σύνδεση μεταξύ αναπαραστάσεων λέξεων και αναπαραστάσεων πράγματος, δηλαδή τη δευτερογενή σύνδεση, αλλά επιδιώκει και τη δημιουργία πρωτογενών συνδέσεων. Σύμφωνα με τον R. Roussillon η ερμηνεία προσπαθεί να υπηρετήσει μία εργασία πρωτογενούς συμβολοποίησης, μιας κατασκευής ή ανακατασκευής του νοήματος. Το νόημα δεν είναι, όπως είδαμε, κατατεθειμένο σε κάποια γωνιά του ασυνειδήτου του υποκειμένου αλλά θα παραχθεί προοδευτικά στο πλαίσιο της ψυχαναλυτικής διαδικασίας, με τη βοήθεια της ενεργητικής συμμετοχής του αναλυτή, ως το αποτέλεσμα μιας δυαδικής εργασίας που προστίθεται στην ανάλυση της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης. Το σημαντικό κείμενο του Φρόυντ του 1937, «Κατασκευές στην ανάλυση», δείχνει μάλλον πως το ζητούμενο είναι πλέον η δημιουργία συνδέσεων και όχι τόσο η ερμηνεία-αλήθεια. Η «καλή», εύστοχη κατασκευή η οποία δεν είναι τίποτε άλλο, κατά τον Φρόυντ, παρά εικασία, δεν είναι κάτι που θα επιβεβαιώσει άμεσα ο αναλυόμενος, αλλά είναι αυτό που θα επιτρέψει να αποκατασταθούν οι συνδέσεις, να βρεθούν και να συνδεθούν μεταξύ τους διάφορες όψεις της ψυχικής ζωής και να έλθουν στην επιφάνεια συγκινήσεις ή εντυπώσεις προς αναζήτηση νοήματος. Η κατασκευή προάγει τη διαδικασία, όπως λέει ο W. Bion, ή σύμφωνα με την έκφραση του A. Green, συμμετέχει στη γένεση 7

8 συνειρμών, στην πραγμάτωση μιας εργασίας συμβολοποίησης για λογαριασμό του υποκειμένου. Μέχρι τότε η ουσία της ψυχανάλυσης που προκύπτει από την ετυμολογία της λέξης ανά-λυση συνίστατο στη λύση ή αποσύνδεση και όχι στη σύνθεση. Ο αναλυτής αναλύει και αποσυνδέει, ενώ ο αναλυόμενος επανασυνδέει με διαφορετικό όμως τώρα τρόπο, μέσα στη σιωπή του ενδοψυχικού του χώρου. Είναι αυτό που ο J.L. Donnet ονομάζει σιωπηλή δι-επεξεργασία. 3 Με την εισαγωγή της έννοιας της κατασκευής στην ψυχαναλυτική σκηνή ο Φρόυντ μοιάζει να αναγνωρίζει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η συνθετική ικανότητα του Εγώ του ασθενούς είναι ελλειμματική και ότι η ερμηνευτική εργασία του αναλυτή επιδιώκει να αντισταθμίσει την ανεπάρκεια αυτή. Μια συνέπεια (αλλά ταυτόχρονα και αιτία) της εισαγωγής της έννοιας της κατασκευής στην ψυχανάλυση αποτελεί η οριστική αποδοχή του γεγονότος ότι αυτό που επιστρέφει στο παρόν της ψυχαναλυτικής συνεδρίας αλλά και στη ζωή του υποκειμένου δεν είναι μόνο το απωθημένο αλλά και μνημονικά ίχνη που δεν έχουν αναπαρασταθεί. Είναι αυτό που ο A. Green θα ονομάσει μνήμη χωρίς αναμνήσεις, το οποίο αντιστοιχεί στη μη-δηλωτική μνήμη των νευροβιολόγων L. Squire και E. Kandel. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, πρόκειται για πρώιμες εμπειρίες που το υποκείμενο είδε ή άκουσε και οι οποίες εντυπώθηκαν σε εποχές πριν από την έλευση του λόγου. Είναι εγγραφές συγκροτημένες σύμφωνα με τους κανόνες των πρωτογενών διαδικασιών, οι οποίες τοποθετούνται εκτός χρόνου και παραπέμπουν στις πρώτες μορφές της ψυχικής εκπροσώπησης της ενόρμησης, δηλαδή στις αναπαραστάσεις πράγματος και τους εκπροσώπους-συναίσθημα. 3. Co-création είναι μια έννοια που σημαίνει την επεξεργασία από κοινού αναλυτή και αναλυόμενου, χωρίς τη μεσολάβηση διανοητικών διεργασιών. (Σημ. της σύνταξης). Η έλευση του λόγου και η αέναη λειτουργία του μεθύστερου στον ψυχισμό αναπλάθουν (αλλά όχι πάντα) τις αρχαϊκές αυτές εμπειρίες, επιτελώντας μια εργασία μετάφρασης και δευτερογενούς συμβολοποίησης. Οι συγκινήσεις και τα συναισθήματα που έχουν λεκτικοποιηθεί δεν είναι όμοια με εκείνα που έχουν παραμείνει αποκλεισμένα από τη δευτερογενή επεξεργασία. Οι αναπαραστάσεις πράγματος που συναρθρώνονται με τις αναπαραστάσεις λέξεως δεν παραμένουν ίδιες αλλά τροποποιούνται. Αντίστροφα και η ομιλία τροποποιείται μέσω της σύνδεσής της με τα συναισθήματα και τις αναπαραστάσεις πράγματος και αυτό φαίνεται μέσα στις λέξεις αλλά και ανάμεσα από τις λέξεις, στο στυλ της ομιλίας, στη ρητορική, στον τόνο, στο ρυθμό, ή την ένταση, με αποτέλεσμα το όργανο της γλώσσας να είναι ζωντανό και ταυτοχρόνως να μετατρέπεται σε όργανο δράσης, όπως έχει υποστηρίξει ο D. Widlöcher, σχετικά με την αναλυτική συνεδρία, και όπως υπογραμμίζουν οι ειδικοί της γλώσσας όπως ο J.L. Austin. Υπάρχουν εντούτοις περιπτώσεις κατά τις οποίες ορισμένες εμπειρίες δεν είναι διαθέσιμες για την εκ των υστέρων επεξεργασία διότι είχαν δραστικά αποκλεισθεί και αποκοπεί από τη μεταγενέστερη ψυχική ωρίμανση της υποκειμενικότητας, με αποτέλεσμα να αποτελούν αυτό που αποκαλείται υπόλειμμα. Ένα φόντο δηλαδή ψυχικού υλικού το οποίο δεν μπορεί να αναπαρασταθεί, διατηρείται ανεπεξέργαστο, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, και αντιστοιχεί στα περίφημα fueros του Φρόυντ (στο γράμμα 52). Οι εμπειρίες αυτές δεν αποτελούν συμβολοποιημένη μεταβίβαση αλλά ανακατεύονται στον επίκαιρο μεταβιβαστικό διάλογο ως αντιληπτικά δεδομένα, αισθητηριακά δεδομένα, πράξεις, στάσεις, συγκινήσεις και συναισθήματα που έμειναν ανεπεξέργαστα. Ο ψυχαναλυτικός διάλογος που εγκαθίσταται είναι λοιπόν ένας σύνθετος διάλογος που περιλαμβάνει και τέτοιες αρχαϊκές μορφές. Εκτός από την ανάλυση των αντιστάσεων του Εγώ, πραγματοποιείται και ανάλυση των αντιστάσεων του Αυτό και του Υπερεγώ διά μέσου μιας διαδικασίας συν-κατασκευής με τον αναλυόμενο σύμφωνα με τον R. Roussillon. Διευκολύνεται έτσι η μεταλλαγή, ο μετασχηματισμός (transformation) βιωμάτων ή δυνητικών βιωμάτων σε σκέψη και της ενόρμησης σε αναπαράσταση. Παιχνίδι και αναλυτική συνθήκη Η θεωρία και η πρακτική της αναλυτικής συνθήκης και της αναλυτικής διάταξης μετεξελίχθηκαν από τον D. Winnicott με την εισαγωγή του παιγνιδιού ως μοντέλoυ που διευρύνει το υπόδειγμα του παιγνιδιού με την κουβαρίστρα του Φρόυντ και αποτελεί δυνητικά μια πρώιμη μορφή επικοινωνίας. Είναι μια πρωτο-συμβολική αναπαράσταση. Ο D. Winnicott εισάγει επίσης την έννοια της μεταβατικότητας στην ανάλυση και ο D. Anzieu υποστηρίζει ότι κάθε ανάλυση μπορεί και οφείλει να είναι μεταβατική. Όπως το αντικείμενο βρίσκεται-δημιουργείται έτσι και το νόημα είναι δυνητικό. Μέσω της απόκρισης του αναλυτή σε αυτό που διαδραματίζεται στη μεταβίβαση, μπορεί δυνητικά να μετατραπεί η απλή διά-δραση σε αναλυτικό «διάλογο». Ο ψυχαναλυτής από φύλακας του πλαισίου γίνεται φύλακας του ψυχαναλυτικού παιγνιδιού, όπως αναφέρει ο M. Parsons, στην ανάπτυξη του οποίου συμμετέχει. Όσο οι περιπτώσεις με τις οποίες εργάζεται κανείς απέχουν από το μοντέλο της νεύρωσης μεταβίβασης τόσο η εργασία του αναλυτή προσομοιάζει με την κατασκευή ενός χώρου παιγνιδιού όπως το squiggle του D. Winnicott. Η ψυχική κατάσταση που προσδίδει στην αναλυτική «σχέση» τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της έχει γίνει αντικείμενο επεξεργασίας από πολλούς αναλυτές. Οι M. & W. Baranger το ονομάζουν φαντασίωση του αναλυτικού πεδίου, ο A. Green αναλυτικό αντικείμενο, ο M. De M Uzan χίμαιρα που στα 8

9 ελληνικά είναι συνώνυμο της αυταπάτης, ο Th. Ogden αναλυτικό τρίτο, ο D. Widlöcher συ-σκέψη, οι S.C. Botella εργασία του διπλού, ο A. Ferro συν-αφηγηματική μετατροπή. Ο ομιλητής πιστεύει ότι όλες αυτές οι επεξεργασίες προσπαθούν μάλλον να εμβαθύνουν την αινιγματική ρήση του Φρόυντ περί επικοινωνίας των ασυνειδήτων. Στις περιπτώσεις αυτές οι συνειρμοί του αναλυτή ανακοινώνονται στον αναλυόμενο ως κατασκευές με σκοπό την ύφανση πρώιμων συνδέσεων. Ερμηνευτική ύφανση την ονομάζει η M. F. Dispaux, συλλογιστικό υφάδι του αναλυτικού ζεύγους ο A. Green, μεταλλαγή των στοιχείων βήτα σε άλφα ο W. Bion. Ο Σ. Μητροσύλης θα πρότεινε για την ελληνική γλώσσα τον όρο συν-βάλλω. Συνεχίζει ότι οι διάφορες μορφές ερμηνείας που «ανακαλύφθηκαν» κατά την πορεία της ψυχανάλυσης επικαθορίζονται από τις φάσεις της ψυχαναλυτικής διαδικασίας και τη μεταβιβαστική-αντιμεταβιβαστική δυναμική. Εκείνο όμως που είναι σημαντικό να κατανοήσουμε είναι ότι αυτό που λειτουργεί στην ανάλυση είναι μια ερμηνευτική διαδικασία και όχι μεμονωμένες ερμηνείες. Η ερμηνευτική διαδικασία επιβάλλεται κατά τον ομιλητή από τα ίδια τα πράγματα, με αποτέλεσμα να μην έχει νόημα να εξιδανικεύονται και να τοποθετούνται σε θέση φετίχ μεμονωμένες ερμηνευτικές παρεμβάσεις, αλλά να πρέπει να εντάσσονται όλες μαζί στη διαδικασία, οπότε η ερμηνευτική λειτουργία διαθλάται ή «διασκορπίζεται», όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο S. Viderman. Ο αναλυτής άλλοτε καλείται να είναι μεσολαβητής μεταξύ ασυνειδήτου και συνειδητού του αναλυόμενού του και άλλοτε δημιουργικός με τη φαντασία του και παρών ως συμπαίκτης. Ο ομιλητής σημειώνει στη συνέχεια ότι το αντικείμενο «αναλυτής» αποκτά παρ όλα αυτά στην πορεία μιας ανάλυσης και της αναλυτικής πρακτικής μια όλο και μεγαλύτερη βαρύτητα, αφού υποκαθιστά τα πρωταρχικά αντικείμενα, με αποτέλεσμα η προβληματική της υποβολής να επιστρέφει στην ανάλυση με τη μορφή της ναρκισσιστικής σαγήνης. Έτσι, η ερμηνευτική προσπάθεια του αναλυτή, όταν καταλήγει σε ερμηνευτική υπερβολή και συστηματοποίηση των ερμηνειών μέσα στη μεταβίβαση, μπορεί αφενός να οδηγεί σε κορεσμό του νοήματος και υπέρμετρη προσωποποίηση της μεταβίβασης και αφετέρου να μην επιτρέπει στον αναλυόμενο να οικειοποιείται τις ερμηνείες με τον δικό του τρόπο. Τίθεται ο στόχος λοιπόν της αποδόμησης/ανάλυσης των ιστορικών και ενεστωσών συνθηκών που οδήγησαν στην αδυναμία του αναλυόμενου να είναι μόνος παρουσία του αντικειμένου, όπως λέει ο D. Winnicott. Παραδείγματα ερμηνευτικών παρεμβάσεων Ο πρώτος τύπος ερμηνείας είναι η ερμηνεία της συμβολικής μεταβίβασης. Η ερμηνεία της συμβολικής μεταβίβασης είναι κατά τον ομιλητή η πιο ολοκληρωμένη μορφή ερμηνείας και υιοθετείται όταν το ψυχικό όργανο έχει πλήρως μετατραπεί σε όργανο γλώσσας λίγο πριν να μετατραπεί σε όργανο δράσης, ή με άλλα λόγια όταν η μεταβίβαση στο αντικείμενο διαλεκτικοποιείται στον μέγιστο βαθμό με τη μεταβίβαση στη γλώσσα και ο ψυχισμός έχει δομηθεί από τη γλωσσική μεταφορά. Σχετικά με αυτό αναφέρει το παράδειγμα μιας συνεδρίας όπου προκειμένου να κάνει ο αναλυτής συνειδητή τη μεταβίβαση μιας αναλυόμενης χρησιμοποιεί στην ερμηνεία του κεκτημένες από την ασθενή γλωσσικές μεταφορές. Ένα τέτοιο παράδειγμα θα ήταν η μετάβαση από το συγκεκριμένο «με γράφει η τροχαία» στη μεταφορά «με γράφει ο αναλυτής» (με την έννοια τού με αγνοεί). Στο αναφερθέν παράδειγμα μετά τη χρήση μιας τέτοιας μεταφοράς από τον αναλυτή οι συνειρμοί της αναλυόμενης κατευθύνονται σε έναν από τους γονείς της, ο οποίος συνήθιζε να μην απαντά στα αιτήματά της όταν τον χρειαζόταν. Η συνέχεια έδειξε μία ελεύθερη ταλάντωση μεταξύ παρόντος και παρελθόντος που επιβεβαιώνει την πρόσβαση στη μεταβατικότητα η οποία ευοδώνεται από την ερμηνεία. Ένας άλλος τύπος ερμηνευτικής παρέμβασης είναι εκείνος που συναντά την πράξη, υιοθετώντας ορισμένα χαρακτηριστικά της. Η πράξη αναλογεί σε διακίνηση μεγάλων ποσοτήτων ψυχικής ενέργειας σε αντίθεση με τη σκέψη που έχει δομηθεί από τη γλώσσα και παραπέμπει σε μικρές ποσότητες. Ο Σ. Μητροσύλης επιλέγει το παράδειγμα που έχει ονομαστεί από τον J.L. Donnet δράση διά της ομιλίας, και χαρακτηρίζεται από τη μετατροπή του ψυχικού οργάνου σε όργανο δράσης, μέσω μεμονωμένων αλληλουχιών σκέψεων, φράσεων και προτάσεων, στις οποίες η εκφόρτιση είναι μερική και δεν βραχυκυκλώνει το ψυχικό όργανο του αναλυόμενου και του αναλυτή. Αναφέρεται σε μια αναλυτική συνεδρία όπου ο ομιλητής προβαίνει σε μια ερμηνεία κάνοντας χρήση του χιούμορ, ως απάντηση σε υλικό της ασθενούς, το οποίο θεωρήθηκε ως «μερικό acting». Η ασθενής ακύρωνε τον αναλυτή και το αναλυτικό πλαίσιο ρωτώντας τον για προσωπικά του ζητήματα. Ο αναλυτής επέλεξε τη συγκεκριμένη λύση κατόπιν εσωτερικής διαπάλης, καθώς είχε καταληφθεί από συναισθήματα έκπληξης μετά από το πρωτοφανές ερώτημα της αναλυόμενης και ενώ η εργασία διαδραματιζόταν σε μια επαρκώς εγκατεστημένη αναλυτική συνθήκη. Η πρώτη αίσθηση του αναλυτή ήταν ένα είδος ενόχλησης, μία διάθεση ανταπάντησης του ιδίου τύπου, ή υπερεγωτικής εξήγησης και διόρθωσης. Η δεύτερη σκέψη του ήταν ότι η ερώτηση αυτή μαρτυρά μία διάθεση ελέγχου ή κυριαρχίας πάνω του και μία απαίτηση συμμετρίας. Αναρωτήθηκε επίσης αν πρόκειται για μια άμεση, ρεαλιστική μεταβίβαση, από την οποία λείπει το στοιχείο της μεταφορικότητας. Η τρίτη σκέψη του ήταν πως θα μπορούσε να σιωπήσει, να μη 9

10 σχολιάσει τίποτα, ώστε η αναλυόμενη να ενδοβάλει την εμπειρία της εμπεριέχουσας σιωπής. Ο ομιλητής εξηγεί την ερμηνευτική επιλογή του χιούμορ σημειώνοντας ότι, καθώς η γενικότερη μεταβίβαση είχε ήδη αναπτυχθεί σε σημείο που επέτρεπε ή απαιτούσε μία ερμηνεία, το μερικό acting της ασθενούς περιελάμβανε διάφορα διακυβεύματα που από την πλευρά του (ο αναλυτής) τα είχε εκλάβει ως παράδοξη ακύρωση της αναλυτικής του θέσης ή ως πίεση εξερεύνησης και αποκάλυψης των ειδικών πτυχών της. Ο αναλυτής σκέφτηκε τότε ότι αν η ερμηνεία κατάφερνε να σηματοδοτήσει κάτι από αυτά, θα είχε καλύτερο αποτέλεσμα από τη σιωπή, η οποία θα μπορούσε να εκληφθεί ως απαξιωτική από την ασθενή. Αναπτύσσοντας περισσσότερο την ενδοσκόπησή του στη συγκεκριμένη περίσταση, ο ομιλητής αναφέρει ότι το αναλυτικό ιδεώδες του εγώ ή υπερεγώ του «πίεζε» για μια λύση αυτού που αισθανόταν ως παράδοξο και έτσι προσέφυγε εσωτερικά στη διέξοδο της «χιουμοριστικής παρέμβασης», η οποία οδήγησε καταρχήν σε εκτόνωση της σχετικής έντασης που είχε δημιουργηθεί στον δικό του ψυχισμό. Απαντώντας με αυτόν τον τρόπο στην αμεσότητα της μεταβίβασης της ασθενούς, ο αναλυτής κάνει μια πρόταση μεταφοράς ενός χώρου παιγνιδιού, που ήταν αρχικά ένα εσωτερικό παιγνίδι μεταξύ του Εγώ και του Υπερεγώ του αναλυτή, στο εσωτερικό της αναλυόμενης, ως μεταβατικού χώρου. Ο ομιλητής θεωρεί επίσης ότι η παρέμβασή του παρέπεμψε στο παρελθόν και βοήθησε τη ρεαλιστική, επίκαιρη μεταβίβαση να παραπεμφθεί στο εκεί και τότε, να γίνει ανα-παράσταση και συμβολική μεταβίβαση. Φυσικά από αυτό το παράδειγμα φαίνεται, όπως σημειώνει ο ομιλητής, η σημασία της αντιμεταβίβασης και της εργασίας της αντιμεταβίβασης ως πηγής της ερμηνείας. Ο Σ. Μητροσύλης μοιάζει να δικαιώνεται στις συγκεκριμένες επιλογές του από το γεγονός ότι η αναλυόμενη μετά από μία αρχική στιγμή έκπληξης και γέλιου, μπόρεσε να εκφράσει το θυμό της και τα αρνητικά συναισθήματά της απέναντί του για τον αποχωρισμό των διακοπών του καλοκαιριού που ήταν στο προσκήνιο εκείνες τις ημέρες. Το επόμενο παράδειγμα ταξινομείται στην κατηγορία των ερμηνευτικών παρεμβάσεων που υλοποιούν έναν αρχαϊκό ψυχαναλυτικό διάλογο του αναλυτή με τραυματικές, διχοτομημένες και αποκομμένες πλευρές του αναλυόμενου, οι οποίες επιστρέφουν, με παράδοξο τρόπο και χωρίς να έχουν υποστεί επεξεργασία, μέσω της πρωτόγονης άμυνας της αντιστροφής της παθητικότητας σε ενεργητικότητα. Υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες τα βιώματα αυτά δεν αναβιώνονται από το υποκείμενο αλλά από τον αναλυτή. Ο ομιλητής επισημαίνει ότι αν ο αναλυτής καταφέρει να μην επιστρέφει στον αποστολέα του αυτούσιο αυτό που φθάνει σε αυτόν από τον αναλυόμενο, πράγμα που γίνεται μερικές φορές με ασυνείδητο τρόπο, και επίσης να μην καταφύγει σε «αντίποινα», τότε μπορεί να βοηθήσει τον αναλυόμενο να άρει ένα μέρος της διχοτόμησης και να κάνει ένα βήμα προς τη διεύρυνση της υποκειμενικότητάς του. Η ασθενής του παραδείγματος, οριακής ή ναρκισσιστικής ψυχοπαθολογίας, βρίσκεται στον τέταρτο χρόνο της πρόσωπο με πρόσωπο ανάλυσής της, έχοντας διανύσει πολλές φάσεις, άλλοτε πολύ δύσκολες και άλλοτε αναζωογονητικές. Σε μία συνεδρία εκφράζει διάχυτη δυσφορία και ζητά να της πει κάτι ο αναλυτής, σαν να του ζητά να μην την αφήσει να υποφέρει. Μέσα στην «απελπισία» και τη δυσφορία του ο αναλυτής θυμάται μία φράση του C. Smadja, που είχε χρησιμοποιήσει σε έναν δικό του ασθενή, ο οποίος βρισκόταν σε παρόμοια κατάσταση απόγνωσης, και την διατυπώνει στην ασθενή υιοθετώντας ένα στυλ εκδραμάτισης (βλ. Δελτίο 48). Η επίδραση της παρέμβασης αυτής είναι άμεση και ο αναλυτής γίνεται μάρτυρας μίας μεταμόρφωσης. Η έκφραση του προσώπου της ασθενούς αποκτά ξανά την ακεραιότητά της, σαν να βρήκε η ίδια κάτι από τον εαυτό της, το κέντρο βάρους της. Μπορεί τώρα να μιλήσει σε έναν ακροατή, να πει πόσο ανακουφίστηκε με αυτό που της είπε ο αναλυτής, μέσω του οποίου δόθηκε όνομα στην κατάστασή της και μπορεί επίσης να επαναφέρει στη μνήμη της σημαντικά γεγονότα της παιδικής της ηλικίας. Ο ομιλητής σημειώνει ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση βίωσε ο ίδιος τα αισθήματα απελπισίας και αβοήθητου στη θέση της ασθενούς. Η απεμπλοκή και οι συνειρμοί της ασθενούς για τα παιδικά της χρόνια, στη συνέχεια, επιβεβαίωσαν το εύστοχο της ερμηνείας και έδειξαν ότι η ασθενής έκανε τον αναλυτή να βιώσει αυτό που της υπέβαλλαν οι γονείς της με τους οποίους ήταν ναρκισσιστικά ταυτισμένη. Η εκδραμάτιση στην εκφορά της ερμηνείας υπογράμμισε τη σημασία της συναισθηματικής και ενορμητικής διάστασης έναντι των λεκτικών παραγώγων. Ο ομιλητής συμπεραίνει, εν κατακλείδι, ότι όσο απομακρυνόμαστε από την επικράτεια της γλώσσας τόσο απαιτείται κατά την ανάλυση η κατασκευή πρώιμων μορφών συμβολισμού και συνδέσεων. Βασική βιβλιογραφία Donnet J.-L. (1995), Le divan bien temperé. Paris, PUF. (2005), La situation analysante. Paris, PUF. Freud S. (1937), Constructions dans l analyse OC, XX, Paris, PUF. Green A. (2002), Idées directrices pour une psychanalyse contemporaine. Paris, PUF. Roussillon R. (1999), Agonie, clivage et symbolisation. Paris, PUF. (2008), Le jeu et l entre-je(u). Paris, PUF. Winnicott D.W. (1975) (1971), Jeu et realité. Paris, Gallimard. 10

11 Μερικές σκέψεις για την ερμηνεία στη θεραπεία των εφήβων Κώστας Μπαζαρίδης KΚάθε ερμηνεία πασχίζει να συνενώσει στοιχεία και ίχνη ενός απρόσιτου και «άγνωστου» μορφώματος σε μια νέα, διακριτή απεικόνιση. Ή, μάλλον, για να παραφράσουμε τον Μ. Φουκώ, κάθε ερμηνεία προσπαθεί να εγκαθιδρύσει μια αναγκαία ακολουθία συλλέγοντας διάσπαρτα πολυποίκιλα συμβάντα, πολύμορφες αλληλουχίες, παλίνδρομες εμφανίσεις της ιστορίας ώστε να αποκαλύψει ένα νέο συνεχές αφήγημα. Ωστόσο πάντα παραμένουν ανοικτά πολλά ερωτήματα. Μπορεί μια ερμηνευτική προσπάθεια να κατασκευάσει ένα συνεκτικό όλο; Μπορεί να συλλάβει τη συνολική αρχιτεκτονική μιας διαδρομής και να εντάξει σε μια κλειστή σύνθεση όλα τα θραύσματα που συλλέγονται; Μήπως έχουν χαθεί οι δυνατότητες μιας απόλυτης ολοποίησης; Μήπως πάντα θα υπάρχουν και πρέπει να υπάρχουν στοιχεία ανυπότακτα, που θα διαφεύγουν από ένα ενιαίο σχήμα κατανόησης; Ψυχανάλυση και ερμηνεία Ο Φρόυντ θεωρούσε την ψυχανάλυση ως την τέχνη της ερμηνείας, αν και με τα χρόνια αναφερόταν συχνότερα στη σημασία της κατασκευής. Όμως οι λέξεις μιας ερμηνείας δεν είναι απόκριση στον φανερό λόγο, αλλά στοχεύουν κυρίως στις παραγωγές του ασυνείδητου και ξεπηδούν από τις αναφορές του αναλυόμενου. «Μια ερμηνευτική πρόταση», όπως τονίζει η Ά. Ποταμιάνου, «μπορεί να εκπορεύεται από τον αναλυτή, αλλά παράγεται από την ψυχική εργασία των δύο συνεργαζόμενων ψυχισμών με προεξάρχουσα την εργασία του αναλυόμενου». Μια δύσκολη και πολυεπίπεδη εργασία που, όπως γνωρίζουμε, εκτυλίσσεται μέσα στο καμίνι των μεταβιβαστικώναντιμεταβιβαστικών κινήσεων. Το ανθρώπινο ον, από την ανατολή της ζωής, προσπαθεί να μεταφράσει, με κάποιον τρόπο, τις αισθήσεις του. Ο J. Laplanche τόνισε ότι οι παιδικές θεωρίες για τη σεξουαλικότητα αποτελούν το πρότυπο των προσπαθειών να κατανοήσουμε και να διαμορφώσουμε μια αποδεκτή «ιστορική» εκδοχή όσων συντελούνται μέσα μας και γύρω μας. Όμως, συνεχίζει, η ψυχαναλυτική σκέψη για την ερμηνεία παγιδεύεται συχνά ανάμεσα σε δύο πόλους. Έναν πόλο ρεαλιστικό, πραγματιστικό, εμπειριστικό όπου το παρόν κάθε υποκειμένου επικαθορίζεται από τα «πραγματικά» δεδομένα του παρελθόντος του. Ο άλλος πόλος επιμένει σε μια «ποιητική», ιδεαλιστική ανάπλαση των δεδομένων, δηλαδή ότι το παρελθόν καθορίζεται μόνο από το παρόν και τις δυνατότητες του σήμερα. Όμως υπάρχει και άλλη θέση, η οποία υποστηρίζεται από ένα μεγάλο μέρος της ψυχαναλυτικής κοινότητας, όπου το σημαντικότερο είναι η ανάδειξη της πολυπλοκότητας του ψυχισμού, όπου η ψυχική αλήθεια και η «υλική» πραγματικότητα δεν αποτελούν διακριτά πεδία. Έτσι στην ερμηνευτική προσπάθεια καλούμαστε να ακολουθήσουμε έναν δρόμο που είναι ελεύθερος, αλλά και προσδιορισμένος. Προσδιορισμένος, γιατί κάθε ανθρώπινο ον κατοικείται από τις ενορμητικές του δυνατότητες, τα ίχνη των συναλλαγών του με τους άλλους και είναι ταγμένο να διαβαίνει από συγκεκριμένα «κομβικά» σημεία. Ελεύθερος, γιατί έχει τις δυνατότητες να δει το πεδίο του από διαφορετική οπτική, να αποδομήσει παλιές κατασκευές και να οργανώσει κάποιες νέες συνθέσεις με τα υλικά που έχει. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον συνδέονται με το νήμα της επιθυμίας. Καλούμαστε συνεχώς να απαντήσουμε στα αινίγματα που μας παρουσιάζονται και να συνθέσουμε εκδοχές του προσωπικού μας «μυθιστορήματος». Οι επισημάνσεις αυτές είναι πολύ ουσιαστικές κυρίως στην εργασία μας με παιδιά και εφήβους. Συχνά επαναπαυόμαστε στα πραγματικά γεγονότα της ζωής τους και άλλοτε παραβλέπουμε τις διαγενεαλογικές διηθήσεις, οι οποίες στοιχειώνουν τη συμπτωματολογία τους. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η ερμηνευτική συναλλαγή είναι ένα σκληρό παιχνίδι, με συνεχείς ανατροπές. Ο αναλυτής δεν κατέχει μια απόλυτη θέση εξουσίας, παρά την ασυμμετρία που φωλιάζει και συντηρεί την αναλυτική πράξη. Εισάγει ένα «κατασκεύασμα» που εμπεριέχει ψήγματα αλήθειας. Γύρω από αυτό θα υφανθεί ένα δίκτυο συναλλαγών που ίσως θα αποκαλύψουν τους δυναμικούς νόμους που καθορίζουν τη συγκεκριμένη ύπαρξη. Ο D. Winnicott (1971) τόνιζε ότι καλύτερη ερμηνεία είναι αυτή που έρχεται στα χείλια του ασθενούς. Όμως αυτή η «αυθόρμητη» ερμηνευτική διάσταση δεν μπορεί να παραμερίσει μια σειρά απαιτήσεων τεχνικής. Ο ασθενής μας προσφέρει κομμάτια της ζωής του, ώστε να μπορέσουμε να τα ανιχνεύσουμε και να τα μεταλλάξουμε αλλά και να επιλέξουμε τη στιγμή και τον τρόπο που θα του απευθυνθούμε. Άρα αναδεικνύεται επιτακτικά η ανάγκη τόσο μιας στρατηγικής, που στοχεύει κυρίως στην αναδιάταξη των επενδύσεων και την αποεπένδυση των συμπτωμάτων, όσο και μιας τακτικής στην επιλογή των βραχυπρόθεσμων στόχων. 11

12 Ο Φρόυντ μας είχε προειδοποιήσει για τον κίνδυνο που φωλιάζει πίσω από κάθε ολοκληρωτικό λόγο. Πρέπει όμως να αναγνωρίσουμε ότι, αρκετές φορές, δεν καταφέρνουμε να αποφύγουμε τον δογματισμό και τη δυσκαμψία στη δουλειά μας. Η απαίτηση για μια εύκαμπτη και ευρετική ψυχαναλυτική τεχνική, παραμένει ακέραιη. Για την εφηβεία Κάθε έφηβος καλείται να συμβιβάσει δύο πολύ έντονες αντιτιθέμενες τάσεις την επιθυμία του να δαμάσει τις δυνάμεις που τον συγκλονίζουν και την απροκάλυπτη έλξη να αφεθεί σε αυτές. Ανοίγει τα πανιά αναζητώντας τη δική του ταυτότητα, περνώντας μέσα από καταστροφικούς τυφώνες όπου όλα μπερδεύονται. Για να ολοκληρωθεί αυτό το ταξίδι, σημειώνει η P. Aulagnier, χρειάζεται να υπάρχει ένα σταθερό σημείο «ένα ακίνητο αγκυροβόλιο που θα οδηγεί τον ταξιδιώτη ώστε να ανακαλύπτει τη σημασία της διαδρομής». Νομίζω, όμως, ότι δεν μπορούμε να εξετάσουμε την εφηβεία μόνο από τη σκοπιά των εσωτερικών διαδικασιών υποκειμενοποίησης. Πρέπει να προσμετρήσουμε τις απρόβλεπτες, θορυβώδεις συνέπειες των εξωτερικών διεγέρσεων, αλλά και τις μεταλλαγές στα αξιακά συστήματα του πολιτισμικού πλαισίου. Θα άξιζε τον κόπο να αναρωτηθούμε πόσο συμπράττουν στην εφηβική κρίση η υπονόμευση των θεσμών, η απαξίωση των ιδεολογιών, η ακύρωση των πατρικών λειτουργιών. Πόσο δηλαδή το κοινωνικό περιέχον και οι συμβολικοί κανόνες που το διατρέχουν, μπορούν να παίξουν έναν «επαρκή ρόλο». Μερικά ερωτήματα για τα όρια στη θεραπεία εφήβων 1. Μια πρώτη ερώτηση που προβάλλει είναι κατά πόσο ο έφηβος μπορεί να αποδεχθεί μια θεραπευτική διεργασία. Μήπως οι επιδιώξεις της εφηβείας και οι στόχοι της θεραπείας αντιμάχονται μεταξύ τους; Ο έφηβος πασχίζει να κυριαρχήσει στο χάος των συναισθημάτων του και στην αίσθηση παθητικότητας που στιγμές στιγμές τον κυριεύει. Πλάθει έναν ολόδικό του «μυστικό χώρο» ώστε να εκκολάψει τη νέα του ταυτότητα. Ο θεραπευτής πολλές φορές μοιάζει κατάσκοπος-ιεροεξεταστής που προσπαθεί να τρυπώσει στο καταφύγιό του, να ανιχνεύσει τις κινήσεις του και να εξημερώσει την «τρέλα» του. 2. Ένα επόμενο ερώτημα αφορά τη στάση των γονιών. Ο Φρόυντ, ήδη από πολύ νωρίς, είχε επισημάνει τις αντιστάσεις στη θεραπεία οι οποίες προέρχονται από το οικογενειακό περιβάλλον κάθε ασθενούς. Ιδιαίτερα στα παιδιά και στους εφήβους είμαστε αναγκασμένοι να κατανοήσουμε την ιδιαίτερη βαρύτητα που έχει η μεταβίβαση των γονιών τους προς εμάς. Καλούμαστε να διακρίνουμε αδιάλειπτα τα συνεχώς δρώντα ίχνη από τα γονεϊκά άγχη, τα τραύματά τους, τις δικές τους ναρκισσιστικές πληγές. Αυτά, σε μεγάλο βαθμό, τους ώθησαν να αναζητήσουν βοήθεια για το παιδί τους, ή προέτρεψαν τον έφηβο να απευθυνθεί σε μας. Ακόμη και αν τους έχουμε δει ή τους έχουμε ακούσει για λίγα λεπτά, γινόμαστε αντικείμενο της δικής τους μεταβίβασης, αλλά και αυτοί της δικής μας αντιμεταβίβασης. Η τέχνη μας είναι να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε την ψυχική κατάσταση των γονιών, χωρίς να βάλουμε σε κίνδυνο τη θεραπεία του παιδιού. Αυτό απαιτεί συνεχή έλεγχο της δικής μας μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης και επηρεάζει ποικιλόμορφα την ερμηνευτική διεργασία. 3. Ένα τρίτο ερώτημα αφορά την επεξεργασία της σχέσης μας με την παθιασμένη εφηβική στιγμή. Ο S. Leclaire στο Σκοτώνουν ένα παιδί επισημαίνει: «Ο αναλυτής καλείται να διαπράττει ασταμάτητα τη δολοφονία του παιδιού, να αναγνωρίζει ότι δεν μπορεί να την εκτελέσει και τέλος να προσμετρά την παντοδυναμία αυτού του παιδιού στην αναλυτική εργασία». Εδώ διαφαίνεται μια πολύ επικίνδυνη παγίδα. Πόσο έτοιμος είναι ο ίδιος ο αναλυτής εφήβων να ξανάρθει αντιμέτωπος με τη δική του ναρκισσιστική παντοδυναμία; Αντέχει να περάσει μια δοκιμασία θανάτου ώστε να κρατήσει ανοιχτό το δρόμο της επιθυμίας; Μήπως θα προσφύγει σε μια ανεπίγνωστη υπόγεια συμμαχία με το παντοδύναμο παιδικό στοιχείο του εφήβου ακυρώνοντας τη νέα (σωματική και ψυχική) κατάσταση που βρίσκεται; Μπορεί να συναντήσει ξανά και ξανά τον λαμπερό έφηβο δίχως να θαμπωθεί αλλά και χωρίς να τον συντρίψει με τον φθόνο του; Επιπλέον έχει κατακτήσει μια «εσωτερική ελευθερία», όπως λέει ο M. Laufer, ώστε να μην τρομάζει στις βαθιές παλινδρομικές κινήσεις που είναι υποχρεωμένος να κάνει; 4. Μια σειρά ερωτημάτων, τέλος, αφορούν τον τρόπο που παρεμβαίνουν οι θεσμοί στη θεραπεία των εφήβων. Βλέπουμε συχνά εφήβους στο πλαίσιο κάποιων θεσμών, αλλά και όταν εργαζόμαστε ιδιωτικά με εφήβους να μας αντιμετωπίζουν πολύ συχνά ως εκπροσώπους μιας θεσμικής αρχής. Επιπλέον η εφηβεία κατέχει μιαν ιδιαίτερη θέση στο ιδεολογικό εποικοδόμημα των σημερινών κοινωνιών και της παρέχονται πολύ ειδικές νομικές φροντίδες. Θα επισημάνω τη δυσκαμψία, τη στασιμότητα αλλά και την πολύ μεγάλη αντίσταση που παρουσιάζουν οι θεσμοί ώστε να δεχθούν την αταξία και την αμφισβήτησή τους. Όμως ένας έφηβος θέλει να μιλήσει για την αναστάτωση και τις μεταμορφώσεις που ζει και αποτυπώνει με μύριους τρόπους όσα ανοίκεια διαδραματίζονται μέσα του. Πόσο μπορεί να τον βοηθήσει ένας αναλυτής που βρίσκεται σε «ασυνείδητη συμπαιγνία με τους κοινωνικούς, οικογενειακούς, σχολικούς θεσμούς;» αναρωτιέται η M. Mannoni. Μήπως όμως και ο ίδιος ο έφηβος χρησιμοποιεί το θεσμικό πλαίσιο και την ειδική θέση που κατέχει σε αυτό, ώστε 12

13 να εδραιώσει την πεποίθηση ότι ανήκει σε μια κατηγορία προνομιούχων και αρνείται κάθε μορφή υποχρέωσης ή καθήκοντος; Μερικές πλευρές της θεραπείας των εφήβων Η αποδομητική λειτουργία της εφηβείας και η ανάγκη επαναδόμησης Ο M. Vincent χρησιμοποιεί τον όρο εφηβικό χάος για να περιγράψει τις διεργασίες που επιτελούνται στην πρώτη κυρίως φάση της εφηβείας. Αυτό το χάος επικαλείται την αναγκαιότητα μιας αναδόμησης. Είναι απαραίτητη η κατασκευή ενός πλαισίου, όπου θα είναι πιθανόν να επανενωθούν υπομονετικά τα στοιχεία και θα συντελεστεί η απαρτίωση της εικόνας. Όμως οι αναστατώσεις αυτού του διεγερμένου σώματος θα διαποτίζουν αδιάκοπα τη θεραπευτική διεργασία. Είναι απαραίτητη η παρουσία ενός βλέμματος πραγματιστικού ή μεταφορικού που θα παρέχει μιαν αίσθηση σταθερότητας, ακεραιότητας και απορρόφησης των εντάσεων. Ένα «σταθερό αγκυροβόλιο». Οι δυσκολίες της μεταβίβασης. Γνωρίζουμε ότι η εφηβεία προκαλεί μια ριζική αναστάτωση στην κατανομή των επενδύσεων. Το διαθέσιμο ποσό ενέργειας που παραμένει για μεταβιβαστικές κινήσεις ή επιστροφές στο παρελθόν είναι πολύ μικρό. «Ο έφηβος δεν ικανοποιείται με συνδέσεις και αποσυνδέσεις, με μεταθέσεις και συμπυκνώσεις. Επιζητά τη «λίβρα σάρκας», όπως και ο Σάυλοκ στον Έμπορο της Βενετίας, λέει ο J. B. Pontalis. Το άγχος, τα περάσματα στην πράξη ή το κόστος των αναστολών είναι πολυέξοδες ψυχικές κινήσεις, που περιορίζουν και αρκετές φορές απαγορεύουν την ενδοσκόπηση. Μερικές φορές μια πρόσφορη λύση είναι να γίνει ο αναλυτής ένα αντικείμενο πάθους, ένας από τους κεραυνοβόλους έρωτες της εφηβείας (με μια μορφή μαζικής μεταβιβαστικής επένδυσης). Μερικές φορές η μεταβίβαση μοιάζει με μια μορφή κατοχής, με ένα αίσθημα ακινητοποίησης των ψυχικών κινήσεων, που αποτυπώνεται κυρίως στην αντιμεταβίβαση. Λες και ο έφηβος με μια ιδιαίτερη βία μεταφέρει μέσα μας τη δική του ένταση, το δικό του χάος, τις δικές του συγχύσεις. Δεν μας αποδίδει ένα ρόλο, μας χτυπάει στο είναι μας. Είναι αναγκαίο να συγκρατούμαστε, να μπορούμε να περιέξουμε αυτήν τη μετάθεση, για να την κατανοήσουμε και να την ερμηνεύσουμε αργότερα όταν θα ωριμάσουν οι στιγμές. Επιπλέον θα πρέπει να είμαστε υποψιασμένοι μήπως μέσα στην αντιμεταβίβασή μας, που τόσο πολύ κινητοποιούν οι έφηβοι, υιοθετήσουμε μια στάση παρόμοια με αυτήν που έχουν οι γονείς τους, εμποδίζοντάς τους με τη σειρά μας να αναζητήσουν την αυθεντικότητά τους. Οι αμυντικές περιπλοκές Γνωρίζουμε ότι οι ειδικές συνθήκες της εφηβείας οδηγούν και σε μιαν ιδιαίτερη αμυντική οργάνωση. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε τη συμβολή του F. Ladame που συνέδεσε την ονειρική παραγωγή με την πιθανότητα εκδραματίσεων. Η δημιουργία ονείρων δεσμεύει σε μεγάλο βαθμό το ενορμητικό δυναμικό. Είναι πολύ σημαντικό να αφουγκραζόμαστε τη σχέση ονείρουπράξεων, αλλά και να μην ξεχνάμε ότι η δράση είναι κατάκτηση της εφηβείας. Συνδέεται με τη σκέψη, την κρίση, το πέρασμα από το Εγώ-ευχαρίστηση στο Εγώ-πραγματικότητα. Ο τρόπος που κατανοούμε και ερμηνεύουμε τη δράση στην εφηβεία είναι πολύ διαφορετικός από ό,τι στην ενήλικο ζωή. Όπως είναι πολύ σημαντικό να διακρίνουμε την οργάνωση μιας δράσης, από μια ασύνταχτη εκφόρτιση, και τη βίαιη αντίδραση από το μίσος. Μια άλλη πολύ ιδιαίτερη στάση στην εφηβεία είναι η υπερσεξουαλικοποίηση της διανοητικής εργασίας και των ζωνών που την εξυπηρετούν, η οποία έτσι γίνεται επώδυνη και συχνά ανέφικτη. Αντισταθμιστικά αποσεξουαλικοποιείται η σεξουαλική ζωή, η οποία στην ουσία απαξιώνεται και οδηγεί συχνά τον έφηβο σε μια αέναη περιδίνηση σε ταυτότητες και αντικείμενα. Η πολυμορφία της έκφρασης των εφήβων Ο έφηβος, εκτός από όσα λέει, μας παρουσιάζεται μέσα και από μια σειρά άλλους κώδικες. Κάποιοι μιλούν για «α-λεκτική» ή «εκφραστική» επικοινωνία. Δηλαδή για μορφές έκφρασης που συνδέονται είτε με μια συμβιωτική λογική ή με κινήσεις διαφοροποίησης. Θα μπορούσαμε γενικότερα να πούμε ότι «μεταγράφει», με αρχαϊκό τρόπο, ψυχικά συμβάντα στον κινησιολογικό του κώδικα, στον ενδυματολογικό, στις τονικές εναλλαγές της ομιλίας του και σε πολλά άλλα. Ιδιαίτερα η ομιλία αποκτά μια βαρύνουσα σημασία. Αλλά και κατά τη διάρκεια μιας θεραπείας ο τρόπος που κάθεται, που κοιτά, αποκτούν ιδιαίτερη αξία. Η καθημερινότητά του επενδύεται με ιδιαίτερες σημασιολογικές καταδείξεις. Αυτό βέβαια συμβαίνει σε κάποιο βαθμό σε όλες τις θεραπείες, αλλά στον έφηβο αναπτύσσεται σε ιδιαίτερο βαθμό. Τα στοιχεία του «στυλ», του ύφους που υιοθετεί, έχουν μια κεντρική σημασία καθώς συνδέονται με όλη τη μάχη γύρω από την εικόνα του σώματος. Συντρίμμια παλιών τραυμάτων ή προδρομικά σκαριφήματα μιας νέας ταυτότητας καλλιεργούν και εμπλουτίζουν τη δική μας αναπαραστατική λειτουργία. Μας παρέχουν πρόσβαση σε πολύ αρχαϊκές κινήσεις του ψυχισμού και πολλές φορές μας βοηθούν να καταδυθούμε στις ρίζες των λέξεων και σε πρώιμα αισθητηριοκινητικά βιώματά τους. Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο είναι ότι με τους εφήβους θα πρέπει να προσμετρούμε με ιδιαίτερη προσοχή τα εξωτερικά γεγονότα της ζωής τους. Στην εφηβεία επισυμβαίνει αυτό που ορίζουμε ως διεύρυνση του ψυχικού χώρου. Τα εξωτερικά αντικείμενα μοιάζει να αποτελούν μέρος του εσωτερικού τοπίου. Συχνά προσφέρονται ως εφεδρική λύση για να υποκαταστήσουν εσωτερικές δυναμικές και οικονομικές λειτουργίες. 13

14 Ερμηνεία στην εφηβεία Η στιγμή της εφηβείας βρίσκει το ψυχικό όργανο σε μετάβαση, ανέτοιμο να επεξεργαστεί την καινούργια κατάσταση. Το προσυνειδητό, όπου συνδέονται οι παραστάσεις λέξεων με τις παραστάσεις πραγμάτων, μοιάζει ανήμπορο να επιτελέσει το ρόλο του. Συχνά λυγίζει, καθώς είναι κατώτερο των απαιτήσεων της στιγμής. Παραμονεύει ο πολύ σοβαρός κίνδυνος να επισυμβεί μια μαζική αναστολή της λειτουργίας του προσυνειδητού και η αδάμαστη διέγερση να οδηγήσει σε συνεχείς εκδραματίσεις. Επομένως κάθε σκέψη για την ερμηνεία στην εφηβεία οφείλει να σταθεί στη σημασία των παραστάσεων και των κατασκευών που προτείνει ο αναλυτής και τις οποίες μπορεί να ενδοβάλει ο έφηβος. Αποτελούν ένα πολύ σημαντικό έρεισμα των ψυχικών συναλλαγών. Πολλοί τις ονομάζουν «προσυνειδητούς ενδιάμεσους δεσμούς». Οι ίδιες οι λέξεις του εφήβου, λέει ο A. Gibeault, διατάσσονται με έναν άλλο τρόπο ή εμπλουτίζονται και προτείνονται στον έφηβο. Καθώς περιέχουν πολλά γνώριμα στοιχεία, δεν εγείρουν ερωτήματα για το από πού και από ποιον προέρχονται. Αυτές οι προσφορές του αναλυτή αποτελούν μια νέα, διαφορετική πηγή απολαύσεων για το Εγώ. Μπορεί να λειτουργήσουν ως γέφυρες μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου και να παρακάμψουν την ενεργοποίηση ενός τυραννικού εγώ. Προσφέρεται έτσι ένα «μοντέλο επεξεργασίας», αλλά και οι προϋποθέσεις μιας ιστορικοποίησης. Με αυτήν τη διαδικασία ίσως να ναι πιο εύκολο για τον έφηβο να ξαναβρεί τις δικές του επιθυμίες, να συναντηθεί με τις αλήθειες του, μέσα από κάτι που δεν φαντάζει σαν εξωτερική επιταγή αλλά ως κάτι που ανήκει σ αυτόν τον ίδιο. Αυτές οι ειδικές προϋποθέσεις στο εδώ και τώρα, με ερμηνευτικές κινήσεις μέσα στη μεταβίβαση, προετοιμάζουν την καθαυτό ερμηνευτική διαδικασία που μπορεί να αργήσει πολύ στην εφηβική θεραπεία. Γιατί η ερμηνεία της μεταβίβασης έχει ως στόχο να συνδέσει την επένδυση του αναλυτή με τα γονεϊκά μορφοείδωλα και επιπλέον το παρελθόν με το παρόν. Εδώ όμως προκύπτει το ερώτημα αν στη θεραπεία εφήβων υπερέχει η στήριξη ή η ερμηνεία. Ο M. Laufer μας υπενθυμίζει ότι ο Φρόυντ συμβούλευε ότι για κάποιους ασθενείς ο αναλυτής πρέπει να τους στηρίζει με το ένα χέρι και να τους χειρουργεί με το άλλο. Η τεχνική αυτή ενέχει τον κίνδυνο διάσπασης της ανάπτυξης της μεταβίβασης και μπορεί να τροφοδοτήσει την ασυνείδητη επιθυμία του εφήβου να εγκαταλείψει το λιβιδινικό του σώμα στα χέρια του αναλυτή ώστε εκείνος να το περιθάλψει «όπως πρέπει». Όμως στην κλινική πράξη και οι δύο στάσεις είναι συχνά αναγκαίες. Σε έναν πρώτο χρόνο, που έχει έναν περισσότερο «μητρικό χαρακτήρα», είναι θεμιτό να αποκατασταθεί η αυτοεκτίμηση του εφήβου και η συνάρθρωση του λιβιδινικού σώματός του σύμφωνα με την κεντρική φαντασίωση που έχει πλάσει. Έτσι οι ναρκισσιστικές επενδύσεις μπορεί να γίνουν λιγότερο συγκρουσιακές και οι άμυνες λιγότερο σκληρές. Κατόπιν μπορούμε να προχωρήσουμε με προσοχή στην ερμηνεία των συγκρούσεων και των ταυτισιακών περιπλοκών, που έχει έναν περισσότερο «πατρικό», διεισδυτικό, αντιπαραθετικό αλλά και αποκαλυπτικό χαρακτήρα. Όμως δεν πρέπει να εφησυχάζουμε. Καμιά θεραπεία δεν προχωρά αν το θεραπευτικό ζευγάρι δεν περάσει μέσα από τυφώνες σύγκρουσης και δεν αναμετρηθεί με τον πόνο και το άγχος που γεννούν οι αλλαγές. Μια ερμηνεία γεννιέται Η ερμηνεία στους εφήβους προϋποθέτει μια επίπονη συνειδητή και ασυνείδητη εργασία. Μια πρώτη δύσκολη στιγμή είναι να ανοίξει ένας χώρος στον ψυχισμό του αναλυτή, ώστε να υποδεχθεί τα σημεία που του απευθύνει ο έφηβος. Αυτή η κίνηση εκχώρησης, εισβολής και «παθητικοποίησης» του αναλυτή δεν είναι ανέξοδη. Μοιάζει να τον καθιστά «στιγμιαία συνένοχο» σε όσα διαδραματίζονται στην «άλλη σκηνή» του εφήβου, και εγείρει απαιτήσεις που προσομοιάζουν με μια καλλιτεχνική ή θεατρική ερμηνευτική κατανόηση. Η πρώτη συνάντηση με το υλικό του ασθενούς γεννά έντονη αγωνία ή ίσως εκλάμψεις ενός ακατέργαστου ενθουσιασμού. Αυτές οι συναισθηματικές ποιότητες κάνουν έκκληση για αναπαράσταση και διαμορφώνουν ένα παραστασιακό φόντο, ένα σκηνικό. Όμως για να οργανωθεί ένα σενάριο, ο αναλυτής καλείται να καταδυθεί στο δικό του σώμα βιωμάτων αλλά και θεωρητικών κατακτήσεων και να τα συντάξει πίσω από τα σημεία που απευθύνει ο έφηβος. Πολλοί υποστηρίζουν ότι συμβαίνει μια σύντηξη των δύο ψυχισμών ή κάποιου τύπου υστερική ταύτιση. Εγώ θα μιλούσα για στιγμιαία παθιασμένη συνάντηση, σε ένα ειδικό πεδίο, όπου όμως ο αναλυτής δεν χάνει τη συνεκτικότητά του, όσο και αν αυτή χαλαρώνει, καθώς ευνοείται μια διχοτομική δυναμική. Το παρατηρούν Εγώ συνεχίζει το έργο του έστω και μέσα σε ένα πολύ θολό τοπίο, ενώ το Εγώ που βιώνει αφήνεται στις εξερευνήσεις του. Ο D. Widlöcher φτάνει στο σημείο να προτείνει την έννοια της «κοινής σκέψης» ή συν-σκέψης και ο M. De M Uzan μας μιλά για τη χίμαιρα. Από μια άλλη σκοπιά η ερμηνεία στη θεραπεία εφήβων προσομοιάζει με τον τρόπο που οι γονείς δομούν την ψυχική λειτουργικότητα του παιδιού, παρέχοντας στις παραγωγές του συμπληρωματικό νόημα από τις δικές τους ψυχικές διαδικασίες. Ιδιαίτερα η οπτική που η P. Aulagnier υιοθετεί στη σχέση μάνας-παιδιού μάς παρέχει σημαντικά θεωρητικά δεδομένα για να κατανοήσουμε τη διαμόρφωση μιας ερμηνείας. Ενδιαφέρουσες επίσης είναι και οι συμβολές του A. Green και του R. Major. Οι C. & S. Botella τόνισαν ότι οι σωματικές εμπειρίες του αναλυτή, στον απόηχο αυτών που νιώθει και λέει ο αναλυόμενος, παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο, στη 14

15 διαμόρφωση παραστάσεων αλλά και στις πιθανές πηγές ερμηνείας. Το σώμα του αναλυόμενου αλλά και το σώμα και το ψυχικό όργανο του αναλυτή γίνονται ο κατεξοχήν τόπος, το περιέχον όπου μπορεί να μορφοποιηθεί η αγωνία και να πάρουν πνοή αόρατα αντικείμενα. Θα μπορούσε, βέβαια, να αντιτείνει κανείς ότι όλα αυτά συμβαίνουν σε όλες τις θεραπείες. Όμως στην εφηβεία η «χρήση» του αναλυτή και του πλαισίου είναι τόσο συχνή και αναντίρρητη, όπως και η προσφυγή σε παράπλευρους εκφραστικούς κώδικες, ώστε θα άξιζε να επιστήσουμε την προσοχή μας. Όμως και αν ακόμη προχωρήσουμε στη σύνθεση μιας ερμηνείας, η στιγμή της εκφοράς γεννά νέα διλήμματα. Ο χρόνος της ερμηνείας είναι κάτι ιδιαίτερο. Το σίγουρο είναι ότι με τους εφήβους θα πρέπει να μάθουμε να περιμένουμε. Εξάλλου η σιωπή και η ερμηνεία είναι συμπληρωματικά στοιχεία, αν και πάντα θα πρέπει να αναρωτιόμαστε ποιος είναι ο αναλυτής που σιωπά, σε ποιον απευθύνεται, σε ποια φάση της ανάλυσης και σε ποια στιγμή της συνεδρίας. Μολονότι πολύ συχνά μοιάζει να γνωρίζουμε ποιος είναι ο πυρήνας της ψυχοπαθολογίας, αν μεταφέρουμε πρόωρα αυτό το μήνυμα στον έφηβο, μπορεί να το θεωρήσει διείσδυση και επίθεση, αντί για ανακούφιση και διέξοδο. Όμως αν πρέπει να αποφασίσουμε, θα πρέπει να διακινδυνεύσουμε μια ερμηνεία από το να μη λέμε τίποτα. Υπάρχει, ιδιαίτερα στους εφήβους, ο κίνδυνος της ξαφνικής ενορμητικής εκφόρτισης. Νέα εσωτερικά ερωτήματα εγείρονται τώρα στον αναλυτή για το πόσο άξια είναι η ερμηνευτική δημιουργία που έπλασε. Ερωτήματα που συνδέονται με προσωπικές οιδιπόδειες και μη συγκρούσεις του ίδιου του αναλυτή οι οποίες επανενεργοποιούνται εκείνη τη στιγμή. Όμως είναι σημαντικό να μην ξεχνούμε ότι μπορεί η εκφορά της ερμηνείας να αποκαλύπτει τον αναλυτή, αλλά είναι και ένας τρόπος να αποσπασθεί και ο ίδιος από τη μεταβιβαστική σαγήνη και να επαναπροσδιορίσει την ταυτότητά του. Μορφοποίηση και αισθητική της ερμηνείας Σ αυτό το σημείο ανακύπτουν πολλά άλλα θέματα. Τι μορφή θα πάρει η ερμηνεία; Ποια θα είναι η αισθητική της ποιότητα; Μήπως με την ερμηνεία μας επιζητούμε να γοητεύσουμε τον/την έφηβο; Μήπως θα κατακλύσουμε τον ψυχικό του χώρο εμποδίζοντας τη συνειρμική του λειτουργία; Η εμπειρία μου με οδηγεί να προτείνω πως η ερμηνεία σε εφήβους θα μπορούσε να είναι σχετικά σύντομη και περιεκτική αλλά όσο γίνεται λιγότερο καθολική και διδακτική. Ακολουθούμε τις λέξεις του και τα στοιχεία που δίνει και τα επιλέγουμε προσεκτικά. Μικρές παραποιήσεις μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες θύελλες. Αρκετές φορές χρειάζεται να επανέλθουμε στις ίδιες ερμηνείες. Συχνά μια κοινότοπη τοποθέτηση με καθημερινές λέξεις μπορεί να αποτελεί μια μοναδική εμπειρία. Βέβαια μια ερμηνεία μπορεί μερικές φορές να αποκτήσει και μια αισθητική, καλλιτεχνική διάσταση. Όμως ας μην ξεγελιόμαστε, μια καλοφτιαγμένη ερμηνεία δεν προσφέρει περισσότερα από μια λειτουργική, αλλά πεζή ερμηνεία. Βέβαια δεν μπορεί να μας διαφεύγει ότι η διατύπωση της ερμηνείας, όπως λέει και ο V. Smirnoff, φέρει τη σφραγίδα του ασυνειδήτου του αναλυτή, της μόρφωσής του, αλλά και της αναλυτικής κουλτούρας με την οποία έχει εκπαιδευτεί. Οι έφηβοι πολύ συχνά το αντιλαμβάνονται. Πρόσληψη και διεπεξεργασία μιας ερμηνείας Η τύχη ακόμη και της πιο λαμπερής ερμηνείας είναι απροσδιόριστη. Πολλές φορές μοιάζει να τοποθετούμε τον έφηβο στη θέση ενός ισότιμου συνομιλητή με τον οποίο συνδιαλεγόμαστε λογικά και υπεύθυνα για τις συγκρούσεις του. Επιθυμούμε να ξεχνάμε την ανήμερη και ανελέητη επίθεση που μπορεί να δεχθούν οι ερμηνευτικές παρεμβάσεις μας. Επίθεση ανάλογη με την ψυχοπαθολογία και με τα βίαια πάθη που τον συγκλονίζουν και η οποία μας οδηγεί κάποιες φορές σε απόγνωση. Στην προσπάθεια να φανούμε χρήσιμοι, εξιδανικεύουμε και φυσιολογικοποιούμε μια διαδικασία γεμάτη απρόοπτα και ανατροπές. Νομίζουμε ότι οι λέξεις που προφέρουμε ανοίγουν όλες τις πόρτες. Όμως δεν γίνεται να παραγνωρίζουμε ότι αυτή ακριβώς η βία του εφήβου είναι η απόδειξη ότι ο ψυχικός του κόσμος κινείται και ότι δεν θα επιτρέψει να εξουδετερωθεί από έναν αναλυτικό λόγο που κάποιες φορές φαντάζει συνθλιπτικός. Μια ερμηνεία που προσεγγίζει το στόχο της, μπορεί να κινητοποιεί σε έναν έφηβο το αίσθημα εισβολής και παθητικοποίησης. Η συνδιέγερση της ενόρμησης θανάτου επικαιροποιεί τη φαντασίωση ενός κλειστού, άκαμπτου, σώματος βυθισμένου στην αυτάρκειά του και συχνά επαναφέρει στο προσκήνιο μια πλήρη συμπτωματολογική παρακαταθήκη. Άλλες στιγμές πάλι, όταν φτάνει ο χρόνος του αποχωρισμού, αντί να αποσυρθούμε στη σιωπή μας, στήνουμε ασυνείδητα ένα δίχτυ ερμηνειών σαν να μη θέλουμε να αποδεχθούμε και να συνοδεύσουμε την απώλεια. Ας σημειωθεί ότι η δική μας διεργασία πένθους οφείλει να προηγείται της διεργασίας του θεραπευομένου. Μερικές φορές όμως είναι σαν να προσπαθούμε να κρατήσουμε κοντά μας τον έφηβο που αντιπροσωπεύει τόσο εμφαντικά την ενορμητική εκφραστικότητα. Οι έφηβοι μας διδάσκουν πόσο απρόβλεπτα δρουν οι δυνάμεις της ζωής, ακόμη και όταν τα φαινόμενα είναι απογοητευτικά, αλλά και ότι δεν μπορεί να έχουμε αυταπάτες για το πόσο ανθεκτικές είναι οι «μαύρες τρύπες» του ψυχισμού. Μας μαθαίνουν επίσης ότι θα πρέπει να ασκηθούμε ώστε να χειριζόμαστε τα άγχη εισβολής και να ξεδιπλώνουμε μια διαδικασία που 15

16 να μπορεί και να εμπεριέχει αλλά και να σαγηνεύει. Ακόμη ότι θα πρέπει να αμβλύνουμε την αντίθεση ανάμεσα στη γλώσσα του πάθους και τη γλώσσα της τρυφερότητας, αλλά και να προσμετρούμε τόσο τις σωματικές καταδείξεις όσο και τα λεκτικά σημαίνοντα ώστε να τους κατανοήσουμε. Μας υποδεικνύουν τέλος ότι κάποιες θεραπείες μπορεί να διακόπτονται, επειδή δίνουμε υπερβολική έμφαση στον λόγο περιορίζοντας την προσοχή που αρμόζει στην εικόνα και τους παράπλευρους κώδικες. Αρκετές φορές ωστόσο μας ανταμείβουν πλουσιοπάροχα όταν, μετά από πολλά χρόνια, τους συναντούμε ενήλικους πια και διακρίνουμε εντελώς απροσδόκητα τα ίχνη της διαδρομής που έκαναν. Μιας διαδρομής που επιτελέσθηκε κυρίως από τη δική τους ψυχική εργασία αλλά και με τη δική μας άδηλη έστω και μικρή συμβολή. Μια κάποια σύνοψη Στη θεραπεία με εφήβους ο αναλυτής δεν απαιτεί, δεν αντιμάχεται αλλά προσπαθεί να διαταράξει παγιωμένες άμυνες και να αποκαλύψει αντικείμενα. Προτείνει κάποιες κατασκευές και κάποιες ερμηνευτικές συνδέσεις. Επιμένει περισσότερο στη δυναμική του ψυχισμού και όχι τόσο στα περιεχόμενα. Όμως αυτή η εργασία προϋποθέτει έναν αναλυτή που επιτρέπει στον εαυτό του να αγνοεί και να αποζητά συνδέσεις, έναν αναλυτή «που συναινεί να απαλλαγεί από τον εαυτό του». Άρα έναν αναλυτή που αφήνεται να εκπλαγεί από τη δική του αναπαραστατική δυνατότητα όπως και την αναπαραστατικότητα του εφήβου και να εκτροχιάσει τη λογική του, προκειμένου να συναντήσει τη σκέψη του εφήβου. Υπάρχουν στιγμές που νιώθουμε να λειτουργούμε όπως τα παιδιά που κατασκευάζουν αέναα θεωρίες για τις απαρχές της σεξουαλικότητας, ώστε να αντιμετωπίσουμε τις χαοτικές εκδηλώσεις της εφηβείας. Παράλληλα όμως ασκούμαστε στο να απέχουμε από τον πειρασμό μιας άμεσης και καταλυτικής ερμηνείας. Επαγρυπνούμε αλλά και «μαθαίνουμε να χάνουμε τον καιρό μας», όπως και να παραμερίζουμε, αρκετές φορές με πολύ δυσκολία, την αίσθηση βεβαιότητας. Τόσο ο έφηβος όσο και εμείς είμαστε αντιμέτωποι με αινίγματα. Αυτό εκθρέφει τον «δυνητικό χώρο παιχνιδιού». Σε αυτόν τον χώρο, όπως λέει ο A. Gibeault, «καθένας από τους δύο πρωταγωνιστές πρέπει να πενθήσει τη δική του μεγαλομανιακή φαντασίωση πως είναι ο μόνος κάτοχος της απόλυτης αλήθειας αλλά και τη θέλησή του να την επιβάλει στους άλλους. Η ψυχαναλυτική περιπέτεια δεν μπορεί να ολοκληρωθεί αν δεν ξεπεράσει αυτόν τον ναρκισσιστικό αγώνα για τη μία και μοναδική αλήθεια, προς όφελος της αλήθειας». Αυτό όμως σημαίνει πως πάντα κάτι θα μένει ανολοκλήρωτο, αλλά αυτό το χάσμα είναι στην ουσία η γέφυρα ώστε να πετύχουμε μια πραγματική συνάντηση ανάμεσα στον εαυτό μας και στους άλλους. Η επιλογή της χρονικής στιγμής και το περιεχόμενο της ερμηνείας Ιωάννης Βαρτζόπουλος HΗ ψυχανάλυση στηρίζεται σ ένα δικό της σύστημα εννοιών με εσωτερική αλληλουχία και συνέχεια. Η εξέλιξη των εννοιών της καθορίστηκε από την εσωτερική δυναμική της ανάπτυξής της και από την εξέλιξη των αντίστοιχων εννοιών στους επιστημονικά όμορους χώρους. Έχει λοιπόν ενδιαφέρον να δούμε τη χρήση της ερμηνείας την πρώτη περίοδο θεωρητικής και κλινικής ανάπτυξης της ψυχανάλυσης, την περίοδο της ύπνωσης και της υποβολής. Η μετάβαση του ασθενούς από την κατάσταση της εγρήγορσης στην κατάσταση της ύπνωσης σημαίνει την παράδοση στον αναλυτή σημαντικών πλευρών της λειτουργίας του Εγώ και συγκεκριμένα της εγρήγορσης της συνείδησης. Μεταξύ θεραπευτού και ασθενούς εγκαθίσταται σε μικρό χρονικό διάστημα μία άμεση, αδιαμεσολάβητη σχέση, μέσω της υποβολής, η οποία πάντως ήταν πολύ πιο ισχυρή και δεσμευτική σχέση από οποιαδήποτε μορφή μεταβίβασης, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, με πιθανή εξαίρεση ενδεχομένως την ψυχωτική μεταβίβαση. Στη μεταβίβαση ο ασθενής επαναβιώνει ένα μέρος του ασυνείδητου παρελθόντος στη σχέση με τον αναλυτή, στην ύπνωση του εκχωρεί ένα μέρος της συνείδησής του. Από τις περιγραφές των περιπτώσεων του Φρόυντ εκείνης της περιόδου έχουμε μία αρκετά σαφή εικόνα της μεθόδου που ακολουθούσε, μίας μεθόδου που είναι γνωστό ότι δεν συμπαθούσε και με προθυμία εγκατέλειψε υπέρ αυτής των ελευθέρων συνειρμών. Στηριζόμενος σε πληροφορίες που είχε πάρει από τον ίδιο τον ασθενή και τους οικείους του και από την κλινική εικόνα του ασθενούς, προχωρούσε με στοχευμένες παρεμβάσεις στην αναζήτηση της υποκείμενης παθογόνου σκηνής, στην οποία αποδίδονταν τα συμπτώματα. Στη συνέχεια έδινε οδηγίες για το χειρισμό του θέματος εκ μέρους του ασθενούς στην κατάσταση της εγρήγορσης που εξασφάλιζαν την εκτόνωση του δεσμευμένου συναισθήματος και την ύφεση των συμπτωμάτων. Οι μελέτες του εκείνης της περιόδου απετέλεσαν τη βάση της καθαρτικής μεθόδου και ήδη μπορούμε να σχηματίσουμε μία εικόνα για τις παρεμβάσεις του θεραπευτή που ήταν ο πρόδρομος των σύγχρονων ερμηνειών. Στη μέθοδο αυτή η πρωτοβουλία 16

17 ανήκε πλήρως στον θεραπευτή, εφόσον η συνείδηση του ασθενούς είχε παρακαμφθεί. Το θέμα λοιπόν της χρονικής επιλογής των παρεμβάσεων δεν τίθεται. Αυτό που έχει σημασία είναι το περιεχόμενο και η αλληλουχία τους που καθορίζονται από τη θεωρία της παθογόνου αναπαράστασης και του δεσμευμένου συναισθήματος. Αυτά καθοδηγούν τις παρεμβάσεις του θεραπευτή με επιθυμητή έκβαση την εκτόνωση και την κάθαρση. Η επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος κατοχυρώνει την εγκυρότητα των παρεμβάσεων. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι παρεμβάσεις του θεραπευτή λειτουργούν χωρίς να υπάρχει παρατηρούν Εγώ στον ασθενή. Αυτό αυτόματα σημαίνει ότι οι λεκτικές παρεμβάσεις του θεραπευτή στην ύπνωση, οι πρόδρομοι των σημερινών ερμηνειών, έχουν πρόσβαση και επηρεάζουν αυτό που σήμερα ονομάζουμε ασυνείδητες συγκρούσεις χωρίς τη διαμεσολάβηση του παρατηρούντος Εγώ. Συγχρόνως τίθεται το ερώτημα εάν η μη μεσολάβηση του Εγώ ευθύνεται για το γεγονός ότι στην ύπνωση είχαμε μεν θεραπευτικά αποτελέσματα, αυτά όμως δεν διαρκούσαν. Στην περίπτωση της ύπνωσης είναι εμφανής ο κυρίαρχος ρόλος της θεωρίας του αναλυτή, η οποία τον καθοδηγεί στις παρεμβάσεις του, τους προδρόμους των ερμηνειών. Ο θεραπευτής επίσης ανακαλύπτει, όπως έλεγε ο Φρόυντ τότε, ή συνδιαμορφώνει, όπως θα έλεγαν ορισμένοι σήμερα, το περιεχόμενο της ασυνείδητης σύγκρουσης, εφόσον με τις στοχευμένες παρεμβάσεις του αυτή οδηγείται στην εμφάνισή της. Αν δεν υπήρχαν οι στοχευμένες παρεμβάσεις του θεραπευτή, το περιεχόμενο αυτό δεν θα ανακαλυπτόταν ή δεν θα δημιουργείτο ποτέ. Στην περίοδο της ύπνωσης το θεραπευτικό αποτέλεσμα ελεγχόταν άμεσα, μετά την αφύπνιση. Mε τον τρόπο αυτό αποκαθίστατο μία σχέση αιτίου-αιτιατού και οι παρεμβάσεις του αναλυτή είχαν τον χαρακτήρα της εξήγησης και όχι της κατανόησης, ανταποκρινόταν δηλαδή στο πνεύμα των φυσικών επιστημών και όχι των επιστημών του πνεύματος. Αυτό ήταν άλλωστε και η πρόθεση του Φρόυντ. Στην ψυχαναλυτική ιστορία λοιπόν ο πρόδρομος των ερμηνειών είναι άμεσα επηρεασμένος από τη θεωρία του αναλυτή όπως αυτή παρουσιάζεται στη μέθοδο που ακολουθεί και στις παρεμβάσεις του, είναι λοιπόν μία επιστημονική δράση θετικής κατεύθυνσης. Το περιεχόμενο και η επιλογή της χρονικής στιγμής αυτών των παρεμβάσεων προέκυπταν άμεσα από την εφαρμογή της θεωρίας στην πράξη και η προσωπική συμμετοχή του θεραπευτή αναφερόταν στη δυνατότητά του να εφαρμόσει με αξιοπιστία τη μέθοδό του. Το δε νόημα που έφερνε στην επιφάνεια η ερμηνεία είχε τον χαρακτήρα ενός προσδιορισμένου, ορισμένες φορές υπερπροσδιορισμένου, αιτιοπαθογενετικού παράγοντος, ο οποίος όφειλε να αρθεί και που σύντομα επρόκειτο να αποτελέσει το περιεχόμενο της ασυνείδητης φαντασίωσης. Η εφαρμογή του μοντέλου των ελευθέρων συνειρμών δημιούργησε βαθμούς ελευθερίας σε σύγκριση με την ύπνωση. Ο αναλυόμενος διατηρεί τη συνείδησή του και μάλιστα του ζητείται να λειτουργεί σε ένα ιδιότυπο καθεστώς σχάσης. Το ένα μέρος της συνείδησής του αφήνεται στους ελεύθερους συνειρμούς και με το άλλο παρατηρεί τους ελεύθερους συνειρμούς που ο ίδιος δημιουργεί. Ο αναλυόμενος δεν παραδίδει τη συνείδησή του στον αναλυτή, όπως συμβαίνει στην ύπνωση, στην ανάλυση πρόκειται για μία σχέση δύο συνειδήσεων. Ο αναλυτής ευρίσκεται και αυτός σε ένα καθεστώς ιδιαίτερης σχάσης. Αφενός διαθέτει την εμπειρία της εκπαίδευσής του, της προσωπικής ανάλυσης, τη θεωρία του για την ψυχανάλυση, αφετέρου αφήνεται στην ελευθέρως κυμαινόμενη προσοχή, σε μία κατάσταση που μεταξύ άλλων έχει αποδοθεί ως «χωρίς μνήμη και χωρίς επιθυμία», δηλαδή χωρίς θεωρία, χωρίς μέθοδο, χωρίς εκπαίδευση. Το επιστημολογικό και μεθοδολογικό βάρος που αποδίδεται στον αναλυτή είναι μεγάλων διαστάσεων. Οφείλει να λειτουργεί στο πλαίσιο μίας γνώσης και μίας εμπειρίας χωρίς όμως τη μνήμη τους και χωρίς την επιθυμία για την αναπαραγωγή ή εφαρμογή τους. Ο αναλυτής δηλαδή οφείλει να μην κινείται συγκεκριμένα και συγκροτημένα και οι ερμηνείες να μη σχηματίζονται ως προς το περιεχόμενο και τη χρονική στιγμή επιλογής τους στη βάση της θεωρίας του ως απόρροια στοχευμένης και συνειδητής δραστηριότητας, όπως συνέβαινε την περίοδο της ύπνωσης. Η επιλογή της χρονικής στιγμής της ερμηνείας και το περιεχόμενό της οφείλουν λοιπόν να μην είναι προϊόν συνειδητής δραστηριότητας και όχι άμεσο παράγωγο της θεωρίας του αναλυτή, ώστε η ψυχανάλυση να μην ολισθήσει στις περιοριστικές συνθήκες της περιόδου της ύπνωσης. Τίθεται λοιπόν καταρχήν το θέμα του μεταψυχολογικού status της ερμηνείας, για τον προσδιορισμό του οποίου προϋπόθεση είναι ο προσδιορισμός του μεταψυχολογικού status της ελευθέρως κυμαινόμενης προσοχής, εφόσον η ερμηνεία διαμορφώνεται και εκφέρεται από τον αναλυτή σε αυτό το πλαίσιο. Η ελευθέρως κυμαινόμενη προσοχή ορίζεται κυρίως από αυτό που δεν είναι και λιγότερο από αυτό που είναι. Δεν είναι μία αμιγώς συνειδητή δραστηριότητα, διότι τότε θα παρέμενε προσηλωμένη στο συγκεκριμένο. Δεν είναι επίσης μία αμιγώς ασυνείδητη δραστηριότητα, διότι τότε η αντίληψη δεν θα παρακολουθούσε με την αναγκαία επένδυση τους συνειρμούς του αναλυόμενου. Ο αναλυτής 17

18 ευρίσκεται σε μία ικανή απόσταση από τη συνείδηση χωρίς όμως να χάνει την επαφή του με αυτήν και ευρίσκεται σε μία συνεχή επαφή και με το ασυνείδητο χωρίς όμως να απορροφάται από τις πρωτογενείς διεργασίες. Είναι η κατάσταση εκείνη στην οποία οι πρωτογενείς και δευτερογενείς διεργασίες βρίσκονται σε ένα συνεχή αλληλοπροσδιορισμό, μία κατάσταση της συνείδησης που αποσπάται από το συγκεκριμένο χωρίς να το χάνει και διατηρεί μία ανοικτή επαφή με το ασυνείδητο, χωρίς να αφομοιώνεται από αυτό. Η ενδελεχής ανάλυση των βασικών δομών της προσωπικότητας του αναλυτή τού δίνει τη δυνατότητα να περιέρχεται σ αυτήν την ιδιαίτερη κατάσταση σχέσης συνειδητού και ασυνείδητου. Η ελευθέρως κυμαινόμενη προσοχή έχει μία δυνητική σχέση με τη μεταψυχολογική έννοια του προσυνειδητού χωρίς ακόμη να ταυτίζεται με αυτό, δημιουργεί όμως τις προϋποθέσεις για την κλινική εμφάνιση του προσυνειδητού. Οι ελεύθεροι συνειρμοί είναι η εκφορά των σκέψεων του αναλυόμενου όταν αυτός ενεργητικά άρει τους περιορισμούς και τις απαγορεύσεις που λειτουργούν με τη συνείδηση σε εγρήγορση. Στην ουσία ο αναλυόμενος αποκτά μία εικόνα των ελεύθερων συνειρμών όταν γίνει μία αρχική επεξεργασία των αντιστάσεών του και διαπιστώσει ότι του είναι δυνατόν να αναφέρεται σε θέματα σημαντικά γι αυτόν με ένα διαφορετικό τρόπο από το παρελθόν. Είναι ένα ερώτημα εάν είναι δυνατόν να υπάρξουν συνειρμοί, οι οποίοι να μην επηρεάζονται από την αναλυτική διαδικασία και την παρουσία του αναλυτή. Η αναλυτική διαδικασία είναι μία πραγματικότητα, η οποία βιώνεται από τον αναλυόμενο υπό το φως της ενδοψυχικής του πραγματικότητας και των ασυνείδητων συγκρούσεών του. Ο αναλυτής επενδύεται συνειδητά εφόσον υπάρχει ένα κίνητρο για την ανάλυση και ασυνείδητα εφόσον προβάλλονται σε αυτόν τα εσωτερικευμένα αντικείμενα του αναλυόμενου. Άλλωστε είναι στη σύμβαση των ελεύθερων συνειρμών το ότι λαμβάνουν χώρα υπό την προτροπή του αναλυτή, συνεπώς, είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι δεν επηρεάζονται από αυτόν. Η παραλληλία της ελευθέρως κυμαινόμενης προσοχής και των ελεύθερων συνειρμών διαφοροποιεί την αναλυτική διαδικασία από εκείνη της ύπνωσης. Ο αναλυτής, στην κλασική αναλυτική διαδικασία, δεν έχει τον ενεργητικό ρόλο που θα είχε στην ύπνωση. Κομβικό σημείο στη στάση του αναλυτή είναι όταν διαπιστώσει ότι δεν είναι σε θέση να διατηρήσει την ελευθέρως κυμαινόμενη προσοχή. Αυτό σημαίνει ότι οι ελεύθεροι συνειρμοί του αναλυόμενου δεν του επιτρέπουν να διατηρήσει την απρόσκοπτη επαφή με το ασυνείδητό του, ενώ συγχρόνως προσλαμβάνει τους συνειρμούς του 18 αναλυόμενου. Η απόσπαση του αναλυτή από την κατάσταση της ελευθέρως κυμαινόμενης προσοχής εκκινεί την ερμηνευτική διαδικασία, η οποία στην ουσία της αποσκοπεί να δημιουργήσει εκ νέου την αναλυτική συνθήκη, δηλαδή την παράλληλη και απρόσκοπτη ανάπτυξη των ελεύθερων συνειρμών και της ελευθέρως κυμαινόμενης προσοχής. Η χρονική στιγμή λοιπόν έναρξης της ερμηνευτικής διαδικασίας συμπίπτει με την άρση της αναλυτικής συνθήκης και το περιεχόμενό της αποσκοπεί, μεταξύ των άλλων, στην αποκατάστασή της. Βέβαια και οι αναλυόμενοι εκφέρουν ερμηνείες, αλλά όταν οι αναλυόμενοι εκφέρουν τις ερμηνείες που θα εξέφερε ο αναλυτής, η ψυχανάλυση οδεύει στο τέλος της. Η κλασική ερμηνεία κάνει συνειδητό το ασυνείδητο περιεχόμενο των ελεύθερων συνειρμών και απευθύνεται στο Εγώ του αναλυόμενου. Διευκρινίσεις ή αντιπαραθέσεις μπορεί να προηγούνται ή να έπονται, η κλασική ερμηνεία όμως είναι η λεκτική έκφραση του αναλυτή που αποκαλύπτει το ασυνείδητο περιεχόμενο των ελεύθερων συνειρμών. Οφείλει να εκφέρεται τη στιγμή που ο αναλυόμενος είναι σε θέση να την κατανοήσει, δηλαδή η ροή των αναπαραστάσεων και το κυρίαρχο συναίσθημα στον αναλυόμενο του δίνει τη δυνατότητα να επωφεληθεί της ερμηνείας. Στο επίπεδο αυτό η ερμηνεία διατηρεί ακόμη το επιστημολογικό status της εξήγησης, και το νόημα που μεταφέρει είναι συγκεκριμένο. Όσο μετακινούμεθα προς την κατασκευή, όπου η συμμετοχή της δημιουργικής φαντασίας του αναλυτή είναι ουσιαστική, η ερμηνεία αποκτά χαρακτηριστικά κατανόησης. Ο Φρόυντ κατέβαλε συγκεκριμένη προσπάθεια να διατηρήσει και την κατασκευή στο status της εξήγησης όταν υποστήριξε την άποψη ότι και η κατασκευή τελικά αποκαλύπτει μία αλήθεια του παρελθόντος του αναλυόμενου, όπως αυτό συνέβαινε στην ύπνωση και την περίοδο της καθαρτικής μεθόδου. Είναι αλήθεια όμως ότι η κατασκευή έδωσε γένεση σε διαφορετικές προσεγγίσεις της ερμηνείας στους επιγόνους του. Η ερμηνεία που έχει τη μορφή κατασκευής θεωρείται ότι δημιουργεί μία δυνατότητα νοήματος που μέλλει να καθοριστεί ή, ενδεχομένως, δημιουργεί νέο νόημα, όπως είναι η περίπτωση στις διάφορες εκδοχές της διαπροσωπικής ψυχανάλυσης, δηλαδή στις προσεγγίσεις εκείνες που θεωρούν ότι αυτό που λαμβάνει χώρα εντός της ψυχανάλυσης δεν ανάγεται μονοσήμαντα στο παρελθόν του αναλυόμενου και δημιουργείται κάτι που δεν υπήρχε. Το νόημα στην περίπτωση αυτή χάνει τον συγκεκριμένο χαρακτήρα του και περιέρχεται σε ένα καθεστώς διαμόρφωσης σε εξέλιξη. Στην ψυχανάλυση έως σήμερα δεν έχουν εμφιλοχωρήσει θεωρίες, οι οποίες υποστηρίζουν την αποσταθεροποίηση του νοήματος. Το νόημα μπορεί να αναμένει τη διαμόρφωσή του για ικανό χρονικό

19 διάστημα, να ακολουθεί επί μακρόν μία ασυνείδητη διαδρομή έως ότου συγκεκριμενοποιηθεί, δεν έχει όμως μία ενδογενή αστάθεια διότι, σε τελευταία ανάλυση, ανάγεται στο πεπρωμένο των ενορμήσεων, το οποίο μπορεί να είναι ασαφές ή αμφίσημο αλλά όχι ασταθές. Όταν στην ψυχανάλυση ανάγουμε το βίωμα του θανάτου στο άγχος ευνουχισμού, δεν είναι δυνατόν να αποδώσουμε διαφορετική οντολογία στο νόημα. Ο P. Denis, σχολιάζοντας υλικό συνεδριών του P. Fonagy στο τμήμα Analyst at work του International Journal of Psychoanalysis, είπε ότι ο P. Fonagy έκανε σε μία συνεδρία όσες ερμηνείες θα έκανε ο ίδιος σε μία ολόκληρη ανάλυση. Με τη δήλωση αυτή ο P. Denis έδειξε τον ρόλο που παίζει η δημόσια και ιδιωτική θεωρία του κάθε αναλυτή στη διαμόρφωση του περιεχομένου και της συχνότητας των ερμηνειών. Η θεωρία και η τεχνική του κάθε αναλυτή τον οδηγεί σε μία διαφορετική ερμηνευτική στάση, όμως όλοι συμμερίζονται την άποψη ότι η διατήρηση του βασικού κανόνα και της sine qua non αυτού ελευθέρως κυμαινόμενης προσοχής είναι το ουσιώδες στοιχείο της αναλυτικής διαδικασίας. Όταν διαταραχθεί αυτή η βασική συνθήκη, ο αναλυτής κινείται για την επαναφορά της και αυτό γίνεται μέσω της ερμηνείας. Ο αναλυτής που ακολουθεί τον D. Winnicott θα αποπειραθεί να επαναφέρει τη διαδικασία του παιχνιδιού, αυτός που ακολουθεί τον Η. Kohut την αποκατάσταση της ναρκισσιστικής ισορροπίας, οι αναλυτές που ακολουθούν τις θεωρίες των αντικειμενότροπων σχέσεων θα προσπαθήσουν να παρακολουθήσουν το πεπρωμένο των εσωτερικευμένων αντικειμένων και το ίδιο ισχύει για κάθε διαμορφωμένη θεωρία της ψυχανάλυσης. Υπάρχει όμως ένα σημείο σύγκλισης των αναλυτών όσον αφορά τη δυσκολία να παραμείνει κανείς στην κατάσταση της ελευθέρως κυμαινόμενης προσοχής. Αυτό συμβαίνει όταν οι αναλυόμενοι αποδώσουν στον αναλυτή μία συγκεκριμένη θέση στις ασυνείδητες φαντασιώσεις τους, όταν οι ελεύθεροι συνειρμοί γίνονται βαθμιαία εστιασμένοι συνειρμοί και ο αναλυτής αισθάνεται ότι αυτό δεσμεύει τη δυνατότητά του να παρακολουθεί με μία εσωτερική ελευθερία τους συνειρμούς του αναλυόμενου. Με άλλους όρους θα έλεγε κανείς όταν η μεταβιβαστική νεύρωση προσλάβει μία οξύτητα, οπότε και παρακωλύει την εξέλιξη της αναλυτικής διαδικασίας. Το αναλυτικό πεδίο τότε συρρικνώνεται στο θύλακο της μεταβιβαστικής νεύρωσης και της αντιμεταβιβαστικής αντίδρασης του αναλυτή σε αυτήν. Ο αναλυτής στην περίπτωση αυτή τίθεται σε ερμηνευτική ετοιμότητα, η ολοκλήρωση της οποίας αποσκοπεί στην αποκατάσταση της αναλυτικής συνθήκης. Εάν ο αναλυτής δεν ερμηνεύσει σε μία τέτοια κατάσταση, η απόδοση ενός ασυνείδητου ρόλου σε αυτόν μετατρέπεται στο βίωμα ενός πραγματικού ρόλου, πράγμα που είναι ασύμβατο με την αναλυτική συνθήκη. Εάν ο αναλυτής δεν ερμηνεύσει για ασυνείδητους λόγους, τότε σημαντικοί αμυντικοί σχηματισμοί του αναλυόμενου διαφεύγουν της επεξεργασίας και προκύπτει η κατάσταση της ασυνείδητης συμμαχίας ή συμπαιγνίας μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου. Στην περίπτωση αυτή ναρκισσιστικές άμυνες κυρίως παραμένουν ανέπαφες και επηρεάζουν την εξέλιξη της αναλυτικής διαδικασίας. Τίθεται το ερώτημα πώς στοιχειοθετείται ψυχαναλυτικά το process της ερμηνείας, πώς δηλαδή ο αναλυτής οδηγείται από την αίσθηση ότι παρακωλύεται η δυνατότητά του της ελευθέρως κυμαινόμενης προσοχής στη λεκτική διατύπωση μίας ερμηνείας. Το περιεχόμενο της ερμηνείας του αναλυτή καθορίζεται από την επίδραση των συνειρμών του αναλυόμενου, από τον τρόπο που τον διαταράσσουν, από τη ροή των αναπαραστάσεων και συναισθημάτων που αυτοί προκαλούν. Η ροή αυτή δίνει το περιεχόμενο της ερμηνείας, το οποίο είναι η αποτύπωση στο συνειδητό του αναλυτή των ασυνείδητων κινήσεων που προκαλούνται από τη διατάραξη της δυνατότητάς του να εφαρμόζει την ελευθέρως κυμαινόμενη προσοχή. Η στιγμή της λεκτικής διατύπωσης της ερμηνείας είναι ίσως η πιο αξιόπιστη κλινική εμφάνιση αυτού που στην ψυχανάλυση ονομάζουμε προσυνειδητό, η στιγμή δηλαδή που οι ασυνείδητες κινήσεις του αναλυτή επενδύονται λεκτικά και αποκτούν με τον τρόπο αυτό εκπροσώπηση στη συνείδηση, η επένδυση δηλαδή της αναπαράστασης του πράγματος με την αναπαράσταση της λέξης. Η θέση που κατέχει ο αναλυτής στην ασυνείδητη φαντασίωση του αναλυόμενου προσφέρει το σενάριο για την ερμηνεία, έστω και αν αυτό δεν αποτυπώνεται πάντοτε με σαφήνεια στη λεκτική έκφρασή της. Ο σχηματισμός της ερμηνείας μέσω της διαδρομής στο ασυνείδητο του αναλυτή δεν της επιτρέπει να είναι ένα αμιγές προϊόν συνειδητής δραστηριότητας και για το λόγο αυτό η ερμηνεία στην ψυχανάλυση των ελεύθερων συνειρμών ανήκει στο χώρο της κατανόησης και όχι της εξήγησης. Είναι κάτι που ο αναλυτής σχηματίζει υπό την επίδραση των συνειρμών του αναλυόμενου, οι οποίοι δεν του επιτρέπουν να διατηρήσει την απερίσπαστη επαφή με το ασυνείδητό του. Το ασυνείδητο του αναλυτή, ο τρόπος που συμμετέχει στη διαμόρφωση της ερμηνείας, κατοχυρώνει τελικά την ιδιαίτερη φύση του ψυχαναλυτικού process ως μία παραλληλία των ελεύθερων συνειρμών και της ελευθέρως κυμαινόμενης προσοχής που επιτρέπουν το ασυνείδητο του ενός να έχει προνομιακή πρόσβαση στο ασυνείδητο του άλλου. 19

20 Ομάδα εργασίας επί της ομιλίας της Ντένυ Πάνιτς Η ερμηνεία στις πρώτες ψυχαναλυτικές συνεντεύξεις Μαρία Χατζηανδρέου TΤην ομάδα εργασίας που ακολούθησε την εισήγηση της Ντ. Πάνιτς «Η ερμηνεία στις πρώτες ψυχαναλυτικές συνεντεύξεις», με τη συμμετοχή της ομιλήτριας, συντόνισε η Μαρία Χατζηανδρέου. Αρχικά η Μ. Χατζηανδρέου έκανε μια εισαγωγή όπου τόνισε ότι η πρώτη ψυχαναλυτική συνέντευξη δεν έχει θεραπευτικό σκοπό, έχει όμως έναν άλλο συγκεκριμένο στόχο: να απαντηθεί στον ασθενή κατά πόσον μπορεί να βοηθηθεί από μια ψυχαναλυτική θεραπεία ή εάν όχι, ποια άλλη βοήθεια του προτείνεται. Προκειμένου να υλοποιηθεί αυτό, ο αναλυτής διενεργεί μία ή περισσότερες συνεντεύξεις μη κατευθυντικού χαρακτήρα, για να διευκολύνει την ελεύθερη έκφραση των ψυχικών διεργασιών του ασθενούς. Οι αρχικές ψυχαναλυτικές συνεντεύξεις διαφέρουν από τις ψυχιατρικές κατά το ότι ενώ στην ψυχιατρική το κεντρικό ζητούμενο είναι η άντληση πληροφοριών από τον ασθενή, σχετικά με τα συμπτώματα και την ιστορία του, στις ψυχαναλυτικές συνεντεύξεις ζητούμενο είναι να μας δείξει ο ασθενής τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί, να μας γνωρίσει τον εαυτό του. Έτσι, χωρίς να υποτιμάται η συνειδητή πληροφόρηση που παρέχει κάποιος για τον εαυτό του, ο αναλυτής προσπαθεί να δει και πράγματα που ο ασθενής δεν γνωρίζει για τον ίδιο, προκειμένου να διαμορφώσει μια άποψη γύρω από τη δυνατότητά του να αναλυθεί. Αυτό σημαίνει, υπογράμμισε η Μ. Χατζηανδρέου, ότι, έχοντας διευκολύνει τον άνθρωπο που έρχεται να μας συναντήσει να μιλήσει για τον εαυτό του και παρακινώντας τον να συνεχίσει να μιλά, προσπαθούμε να τον αφήσουμε όσο πιο ελεύθερο και απερίσπαστο μπορούμε από δικές μας παρεμβάσεις να εκφράσει ποιος είναι, τι καταλαβαίνει ο ίδιος για τον εαυτό του και με ποιο τρόπο λειτουργεί ο ψυχισμός του. Από την άλλη πλευρά στις αρχικές συνεντεύξεις συναντώνται δύο πρόσωπα, επισήμανε η Μ. Χατζηανδρέου. Ο πιθανός, μελλοντικός αναλυόμενος, με τα εσωτερικά του σενάρια και αντικείμενα και ασφαλώς με τις αντιστάσεις του, ο οποίος καλείται να μπει σε μια διαδικασία αποκάλυψης του εαυτού του, στα δικά του μάτια και στα μάτια του άλλου και ο αναλυτής με το εσωτερικό του αναλυτικό πλαίσιο, απόρροια της επαγγελματικής του ταυτότητας. Κάθε προκαταρκτική συνάντηση είναι λοιπόν μοναδική γιατί αφορά τη συνάντηση δύο προσώπων, τον δυνάμει αναλυόμενο με τις ιδιαίτερες εγγραφές του και τον συγκεκριμένο αναλυτή με τις δικές του εγγραφές, και την εσωτερικευμένη ψυχαναλυτική θεωρία και τεχνική του. Η πρώτη συνάντηση περιέχει αυξημένο φορτίο άγχους και για τα δύο πρόσωπα και όχι μόνο για τον ασθενή. Πολλοί ασθενείς, όταν προσέρχονται για πρώτη φορά σε προκαταρκτικές συναντήσεις και στο πλαίσιο των δικών τους αντιστάσεων, επιδιώκουν περισσότερο να περιεργαστούν τους αναλυτές, να τους εξετάσουν. Μοιάζει όμως να μην εισέρχονται πλέον οι άνθρωποι τόσο εύκολα όσο παλαιότερα στην αναλυτική διαδικασία. Οι περισσότεροι δυνάμει αναλυόμενοι επιθυμούν να ξέρουν με ποιον έχουν να κάνουν ως προς την επαγγελματική ταυτότητα και την τεχνική του. Αυτό είναι κάτι που το γνωρίζουν πολύ καλά οι αναλυτές. Ενώ στις προκαταρκτικές συναντήσεις ανάμεσα στα δύο συγκεκριμένα πρόσωπα δημιουργείται ένα πεδίο διάδρασης μοναδικό, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι συναντήσεις αυτές πραγματοποιούνται εκτός ψυχαναλυτικού πλαισίου. Επομένως δεν έχουν εγκατασταθεί οι λειτουργίες που καθιστούν τη σχέση ανάμεσα στα δύο πρόσωπα αναλυτική. Στον ασθενή δεν έχει εγκατασταθεί ο κανόνας του ελεύθερου συνειρμού και στον αναλυτή δεν λειτουργεί η ελεύθερα κυμαινόμενη προσοχή. Εάν θεωρήσουμε λοιπόν την ερμηνευτική λειτουργία ως απόρροια της αναλυτικής σχέσης και κατάστασης, θα πρέπει η πρώτη συνάντηση να ιδωθεί ως μια συνθήκη στην οποία δεν χωρά η αναλυτική ερμηνεία. Εξάλλου, η παρέμβαση του αναλυτή με στόχο την κατανόηση από τον ασθενή ασυνείδητων πλευρών του δεν φαίνεται να έχει θέση εδώ και επιπλέον υπάρχει ο κίνδυνος τέτοιου τύπου παρεμβάσεις να εκληφθούν ως επιθετικότητα ή έντονη διεισδυτικότητα από την πλευρά του αναλυτή. Η Μ. Χατζηανδρέου, αναφερόμενη στην ομιλία της Ντ. Πάνιτς, επισήμανε ότι υπάρχουν αναλυτές για τους οποίους η προηγούμενη αρχή αποτελεί κανόνα απαράβατο. Υπάρχουν όμως και άλλοι, όπως ο J. Bleger και ο H. Etchegoyen που πιστεύουν ότι η ερμηνεία νομιμοποιείται εάν στοχεύει στην απομάκρυνση ενός συγκεκριμένου εμποδίου στην προκαταρκτική συνέντευξη, ή επίσης ότι στις περισσότερες περιπτώσεις μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μια ερμηνεία, γενετική και επιφανειακή, του τύπου «Δεν νομίζετε ότι αυτό που μόλις θυμηθήκατε θα μπορούσε να έχει κάποια σχέση με το τάδε;». Πρόκειται, κατά τον H. Etchegoyen, για μια διερεύνηση της ικανότητας του ατόμου για ενδοσκόπηση. Στη συνέχεια η συντονίστρια προχώρησε στο σχολιασμό της περίπτωσης της Ντ. Πάνιτς, ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι στην περίπτωση του κυρίου Κ. η προσδοκία της αναλύτριας ήταν ο άνθρωπος που θα χτυπήσει την πόρτα του γραφείου της, ζητώντας τη βοήθειά της να είναι ο νέος αναλυόμενός της. Αυτή η προσδοκία δεν φαίνεται αρχικά να επαληθεύεται. Ο άνθρωπος που κάθεται απέναντί της έχει εμφανείς δυσκολίες να εγκαταστήσει μια ρέουσα επικοινωνία με τη συνομιλήτριά του. Αποφεύγει 20