Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΡΑΣ ΚΑΙ Η "ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ'

Transcript

1 Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΡΑΣ ΚΑΙ Η "ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ' Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΡΑΣ ΕΙΝΑΙ βέβαια γνωστός λόγιος της όψιμης περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αλλά η πνευματική του δραστηριότητα απ' ό,τι γνωρίζουμε ώς τώρα περιορίστηκε στις έριδες για το γλωσσικό ζήτημα, που συντάραξαν τους κύκλους των Ελλήνων λογίων κατά τα τελευταία πέντε ή έξι χρόνια πριν από την Επανάσταση. Στο ζήτημα αυτό ο Καλαράς εντάχθηκε στη ριζοσπαστική πτέρυγα, μαζί με τον Βηλαρά και τον Ψαλίδα. Είχε μάλιστα συντάξει, ήδη το 1804, μια Δοκίμι Γραματικίς τις γλόσας μας, όπου εισηγείτο τη φωνητική ορθογραφία, μονοτονισμό, κατάργηση των διφθόγγων 1 κτλ. Προηγήθηκε δηλαδή κατά δέκα χρόνια της Ρομέηκης Γλόσας (1814) του Βηλαρά. Το ρη- 1. Στην επιστολή του Καλαρά προς Βηλαρά (1 Απριλίου βλ. Ιωάννου Οικονόμου του Λαρισσαίου, ΈπιστολαΙ οιαφόρων..., Αθήνα 1964, αρ. 153, σ ) γίνεται εκτενής λόγος για την τύχη του έργου και για τις αντιδράσεις που προκάλεσε: Με τιν άδιαν κε σινδρομίν τόντε επιτρόπον τις εκλισίας τον Λιβόρνου, κε τον εκί μεγαλιτέρον ομογενόν, εστά/.θικεν ις Βενετίαν να τιποοί. μα αλίμονο! αφτό μόνον έφθασε (διό) να ακούσο από όλου- τους εκί καποτάδες τον γνοστικόν τούτον σορίτιν, ότι εχάλαοα τιν ελινικίν γλόααν, α^εοεσα τιν θεότιτα, εσίντριπσα τονς κρισταλίνονς ουρανούς, κε εσίνχισα το παν κε αν όεν έόιόα ώιόχιρον να γιρίσι από τον τίπον κε να τιν αναθεματίσο, έπρεπε σαν άλος Γαλιλέος... Κακόμιρι αμαθίς! (...) Από τότε (τονς 1804) έος τον φετινόν φλεβάριον, εζιτούσα, σαν ο ίιογένις με το φανάρι, άνθρωπον (επιδί, αντί να ολιγοκαρδίσο, εμπσιχόοικα περισότερον) διά να τιν θεορίσι, να τιν κρίνι, κε να με συμβοιθίσι ις αφτό το κινάν καλόν. Ίβοα πολούς οπού μ' εμπόδισαν, πόλους οπού δεν ιμπορούσαν, κε πόλους οπού δεν ίοελαν ν' ακουσθούν τέτιες έρεσες. Ε- στοχάστικα, έκρινα, αποφάσισα, (βάζοντας διά ασπίδα το δίκεόν μου κε το αδιάφορον εναντίον όλον τον εχθρικόν σαίτον) κε τιν έστιλ.α ις το Τριέστι ις ένα φιλογενί φίλον μου Νικόλαον Ζογράφι, οπού εκί πραγματέβετε, διά να τιν τιπόσι. μα λαβένοντας το ανοιπομένο έκσοχόν σον γράμα, έγραπσα εφθίς να εμποδισθί έος δέφτερίν μου άδιαν, διά να ιμπορέσο, αφού ακονσο τες σιμβουλές σου, να κάμο τες έβλογες μεταβολές. Διά τούτο σε στέ/.νο κε ένα ίσον, το οπίον θεόρισέ το, αναπλίροσέ το κατά τον κινάν σκοπόν, κε στ'ιλτο μον. μα πάντα ενθιμίσον, ότι ίνε μία αρχί, μία δοκίμι, κε επιταφτού γραμένι διά σιντομίαν κε εφκο/jav. Από το γράμμα του Καλαρά προς τον Χριστόδουλο Κονομάτη (2 Απριλίου 1817 Ίίπιστολαλ διαφόρων, αρ. 186, σ. 320)

2 202 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Η Σ, 21 (1997) ξικέλευθο αυτό έργο του Καλοφά χάθηκε ή λανθάνει, αν και ήταν, φαίνεται, γνωστό ώς το 1818 τουλάχιστον σε κύκλους λογίων και φιλολογούντων, όπως κάποιος ανώνυμος εξ Άμστελοδάμον, που δημοσιεύει στον Λόγων Έρμη του 1818 καυστικές επικρίσεις για τη γραμματική του Καλαρά, αλλά χοορίς να τον κατονομάζει. 2 Χάθηκαν επίσης ή λανθάνουν και άλλα έργα του Καλαρά: μια μετάφραση ενός εγχειριδίου Αριθμητικής του Jean-Baptiste Biot ( ), μιας Γεωμετρίας του Adrien-Marie Legendre ( ) κι ακόμη μια μετάφραση του πρώτου τόμου του Συστήματος της φύσης τον Μιραμπό. 3 Δεν πρόκειται για τον γνωστό η γέτη της Γαλλικής Επαναστάσεως Ηonoré-Gabriel Mirabeau ( ), αλλά για ψευδώνυμο του επίσης γνωστού Γαλλογερμανού φιλοσόφου Paul Henrie d'holbach ( ). Το έργο του Système de Ια nature (1770), που μετέφρασε ο Καλαράς, χαρακτηρίστηκε στην εποχή του ως «Βίβλος της αθεΐας)), επειδή διαπνέεται από άκρατο υλισμό, απροφαίνεται ότι ο Καλαράς ξανάστειλε τη Λοκιμί Γραματικίς στον Χικ. Ζωγράφο, ο ο ποίος με τη σειρά του ζήτησε από τη διοίκηση της ελληνικής κοινότητας της Τεργέστης να αναλάβει τη δαπάνη για την έκδοση του βιβλίου, αλλά το αίτημα του απερρίφθη. Ο Βηλαράς σε επιστολή του (4 Μαρτίου 1815 βλ. Έπιστολαϊ διαφόρο»>, αρ. 130, σ. 211), συγχέοντας μάλλον πρόσο^πα και γεγονότα, μέμφεται τους φηλέληνες Βλάχους της Ληβόρνος για την αντίδραση τους στην έκδοση του βιβλίου του Καλαρά. Ο Καλαράς όμως καταλόγιζε τη ματαίωση της εκδόσεως του έργου του στους καποτάδες (Βλάχους προφανώς) της Βενετίας και όχι του Λιβόρνου (βλ. παραπάνω). Υπαινίσσεται πιθανώς τον τότε (1804) Γιαννιώτη πρόεδρο της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας Δημήτριο Λαζάρου (βλ. Άρτεμης Ξανθοπούλου Κυριακού, Ή ελληνική κοινότητα της Βενετίας, , Θεσσαλονίκη 1978, σ. 223, 240). Για τον Αθηναίο έμπορο Νικ. Ζωγράφη (ή Ζωγράφο) βλ. Όλγας Κατσιαρδή-Hering, Ή ελληνική παροικία της Τεργέστης, , τόμ. 1, 'Αθήνα 1986, σ Έρμης ό Λόγιος, 1818, σ. 348 (τχ. 1ης Ιουλίου). Ή στέρησις αυτής της ποοφορας ήπάτησε προ χρόνων 'ένα χρήσιμον νέον "έλληνα, μαοητεύοντα εις 'ίταλιαν, και ηθέλησε να συγγράψη μίαν Γραμματικήν της απλής γλώσσης, εις την οποίαν εκβαζε δλας τάς διφθόγγους, μακρό, πνεύματα και τ.λ. και ήθελε να γράφωμεν ώς λαλοϋμεν, ώς να ήτο χρεία να διδάξη τινάς την άμάθειαν άλλ' εσυλλογίζετο οϋτως, «Τις ή χρεία όλων αυτών, όταν δεν τα μεταχειριζώμεθα; όθεν ας τα άποβάλλωμεν», το 'ίδιον ώς χειρουργός τις, αντί να του προμηθεύση ένα ξύλινον πόδα, να έλεγε προς χωλόν τίνα φίλον του, α"απλωσε, αγαπητέ, να σου όρεπανίσο) και τον υγιαίνοντα Ôià να μη χωλαίνης». Ώς τόσον, δια καλήν τύχην του δεν εύρε συνδρομητάς δια να εκδώση εις τύπον την τοιαύτην του Γραμματικήν, κατά την οποίαν έπρεπε να ξανατυπωθουν, τουλάχιστον δια τους μαθητάς του, ή οπαδούς του, Ολα τα λοιπά ελληνικά βιβλ.ία μας, διότι à/ΐέως δεν ήθελε ημπορούν να τά άναγινώσκουν. σ Και για τα τρία αυτά έργα βλ. την επιστολή του Καλαρά προς Βηλαρά, ό.π.,

3 κίν. 5 Όπως σημειώθηκε παραπάνω, κανένα από τα εογν. αυτά του Καλαρά Χ. Γ. Πατρινέλης, Γ. ΚΑΛΑΡΑΣ ΚΑΤ Η «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ» 203 κάλυπτο αθεϊσμό και φυσικά από αντικληρικαλισμό. 4 Είχε επίσης μεταφράσει ο Καλαράς και μια Δοκίμι τις τούρκικης θρισκίας, αγνώστου συγγραφέα. Τέλος, το 1815 καταγινόταν να συντάξει μια Πρακτικίν Γιατρι- δεν περισώθηκε ώς εμάς. Αν σώζονταν, θα ήταν ασφαλώς πολύ διαφορετική η θέση του Καλαρά στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας. Τα μόνα γνωστά σήμερα κείμενα του Καλαρά είναι όλα κι όλα δύο επιστολές του (γραμμένες με φωνητική ορθογραφία και μονοτονικά), μία του 1815 προς τον Βηλαρά και μία του 1817 προς τον Χριστόδουλο Κονομάτη. 6 Αλλά ο Καλαράς δεν είναι σήμερα γνωστός όσο είναι γνωστός χάρη στις δύο αυτές περισωθείσες επιστολές του κυρίως, όσο χάρη στο σεμνό φιλόλογο Κώστα Παπαχρίστο, που πριν από 51 χρόνια υποστήριξε ότι ο Καλαράς είναι ο Ανώνυμος της 'Ελληνικής Νομαρχίας. Το 1987 ο Παπαχρίστος ανακεφαλαίωσε το όλο ζήτημα της πατρότητας της 'Ελληνικής Νομαρχίας και ανέπτυξε διεξοδικά τις σκέψεις και τα επιχειρήματα του υπέρ του Καλαρά σε ειδικό βιβλίο με τίτλο Ποιος έγραψε την 'Ελληνική Νομαρχία (σσ. 174, εκδόσεις ((Εστίας»). Το βιβλίο αυτό μάλλον έπεσε στο κενό - ούτε κρίθηκε ούτε παρουσιάστηκε σε κανένα ιστορικό ή φιλο- 4. Μνείες του ονόματος ή και του έργου του Mirabaud-d'IIolbach (από τον Χριστόδουλο Παμπλέκη, τον Πολυζώη Κοντό, τον Κάλφογλου και τον Μιχαήλ Περδικάρη) επισημαίνει ο Κ. Θ. Δημαράς, «Μαργινάλια σε ενα αντίτυπο του d'holbach», Βιβλιογραφικά, 1 (1972) Ας προστεθή ακόμη μία: του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του Φιραρή στη γνωστή συλλογή στιχουργημάτων του Βόσπορος εν Βορνσθένει, Μόσχα 1810, σ. 191, όπου αναφορά στο επίμαχο σύγγραμμα του Μιραμπό, το στηρίζον άστηρίκτως την άθεΐαν. Πρβλ. σχόλια του Δημ. Σπάθη στο έργο του Γεωργίου Ν. Σούτσου 'Αλέξανδροβόδας 6 ασυνείδητος, κωμωδία σνντεοεΐσα εν ετει αψπε': 1785, Αθήνα 1995, σ. 333 και σημ. 73. Ουσιαστικότερες απηχήσεις των ιδεών του d'holbach στον Παμπλέκη και τον Βενιαμίν Αέσβιο ανιχνεύουν αντιστοίχως ο Π. Χ. Νούτσος, Νεοελληνική Φιλοσοφία. Οι ιδεολογικές διαστάσεις των ευρωπαϊκών της προσεγγίσειον, Αθήνα 1981, σ , και η Ρωξάνη Αργυροπούλου, Ο Βενιαμίν Λεσβίος και η ευρωπαϊκή σκέψη του J8ου αιώνα, Αθήνα 1983, σ. 179, 242 κ.α. Η μετάφραση πάντως του Καλαρά είχε μείνει απαρατήρητη ώς τώρα. 5. Και τα δύο αυτά έργα μνημονεύονται στην επιστολή του Καλαρά προς Βηλαρά, ό.π., σ Έπιστολαί διαφόρων, αρ. 153, σ και αρ. 186, σ Η επιστολή προς Βηλαρά είχε ήδη δημοσιευθή από τον κάτοχο του κώδικα των Επιστολών διαφόρου Γιάννη Αντωνιάδη στο περ. 'Υγειονομικός Κόσμος, φ. 7 ( ) και αναδημοσιευθή από τον Γ. Βαβαρέτο, "Απαντα Ίω. Βηλαοά, Αθήνα 1935, σ

4 204 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Η Σ, 21 (1997) λογικό περιοδικό, απ' όσο γνωρίζω τουλάχιστον. Οι απόψεις όμως του Παπαχρίστου υπέρ του Καλαρά, όπως συνοπτικά παρουσιάστηκαν σε ανακοίνωση του στην Ακαδημία Αθηνών το 1944 δια του ακαδημαϊκού Νίκου Βέη, 7 συζητήθηκαν αρκετά από όσους κατά καιρούς τα τελευταία πενήντα χρόνια ασχολήθηκαν με την Ελληνική Νομαρχία (Μαρίνος Σίγουρος, Νίκος Βέης, Φάνης Μιχαλόπουλος, Νικόλαος Τωμαδάκης, Γιάννης Κορδάτος, Γεώργ. Βαλέτας, Κ. Θ. Δημαράς, Άγγελος Παπακώστας, Τάσος Βουρνάς κ.ά. για να περιορισθώ στους τεθνεώτες). 8 Κανένας δεν συμμερίστηκε τις απόψεις του ΓΤαπαχρίστου. Οι σημαντικότερες αντιρρήσεις τους συγκεντρώνονταν κυρίως σε δύο σημεία: α - Ο Ανώνυμος της "Ελληνικής Νομαρχίας πρέπει να ήταν Ηπειρώτης ή πάντως να είχε ζήσει στην Ή πειρο του Αλή πασά. Ο Καλαράς όμως ήταν Κορίνθιος, και δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι πέρασε ποτέ από την Ήπειρο, β' -Το 1818, όταν ο Καλαράς μυείται στη Φιλική Εταιρεία, ήταν 28 ετών, σύμφωνα με τον κατάλογο των Φιλικών του αρχείου Σέκερη. Γεννήθηκε λοιπόν το 1790 κι επομένως το 1806, όταν εκδίδεται η 'Ελληνική Νομαρχία, ήταν μόλις 16 ετών, κι ακόμη μικρότερος όταν, υποτίθεται, την έγραφε, δυο-τρία χρόνια νωρίτερα. Και στην μεν πρώτη ένσταση ο Παπαχρίστος αντιπαραθέτει την καίρια παρατήρηση του Νίκου Βέη, ότι δηλ. όποιος κι αν ήταν ο συντάκτης της 'Ελληνικής Νομαρχίας ενσωμάτωσε πάντως στο βιβλίο του πολλές πληροφορίες περί προσώπων και πραγμάτων της Ηπείρου, που του έδωσε ο Χριστόφορος Περραιβός, ο οποίος σημειωτέον ότι το βρισκόταν στο Λιβόρνο. 9 Εκεί δε, στο Λιβόρνο, πολύ κοντά δηλ. στην Πίζα, όπου την εποχή εκείνη σπούδαζαν και ο Καλαράς και ο Κωλέττηςκ.ά., 10 φαίνε- 7. Κ. Α. Παπαχρίστου - Ν. Α. Βέη, «Περί της Ελληνικής Νομαρχίας και του συγγραφέως αυτής», Πρακτικά Άκααημίας 'Αθηνών, 19 (1944), Αθήνα 1946, σ Συνοπτική έκθεση των απόψεων που διατυπώθηκαν κατά καιρούς και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. στου Κ. Α. Παπαχρίστου, Ποιος έγραψε την 'Ελληνική Νομαρχία, Αθήνα 1987, σ Ν. Α. Βέη, «Εισαγωγικά εις τον Χατζη-Βασίλην Περραιβόν», προτασσόμενα στα "Απαντα Χριστόφορου Περραιβοϋ (επιμέλεια-σχόλια: Μ. Μ. Παπαϊωάννου), Αθήνα 1956, σ , και του ιδίου, (("Ερευνες και στοχασμοί γύρω στην Ελληνική Νομαρχία και τον συγγραφέα της», πού προτάσσονται στην έκδοση της 'Ελληνικής Νομαρχίας από τον Γ. Βαλέτα, Αθήνα , σ. 37*-38*. 10. Γύρω στο 1806 σπουδάζουν επίσης ιατρική στην Πίζα ο Θεόφιλος Καΐρης, ο Ιωάννης Ζαμπέλιος, ο Διονύσιος Πύρρος κ.ά., ενώ στο Λιβόρνο ζη, έφηβος ακόμη, ο Ανδρέας Κάλβος.

5 Χ. Γ. Πατρινέλης, Γ. ΚΑΛΑΡΑΣ ΚΑΙ Η «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ» 205 ται ότι τυπώθηκε η Ελληνική Νομαρχία, πιθανώτατα στο τυπογραφείο του Θωμά Μάζη, που ακριβώς την ίδια χρονιά, αλλά κι αργότερα ώς το τύπωσε άλλα δυο-τρία ελληνικά βιβλία. 11 Όσο για τη δεύτερη ένσταση, τη σχετική με τη μικρή ηλικία του Καλαρά το 1806, ο Παπαχρίστος υποθέτει ότι πρόκειται για λάθος του γραμματικού που κατήρτισε τον κατάλογο των Φιλικών κι ότι ο Καλαράς πρέπει να γεννήθηκε αρκετά χρόνια πριν από το 1790, αλλά δεν προσκομίζει καμιά απόδειξη ή βάσιμη ένδειξη. Παρά ταύτα είχε δίκιο. Σε μια σύντομη νεκρολογία για τον Καλαρά, δημοσιευμένη στην Εφημερίδα των "Αθηνών του Γεωργίου Ψύλλα, φ. 34 της 10ης Ιανουαρίου 1825, διαβάζουμε τα εξής: ΤΡΙΚΚΑΛΑ 25 Αίχ,μβρ,Όν, Ο \\ον\(υτη{ Γ. Καλαθάς (χ TCV Aivopiou της Kipiytcv, umtataxiiç raspa της Σ. Αιοιχησιως fxtra Τον νχουργοϋ της ^ρησχα&ς xvp' \ωαηφ Ανΰροΰσης, iva ό- fjukrjau>vi μι Ί*υ{ χυρ. AvOçiav Άαημη* χαι λαειονς y <x της ιαλαινωςιας τίϊ ϊρομιυ xat tkkiiiptu; των àvayxaimv tvhvμάΐω* tt άχ^ημαιιαν, και μάλλον μη ('σαχοναβίΐί (ίς τας Ιφ^λίμονς τη Ώα* TÇ'Ît αυμβον)^.ς lev, αίσβανβίις χαιρίαι'ς τ«άτβΐίλίσμαία τον lnavn\ovixìv»v Ιμ φ-jxiov -Β»λ(μ υ, χαι *ιατρι\\«ζς j/j Tfl/xxaka, βτ«xat Ία τη; Αιοιχησιως Στρατεύματα όίηγονμίνα taaea Ίου ì^oyoτατον Σ,τραΎηγον Ι. Γχβύξα tlp'iaxovlo «σ&ινησας tx α^υραπχνμονίας ίζίομαΐ- f ry «/χβστή τριΐη }>ίχ(μ. xatrjkstv βίς Τψ Μητίςα τον ί'ην ιξ' ης Xatrfy τψ 43 ti ti της ηλιχιαζ του' άνηρ αγαθός, Φιλααατρις, φikeiixatoç, άχτημων, ίν8(ρμ«ς irtf /uà* ιπτης των Νάμων χα) Ιατροφιλόσοφος. ΎσπρήΒη η Πατρίς χ ai χατ (ξο* Χ*!» η Κιριν^ος TCIÙJCV Ιΐατριύτ-ην άςισ- Τβν, Si ό ÔÇTjvt? χαι θςηνησίΐ α'ισθομίνη την nltpypiv του. ΕΓ6ί η Σ. Α*οίχηβΐ( Αι«τας miaτας αυτά txî>ivkfu<?ft{ προς Ίην Ι latf/òa, ας απ αργίας τβ Ιίοβ μας τβντον àyuvo; fiti^tv, àcootoicroi «refe» τ» w/*f τβ ζην αναγκαίων τη χήρα σνζί- 7"5» τον, χαι τοις ορψανυτ; aìnù τίχνοις, ΑρμνΙιγ, Αςιατο-/(ίτα/νι, χα) Spao~uÌ*Ckot. Ια»πει* ιτααιβρα χα) ατιαουμςνα χα) ακτβ τβ «tnicuwiou AÇTOV, iupttrxarrat tic i ptxxaka β*ηύινμ να tifcfupiviç ix tiv cvyytvv* αντον χα) φίλ^ν. 11. Βέη, «Έρευνες», σ. 14*-15*, 38*. Φαίνεται ότι οι Αδελφοί Μάζη εγκατέστησαν αρχικά το τυπογραφείο τους στην Μπολόνια, όπου το 1806 τυπώθηκαν τα Μαθήματα της Ναυτικής 'Επιστήμης... Παρ' Άδελφοΐς Μάζι και Συντρόφοις. Τον ίδιο χρόνο όμως τυπώθηκε η 'Ιδέα Γενική... 'Εν τή Λιβόρνω. Έν τή Τυπογραφία Θωμμα Μάζι και Συν. Λίγο πριν από τον Μάρτιο του 1810 επανεκδόθηκαν στο Λιβόρνο (με ψευδοχρονολογία 1775) οι Costituzioni e Capitoli... Διαταγαί και Συνθήκαι της εν Λιβόρνω'Εκκλησίας των 'Ορθοδόξων... 'Εν τή τυπογραφία Θωμά Μάζι και Συντρ. Για τα έντυπα αυτά βλ. Γκίνη-Μέξα, 'Ελληνική Βιβλιογραφία, Α' (1939), σ. 69, αρ. 416, σ. 71, αρ. 428, και Φ. Ηλιου, «Νέες προσθήκες στην Ελληνική Βιβλιογραφία», Τετράδια 'Εργασίας (του Κ.Ν.Ε.), 10 (1988), σ. 251, αρ. 22, και σ. 428, αρ. 712.

6 206 Ο Ε Ρ Λ Ν Ι Σ Τ II Σ, 21 (1997) Είναι παράδοξο αλλά δεν συμβαίνει για πρώτη φορά ότι ένα τέτοιο κείμενο, δημοσιευμένο πριν από τόσα χρόνια, αλλά και ανατυπωμένο πρόσφατα (το 1981), δεν το πρόσεξαν οι βιογράφοι του Καλαρά 12 και γενικότερα οι ερευνητές συναφών θεμάτων. Δεν θα σχολιάσω εδώ τις νέες ειδήσεις που μας δίνει για τον Καλαρά η νεκρολογία του αυτή. Περιορίζομαι στο ζήτημα της ηλικίας του. Αφού τον Δεκέμβριο του 1824 ο Καλαράς ήταν 43 ετών, έπεται ότι γεννήθηκε το 1781' συνεπώς το 1806, όταν εκδίδεται η 'Ελληνική Νομαρχία, είναι 25 ετών. Αίρεται έτσι ο ένας από τους δύο κύριους λόγους που απέκλειαν την ταύτιση του Καλαρά με τον Ανώνυμο Έλληνα. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι συμμερίζομαι τα περαιτέρω συμπεράσματα του Κώστα Παπαχρίστου. Ειδικά μάλιστα διαφωνώ με την προσπάθεια του να ταυτίσει τον Α νώνυμο τον Καλαρά, κατ' αυτόν με τον συγγραφέα μιας μικρής φυσικοχημικής πραγματείας που έχει τίτλο Ιδέα Γενική περί τίνων Ιδιοτήτων των στομάτων... Το ζήτημα αυτό δεν είναι καθόλου άσχετο με την αινιγματική πατρότητα της 'Ελληνικής Νομαρχίας και γι' αυτό ας μου επιτραπή να επιμείνω. Το φυλλάδιο αυτό, η 'Ιδέα Γενική, 80 σελίδων, σχήματος 12ου τυπώθηκε στο Αιβόρνο το 1806 στο τυπογραφείο του Θωμά Μάζη. Είναι γνωστό στη βιβλιογραφία. 13 Η συγγραφή του αποδίδεται στον Ιωάννη Κωλέττη, σύμφωνα με ρητή μαρτυρία του Henry Holland, 14 που συνάντησε τον Κο^λέττη κατά την περιοδεία του στην Ήπειρο το Στον Κωλέττη επίσης το προσγράφει και ο Carl Iken, 15 πιθανώς αντλώντας από τον Holland. Ο Παπαχρίστος γνωρίζει τις μαρτυρίες αυτές, 16 αλλά πιστεύει ότι είναι εσφαλμένες. Κατ' αυτόν, όποιος έγραψε την 'Ελληνική Νομαρχεία, έγραψε και την "Ιδέα Γενική, δηλ. ο Καλαράς, 12. Η πληρέστερη και πιο πρόσφατη βιογραφία του Καλαρά είναι του 'Αγγέλου ΙΙαπακώστα, Γεώργιος Καλαρας. Το πνευματικό και πατραοτικο έργο τον, Αθήνα Γκίνη-Μέξα, ό.π., α. 69, αρ. 416' πρβλ. παραπάνω, σημ Henry Holland, Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia etc., during the years 1812 and 1813, Αονδίνο 1815, σ. 237: He [Κωλέττης] is the author of a pretty little chemical treatise in the Romaic language^ chiefly on the modern doctrines of heat; and he has prepared also for publication, translations of. Johnson s Rasselas, of the Geometry of Legendre, and the Arithmetic of Riot. Σε υποσημείωση ο πλήρης τίτλος της 'Ιδέας Γενικής στα ελληνικά. 15. Carl Iken, Leucothea, Αιψία 1825, σ Τις παραθέτει και τις σχολιάζει Παπαχρίστου, Ποιος έγραψε την "Ελληνική Νομαρχία, σ

7 Χ. Γ. Πατρινέλης, Γ. ΚΑΛΑΡΑΣ ΚΑΙ II «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ» 207 και για να το αποδείξει αφιερώνει, δεκάδες σελίδες, περίπου το μισό του βιβλίο. Την πεποίθηση του για την ταυτότητα των δύο συγγραφέων ο Παπαχρίστος στηρίζει σε δύο κυρίως επιχειρήματα: Πρώτον, στις φραστικές και λεξικές ομοιότητες μεταξύ των δύο κείμενων. 17 Αλλά όσα σχετικά παραδείγματα παραθέτει είναι κοινοί τόποι σε πολλά ελληνικά κείμενα της εποχής εκείνης: π.χ. ότι τόσο στην 'Ελληνική Αομαοχία, όσο και στην 'Ιδέα Γενική απαντούν οι τύποι άνοίστασις και όχι αντίστασις, μνήσκο), με την έννοια του μένω, απομένω" επιχειρίζομαι αντί επιχειρώ' σνγχιορώ με την έννοια του επιτρέπω' κανένας - καμμία - κανένα με κορωνίδα και υπογεγραμμένη στο πρώτο άλφα' τίνας με την έννοια του τις' πολλά αντί πολύ (ως επίρρημα) κ.ά. παρόμοια. Αλλά πέρα από τις κοινότατες αυτές ομοιότητες, που δεν αποδεικνύουν τίποτα, υπάργουν και πολύ σημαντικές και ενδεικτικές λεξιλογικές και γραμματικές διαφορές ανάμεσα στα δύο κείμενα, τις οποίες δεν εσημείωσε ο Παπαχρίστος (πλην μιας). Σημειώνω τις σπουδαιότερες: 18 Ο συγγραφέας της Έλ?.ηνικής Νομαρχίας χρησιμοποιεί πολλές (ρορές το ρήμα διανθεντενιο. 19 Ο συγγραφέας της 'Ιδέας Γενικής χρησιμοποιεί τρεις φορές το ίδιο ρήμα, αλλά γράφει διανφθεντενω. 20 Τη διαφορά αυτή την επισημαίνει ο Παπαχρίστος. 21 Στην "Ελληνική Νομαρχία απαντά μία φορά το όνομα του Κοιοαή' 22 στην 'Ιδέα Γενική γίνεται κάπου μνεία των λογάδων του Γένους.... Ενγενίων, Θεοτοκίων, Κονραΐδον 23 κτλ. Στην 'Ελληνική Νομαρχία απαντούν επανειλημμένα στον αόριστο της υποτακτικής ρήματα, όπως: m εξετάσωμεν, να ώφελήση 2 * κτλ.' ο συγγραφέας όμως της 'Ιδέας Γενικής γράφει αντιστοίχως: να εξετάξωμεν, να οψελέσω. 20 Και το σημαντικότερο: Στην "Ελληνική Νομαρχία γίνεται απαρέγκλι- 17. Λντόθι, σ. G7 κ.ε. και ειδικότερα σ Οι παραπομπές κατά τη σελιδαρίθμηση του πρωτοτύπου της r Ε?Ληνικη~ς Νομαρχίας (στη φωτογραφική ανατύπωση από την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 197G). 19. 'Ελληνική Νομαρχία, σ. 11, 57, GO, 101, 157, 211 κ.α. 20. 'Ιδέα Γενική, σ. 27, 28, Γΐαπαχρίστου, ό.π., σ Ελληνική Νομαρχία, σ Ιδέα Γενική, σ 'Ελληνική Νομαρχία, σ. 33, 12Ì και 142, 'Ιδέα Ιψενική, σ. 3 και 78.

8 208 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Η Σ, 21 (1997) τα χρήση των όρων 'Ελλάς και "Ελληνες" στην 'Ιδέα Γενική όμως χρησιμοποιούνται οι όροι Γραικία και Γραικοί. 26 Δεν είναι δυνατόν ο ίδιος συγγραφέας, τον ίδιο χρόνο (1806), να χρησιμοποιεί τόσο διαφορετικούς ρηματικούς τύπους και όρους και μάλιστα όρους, όπως οι 'Ελλάς - Γραικία, "Ελληνες - Γραικοί, που η χρήση του ενός ή του άλλου τύπου υποδηλώνει και κάποιο στάδιο ιδεολογικής εξελίξεως ή πάντως κάποια όχι τυχαία αλλά συνειδητή προτίμηση για το ένα ή το άλλο εθνικό όνομα. Ώστε, μπορούμε, νομίζω, να αντιστρέψουμε το συμπέρασμα του Παπαχρίστου: Όποιος έγραψε την 'Ελληνική Νομαρχία δεν μπορεί να έγραψε και την "Ιδέα Γενική. Και επειδή εμείς δεν έχουμε κανένα λόγο να αμφισβητήσουμε τις μαρτυρίες ότι ο Κωλέττης ήταν ο συγγραφέας της 'Ιδέας Γενικής, έπεται ότι η 'Ελληνική Νομαρχία δεν μπορεί να γράφτηκε από τον Ιωάννη Κωλέττη, όπως επίμονα, από την εποχή του Παύλου Λάμπρου και του Κων. Σάθα, πιστεύεται από πολλούς. 27 Το Βεΰτζρο επιχείρημα που επικαλείται ο Κώστας Παπαχρίστος υπέρ της ταυτίσεως του Ανωνύμου της 'Ελληνικής Νομαρχίας με τον συγγραφέα της Ιδέας Γενικής είναι πιο πολύπλοκο. Συγκεκριμένα, στη σ. 2 της 'Ιδέας Γενικής υπάρχει η εξής σημείωση: Λ Ας είναι γνοιστον δτι ή 'Αριθμητική τον Βηότ, ή Γεο^μετρία του Λεζάνδρ, ή "Αλγεβρα τον Αακροά και ενα μνθ-ιστορικον καλούμενον ό Ρασσελας, μετεφράσθησαν εις το α πλούν ημών ιδύομα, και μετ ον πολύ θέλει Ιδονν το φως. Τις μεταφράσεις αυτές (εκτός από εκείνη της Άλγεβρας του Lacroix), μαζί με την 'Ιδέα Γενική, αναγράφει ως έργα του Κωλέττη ο Holland, 28 προφανώς κατά πληροφορίες του ίδιου του Κωλέττη. Κανένα πάντως από τα τέσσερα αυτά βιβλία δεν είδε το φως της δημοσιότητας. Αλλά εδώ ειδικώς μας ενδιαφέρουν τα δύο πρώτα, η Αριθμητική του Biot και η Γεωμετρία του Legendre, γιατί οι μεταφράσεις των δύο αυτών βιβλίων μνημονεύονται από τον ίδιο τον Καλαρά ως έργα δικά του στην επιστολή του προς Βηλαρά: Έχο μεταφρασμένιν από τον κερά οπού εαπούδαζα ις το σχολίον από το ιταλικόν τιν Αριθμιτικίν του Βιότ, τιν Γεομετρίαν τον Ζιάνδρε' αφού ίλθα ις τιν ττατρ«5α μου, μίαν Δοκιμίν τις Τούρκικις θρισκίας... Διά τα πρότα βιβλία κε τιν Γραματικίν βεβεόσου από τον εκσοχότατον φίλον 26. Αυτόθι, σ Σύνοψη της επιχειρηματολογίας υπέρ του Καλαρά βλ. στου Παπαχρίστου, ό.π., σ Βλ. παραπάνω, σημ. 14.

9 Χ. Γ. Πατρινέλης, Γ. ΚΑΑΑΡΑΣ ΚΑΙ II «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ» 209 μου και σιμαθιτίν Γιάνιν Κολέτιν, τον σιμπατριότιν σον 29 κτλ. Ώστε δεν πρόκειται για οικειοποίηση αλλότριων κόπων εκ μέρους του Καλαρά, ό πως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, αφού ο ίδιος ο Καλαράς παραπέμπει τον Βηλαρά για περισσότερες πληροφορίες στον έτερο διεκδικητή της πατρότητας των μεταφράσεων, τον Ιωάννη Κωλέττη. Πιστεύω ότι η μόνη δυνατή ερμηνεία της διπλής αυτής πατρότητας των μεταφράσεων είναι να δεχθούμε ότι ο Καλαράς και ο Κχολέττης, φίλοι και συμφοιτητές στην Πίζα γύρο:» στα 1806, μετέφρασαν από κοινού τα δύο αυτά διδακτικά εγχειρίδια (Αριθμητική του Biot και Γεωμετρία του Legenclre) και μπορούσαν επομένως και οι δύο να τα θεωρούν ως έργα τους, ο Κωλέττης χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις, ο Καλαράς παραπέμποντας για περισσότερες λεπτομέρειες στον συμμεταφραστή και φίλο του Κωλέττη. Προεκτείνοντας τη σκέψη αυτή, θα μπορούσε κανείς να θέσει το ερώτημα: Μήπως έγινε το ίδιο με την "Ελληνική Νομαρχία; ΛΙήποος δηλαδή είναι καρπός συνεργασίας του Κωλέττη με τον Καλαρά, ο οποίος πάντως, ως πρεσβύτερος του Κωλέττη κατά έξι ή επτά χρόνια, όπως θα δούμε, έδωσε την τελική διατύπωση στο κείμενο, ενσωματώνοντας και τις πληροφορίες του Περραιβού; Δεν θα προχωρήσω πιο πέρα σε τολμηρές υποθέσεις και συμπεράσματα. Αντίθετα, θα ήθελα να επισημάνω κάποιες αντενδείξεις ως προς την ενδεχόμενη απόδοση της πατρότητας της 'Ελληνικής Νομαρχίας στον Καλαρά, αλλά και στον Κωλέττη, πέρα από όσες σημειώθηκαν ήδη παραπάνω. Η αντένδειξη για τον Καλαρά είναι λεπτομερειακή αλλά όχι και ασήμαντη. Στην 'Ελληνική Νομαρχία μνημονεύεται η μάχη τον Μαραθώνος (ορθά) και της Πλατείας (αντί Πλαταιών), κατ' επίδραση προφανώς του τύπου Platèa (θηλυκού γένους στα ιταλικά). Στην επιστολή του Καλαρά προς Βηλαρά το 1815 γίνεται και πάλι λόγος για τιν Μαραθόνα και τιν Πλατέα. 31 Ο Μαραθώνας εδώ γίνεται θηλυκού γένους, όπως στα ιταλικά (Maratona), και η Πλατεία του 1806 Πλατέα. Αν όχι τόσο η εσφαλμένη τυπολογικά γραφή, ασφαλώς όμως η διπλοτυπία των ονομάτων αυτών κάνει κάποιον διστακτικό να δεχθεί ότι τα δύο κείμενα γράφτηκαν από το ίδιο πρόσωπο. Όσον αφορά τη σχέση του Κωλέττη με την 'Ελληνική Νομαρχία, πρέπει μάλλον να αποκλειστή το ενδεχόμενο να είναι αυτός ο συντάκτης ΈπιστολαΙ διαφόρων, σ Ελληνική Νομαρχία, σ. 35, σημ. 31. ΈπιστολαΙ διαφόρων, σ. 218.

10 210 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ II Σ, 21 (1997) του βιβλίου, όχι μόνο για τον λόγο που σημειώθηκε παραπάνω, αλλά και για δύο ακόμη λόγους: Στο Αρχείο Κωλέττη, που είναι έτοιμο προς έκδοση από το Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, με την επιμέλεια της κ. Πλαγιανάκου Μπεκιάρη και του κ. Στεργέλλη, περιλαμβάνεται και μια αυτόγραφη αυτοβιογραφία του Κωλέττη σε δύο παραλλαγές, αλλά δυστυχώς και οι δύο είναι ημιτελείς και πολύ σύντομες, μια-ουο σελίδες η κάθε μια. 32 Τα στοιχεία που προκύπτουν από τα κείμενα αυτά και που ενδιαφέρουν εμάς εδώ είναι: α' - ότι ο Κωλέττης γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1787 ή το 1788, κατά τη δεύτερη παραλλαγή της αυτοβιογραφίας του. (Υπενθυμίζω ότι από την εποχή που ζούσε ακόμη ο Κωλέττης μέχρι σήμερα οι σημειούμενες από διαφόρους χρονολογίες γεννήσεως του κυμαίνονταν μεταξύ του 1771 και του 1784.) β' - ότι σπούδασε επί έξι χρόνια στην Πίζα και τη Φλωρεντία (ή στην Πίζα και το Μιλάνο, κατά τη δεύτερη παραλλαγή) και ότι έλαβε δίπλωμα ιατρικής τον Ιούνιο του (Άρχισε λοιπόν τις σπουδές του στην Ιταλία το 1802, σε ηλικία δηλ. 14 ή 15 ετών, γεγονός όχι πολύ σπάνιο την εποχή εκείνη.) 33 γ' - ότι κατά τη διάρκεια το^ν σπουδών του, εμπνεόμενος από το κήρυγμα του Ρήγα, εσύστησε μυστική πατριωτική εταιρεία, προσανατολισμένη πολιτικά στη Γαλλία και τον Ναπολέοντα, τον λαμπρότερο άνδρα της εποχής του, όπως γράφει. Κρίνοντας με βάση τα νεώτερα αυτά στοιχεία την από παλιά διατυπωμένη γνώμη ότι ο Κωλέττης είναι ο συγγραφέας της 'Ελληνικής Νομαρχίας, μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: α' -Δεν ευσταθεί πλέον ο δισταγμός του πρώιμου βιογράφου του Κωλέττη Αναστασίου Γούδα να δεχθή ότι το 1806 ο Κωλέττης βρισκόταν ήδη στην Ιταλία (ή, αν βρισκόταν, θα είχε πολύ πρόσφατα εγκατασταθή εκεί). 34 Ο 32. Ευ/αριστώ πολύ τη διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού κ. Ελένη Μπελιά, καθώς και τον κ. Αριστείδη Στεργέλλη, που μου επέτρεψαν να χρησιμοποιήσω τα αυτοβιογραφικά σημειώματα του Κωλέττη. 33. Αλόης Σιδέρη, "Ελληνες φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Πίζας ( ), τόμ. 1, Αθήνα 1989, σ , όπου σημειώνεται ότι μόλις στον Κανονισμό του 1844 θεσπίζεται το 15ο έτος ως ελάχιστο όριο ηλικίας για την εγγραφή φοιτ/]- τών. Αντόθι, σ. 264, σημειώνεται παράδειγμα εισαγωγής στο πανεπιστήμιο ακόμη και δέκατοιάχρόνου. 34. Αν. Ν. Γούδα, Βίοι παράλληλοι, τόμ. 6, Αθήνα 1874, σ. 245.

11 Χ. Γ. Πατρινέλης, Γ. ΚΑΛΑΡΑΣ ΚΑΙ Η «ΕΑΛΙ1ΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ» 211 Κωλέττης, όπως σημειώθηκε, άρχισε τις σπουδές του στην Πίζα το β' - Το , την περίοδο δηλαδή της συγγραφής και τελικά της εκδόσεως της 'Ελληνικής Νομαρχίας, ο Κωλέττης ήταν 17, 18, 19 ετών, δηλαδή πολύ νέος για να αναλάβει τη συγγραφή ενός τέτοιου βιβλίου. Ξέρουμε εν τούτοις ότι το ετών εδημοσίευσε την "Ιδέα Γενική. Αλλά το βιβλιαράκι αυτό είναι μικρό (80 σελίδες) και είναι φανερό ότι πρόκειται για συμπίλημα ή επιτομή κάποιου ιταλικού προτύπου, δουλειά δηλαδή σχετικά εύκολη και μέσα στις δυνατότητες ενός δεκαεννιάχρονου σπουδαστή. γ' - Η γαλλοφιλία του Κωλέττη και ο θαυμασμός του για τον Ναπολέοντα, κατά την περίοδο των σπουδών του (δηλ. γύρω στο 1806) δεν συμβιβάζονται με την πικρία αν όχι με την οργή με την οποία εκφράζεται ο Ανώνυμος για τους Γάλλους και τον δυνάστη της Ιταλίας Ναπολέοντα. 35 Τέλος, μια παρατήρηση ακόμη, που αν ισχύει απολύτως καθιστά περιττά όλα όσα εκτέθηκαν παραπάνω. Ο Ανώνυμος, σε μια εκτενή παράγραφο της 'Ελληνικής Νομαρχίας, μέμφεται τους νεαρούς εκείνους Έλληνες που πηγαίνουν στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια για να σπουδάσουν ιατρική ή φιλολογία: Τι στοχάζεσθε να σπουδάζουν οι περισσότεροι άπα εκείνους τους νέους, όπου οι ταλαίπιοροι γονείς τίον πέμπουσιν εις τας ακαδημίας της "Ιταλίας και Γαλλίας και εξοδεύουσι δια την προκοπήν τον; "Ισως την πολιτικήν, τα νομικά, την τακτικήν, τέλος πάντων τάς αναγκαίας επιστήμας δια το Γένος μας; Ουχί, άδελψοί μου! Αυτοί ή την ίατρικήν σπουδάζουσιν ή τα μυθολογικά ποιήματα άναγινώσκοσι...'η Ιατρική διδάσκει πώς νά θεραπεύουν το σώμα, αλλ' οι "Ελληνες έχουν χρείαν από διδασκάλους επιστημών...^ Είναι δυνατόν να τα γράφει αυτά ένας σπουδαστής της ιατρικής ή ένας γιατρός; Εάν όχι, τότε πρέπει εκ προοιμίου να αποκλείσουμε ως πιθανούς συγγραφείς της 'Ελληνικής Νομαρχίας και τον Καλαρά και τον Κωλέττη και τον Δονά Πασχάλη και τον... Κοραή. 35. Ελληνική Νομαρχία, σ Αυτόθι, σ. 203.

12 212 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Ι Ί Σ, 21 (1997) E II Ι Μ Ε Τ Ρ Ο Δεν θα ήταν, πιστεύω, άσκοπο να προσθέσω επ' ευκαιρία ότι πολύ αμφίβολη επίσης θεωρώ την ταύτιση του Ανωνύμου της ''Ελληνικής Νομαρχίας με τον Σπυρίδωνα Σπάχο. Την άποψη αυτή εισηγήθηκε, ως γνωστόν, ο Ανδρέας Παπαδόπουλος-Βρετός, άγνωστο που στηριζόμενος. Ο Ν. Β. Τωμαδάκης, στην εισαγωγή του στη β' έκδοση της 'Ελληνικής Νομαρχίας (Αθήνα 1948), 37 εικάζει ότι την πληροφορία περί Σπάχου μετέδωσε στον Παπαδόπουλο-Βρετό ο επαινούμενος από τον Ανώνυμο παπα-ανδρέας Ιδρωμένος, με τον οποίο συνυπηρέτησε ο Παπαδόπουλος-Βρετός, ως βιβλιοθηκάριος, στην Ιόνιο Ακαδημία επί εξαετία ( ). Αλλ' αν ο Παπαδόπουλος-Βρετός εγνώριζε τότε την Ελληνική Νομαρχία (και τον συγγραφέα της), θα την περιελάμβανε στον Κατάλογον των από τής πτώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τον 1821 τνπωθεντων βιβλίων..., που δημοσίευσε το Αλλά εκεί δεν αναγράφεται. Βιβλιογραφείται για πρώτη φορά στη δεύτερη έκδοση του έργου αυτού του Παπαδόπουλου - Βρετού το Εκεί (σ. 337) και η πληροφορία ότι η 'Ελληνική Νομαρχία τυπώθηκε πράγματι στο 'Αμστερνταμ και όχι 'Εν 'Ιταλία και ότι συντάκτης του έργου ήταν ο Γιαννιώτης Σπυρίδων Σπάχος, έμπορος στο 'Αμστερνταμ ώς τα χρόνια της Επαναστάσεως. Σημειωτέον δε ότι το 1830 ο Παπαδόπουλος-Βρετός έφυγε από την Κέρκυρα και δεν επέστρεψε εκεί πάρα πολύ μετά τον θάνατο (1842) του Ανδρέα Ιδρωμένου. Την ύπαρξη λοιπόν του βιβλίου και την ταυτότητα του Άνοίννμον "Ελληνος πρέπει να την πληροφορήθηκε μεταξύ του 1845 και του 1857, και πάντως όχι από τον Ανδρέα Ιδρωμένο. Στη γνώμη του Παπαδόπουλου-Βρετού, που υιοθετήθηκε από πολλούς, αλλά και επικρίθηκε από άλλους, 39 θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει και τα εξής: Α' - Κανένα νεοελληνικό βιβλίο δεν τυπώθηκε στο 'Αμστερνταμ, απ' ό,τι γνωρίζουμε ώς τώρα, κατά τα τελευταία πενήντα τουλάχιστον χρόνια πριν 37. Βλ. και Ν. Β. Τωμαδάκη, «Εΐνοα συγγραφεύς της Ελληνικής Νομαρχίας ('Ανωνύμου τοϋ "Ελληνος) ό 'Αδαμάντιος Κοραής;», Νεοελληνικον Άρχεΐον 2 ( ) Ανδρέα Παπαδόπουλου-Βρετού, Νεοελληνική Φιλολογία, ήτοι Κατάλογος των άπο τής πτώσεως τής Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι εγκαθιδρύσεως τής εν 'Ελλάδι βασιλείας τυπωθέντων βιβλίων παρ' 'Ελλήνων..., τόμ. Β', Αθήνα 1857, σ , αρ Παπαχρίστου, ό.π., σ

13 Χ. Γ. Πατρινέλης, Γ. ΚΑΑΑΡΑΣ ΚΑΙ Η «ΕΛΑΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ» 213 από την Επανάσταση. Όπως παρατήρησε άλλωστε ο Φάνης Μιχαλόπουλος, αν η 'Ελληνική Νομαρχία εκδιδόταν στο Άμστερνταμ, θα κυκλοφορούσε ελεύθερα και. ασφαλώς εξ αιτίας του επαναστατικού της περιεχομένου θα προκαλούσε σχόλια θετικά ή αρνητικά από τους συγχρόνους Έλληνες και ξένους. Το βιβλίο όμως έμεινε στην αφάνεια και τη σιγή επί μισόν αιώνα, αφού για πρώτη φορά μνημονεύεται ρητά μόλις το 1857 στον Κατάλογο ακριβώς του Παπαδόπουλου-Βρετού. Κατά τον Φ. Μιχαλόπουλο (και τον Ν. Βέη* βλ. παραπάνω, σημ. 9), η τυπογραφική εμφάνιση της 'Ελληνικής Νομαρχίας είναι όμοια με εκείνη των Μαθημάτ(ον της Ναυτικής 'Επιστήμης (Μπαλόνια 1806) και της 'Ιδέας Γενικής (Λιβόρνο 1806). 40 Πρέπει λοιπόν να τυπώθηκε στην Μπολόνια ή στο Λιβόρνο από τον Θωμά (ή τους Λδελφούς) Μάζη (βλ. παραπάνω, σημ. 11). Β'- Κατά τις λιγοστές ειδήσεις που παρέχει ο Παπαδόπουλος-Βρετός, ο Σπυρίδος Σπάχος γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ήπειρο και σταδιοδρόμησε ως έμπορος στην Ολλανδία. 41 Αντίθετα, ο 'Ανώνυμος της 'Ελληνικής Νομαρχίας ζη προφανώς στην Ιταλία και είναι βαθύτατα επηρεασμένο το γλωσσικό του αίσθημα από τα ιταλικά. Αλλιώς δεν εξηγούνται παρατονισμοί και γλωσσικοί τύποι, όπως: (τας) πυραμίδας (ιταλ. piramide) (σ. 30), Σιρακούζη (ιταλ. Siracusa) (σ. 74, 88), (τα) κράνια (ιταλ. crànio) (σ. 178), Έπαμηνόντα (ιταλ. Epaminonda) (σ. 255). 42 Γ' - Πέρα από όσα έγραψε για τον Σπυρίδωνα Σπάχο ο Παπαδόπουλος - Βρετός το 1857, τίποτε άλλο δεν έγινε έκτοτε γνωστό γι' αυτόν. Κάποιοι μάλιστα αμφισβήτησαν και αυτή την ύπαρξη του. 43 Σπάχος πάντως, έμπορος στο Άμστερνταμ κατά την περίοδο αυτή, υπήρχε, αλλά ονομαζόταν Αναστάσιος, όχι Σπυρίδων. Λεν αποκλείεται όμως ο πληροφοριοδότης του Παπαδόπουλου-Βρετού, τριάντα ή σαράντα χρόνια μετά τα γεγονότα, να συνέχεε τα βαπτιστικά ονόματα. Γιατί όλα σχεδόν τα λοιπά βιογραφικά 40. Βλ. τις επιφυλλίδες του Φάνη ΛΙιχαλόπουλου στις εφημ. Εμπρός, 15 Απρ. 1948, και "Εθνος, 29 Νοέμβρ II γνώμη του Γ. Βαλέτα (ό.π., ) ότι η 'Ελληνική Νομαρχία ενδέχεται να τυπώθηκε στην Τεργέστη, επειδή μοιάζει τυπογραφικά με την Άντιφώνησιν του Αθανασίου Παρίου, που τυπώθηκε εκεί το 1802, δεν είναι ορθή. Τα στοιχεία β, γ, ε, ζ, μ, π, φ, χ και ψ των δύο βιβλίων διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. 41. Παπαδόπουλου-Βρετού, Νεοελληνική Φιλολογία, σ Οι παραπομπές στις σελίδες της αρχικής εκδόσεως (γιατί ο Γ. Βαλέτας διορθώνει τα τονικά σφάλματα του Ανωνύμου). Ιίαρατηρήσεις για τη γλώσσα της 'Ε?^λ.ηνικής Νομαρχίας βλ. στου Τωμαδάκη, ό.π., σ Ν. Α. Β(έη), «Σπάχος Σπυρίδων», 'Εγκνκλοπαώικάν Λεξικον (Ελευθερουδάκη), τόμ. 11 (1931) 688.

14 214 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ II Σ, 21 (1997) στοιχεία όχι μόνο συμφωνούν προς ό,τι είναι γνωστό για τον Αναστάσιο Σπάχο, αλλά και ενισχύουν τη γνώμη του Παπαδόπουλου-Βρετού για την ταυτότητα του Ανωνύμου της 'Ελληνικής Νομαρχίας. Συγκεκριμένα: ο Αναστάσιος Σπάχος ήταν Γιαννιώτης και α ό το 1806 γυναικάδελφος του Αθανασίου Ψαλίδα -44 μαρτυρείται το 1806 και το 1809 στο Λιβόρνο, ως έμπορος και συνεργάτης ή φίλος του Μιχαήλ Ζωσιμά -45 από το 1818 τουλάχιστον 46 ώς το 1827 ήταν εγκατεστημένος και εμπορευόταν στο Άμστερνταμ -47 το 1819 ήταν ήδη μέλος της Φιλικής Εταιρείας -48 το Βζοος του 1827 κατέβηκε στην Ελλάδα, όπου συνεργάστηκε με τον Κωλέττη -49 το 1829 ο Καποδίστριας τον διόρισε αξιωμα- 44. Κ. Α. Διαμαντή, ((Ό 'Αθανάσιος Ψαλίδας και το άρχεΐον του», Δ.Ι.Ε.Ε. 16 (1962) , αρ. 57: Επιστολή του Αναστασίου Σ άχου (εκ Λιβόρνου, ) προς τον Αθαν. Ψαλίδα (στα Γιάννενα), με την οποία τον συγχαίρει για τον γάμο του με την αδελφή του Βασιλική Σπάχου. Στην ίδια επιστολή μνημονεύεται και άλλη αδελφή του Σπάχου, αλλά όχι αδελφός. Πατέρας του Αναστασίου ήταν ο Αποστόλης Σπάχος, εμπορευόμενος τότε στην Κωνσταντινούπολη (βλ. αυτόθι, σ , αρ. 55 και 56). 45. Αδ. Κοραή, Άλληλ.ογοαφία, τόμ. Β', Αθήνα 1966, σ. 509, αρ. 440: Επιστολή του Μιχαήλ Ζωσιμά (εκ Λιβόρνου, ) προς τον Κοραή, όπου σε υστερόγραφο ο Αναστάσιος Σπάχος προσθέτει τον χαιρετισμό του και ζητεί από τον Κοραή διευκρινίσεις για την έννοια ιταλικών εμπορικών όρων. 46. Σε κατάλογο συνδρομητών του έργου του Κ. Κούμα Σύνταγμα Φιλοσοφίας, τόμ. 2, Βιέννη 1818, αναγράφεται και Ό εν ''Αμστελοδάμιο Σπάχος' έτσι αναγράφεται και στον κατάλογο συνδρομητών του Δ' τόμου, Βιέννη 1820 βλ. Nicos Gaidagis, Catalogni Cärtilor Gr ecesti de la Biblioteca Centrala Universi tara «M. Eminescu», Ιάσιο 1978, σ. 487 και 627 αντιστοίχως. Ο τρόπος της αναγραφής υποδηλώνει, νομίζω, ότι ένας και μόνο Σπάχος υπήρχε τότε στο Άμστερνταμ, αυτός που μαρτυρείται δεκάδες φορές ως έμπορος εκεί, ο Αναστάσιος Σπάχος (βλ. και σημ. 47). 47. Εμμ. Πρωτοψάλτη, 'Ιγνάτιος μητροπολίτης Ονγγροβλαχίας, τόμ. Β', Α θήνα 1961 (Μνημεία της Ελλην. Ιστορίας, Ακαδημία Αθηνών), σ. 259: τελευταία μνεία του Αναστ. Σπάχου στο Άμστερνταμ στις Μεταξύ του 1818 (βλ. σημ. 46) και του 1827 ο Αναστ. Σπάχος μαρτυρείται ως έμπορος στο Άμστερνταμ πάμπολλες φορές, ιδίως σε διάφορα έγγραφα του Αρχείου Ψαλίδα - βλ. Διαμαντή, ό.π., τόμ. 14 (1960) 567, 568, 572, και Κ. Α. Διαμαντή, "Απαντα, τχ , Αθήνα 1992, σ. 63 κ.ε.: Αρχείο Ψαλίδα, σ. 75, 85, , , Ι. Μελετόπουλου, 'II Φιλική 'Εταιρεία. Άρχεΐον Παν. Σέκερη, Αθήνα 1967, σ. 144, αρ. 356 πρβλ. Β. Μέξα, Οι Φιλικοί, Αθήνα 1937, σ. 36, αρ "Αρχεϊον Λαζάρου και Γεωργίου Κονντονριώτον, τόμ. 9 (Βιβλιοθήκη Γ. Α.Κ., 7), επιμέλεια, εισαγωγή, ευρετήρια κτλ. Κ. Α. Διαμαντή, Αθήνα 1968, σ. 96 αρ. 86, και τόμ. 8 (1967) σ , αρ. 544: Δύο γράμματα του Ιωάννη Κωλέττη (εκ Ναυπλίου 10 και 22 Σεπτ αντιστοίχως) προς τον Γ. Κουντουριώτη, αναφε-

15 Χ. Γ. Πατρινέλης, Γ. ΚΑΛΑΡΑΣ ΚΑΙ Η «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ» 215 τικό στη 2η χιλιαρχία, που είχε έδρα τα Σάλονα. 50 Ήταν επίσης ο Αναστάσιος Σπάχος λόγιος και θαυμαστής του Ρήγα. 01 Τρεις μόνο επιστολές του έχουν δημοσιευθή. 52 Χ. Γ. ΠΑΤΡΙΝΕΛΗΣ ρόμενα σε εμπιστευτική αποστολή των «στρατηγών» Γεωργ. Βάγια και Αναστ. Σπάχου στην 'Τδρα. 50. Διαμαντή, "Απαντα, σ. 149: επιστολή του Αθαν. Ψαλίδα (από Κέρκυρα, ) προς τον Καποδίστρια, με την οποία συνιστά στον Κυβερνήτη διαφόρους συγγενείς του' μεταξύ αυτών και ο γνναικάδερ.φός /ιον "Αναστάσιος Σπάχος, όπου άπα την Όλλάνδαν ήλθε, φρόνιμος και πολύγλωσσος. Παρακαλώ να είναι εις τον ήσκιον σας και εΰνοιάν σας. Αυτόθι, σ. 158, επιστολή ΙΙέτρου Μ. Ψαλίδα (από Αίγινα, ) προς τον θείο του Αθαν. Ψαλίδα (στη Λευκάδα): Ό κύριος Σπάχος μανθάνομεν εδώ... δτι είναι καλά... τώρα τον εχομεν εις την μέσην και ίσως αντον τον έχετε σιμώτερα. Γράψτε τον κατ' ενθεΐαν εις την δεύτερον χιλιαρχίαν τον Χριστοδον?.ον Χατζη-Πέτρον και το λαμβάνει' πρβλ. αυτόθι, σ. 157: επιστολή του αυτού προς τον αυτόν (από Αίγινα, ). Εδώ διαφέρουν όσα γράφει ο ΙΙαπαδόπουλος-Βρετός για τον Σπυρίδωνα Σπάχο, ότι δηλαδή ο Καποδίστριας τον διόρισε όχι σε στρατιωτική θέση, αλλά ταμία στο Νεόκαστρο, όπου και πέθανε. Ο Βέης πάντοος σημειώνει σχετικά ((("Ερευνες», σ. 33* σημ. 4): «ΙΙρόχειρα ψαξίματα μου στο Νιόκαστρο για τον ταμία Σπυρ. Σπάχο είχανε αρνητικά αποτελέσματα». 51. Βλ. παραπάνω, σημ. 46. Για τη γλο^σσομάθεια του Σπάχου βλ. σημ. 50. Ο Ν. Α. Βέης (αΐ'τόθι) κατείχε αντίγραφο των 'Ιαμβικών τετραστίχων κατά τον προδότον [του Ρήγα] Λημητρίον ΟΙκονόμου. Στο τέλος του αντιγράφου η σημείωση: Και τόδε συν τοις άλλοις 'Αναστασίου Σπάχον εις μνημόσννον φιλίας' Πέτρος Πάνον. Για τον Δ. Οικονόμου γίνεται λόγος και στην 'Κλληνικη Νομαρχία (έκδ. Βαλέτα), σ Για τις δύο επιστολές βλ. παραπάνω σημ. 44 και 45. II τρίτη δημοσιεύεται από τον Κ. Διαμαντή, "Απαντα, σ Απευθύνεται στην Αικατερίνη Ψαλίδα (στην Κέρκυρα) και χρονολογείται από Άμστερνταμ, Στην επιστολή αυτή και η ενδιαφέρουσα πληροφορία:... επειδή εξενιτενθην δέκα εξ χρονών...