Προσαρμοζόμενη Υποστήριξη Συνεργασίας με έμφαση σε θέματα Επιχειρηματολογίας και Οπτικής Αναπαράστασης

Transcript

1 Προσαρμοζόμενη Υποστήριξη Συνεργασίας με έμφαση σε θέματα Επιχειρηματολογίας και Οπτικής Αναπαράστασης Γιώργος Γκότσης Τμήμα Μηχανολόγων και Αεροναυπηγών Μηχανικών Πανεπιστήμιο Πατρών Πάτρα Διδακτορική Διατριβή 7 Ιουλίου 2011

2 ii

3 Στους γονείς μου

4 ii

5 Ευχαριστίες Ευχαριστώ τον επιβλέποντα του διδακτορικού μου Καθηγητή Νίκο Καρακαπιλίδη για την πολύπλευρη καθοδήγηση και συμπαράσταση. Η επαφή μου μαζί του ήταν καθοριστική τόσο στον προσδιορισμό του αντικειμένου όσο και στη μεθοδολογία της έρευνάς μου. Αισθάνομαι τυχερός και ευγνωμοσύνη για όσα μου προσέφερε. Σημαντική ήταν η συνεισφορά των μελών της τριμελούς αλλά και των μελών της επταμελούς επιτροπής για τα σχόλια και τις παρατηρήσεις. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον Επίκουρο Καθηγητή Χρήστο Μακρή, μέλος της τριμελούς επιτροπής, με τον οποίο είχα την τύχη να αναπτύξουμε ερευνητική δραστηριότητα και με βοήθησε στην περαιτέρω ενίσχυση της δουλειάς μου. Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου συνεργάστηκα, μοιράστηκα γνώσεις και ιδέες οι οποίες επηρέασαν τις σπουδές μου. Αρχικά στο ΕΑΙΤΥ, με τη συνεργασία με τους Δρ. Νίκο Καρούσο, το Λέκτορα και μέλος της επταμελούς Μανώλη Τζαγκαράκη, τη Δρ. Χριστίνα Ευαγγέλου και τα υπόλοιπα μέλη του τομέα e-learning. Στη συνέχεια, στον τομέα Διοίκησης και Οργάνωσης του τμήματος, μοιράστηκα προσωπικές στιγμές και ανησυχίες με τους Δρ. Κατερίνα Φουντουλάκη, Ηλία Σπυρόπουλο και τους υπόλοιπους μεταπτυχιακούς φοιτητές. Η έναρξη του διδακτορικού μου συνέπεσε με τη γνωριμία μου με την Ελευθερία. Στη διάρκεια αυτή, η Ελευθερία με όπλισε με υπομονή, μου συμπαραστάθηκε και έζησε όλες τις φάσεις της προσπάθειάς μου. Σε προσωπικό επίπεδο, η συνεισφορά της ήταν καθοριστική και για αυτό την ευχαριστώ. Τέλος, αισθάνομαι την ανάγκη να αναφερθώ στην οικογένειά μου για την αμέριστη υλική αλλά κυρίως ψυχολογική υποστήριξη. Σημαντικό μερίδιο επίσης κατέχουν οι φίλοι μου, των οποίων τα ονόματα δεν αναφέρονται, αλλά κατέχουν σταθερή θέση στην καρδιά μου.

6 iv

7 Λίστα δημοσιεύσεων Κεφάλαια σε βιβλία Nikos Karacapilidis, Manolis Tzagarakis, Nikos Karousos, George Gkotsis, Vassilis Kallistros, Spyros Christodoulou, Christos Mettouris και Dora Nousia (2011). Addressing Contemporary Challenges in Cognitively-Complex Collaboration with CoPe_it! Στο: Dynamic Advancements in Teaching and Learning Based Technologies: New Concepts. Επιμέλεια υπό Mahesh Raisinghani Eugenia M. W. Ng Nikos Karacapilidis. IGI Global, σσ George Gkotsis και Nikos Tsirakis (2010). Mining Unnoticed Knowledge in Collaboration Support Systems. Στο: Web-Based Learning Solutions for Communities of Practice: Developing Virtual Environments for Social and Pedagogical Advancement, σσ Christina E. Evangelou, Manolis Tzagarakis, Nikos Karousos, George Gkotsis και Dora Nousia (2010). Personalization Services for Online Collaboration and Learning. Στο: Solutions and Innovations in Web-based Technologies for Augmented Learning: Improved Platforms, Tools, and Applications, σσ Δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά George Gkotsis και Nikos Karacapilidis (2011). A computational model for the identification and assessment of structural similarities in argumentative discourses. Στο: Journal of Intelligent Information Systems (submitted). George Gkotsis, Nikos Karacapilidis και Nikos Tsirakis (2011). On the exploitation of relationships in online communities of practice. Στο: Int. J. Collaborative Enterprise 2 (1), v

8 σσ Nikos Karacapilidis, Manolis Tzagarakis, Nikos Karousos, George Gkotsis, Vassilis Kallistros, Spyros Christodoulou, Christos Mettouris και Dora Nousia (2009b). Tackling cognitively-complex collaboration with CoPe_it! Στο: International Journal of Web-Based Learning and Teaching Technologies 4 (3), σσ Christina E. Evangelou, Manolis Tzagarakis, Nikos Karousos και George Gkotsis (2007). Augmenting Collaboration with Personalization Services. Στο: International Journal of Web-Based Learning and Teaching Technologies 2 (3), σσ Δημοσιεύσεις σε συλλογικούς τόμους και πρακτικά διεθνών συνεδρίων (δημοσίευση μετά από κρίση στο πλήρες κείμενο της εργασίας) George Gkotsis, Nikos Karacapilidis, Costas P. Pappis και Nikos Tsirakis (Οκτ. 2010). Towards a meaningful exploitation of important relationships among community members and collaboration assets. Στο: Proceedings of the IADIS International Conference WWW/Internet Επιμέλεια υπό P. Isaias B. White και D. Andone. Timisoara, Romania, σσ George Gkotsis και Nikos Karacapilidis (Απρ. 2010). On the Exploration and Exploitation of Structural Similarities in Argumentative Discourses. Στο: Proceedings of the 6th International Conference on Web Information Systems and Technologies. Επιμέλεια υπό Joaquim Filipe and José Cordeiro. Valencia, Spain: INSTICC Press, σσ Nikos Karacapilidis, Manolis Tzagarakis, Nikos Karousos, George Gkotsis, Vassilis Kallistros, Spyros Christodoulou, Christos Mettouris και Dora Nousia (2009a). CoPe_it! - Supporting collaboration, enhancing learning. Στο: Proceedings of the 2009 International Conference on Information Resources Management. Επιμέλεια υπό S. Conger G. Ditsa και L. Janczewski. Al Ain, UAE, CD ROM version (paper #11). Manolis Tzagarakis, George Gkotsis, Markos Hatzitaskos, Nikos Karousos και Nikos Karacapilidis (Ιούν. 2009). CoPe_it!: argumentative collaboration towards learning. Στο: Proceedings of the 9th international conference on Computer supported collaborative learning-volume 2. Επιμέλεια υπό D. Suthers A. Dimitracopoulou vi

9 C. O Malley και P. Reimann. International Society of the Learning Sciences (Best Technology Design Award Nominee). Rhodes, Greece, σσ Manolis Tzagarakis, Nikos Karousos, George Gkotsis, Vassilis Kallistros, Spyros Christodoulou, Christos Mettouris, Panagiotis Kyriakou και Dora Nousia (2007). From Collecting to Deciding : Facilitating the Emergence of Decisions in Argumentative Collaboration. Στο: Proceedings of the 2nd International Workshop on Building Technology Enhanced Learning Solutions for Communities of Practice N. Karacapilidis, F. V. Assche, σσ Christina E. Evangelou, Nikos Karousos, Manolis Tzagarakis, George Gkotsis και Dora Nousia (2006b). Personalization Services in Argumentation Tools: a Catalyst for Learning. Στο: Innovative Approaches for Learning and Knowledge Sharing, EC-TEL 2006 Workshops Proceedings. Επιμέλεια υπό P. Scott E. Tomadaki, σσ Christina E. Evangelou, Nikos Karacapilidis, George Gkotsis, Manolis Tzagarakis και Nikos Karousos (Δεκ. 2006a). Enhancing Knowledge Sharing within Communities of Practice: An ICT Framework. Στο: 3rd Asia-Pacific International Conference on Knowledge Management. Hong Kong, CD ROM version. George Gkotsis, Christina Evangelou, Nikos Karacapilidis και Manolis Tzagarakis (Οκτ. 2006). Building collaborative knowledge-based systems: A Web engineering approach. Στο: Proceedings of the IADIS International Conference WWW/Internet Murcia, Spain, σσ Επίδειξη λογισμικού σε διεθνές συνέδριο Nikos Karacapilidis, Manolis Tzagarakis, Nikos Karousos, George Gkotsis, Vassilis Kallistros, Spyros Christodoulou, Dora Nousia, Christos Mettouris και Panagiotis Kyriakou (2008). CoPe_it! - An incremental formalization approach to support argumentative collaboration. Στο: System Demonstration in 18th European Conference on Artificial Intelligence. vii

10 viii

11 Περίληψη H παρούσα διδακτορική διατριβή αφορά στην ανάπτυξη καινοτόμων λύσεων για σύγχρονα, βασισμένα στη γνώση, Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας. Η προτεινόμενη προσέγγιση εστιάζει στο μοντέλο αναπαράστασης της συνεργασίας, καθώς και στο μοντέλο επιχειρηματολογίας που υιοθετείται κατά περίπτωση. Σε πρακτικό επίπεδο, αναπτύχθηκε και προτάθηκε ένα σύστημα υποστήριξης συνεργασίας, του οποίου η καινοτομία έγκειται στην ικανότητα δυναμικής προσαρμογής και απεικόνισης μιας συνεργασίας. Το σύστημα αυτό επιτρέπει την ελεύθερη, μηχανικά υποστηριζόμενη μετάβαση και εναλλαγή περιβαλλόντων συνεργασίας, όπου οι οντότητες, οι πράξεις και οι παρεχόμενοι μηχανισμοί προσαρμόζονται στις απαιτήσεις της τρέχουσας αναπαράστασης. Σε θεωρητικό επίπεδο, η επιχειρηματολογία εξετάζεται ως μια συγκεκριμένη λειτουργία συνεργασίας και διεξάγεται μελέτη σχετικά με τα διαφορετικά μοντέλα επιχειρηματολογίας. Στο πλαίσιο της μελέτης αυτής, αναδείχθηκε και προτάθηκε η αξία της σύνθεσης και συσχέτισης μεταξύ επιχειρημάτων ως μια δομή που φέρει συγκεκριμένη σημασία και αποτελεί αντικείμενο αξιοποίησης. Έτσι, η διατριβή επεκτείνει ένα γενικό μοντέλο επιχειρηματολογίας, το οποίο αρχικά ανάγεται και αναλύεται σε ένα γραφοθεωρητικό μοντέλο, ώστε να περιγραφεί ένας αποδοτικός τρόπος αξιοποίησης τέτοιων δομών σε υπολογιστικό επίπεδο. Τέλος, έχοντας αναγνωρίσει την κοινωνική διάσταση της συνεργασίας αλλά και τα κενά στα αντίστοιχα συστήματα, η διατριβή προτείνει ένα πλαίσιο που εκμεταλλεύεται τα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες των συστημάτων συνεργασίας, προκειμένου να εκμεταλευτεί το σχηματισμό ομάδων χρηστών σε μια κοινότητα.

12 x

13 Abstract is thesis concerns the development of innovative solutions for modern, knowledge-based Collaboration Support Systems. e proposed approach focuses on the representation model of collaboration, and the argumentation model adopted for various cases. On a practical level, a collaboration support system was developed and proposed. Its innovation lies in the ability to adapt and visualize a collaborative session; the system allows the arbitrary, machine supported transition and switch between environments, where entities, actions and the provided mechanisms adapt in order to meet the needs of the current representation. On a theoretical level, argumentation is considered as a particular mode of collaboration and a study is conducted on different argumentation models. In this study, the value of the composition and the inter-association between arguments is explored, as a structure that carries specific semantics and constitutes an asset under exploitation. us, the thesis extends a general argumentation model, which is initially reduced and analyzed as a graph-theoretic model, in order to describe an effective way of assessing such structures on a computational level. Finally, having recognized the social aspects of collaboration as well as the limitations in respective systems, the thesis proposes a framework that exploits the characteristics of collaboration support systems, in order to take advantage of the formation of user groups in a community.

14 xii

15 Περιεχόμενα 1 Εισαγωγή Γενικά Αντικείμενο Συμβολή Μεθοδολογία Διάρθρωση Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής Εισαγωγή Διαχείριση Γνώσης Γενικό μοντέλο Διαχείρισης Γνώσης Η Διαχείριση Γνώσης ως πεδίο των Πληροφοριακών Συστημάτων Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης Κατηγορίες Συστημάτων Διαχείρισης Γνώσης Τεχνολογίες και εφαρμογές Συστημάτων Διαχείρισης Γνώσης Εργαλεία ανακάλυψης και δημιουργίας γνώσης Συστήματα κωδικοποίησης και αποθήκευσης γνώσης Συστήματα διάδοσης και διαμοιρασμού της γνώσης Προβλήματα και κενά Κοινότητες Πρακτικής Περιγραφή Διαφορές μεταξύ των Κοινοτήτων Πρακτικής και άλλων οργανωσιακών δομών Η εξέλιξη μιας Κοινότητας Πρακτικής Οι online Κοινότητες Πρακτικής xiii

16 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Διαφορές μεταξύ online και παραδοσιακών Κοινοτήτων Πρακτικής Σύνοψη Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Εισαγωγή Επιχείρημα και σχήμα επιχειρηματολογίας Διάλογος και αναιρέσιμη επιχειρηματολογία Συνεργασία Ηλεκτρονική συνεργασία Η οπτική αναπαράσταση ως κυρίαρχη μέθοδος απεικόνισης της επιχειρηματολογίας Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Η πρώτη γενιά Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Η δεύτερη γενιά Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Η τρίτη γενιά Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Συγκριτική θεώρηση Σύνοψη Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας Εισαγωγή Απαιτήσεις και επιδιώξεις Η προτεινόμενη προσέγγιση Βαθμιαία τυποποίηση Οπτική αναπαράσταση και αιτιολόγηση Δυναμική επεξεργασία πληροφορίας Αξιοποίηση υφιστάμενων πόρων Ανάλυση κοινωνικής δικτύωσης Αναπαράσταση γνώσης και επιχειρημάτων Χρήση του CoPe_it! Αξιολόγηση Σύνοψη xiv

17 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 5 Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση Εισαγωγή Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας Εισαγωγή Υφιστάμενες προσεγγίσεις Η προτεινόμενη προσέγγιση Ορισμός τιμής κόμβου Ομοιότητα κόμβου για βαθμό Ομοιότητα συνόλων κορυφών Υπολογισμός ομοιότητας Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Ομοιότητα και ισοδυναμία μεταξύ Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Παράδειγμα Εκμετάλλευση Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Περίπτωση 1: Εύρεση συγκεκριμένων Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Περίπτωση 2: Εξόρυξη απαρατήρητων ακολουθιών Αξιολόγηση Συζήτηση Προτεινόμενο πλαίσιο αξιοποίησης σχέσεων κοινωνικής δικτύωσης Συναφείς προσεγγίσεις Εξόρυξη κρυφής γνώσης Ομαδοποίηση Ανάλυση Κοινωνικής Δικτύωσης Συζήτηση Σύνοψη Σύνοψη Σύνοψη Συμπεράσματα Συμβολή Μελλοντικές ερευνητικές κατευθύνσεις Βιβλιογραφία 159 xv

18 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Παραρτήματα 181 Αʹ Η ανάπτυξη του CoPe_it! 181 Βʹ Άγνοια και προκαταλήψεις 189 Γʹ Μετρικές Ανάλυσης Κοινωνικής Δικτύωσης 193 Δʹ Σύνθετα και ασαφή προβλήματα 195 xvi

19 Κατάλογος σχημάτων 2.1 Η σπείρα δημιουργίας και μεταφοράς γνώσης (Πηγή: Nonaka 1994) Γενικό μοντέλο Διαχείρισης Γνώσης (Πηγή: Demarest 1997) Η ιεραρχία της πληροφορίας (Πηγή: Barabba και Zaltman 1991, Haeckel και Nolan 1993) Το μοντέλο DIKT (Πηγή: Beckett κ.ά. 2000, Newman 1997) Ένα μοντέλο διάκρισης τεχνολογικών επιπέδων των Συστημάτων Διαχείρισης Γνώσης (Πηγή: Gallupe 2001) Κατηγορίες εφαρμογών Διαχείρισης Γνώσης (Πηγή: Lawton 2001) Τα εργαλεία μιας Κοινότητας Πρακτικής (Πηγή: Wenger 2001) Το μοντέλο επιχειρήματος του Toulmin (Πηγή: Toulmin 1958) Αιτιολόγηση και διάλογος (Πηγή: Walton 1990, Norman και Reed 2003) Διαφορετικές περιπτώσεις συνεργασίας Στιγμιότυπο του Notecards (Πηγή: Halasz κ.ά. 1987) Στιγμιότυπο του gibis (Πηγή: Conklin και Begeman 1988) Στιγμιότυπο του Belvedere (Πηγή: Suthers κ.ά. 1995) Στιγμιότυπο του SIBYL (Πηγή: Lee 1990) Στιγμιότυπο του Aquanet (Πηγή: Marshall κ.ά. 1991) Στιγμιότυπο του CTP (Πηγή: Andriessen κ.ά. 1996) Στιγμιότυπο του CLARE (Πηγή: Wan και Johnson 1994) Στιγμιότυπο του Convince Me (Πηγή: Schank και Ranney 1995) Στιγμιότυπο του SenseMaker (Πηγή: Bell 1997) Στιγμιότυπο του Hermes (Πηγή: Karacapilidis και Papadias 2001) Στιγμιότυπο του συστήματος Athena (Πηγή: Rolf και Magnusson 2002) Στιγμιότυπο του συστήματος Reason!Able (Πηγή: Gelder 2002) xvii

20 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ 3.16 Στιγμιότυπο του ArguMed (Πηγή: Verheij 2003) Στιγμιότυπο του QuestMap (Πηγή: Carr και Anderson 2001) Στιγμιότυπο του Araucaria (Πηγή: Reed και Rowe 2004) Στιγμιότυπο του Compendium (Πηγή: Buckingham Shum κ.ά. 2006) Στιγμιότυπο του ClaiMaker (Πηγή: Buckingham Shum κ.ά. 2007) Στιγμιότυπο του ClaimSpotter (Πηγή: Sereno κ.ά. 2007) Στιγμιότυπο του Rationale (Πηγή: Van Gelder 2007) Στιγμιότυπο του ilogos (Πηγή: Easterday κ.ά. 2006) Στιγμιότυπο του DREW (Πηγή: Baker κ.ά. 2003) Στιγμιότυπο του PARMENIDES (Πηγή: Cartwright και Atkinson 2009) Στιγμιότυπο του TruthMapping Στιγμιότυπο του Collaboratorium (Πηγή: Klein κ.ά. 2006) Στιγμιότυπο του DebatePedia Στιγμιότυπο του Cohere (Πηγή: Buckingham Shum 2008) Στιγμιότυπο του DebateGraph Προσεγγίσεις μοντελοποίησης για ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων (Πηγή: Pidd 2004) Η προτεινόμενη προσέγγιση βαθμιαίας τυποποίησης Ένα από τα πρώτα στιγμιότυπα της συνεργασίας Στιγμιότυπο κατά τη μετάβαση στην τυποποιημένη προβολή Στιγμιότυπο της συνεργασίας με έντονη παρουσία πληροφορίας Στιγμιότυπο φιλτραρισμένης προβολής Ένα στιγμιότυπο τυποποιημένης προβολής της συνεργασίας Το φαινόμενο του ισομορφισμού στις Ακολουθίες Επιχειρηματολογίας Ένα παράδειγμα σύγκρισης δύο Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Το δέντρο συσχέτισης των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας του Σχήματος Κατευθυνόμενος γράφος των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας του Σχήματος Δέντρα συσχέτισης διαφορετικών Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Ακολουθίες Επιχειρηματολογίας που εκφράζουν αποδοχή και απόρριψη Βʹ.1 Η ταξινόμηση Άγνοιας του Smithson (1989) Βʹ.2 Η ταξινόμηση των Προκαταλήψεων (Πηγή: Montier 2002) xviii

21 Κατάλογος πινάκων 2.1 Ενδεικτικοί ορισμοί της έννοιας της Γνώσης Ορισμοί της Διαχείρισης Γνώσης (Πηγή: Hlupic κ.ά. 2002) Προοπτικές της Γνώσης και οι επιπτώσεις τους (Πηγή: Alavi και Leidner 2001) Διαφορές μεταξύ των Κοινοτήτων Πρακτικής και άλλων οργανωσιακών δομών (Πηγή: Wenger κ.ά. 2002) Τα στάδια εξέλιξης μιας Κοινότητας Πρακτικής (Πηγή: Gongla και Rizzuto 2001) Ταξινόμηση τύπων λόγου (Πηγή: Werlich 1976) Τύποι αναίρεσης και το αντίστοιχο παράδειγμα αναίρεσης (Πηγή: Verheij 1996) Τύποι διαλόγου (Πηγή: Walton και Krabbe 1995) Σύνοψη χαρακτηριστικών Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας ανά γενιά Σύνοψη αξιολόγησης Συστημάτων Υποστήριξης Συνεργασίας ανά γενιά Αξιολόγηση Συστημάτων Υποστήριξης Συνεργασίας Στατιστικά στοιχεία χρήσης του CoPe_it! Οι κλίκες των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας A και B του Σχήματος Μέση αξιολόγηση των επιχειρημάτων των ΑΕ A, B και C Μέτρηση ομοιότητας των ΑΕ A, B και C Γʹ.1 Μετρικές κεντρικότητας κορυφής (Brandes και Wagner 2003) xix

22 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ xx

23 1 Εισαγωγή 1.1 Γενικά Σήμερα, ο παγκόσμιος ιστός λειτουργεί ως μια πλατφόρμα διακίνησης δεδομένων, όπου ο διαμοιρασμός γνώσης και η συγχώνευση ιδεών έχει ξεπεράσει κάθε προσδοκία. Από τους χώρους δημόσιας συζήτησης (fora) και τις ηλεκτρονικές λίστες συζητήσεων (newsgroups) έως την πρόσφατη έκρηξη της δημοσιότητας των ιστοτόπων κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. Facebook¹, Twitter², LinkedIn³), είναι αναμφισβήτητη η δυνατότητα που παρέχει το διαδίκτυο για την εξυπηρέτηση πολλών και διαφορετικών αναγκών επικοινωνίας και ενημέρωσης. Σε ό,τι αφορά την ανταλλαγή και διαχείριση γνώσης, εκτός από τα παραδοσιακά ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας ( , σύγχρονη επικοινωνία μέσω chat), ένα σύνολο από συστήματα αναπτύσσονται αποσκοπώντας στη δημιουργία μιας βάσης γνώσης. Σε σχέση με τα νέα χαρακτηριστικά που περιλαμβάνουν οι νέες τεχνολογίες, την αποδοχή και τις πραγματικές ανάγκες που ικανοποιούν σε οικουμενικό επίπεδο, ενδεικτικά αναφέρονται τα παρακάτω παραδείγματα: Πολιτική Ο Λευκός Οίκος δημιούργησε έναν ιστοτόπο⁴ όπου δεκάδες χιλιάδες ιδέες, ψήφοι και σχόλια σχετικά με τη διακυβέρνηση και την κατεύθυνση της πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών έχουν κατατεθεί. Επιστήμες, εκπαίδευση Η online εγκυκλοπαίδεια Wikipedia⁵ αποτελεί προϊόν συλλογικής ¹ ² ³ ⁴ ⁵ 1

24 1. Εισαγωγή προσπάθειας χιλιάδων ανθρώπων και περιέχει τεράστιο όγκο πληροφοριών (περισσότερα από άρθρα στην αγγλική γλώσσα). Οικονομία Η κατασκευάστρια υπολογιστών Dell ανέπτυξε το IdeaStorm⁶, μια πλατφόρμα υποβολής και αξιολόγησης προτάσεων σχετικά με τις μελλοντικές κατευθύνσεις προϊόντων και υπηρεσιών που πρέπει να ακολουθήσει ιδέες και περισσότερες από αξιολογήσεις και σχόλια έχουν κατατεθεί. Καινοτομία Η εταιρεία Google δημιούργησε το Project ⁷ ζητώντας από τους επισκέπτες να καταθέσουν ιδέες που θα μπορούσαν να αλλάξουν τον κόσμο. Άνθρωποι από 170 διαφορετικές χώρες υπέβαλαν ιδέες και οι 16 καλύτερες επιλέχθηκαν και χρηματοδοτήθηκαν με 10 εκατομμύρια δολάρια. Τεχνολογία Ένα δίκτυο από ιστοτόπους βασισμένους στην τεχνολογία Stack Exchange⁸ δημιουργήθηκε με σκοπό τη συγκέντρωση ερωτήσεων και απαντήσεων σχετικά με θέματα προγραμματισμού και τεχνολογίας γενικότερα. Σε λιγότερο από 2 χρόνια, χρήστες έχουν γίνει μέλη σε αυτό το δίκτυο και 1,2 εκατομμύρια ερωτήσεις έχουν απαντηθεί. Η δυνατότητα εκμετάλλευσης της πληροφορίας με ψηφιακά μέσα δεν εμφανίζεται αποκλειστικά σε θέματα γενικού σκοπού. Η βιομηχανία ήταν η πρώτη που αναγνώρισε το συγκριτικό πλεονέκτημα που παρέχει η ανάπτυξη συστημάτων διαχείρισης γνώσης. Τα έμπειρα συστήματα (expert systems) αποτέλεσαν τα πρώτα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης, στα οποία γινόταν αποθήκευση γνώσης και μέσω διαδοχικών ερωτημάτων βοηθούσαν τον χρήστη να καταλήξει σε μια αξιοποιήσιμη πρόταση ή να λάβει μια απόφαση (Darlington 2000). Αργότερα, τα συστήματα αυτά εξελίχθηκαν, εκμεταλλεύτηκαν τη συλλογική φύση της εργασίας και βρήκαν εφαρμογή σε κάθε πτυχή μιας εταιρικής δραστηριότητας (π.χ. η κατασκευάστρια αυτοκινήτων Chrysler εκμεταλλευόμενη αποδοτικά τη μεταφορά τεχνογνωσίας μεταξύ των εργαζομένων κατάφερε να μειώσει δραστικά τον κύκλο ανάπτυξης ενός καινούριου μοντέλου, Wenger κ.ά. 2002). Στην εκπαίδευση, τόσο στην παραδοσιακή όσο και στην εξ αποστάσεως, ψηφιακά εργαλεία μάθησης προσανατολίστηκαν στην παροχή ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος παρουσίασης του περιεχομένου, εξέτασης των γνώσεων των μαθητών και οργάνωσης της εκπαιδευτικής διαδικασίας, παρακάμπτοντας τους φυσικούς φραγμούς και ενισχύοντας το διδακτικό έργο (Scardamalia και Bereiter 1993). Στην Ιατρική, τα σύγχρονα συστήματα βοηθούν το προσωπικό να βελτιώσει τις ⁶ ⁷ ⁸ 2

25 1.1 Γενικά διαγνώσεις στους ασθενείς και να αποφεύγει λάθη συνταγογράφησης (Davenport και Glaser 2002). Στη Νομική, έχουν αναπτυχθεί εργαλεία που επιτρέπουν την αποδοτική τεκμηρίωση των νομικών επιχειρημάτων και της νομολογίας (Prakken 1997). Στις επιστήμες γενικότερα, κοινότητες ερευνητών ανατρέχουν σε βιβλιογραφικές βάσεις δεδομένων, συνεργάζονται απομακρυσμένα ανταλλάσσοντας πολύτιμη εμπειρία, αναπτύσσουν από κοινού λογισμικό ελεύθερου και ανοιχτού κώδικα, μοιράζονται σχετικούς πόρους, όπως η υποδομή υπερ-υπολογιστών (grids) (π.χ. EGEE⁹), βάσεις γενετικού υλικού όπως η GenBank¹⁰, ο Μεγάλος Επιταχυντής Αδρονίων (LHC)¹¹ του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Έρευνας Στοιχειωδών Σωματιδίων (CERN) και η επιστημονική ανακάλυψη αποτελεί προϊόν μιας κουλτούρας ανοιχτότητας (openness). Παρόλα αυτά, υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι τα τεχνολογικά μέσα έχουν αρκετό δρόμο να διανύσουν. Το ψηφιακό μέσο, όντας από τη φύση του εύκολα επεξεργάσιμο και αναπαραγώγιμο μεταδίδεται ανεξέλεγκτα χάνοντας τη συνάφεια και αξιοπιστία του και παραβιάζοντας πολλές φορές τις αρχές της ιδιωτικότητας. Χαρακτηριστικό φαινόμενο αποτελεί η ύπαρξη πολλών και συχνά αντικρουόμενων πληροφοριών σχετικά με ένα γεγονός ή μια μαρτυρία, φαινόμενο που καταλήγει στη δημιουργία ψηφιακών σκουπιδότοπων (digital junkyards) (McDermott 1999). Επιπλέον, ο σύγχρονος χρήστης δεν διαθέτει κάποια συγκεκριμένη μεθοδολογία ή εργαλείο που να επιτρέπει το φιλτράρισμα, τη σύγκριση και την κριτική θεώρηση των πηγών πληροφόρησης (Yang κ.ά. 2000). Σε όλα τα παραπάνω προστίθεται και το γεγονός ότι η πληροφορία ενδέχεται να παρουσιαστεί πολλές φορές αδόμητη, σε διαφορετικές μορφές, αλλά και ελλιπής, με αποτέλεσμα να απαιτείται επίπονη εργασία από τη μεριά του χρήστη προκειμένου να εξαγάγει κάποιο συμπέρασμα. Αλλά ακόμα και στις περιπτώσεις που ένας συλλογισμός ή ένα σύνολο γνώσεων τυγχάνουν της αποδοχής ενός χρήστη, η πλειοψηφία των σύγχρονων συστημάτων σπάνια προβλέπει μηχανισμούς ανάλυσης, εκλέπτυνσης, διάδοσης και επαναχρησιμοποίησης της γνώσης αυτής. Έτσι, αν και η παγκοσμιοποίηση και οι νέες τεχνολογίες κατάφεραν να ξεπεράσουν τους παραδοσιακούς φραγμούς, καινούρια εμπόδια που σχετίζονται με την επεξεργασία της πληροφορίας εμφανίζονται στους πολίτες του διαδικτύου. Δεν είναι υπερβολή να ισχυριστεί κάποιος ότι ενώ στα πρώτα στάδια της Κοινωνίας της Πληροφορίας η πρωταρχική έγνοια του εργάτη γνώσης ήταν η πρόσβαση στην πληροφορία και η αυτοτελής παραγωγή γνώσης, σήμερα η πρόκληση δεν είναι η αύξηση της κυκλοφορίας της πληροφορίας, αλλά η ⁹ ¹⁰ ¹¹ 3

26 1. Εισαγωγή παροχή ενός κατάλληλου περιβάλλοντος που να ευνοεί την κριτική σκέψη και τη διαχείριση της δυναμικής φύσης της γνώσης. 1.2 Αντικείμενο Αντικείμενο της διατριβής αποτελεί η μελέτη των συστημάτων υποστήριξης συνεργασίας, με έμφαση σε θέματα επιχειρηματολογίας και οπτικής αναπαράστασης. Πιο συγκεκριμένα, η διατριβή εξετάζει ένα σύγχρονο περιβάλλον συνεργασίας, που περιλαμβάνει μέλη μιας online κοινότητας, η οποία συνεργάζεται προκειμένου να συγκεντρώσει, να συνθέσει, να αναπαράγει και τελικά να διαχειριστεί την κοινή μεταξύ τους γνώση. Προκειμένου να επιτευχθούν τα παραπάνω, εξετάζεται η έννοια της διαχείρισης γνώσης και η επιχειρηματολογία ως μια μεθοδολογία ανάλυσης και κατοχύρωσης της γνώσης από τη σκοπιά της Πληροφορικής. Διαπιστώνεται η ανάγκη για διαφοροποίηση των συστημάτων διαχείρισης γνώσης από τα παραδοσιακά πληροφοριακά συστήματα, ενώ παράλληλα ανθρώπινοι παράμετροι όπως η ομοφωνία, η αντιφωνία και τα σφάλματα λαμβάνονται υπόψιν σε σχέση με τις διαδικασίες που τα συστήματα αυτά υποστηρίζουν. Η επιχειρηματολογία είναι μια μορφή αιτιολόγησης που πηγάζει από τη Λογική. Η Λογική, η οποία αποτελεί σημαντικό σταθμό για την ανθρωπότητα, στοχεύει στην εξέταση των γεγονότων και της αλήθειας γενικότερα και βασίζεται στην πίστη ότι η γνώση μπορεί να ανακαλυφθεί μέσω της δοκιμής και του σφάλματος, της τεκμηρίωσης και απόδειξης και της αιτιοκρατικής σχέσης που σε κάθε περίπτωση δεσπόζει. Διακρίνεται σε άτυπη (informal) και τυπική (formal). Η άτυπη λογική μελετά επιχειρήματα διατυπωμένα στη φυσική γλώσσα, ενώ η τυπική εκφράζεται μέσω αφηρημένων μοντέλων ακολουθώντας αυστηρούς κανόνες. Έτσι, ενώ η άτυπη λογική εμφανίζεται κατά κύριο λόγο στην ομιλία και κυρίως στο διάλογο, η τυπική λογική χρησιμοποιεί τη μαθηματική σκέψη και ανάλυση. Κοινό παράγοντα όμως αποτελεί η αναζήτηση της αιτιολόγησης (ή πιο τυπικά της απόδειξης) ενός ισχυρισμού. Στην άτυπη λογική κεντρικό ρόλο επιτελεί ο επιχειρηματολογικός λόγος ως ο σύνθετος λόγος, που αποτελείται από ένα σύνολο δηλώσεων που αποσκοπούν να τεκμηριώσουν ή να αντικρούσουν μια άποψη και ο οποίος στοχεύει να πείσει ένα λογικό κριτή, ο οποίος αντιδρά με αιτιολόγηση, στην αποδοχή ή στην απόρριψη της άποψης αυτής (Van Eemeren κ.ά. 2002). Δομικό στοιχείο του λόγου αυτού αποτελεί το επιχείρημα, το οποίο επιχειρεί να καταρρίψει ή να υπερασπιστεί άλλα επιχειρήματα. Με τη μελέτη της αντίστοιχης βιβλιογραφίας, αναγνωρίζεται ως κρίσιμη παράμετρος στην υποστήριξη της διαχείρισης γνώσης η κοινωνική διάσταση της διάδοσης και επεξεργασίας της 4

27 1.3 Συμβολή πληροφορίας. Επιχειρώντας την αναγνώριση των διαφορών ανάμεσα στα δεδομένα, στην πληροφορία και στη γνώση, η διατριβή περιγράφει αναλυτικά τα στάδια εξέλιξης μιας Κοινότητας Πρακτικής, δηλαδή μιας κοινότητας που αποτελείται από ομάδες ατόμων που μοιράζονται ανησυχίες, ένα σύνολο προβλημάτων ή ένα πάθος για κάποιο θέμα και που εμβαθύνουν τη γνώση και την επιδεξιότητά τους σε αυτή την περιοχή μέσω της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ατόμων σε διαρκή βάση (Wenger κ.ά. 2002). Στο πλαίσιο μιας τέτοιας κοινότητας, η διατριβή επικεντρώνεται σε θέματα συνεργασίας και από κοινού επιχειρηματολογίας. Περιγράφει δηλαδή τη διαβούλευση, μέσω της ανταλλαγής ιδεών και επιχειρημάτων, ως μια εκδήλωση κοινωνικής πρακτικής, όπου ο διάλογος διευκολύνει το διαμοιρασμό διαφορετικών απόψεων, τη συγχώνευση διαφόρων ιδεών και το χτίσιμο γνώσης. Έχοντας εξετάσει συναφείς προσεγγίσεις, υπογραμμίζεται η αξία της επιλογής ενός κατάλληλου μοντέλου (και κατά συνέπεια εργαλείου) αναπαράστασης γνώσης και επιχειρημάτων. Ένα εργαλείο αναπαράστασης είναι μια κατασκευή με την οποία οι χρήστες κατασκευάζουν, εξετάζουν και χειρίζονται εξωτερικές αναπαραστάσεις της γνώσης τους (Suthers 1999b). Στην περίπτωση της επιχειρηματολογίας, ένα μοντέλο αναφέρεται στις παρεχόμενες οντότητες, στους κανόνες συσχέτισης μεταξύ των οντοτήτων αυτών αλλά και στους μηχανισμούς εξαγωγής συμπερασμάτων. Διαπιστώνεται ότι η επιλογή μιας συγκεκριμένης αναπαράστασης δεν αποτελεί ένα απλό ζητούμενο που σχετίζεται με λόγους αισθητικούς, ευχρηστίας ή λειτουργικότητας, αλλά συνδέεται άμεσα με τη μεθοδολογία ανάλυσης του προβλήματος που απασχολεί τους χρήστες. Επιπλέον, έχοντας μελετήσει τα σύγχρονα συστήματα υποστήριξης επιχειρηματολογίας και συνεργασίας, καθώς και τα μοντέλα στα οποία αυτά στηρίζονται, η διατριβή εξετάζει τρόπους με τους οποίους είναι δυνατή η ανάλυση μιας συνεργασίας, αξιοποιώντας την εξέλιξη ενός διαλόγου, τις αξιολογήσεις των χρηστών και τους δεσμούς ανάμεσα στα μέλη μιας κοινότητας. 1.3 Συμβολή Έχοντας προσδιορίσει το αντικείμενο και τον στόχο της, η διατριβή επιτυγχάνει την περιγραφή των χαρακτηριστικών και των απαιτήσεων ενός σύγχρονου περιβάλλοντος συνεργασίας τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Σε πρακτικό επίπεδο, μέσω της ανάπτυξης ενός καινοτόμου συστήματος, προτείνεται η παροχή ενός δυναμικά προσαρμοζόμενου περιβάλλοντος αναπαράστασης της συνεργασίας. Το περιβάλλον αυτό επιτρέπει στους συμμετέχοντες να μεταχειρίζονται αντικείμενα γνώσης ανάλογα με το πλαίσιο εξέτασης και το 5

28 1. Εισαγωγή αντικείμενο της δραστηριότητας, ένα χαρακτηριστικό που προσδιορίζεται ως περιβάλλον βαθμιαίας τυποποίησης. Πιο συγκεκριμένα, όταν οι χρήστες επιθυμούν να συγκεντρώσουν πληροφορία, να την οργανώσουν και να την συσχετίσουν, δίνεται έμφαση στην παροχή ενός ευέλικτου και ανεκτικού ως προς τους επιτρεπόμενους τύπους αντικειμένων και πράξεις περιβάλλοντος. Αργότερα και εφόσον επιθυμούν, μπορούν να αξιοποιήσουν τους ήδη υπάρχοντες πόρους προκειμένου να μεταβούν σε ένα περιβάλλον όπου αυστηροί κανόνες επικρατούν, με αντάλλαγμα την παροχή μηχανισμών υποστήριξης της επιχειρηματολογίας και λήψης μιας απόφασης. Έχοντας υπόψιν τα παραπάνω, η διατριβή περιγράφει τα χαρακτηριστικά ενός τέτοιου συστήματος και τεκμηριώνει τα οφέλη από μια τέτοια προσέγγιση. Σε θεωρητικό επίπεδο, η διατριβή προτείνει ένα μοντέλο εκμετάλλευσης του επιχειρηματολογικού λόγου, το οποίο αρχικά προσδιορίζει σύνθετες δομές αιτιολόγησης. Μέσω της χρησιμοποίησης ενός βασικού δομικού στοχείου όπως είναι το επιχείρημα και το οποίο συναντάται σε κάθε τυπικό σύστημα, εξετάζεται κατά πόσο μια κατασκευή επιχειρημάτων μπορεί να αξιοποιηθεί, ώστε να περιγραφούν πιο σύνθετες δομές αιτιολόγησης. Το αποτέλεσμα αυτής της μελέτης είναι η υιοθέτηση της λεγόμενης ακολουθίας επιχειρηματολογίας, ως ένα σύνολο σαφώς ορισμένων, διακριτών επιχειρημάτων συσχετισμένων μεταξύ τους με συγκεκριμένο τρόπο. Η διατριβή τεκμηριώνει την αξία από την ανάδειξη μιας τέτοιας δομής, καθώς μπορεί να εφαρμοστεί σε πλήθος ήδη ανεπτυγμένων συστημάτων και να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο ανάλυσης και γνωστοποίησης καταστάσεων συμφωνίας, κατάρριψης ή αντιφωνίας μιας θέσης, αλλά και να ανιχνεύσει κοινωνικές συμπεριφορές όπως λογομαχίες ή ατέρμονες διαμάχες. Το μοντέλο αυτό ανάγεται και αναλύεται σε ένα γραφοθεωρητικό μοντέλο, ώστε να περιγραφεί ένας αποδοτικός τρόπος αξιοποίησης τέτοιων ακολουθιών σε υπολογιστικό επίπεδο. Επιπλέον, μια ακόμα συμβολή της διατριβής αποτελεί η πρόταση ενός πλαισίου αξιοποίησης σχέσεων κοινωνικής δικτύωσης. Το πλαίσιο αυτό ενσωματώνει τεχνικές από την Εξόρυξη Δεδομένων και την Ανάλυση Κοινωνικής Δικτύωσης, αλλά ταυτόχρονα λαμβάνει υπόψιν τις ιδιαιτερότητες ενός συστήματος υποστήριξης συνεργασίας. Το πλαίσιο αυτό επιτυγχάνει τον προσδιορισμό ομάδων χρηστών σε μια κοινότητα, με αποτέλεσμα την ανάδειξη πνευματικών, κοινωνικών και ψυχικών διαφορών μεταξύ των μελών. Έτσι, η αποκάλυψη του τρόπου με τον οποίο οι χρήστες αυτο-οργανώνονται σε μικρότερες ομάδες ενισχύει την ομαλή λειτουργία μιας κοινότητας και εκθέτει την ενδεχόμενη ανάγκη για αναθεώρηση της τρέχουσας δομής και τρόπου λειτουργίας της κοινότητας αυτής. 6

29 1.4 Μεθοδολογία 1.4 Μεθοδολογία Το πρώτο στάδιο της διατριβής περιλαμβάνει τη βιβλιογραφική έρευνα. Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας κατέληξε στην εκτίμηση και αξιολόγηση της τρέχουσας κατάστασης σε ό,τι αφορά τη διαχείριση γνώσης, την επιχειρηματολογία και τη συνεργασία και των αντίστοιχων συστημάτων υποστήριξης. Το αποτέλεσμα ήταν ο προσδιορισμός ενός συνόλου από ερευνητικές κατευθύνσεις. Σε ό,τι αφορά τη διερεύνηση των απαιτήσεων μιας online κοινότητας που συνεργάζεται, μια ημι-δομημένη συνέντευξη που διεξήχθη με 37 άτομα δώδεκα κοινοτήτων από 3 διαφορετικά πεδία περιγράφει αναλυτικά τις επιδιώξεις που θα πρέπει να έχει ένα σύγχρονο σύστημα συνεργασίας. Τόσο σε πρακτικό όσο και θεωρητικό επίπεδο, το δεύτερο στάδιο επικεντρώνεται στην ανάπτυξη μοντέλων και τεχνικών. Τα μοντέλα και οι τεχνικές αυτές επιλύουν προβλήματα και ελλείψεις, οι οποίες σχετίζονται με την παροχή μηχανισμών ανάλυσης και συνεργασίας και οι οποίες εντοπίστηκαν στο πρώτο στάδιο. Το δεύτερο στάδιο περιλαμβάνει αρκετά και διακριτά βήματα. Αρχικά, έγινε ανάπτυξη ενός προσαρμοζόμενου, καινοτόμου συστήματος συνεργασίας. Δίνοντας έμφαση στα οφέλη που προκύπτουν από τους τελικούς χρήστες, όπως αυτά αναγνωρίστηκαν στο πρώτο στάδιο, το σύστημα είναι σε θέση να ικανοποιήσει τις ανάγκες δημιουργίας, εξέτασης και επεξεργασίας γνώσης, ενώ ταυτόχρονα καινοτομεί επιτρέποντας την ελεύθερη και υποστηριζόμενη μετάβαση σε εναλλακτικές μεθόδους αναπαράστασης που υποστηρίζουν την αιτιολόγηση και τη λήψη μιας απόφασης. Στη συνέχεια, η διατριβή παρουσιάζει και περιγράφει ένα νέο υπολογιστικό μοντέλο που επεκτείνει ήδη υπάρχοντα μοντέλα επιχειρηματολογίας. Το ενδιαφέρον στην ανάπτυξη του μοντέλου αυτού έγκειται στην περιγραφή ενός υπολογιστικά αποδοτικού, αναλυμένου σε συγκεκριμένα βήματα, πλαισίου εφαρμογής του. Τέλος, υιοθετώντας τεχνικές από γνωστά πεδία, όπως η Εξόρυξη Δεδομένων και η Ανάλυση Κοινωνικής Δικτύωσης, η διατριβή προσαρμόζει τις τεχνικές αυτές και προτείνει ένα πλαίσιο εκμετάλλευσης των κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται σε μια κοινότητα. Το τρίτο στάδιο της διατριβής εξετάζει και τεκμηριώνει τα οφέλη από την υιοθέτηση των προτεινόμενων λύσεων. Σε ό,τι αφορά το προτεινόμενο σύστημα, η αξιολόγηση διεξήχθη με την ανάλυση των στατιστικών χρήσης και τη συμπλήρωση φορμών αξιολόγησης ευχρηστίας και χρηστικότητας από τους χρήστες. Επιπλέον, γίνεται παράθεση παραδειγμάτων, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη διερεύνηση του κατά πόσο το σύστημα επιτυγχάνει τις αρχικές του επιδιώξεις. Όσον αφορά στο προτεινόμενο μοντέλο, η αξία του τεκμηριώνεται μέσω εμπειρικής 7

30 1. Εισαγωγή έρευνας και αξιολόγησης με τη συμμετοχή ανεξάρτητων συμμετεχόντων. Τέλος, για το προτεινόμενο πλαίσιο αξιοποίησης κοινωνικών δεσμών, το οποίο βρίσκει εφαρμογή σε πλήθος συστημάτων συνεργασίας, διαπιστώνονται και αναλύονται τα οφέλη από την υιοθέτηση των προτεινόμενων τεχνικών με τη χρήση παραδειγμάτων και την παράθεση συγκεκριμένων υπηρεσιών που μπορούν να παρασχεθούν. 1.5 Διάρθρωση Το επόμενο κεφάλαιο εξετάζει βασικές έννοιες όπως είναι η γνώση και η διαχείρισή της. Εξετάζοντας τις παραπάνω έννοιες από την σκοπιά της Πληροφορικής, η διατριβή διακρίνει τα βασικά χαρακτηριστικά των συστημάτων διαχείρισης γνώσης και τα οφέλη που προκύπτουν από τη χρήση τους. Επιπλέον, αναγνωρίζεται ο κρίσιμος ρόλος που επιτελεί η κοινωνική διάσταση της γνώσης. Προκειμένου να αναδειχθεί το παραπάνω, γίνεται έρευνα σχετικά με τις κοινότητες, εστιάζοντας στις Κοινότητες Πρακτικής που λειτουργούν online. Όπως προκύπτει από σχετική μελέτη, οι Κοινότητες Πρακτικής αποτελούν εξαιρετικό όχημα δημιουργίας και μεταφοράς γνώσης και για το λόγο αυτό τα χαρακτηριστικά τους όπως η δομή, ο κύκλος ζωής και ο τρόπος λειτουργίας τους συνιστούν κεντρικής σημασίας. Ένα σύνολο από προβλήματα και προκλήσεις που αφορούν στη διαχείριση γνώσης και τις Κοινότητες Πρακτικής αναφέρεται. Το Κεφάλαιο 3 παρουσιάζει την επιχειρηματολογία ως μια κατεξοχήν μορφή λόγου που επιτρέπει την αιτιολόγηση, την καλλιέργεια και κατοχύρωση της γνώσης. Παρουσιάζονται τα βασικά στοιχεία της επιχειρηματολογίας, όπως είναι το επιχείρημα, η αντίκρουση και το σχήμα επιχειρηματολογίας. Επικεντρώνοντας στο διάλογο και στην από κοινού επιχειρηματολογία, η διατριβή παρουσιάζει τα σημαντικότερα συστήματα υποστήριξης επιχειρηματολογίας και αξιολογεί τα συστήματα με συγκεκριμένα κριτήρια. Τα κριτήρια και οι διαβαθμίσεις τους αναλύονται διεξοδικά και το κεφάλαιο αναδεικνύει ένα σύνολο από κενά και μελλοντικές κατευθύνσεις. Το Κεφάλαιο 4 παρουσιάζει ένα σύγχρονο σύστημα συνεργασίας, το CoPe_it!. Λαμβάνοντας υπόψιν τις απαιτήσεις που έχουν αναφερθεί στα δυο προηγούμενα κεφάλαια, περιγράφονται τα χαρακτηριστικά του καινοτόμου αυτού συστήματος. Τα χαρακτηριστικά σχετίζονται με θέματα αναπαράστασης και απεικόνισης ενός χώρου συνεργασίας, ενώ ταυτόχρονα το σύστημα επιτυγχάνει τη δυναμική προσαρμογή του στις απαιτήσεις μιας δραστηριότητας. Παρατίθεται συγκεκριμένο παράδειγμα χρήσης και παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της αξιολόγησής του συστήματος. 8

31 1.5 Διάρθρωση Το Κεφάλαιο 5 προτείνει ένα μοντέλο επιχειρηματολογίας που επεκτείνει ήδη υπάρχοντα και παρουσιάζει την έννοια της Ακολουθίας Επιχειρηματολογίας ως μια σύνθετη δομή επιχειρημάτων που επιτρέπει την αποδοτικότερη κατανόηση της αιτιολόγησης. Πιο συγκεκριμένα, η διατριβή παρουσιάζει συναφείς προσεγγίσεις από διαφορετικά πεδία και προτείνει τα αναλυτικά βήματα υπολογισμού της ομοιότητας μεταξύ δύο διαφορετικών Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας. Στη συνέχεια, προτείνεται ένα πλαίσιο αξιοποίησης και ανάδειξης των κοινωνικών σχέσεων μιας online κοινότητας. Το πλαίσιο αυτό, χωρίς να χάνει τη γενικότητά του, λαμβάνει υπόψιν του και εκμεταλλεύεται τις ιδιαιτερότητες ενός σύγχρονου συστήματος υποστήριξης συνεργασίας και η εφαρμογή του έχει σαν αποτέλεσμα την ενίσχυση της επίγνωσης των εσωτερικών δομών μιας κοινότητας. Τέλος, το Κεφάλαιο 6 συνοψίζει τη διατριβή και παρουσιάζει τα συμπεράσματα και τη συμβολή της. Επιπλέον, συζητά θέματα που αφορούν μελλοντικές ερευνητικές κατευθύνσεις. 9

32 1. Εισαγωγή 10

33 2 Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής Η έννοια της γνώσης αποτελεί αντικείμενο μελέτης πολλών και διαφορετικών επιστημονικών πεδίων. Κάποιες προσεγγίσεις υιοθετούν την άποψη ότι η γνώση είναι μια έννοια που συλλαμβάνεται και επιβιώνει αποκλειστικά μέσω της ανθρώπινης σκέψης. Σύγχρονες έρευνες αναγνωρίζουν στη γνώση περαιτέρω εκφάνσεις της και ισχυρίζονται ότι, μέσω των συστημάτων διαχείρισής της, η γνώση είναι δυνατόν να αποτυπωθεί συστηματικά και να αξιοποιηθεί κατάλληλα. Αποφασιστικής σημασίας για τα παραπάνω αποτελεί η ύπαρξη κάποιου φορέα κοινωνικής οργάνωσης, καθώς η γνώση δεν μπορεί να ευδοκιμήσει αυτόνομα και εξατομικευμένα. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και αποτελεσματικά παραδείγματα τέτοιας οργάνωσης αποτελούν οι κοινότητες πρακτικής. Το κεφάλαιο αυτό ασχολείται με τις παραπάνω έννοιες δίνοντας έμφαση στην εξέτασή τους από τη σκοπιά της Πληροφορικής. 2.1 Εισαγωγή Η αναζήτηση της απάντησης στο ερώτημα τι είναι γνώση χρονολογείται από τους αρχαίους χρόνους και συνιστά αντικείμενο φιλοσοφικής διαμάχης τουλάχιστον από τότε που ο Πλάτωνας συνέδεσε τη γνώση με την αλήθεια. Η Επιστημολογία είναι ο κλάδος της Φιλοσοφίας που ασχολείται με το παραπάνω ερώτημα και ίσως ο πιο αποδεκτός ορισμός της γνώσης να συναντάται ως τεκμηριωμένα αληθής πεποίθηση. Παρόλα αυτά, η διερεύνηση της φύσης της γνώσης αποτελεί αντικείμενο ευρύτερης μελέτης σε κλασικούς επιστημονικούς κλάδους, αλλά 11

34 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής και στην πολιτική, στις σπουδές που σχετίζονται με τις επιχειρήσεις και τη διαχείρισή τους έως και στη θρησκεία. Επίσης, η γνώση έχει συνδεθεί έντονα με τη γλώσσα και γενικότερα με τους διαφορετικούς τρόπους επικοινωνίας που συναντώνται όπως οι χειρονομίες, ο επιτονισμός στη φωνή αλλά και με άλλα περισσότερο τεχνικά μέσα. Ένα γλωσσικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι ενώ ένας λαός όπως οι Εσκιμώοι μεταφέρει τη γνώση του για τον πάγο με χρήση διαφορετικών λέξεων, άλλες γλώσσες και πολιτισμοί δεν χρησιμοποιούν ανάλογες περιγραφές για τη συγκεκριμένη έννοια. Ο Πίνακας 2.1 παρέχει ενδεικτικά παραδείγματα εναλλακτικών ορισμών της γνώσης. Επιχειρώντας μια πιο συστηματική προσέγγιση στην έννοια της γνώσης, παρατηρούμε την προσπάθεια κατηγοριοποίησής της σε διαφορετικά πεδία, όπως αυτό της επιστημονικής γνώσης που συνδέεται στενά με την επιστημονική μέθοδο, ή εκείνο της πρακτικής γνώσης που βασίζεται στην επιδεξιότητα και στην εμπειρογνωμοσύνη. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που διαπιστώνει κανείς είναι ότι υπάρχει πλούσια και πολλές φορές αντικρουόμενη βιβλιογραφία: Ο Wilson (2002) θεωρεί τη γνώση ως κάτι που υπάρχει αποκλειστικά στο ανθρώπινο μυαλό και πως νέα γνώση παράγεται μέσα από γνωστικές διαδικασίες που σχετίζουν ό,τι υπάρχει ήδη στο μυαλό με πληροφορία που λαμβάνεται από τις αισθήσεις. Η προσπάθεια για ανάλυση της γνώσης παράγει απλώς πληροφορία που απαιτεί το μυαλό κάποιου άλλου, ώστε να αποτελέσει γνώση. Έτσι, ο Wilson ισχυρίζεται ότι αυτό που ονομάζεται διαχείριση γνώσης δεν αποτελεί τίποτα άλλο παρά μόνο ένα επαναβάπτισμα της διαχείρισης πληροφορίας. Οι Galliers και Newell (2003) συμφωνούν με πολλά από τα παραπάνω επιχειρήματα και υποστηρίζουν ότι οι Τεχνολογίες Πληροφορικής (ΤΠ) που παρέχουν υπηρεσίες διαχείρισης γνώσης δεν διαφοροποιούνται από αυτές που παρέχουν υπηρεσίες διαχείρισης πληροφορίας και δεδομένων. Μια πιο διαδεδομένη θεώρηση είναι η αντίληψη της γνώσης ως κάτι που μπορεί να βρίσκεται τόσο στο μυαλό όσο και να είναι κάτι εκφρασμένο ρητά και με τρόπο αποθηκεύσιμο. Έτσι, η γνώση μπορεί να θεωρηθεί προϊόν ανταλλαγής, ακόμα και κλοπής. Ένα παράδειγμα αποτελεί ένα βιβλίο μαγειρικής, που περιέχει μέρος της μαγειρικής γνώσης του συγγραφέα. Φυσικά, κάθε φορά που χρησιμοποιείται μια συνταγή, το αποτέλεσμα είναι το άθροισμα της ληφθείσας από το βιβλίο γνώσης με την αντίληψη (γνώση) που έχει ο αναγνώστης του βιβλίου. Ο Polanyi (1966) διαχωρίζει τη γνώση σε ρητή και άρρητη. Βασιζόμενος στην παρατήρηση ότι μια ανθρώπινη πράξη πολλές φορές φαντάζει αδικαιολόγητη (από τη σκοπιά 12

35 2.1 Εισαγωγή Πίνακας 2.1: Ενδεικτικοί ορισμοί της έννοιας της Γνώσης. Πηγή Davenport και Prusak (1998b) Goldman (1988), Nonaka και Takeuchi (1995) James (1975) Allee (1997) Bennet και Bennet (2000) Cavaleri και Reed (2000), Stacey (1996) Argyris (1993) Βλαχάβας κ.ά. (2005) Kappe (1999) Francis Bacon² Ορισμός Η εμπειρία, οι αξίες, η σχετική με το περιεχόμενο πληροφορία (contextual information) και οι εκτιμήσεις των ειδικών, τα οποία παρέχουν ένα πλαίσιο για την αξιολόγηση και την εμπέδωση νέων εμπειριών και πληροφορίας. Τεκμηριωμένη αληθής πεποίθηση: Αυτός είναι ένας κοινά αποδεκτός ορισμός από πολλούς φιλόσοφους, ειδικά τους εμπειριστές που πιστεύουν ότι οι ισχυρισμοί γνώσης μπορούν να τεκμηριωθούν από γεγονότα. Είναι ένας ορισμός αποδεκτός από τους Nonaka και Takeuchi. Πληροφορία σε εννοιολογικό πλαίσιο (context): Ο ορισμός αυτός ενδέχεται να έχει τις ρίζες του στην Καρτεσιανή, ορθολογική επιστημολογία. Σημαίνει ότι ένας ισχυρισμός γνώσης είναι αποδεκτός, αν ταιριάζει χωρίς αντιφάσεις και προσθέτει στο συστηματικά κατασκευασμένο και σχετικό πλαίσιο γνώσης. Η κατανόηση βασισμένη σε εμπειρία: Πρόκειται για μια ιδέα στο επίκεντρο του μοντέρνου πραγματισμού και της σχετικής επιστημολογικής φιλολογίας. Ο ορισμός αυτός συναντάται συχνά σε λεξικά. Η εμπειρία ή πληροφορία που μπορεί να επικοινωνηθεί ή μοιραστεί. Η γνώση, η οποία κατασκευάζεται από δεδομένα και πληροφορία, μπορεί να θεωρηθεί ώς η καλύτερη κατανόηση μιας κατάστασης, σχέσης, αιτιολογικών φαινομένων, θεωρίες και κανόνες (τόσο αυστηρών ή υπονοούμενων) που υπογραμίζουν ένα συγκεκριμένο πεδίο ή πρόβλημα. Το πιο απαραίτητο χαρακτηριστικό στον ορισμό της γνώσης είναι ότι αποτελείται και θεμελιώνεται από δυνητικές πράξεις και από τα σημάδια που αναφέρονται σε αυτές. Ο ορισμός αυτός προέρχεται από τον Πραγματισμό και πιο συγκεκριμένα από τη δουλειά του Charles Peirce¹. Ένας ορισμός στο ίδιο πνεύμα είναι η γνώση είναι κοινωνικές πράξεις από τον Raph Stacey. Η ικανότητα για αποδοτική πράξη. Ο ορισμός αυτός σχετίζεται στενά με την οργανωσιακή μάθηση. Η πληροφορία που έχει υποστεί μια σειρά ειδικών ελέγχων για την πιστοποίηση της. Ουσιαστικά περιέχεται στην πληροφορία, όπως επίσης στις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ της πληροφορίας, των κατηγοριοποιήσεων αυτής και των μετα-δεδομένων της (δηλ. πληροφορία σχετικά με την πληροφορία). Scientia potentia est (η γνώση είναι δύναμη). του παρατηρητή), ο Polanyi αποδίδει το παραπάνω φαινόμενο στη βαθιά, πολλές φορές επηρεαζόμενη από πολιτιστικές αντιλήψεις, γνώση, που ο καθένας μας φέρει υποσυνείδητα. Έτσι, αυτή η γνώση είναι άρρητη και δεν μπορεί να εξωτερικευθεί ούτε να εξηγηθεί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο παρατηρητής μπορεί να προβεί στην εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με κάποιες από τις πτυχές της γνώσης αυτής, μέσα από την εξέταση της 13

36 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής συμπεριφοράς του υποκειμένου³. Η θεώρηση αυτή του Polanyi αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης από τους πρωτοπόρους της Διαχείρισης Γνώσης και της Οργανωσιακής Μάθησης (Nonaka 1994, Nonaka και Takeuchi 1995, Davenport και Prusak 1998a). Οι Davenport και Prusak (1998a) αναγνώρισαν τη δυνατότητα μετατροπής της εσωτερικής άρρητης γνώσης σε συγκεκριμένη και κωδικοποιημένη ως θεμελιώδη αρχή της διαχείρισης γνώσης, αφού αυτή η μετατροπή αποτελεί τη βάση για το διαμοιρασμό της. Η θεώρηση αυτή, αν και έχει δεχτεί κριτική από τον Wilson (2002), είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και χρήζει περαιτέρω ανάλυσης. Σχήμα 2.1: Η σπείρα δημιουργίας και μεταφοράς γνώσης (Πηγή: Nonaka 1994). Στο Σχήμα 2.1, ο Nonaka απεικονίζει τις διαφορετικές μορφές που μπορεί να πάρει η γνώση, διατηρώντας στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του τις λειτουργίες που επιτελεί ο άνθρωπος. Αρχικά, ο Nonaka διακρίνει τη διαδικασία μεταφοράς νέας γνώσης μέσω της αλληλεπίδρασης με τα άτομα (άρρητη-άρρητη). Ένα ενδιαφέρον σημείο είναι ότι στην περίπτωση αυτή δεν απαιτείται η χρήση της γλώσσας (για παράδειγμα ένας μαθητευόμενος εργάτης μαθαίνει μια τεχνική μέσα από την παρατήρηση, τη μίμηση και την πρακτική). Το κλειδί σε αυτή τη φάση είναι η απόκτηση εμπειρίας. Η αξία της γνώσης αυτής έγκειται στη μεταφορά της μέσα από ένα πλαίσιο κοινής εμπειρίας και συναισθημάτων ³Ένα παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Polanyi είναι αυτό της γνώσης της χρήσης του ποδηλάτου: σχεδόν κανένας αναβάτης δεν γνωρίζει τους νόμους της φυσικής του ποδηλάτου (οι οποίοι είναι αρκετά σύνθετοι και διαισθητικά μη αποδείξιμοι), αλλά παρόλα αυτά ξέρει να οδηγεί ένα ποδήλατο χωρίς να μπορεί να διατυπώσει ρητά τη γνώση σχετικά με το αντικείμενο. 14

37 2.2 Διαχείριση Γνώσης (κοινωνικοποίηση socialization). Η αντίθετη περίπτωση (ρητή-ρητή) αναφέρεται στη χρήση κοινωνικών διεργασιών που συνδυάζουν κομμάτια ρητής γνώσης. Εδώ τα άτομα ανταλλάσσουν και συνδυάζουν γνώση με τη βοήθεια δραστηριοτήτων όπως συναντήσεις και τηλεφωνικές συνομιλίες. Η επανεξέταση υπάρχουσας ρητής γνώσης που οδηγεί στην ταξινόμηση, προσθήκη, επανακατηγοριοποίηση και τοποθέτηση σε νέα πλαίσια, τελικά οδηγεί σε νέα γνώση. Η διεργασία που επιτελείται εδώ λέγεται ένωση (combination). Οι περιπτώσεις που αναφέρονται στη δύο κατευθύνσεων μετατροπή ρητής και άρρητης γνώσης, καταδεικνύουν ότι οι δύο αυτές μορφές γνώσης όχι μόνο δεν έρχονται σε αντίθεση, αλλά στην πραγματικότητα λειτουργούν συμπληρωματικά μεταξύ τους με αποτέλεσμα η μετατροπή που λαμβάνει χώρα να οδηγεί στη διαστολή της προϋπάρχουσας και στην παραγωγή νέας γνώσης. Το παραπάνω μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: με τη μετατροπή από άρρητη σε ρητή γνώση, που ονομάζεται εξωτερίκευση (externalization) και με τη μετατροπή προς την αντίθετη κατεύθυνση, που αναφέρεται ως εσωτερίκευση (internalization)⁴. Η διαδικασία της εσωτερίκευσης επιτυγχάνεται μέσω της πρόσβασης του ατόμου σε κωδικοποιημένη γνώση ή μέσω της οριοθετημένης σε συγκεκριμένους στόχους εκπαίδευσης. Η διαδικασία της εξωτερίκευσης περιλαμβάνει τη συγγραφή κειμένων, τη δημιουργία μεταφορών και αναλογιών και τη μοντελοποίηση. 2.2 Διαχείριση Γνώσης Ο όρος Διαχείριση Γνώσης χρησιμοποιείται πολλές φορές με ασάφεια, προκειμένου να περιγράψει μεγάλο αριθμό διοικητικών πρακτικών και προσεγγίσεων που αφορούν στη δημιουργία, στην επεξεργασία και στη διάχυση γνώσης και τεχνογνωσίας (Nonaka και Takeuchi 1995). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη διατύπωση πληθώρας ορισμών της Διαχείρισης Γνώσης, ανάλογα με τους σκοπούς τους οποίους εξυπηρετεί η κάθε προσέγγιση. Ενδεικτικά, ο Πίνακας 2.2 συγκεντρώνει μια σειρά διαφορετικών ορισμών⁵. Όπως προκύπτει, υπάρχει σαφής διαφοροποίηση σε ό,τι αφορά τις επιμέρους διαδικασίες που θα έπρεπε (ή μπορεί) να υποστηρίζει η Διαχείριση Γνώσης. Από την άλλη πλευρά όμως, όλες οι προσεγγίσεις στοχεύουν στη μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας και αποτελεσματικότητας μιας επιχείρησης ή οργανισμού μέσα από την αξιοποίηση της γνώσης. Στο πλαίσιο της παρούσας προσέγγισης ακολουθείται ο παρακάτω κοινά ⁴Η εσωτερίκευση εδώ μοιάζει αρκετά με την παραδοσιακή μάθηση. ⁵Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το άρθρο του Ray Sims στη διεύθυνση simslearningconnections.com/?p=279 όπου παρέχονται 43 διαφορετικοί ορισμοί. 15

38 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής αποδεκτός ορισμός του Prusak (2001): Διαχείριση Γνώσης είναι η προσέγγιση από το χώρο της Διοίκησης, η οποία με εργαλεία από το χώρο της Πληροφορικής επιτρέπει τη συλλογή, επεξεργασία και οργάνωση της γνώσης για την υποστήριξη των δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης, όπως η λήψη αποφάσεων. Συχνά ενυπάρχει όχι μόνο σε έγγραφα και αρχεία, αλλά και στις ρουτίνες, πρακτικές και νόρμες ενός οργανισμού Γενικό μοντέλο Διαχείρισης Γνώσης Το Σχήμα 2.2 απεικονίζει ένα γενικό και απλό μοντέλο Διαχείρισης Γνώσης (Demarest 1997), που αποτελεί προσαρμογή από το μοντέλο των Clark και Staunton (1989). Χωρίς να υποκύπτει σε μεγάλους περιορισμούς σχετικά με την έννοια της γνώσης, το μοντέλο αρχικά περιγράφει τη φάση της δημιουργίας της γνώσης, η οποία μπορεί να προέρχεται είτε μέσω κοινωνικής ζύμωσης είτε ως είσοδος από επιστημονικές και άλλες πηγές. Το μοντέλο στη συνέχεια περιγράφει ότι αυτή η γνώση ενσωματώνεται στον οργανισμό, όχι μόνο μέσω συγκεκριμένων προγραμμάτων, αλλά και μέσω μιας διαδικασία κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Στη συνέχεια, διακρίνεται η διαδικασία της διάδοσης της ασπαζόμενης γνώσης. Η διάδοση λαμβάνει μέρος στον οργανισμό και το περιβάλλον του. Το τελευταίο στάδιο περιλαμβάνει τη χρήση και αξιοποίηση για την επίτευξη περαιτέρω στόχων. Στο Σχήμα 2.2, τα συμπαγή βέλη υποδεικνύουν την πρωταρχική κατεύθυνση, ενώ τα απλά βέλη αναφέρονται στην επανάληψη και αναδρομή. Άλλα μοντέλα διακρίνουν επιπλέον φάσεις, όπως αυτές της απόκτησης γνώσης, επίλυσης προβλήματος, διάδοσης, κυριότητας και αποθήκευσης (Jordan και Jones 1997), ή περιλαμβάνουν έννοιες όπως πολιτική γνώσης, υποδομή και πολιτισμός (Kruizinga κ.ά. 1997). Σχήμα 2.2: Γενικό μοντέλο Διαχείρισης Γνώσης (Πηγή: Demarest 1997). 16

39 2.2 Διαχείριση Γνώσης Πίνακας 2.2: Ορισμοί της Διαχείρισης Γνώσης (Πηγή: Hlupic κ.ά. 2002). Πηγή Snowden (1999) Huysman και Wit (2002) Davenport κ.ά. (1998) Wiig (1993) Malhotra (1998) Bassi (1997) De Jarnett (1996) Taylor και Oates (1996) Quintas κ.ά. (1997) Brooking (1997) Petrash (1996) O Dell (1996) Van Der Spek και Spijkervet (1997) Hibbard (1997) Laudon και Laudon (2006) Frappaolo και Toms (1999) Macintosh (1997) Uit Beijerse (1999) Beckman (1999) Ορισμός Αφορά στην αναγνώριση, βελτιστοποίηση και ενεργή διαχείριση διανοητικών πόρων ρητής ή άρρητης γνώσης, η οποία κατέχεται από άτομα ή κοινότητες. Αφορά στην υποστήριξη της διανομής της γνώσης. Είναι μια προσπάθεια αξιοποίησης της γνώσης, ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι μιας επιχείρησης μέσα από τη δόμηση ατόμων,της τεχνολογίας και του περιεχομένου της γνώσης. Είναι το συστηματικό, ρητό και εσκεμμένο χτίσιμο, η ανανέωση και εφαρμογή της γνώσης, με στόχο τη μεγιστοποίηση της βασισμένης στη γνώση αποτελεσματικότητας και τη διαρκή ανανέωση των πόρων γνώσης αυτής. Προσφέρει υποστήριξη στα σημαντικά θέματα της προσαρμοστικότητας, της επιβίωσης και της ανταγωνιστικότητας μιας επιχείρησης μέσα σε ένα συνεχώς και ακανόνιστα μεταβαλλόμενο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Είναι η διαδικασία της δημιουργίας, αποτύπωσης και χρήσης της γνώσης για την αύξηση της απόδοσης μιας επιχείρησης. Είναι η δημιουργία γνώσης, η οποία ακολουθείται από την ερμηνεία, τη διάχυση και τη χρήση, όπως επίσης από τη διατήρηση και εκλέπτυνση αυτής. Σημαντικές περιβαλλοντικές δυνάμεις ανασχηματίζουν τον κόσμο της Διοίκησης τον 21ο αιώνα. Αυτές οι δυνάμεις καλούν σε ριζικές αλλαγές τις δραστηριότητες μιας επιχείρησης και της στρατηγικής των ανθρωπίνων πόρων. Αυτή είναι η Διαχείριση Γνώσης. Είναι η διαδικασία αντιμετώπισης των υπαρχουσών αναγκών, της αναγνώρισης και διερεύνησης υπάρχουσας και νέας γνώσης και της δημιουργίας ευκαιριών. Η Διαχείριση Γνώσης είναι η διαδικασία η οποία ασχολείται με στρατηγική και τακτικές για τη διαχείριση ανθρωπίνων πόρων. Στοχεύει στη διάθεση της σωστής γνώσης στους σωστούς ανθρώπους στη σωστή μορφή, ώστε να μπορούν να λάβουν την καλύτερη απόφαση. Εφαρμόζει συστηματικές προσεγγίσεις για την εξεύρεση, την κατανόηση και τη χρήση της γνώσης ώστε να παράγει αξία. Είναι ο ρητός έλεγχος και διαχείριση της γνώσης μέσα σε μια επιχείρηση για την επίτευξη των στόχων αυτής. Είναι η διαδικασία σύλληψης της συλλογικής γνώσης μιας επιχείρησης όπου αυτή εδράζεται σε Βάσεις Δεδομένων, σε έγγραφα ή στο μυαλό των ανθρώπων και διανομής αυτής οπουδήποτε μπορεί να αποφέρει οφέλη. Είναι η διαδικασία της συστηματικής και ενεργής διαχείρισης και υποστήριξης των πόρων γνώσης μιας επιχείρησης. Είναι ένα σύνολο εργαλείων για την αυτοματοποίηση των υπαρχουσών σχέσεων μεταξύ αντικειμένων πληροφορίας, χρηστών και διεργασιών. Αφορά στην αναγνώριση και στην ανάλυση της διαθέσιμης και της απαραίτητης γνώσης, όπως επίσης στο σχεδιασμό και έλεγχο των ενεργειών για τη δημιουργία γνώσης η οποία είναι απαραίτητη για την εξυπηρέτηση των στόχων μιας επιχείρησης. Είναι η επίτευξη των στόχων μιας επιχείρησης μέσα από τη στρατηγικά οδηγούμενη παροχή κινήτρων και τη διευκόλυνση των εργατών γνώσης στην ανάπτυξη, επαύξηση και χρήση των ικανοτήτων τους να ερμηνεύουν δεδομένα και πληροφορία μέσα από μια διαδικασία ερμηνείας αυτών των δεδομένων και της πληροφορίας. Είναι ένας φορμαλισμός για την πρόσβαση στην εμπειρία και τη γνώση των ειδικών με στόχο τη δημιουργία νέων δυνατοτήτων, οι οποίες επιτρέπουν μέγιστη απόδοση, ενθαρρύνουν την καινοτομία και αυξάνουν την αξία του πελάτη. 17

40 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής Η Διαχείριση Γνώσης ως πεδίο των Πληροφοριακών Συστημάτων Έρευνα που διεξήχθη το 2001 (Lawton 2001), ανέδειξε ότι το 80% των μεγαλύτερων οργανισμών παγκόσμια είχε ήδη αναπτύξει και χρησιμοποιούσε λύσεις που αφορούν στη ΔΓ, ενώ άλλη έρευνα του 1998 εκτιμά ότι το 70% των δημοσιεύσεων σχετικά με τη ΔΓ ασχολούνται με το σχεδιασμό Πληροφοριακών Συστημάτων (Swan κ.ά. 1999). Έτσι, αν και η ΔΓ αρχικά εμφανιζόταν ως ένα διεπιστημονικό πεδίο των Οικονομικών, της Διοίκησης, της Κοινωνιολογίας, της Φιλοσοφίας και της Ψυχολογίας, τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκε μια πλειάδα θεωρητικών και πρακτικών προσεγγίσεων από το χώρο των Πληροφοριακών Συστημάτων. Στο πλαίσιο της εξέτασης συστημάτων που επιτρέπουν τη Διαχείριση Γνώσης, η Πληροφορική έχει από πολύ νωρίς επισημάνει την ανάγκη διάκρισης ανάμεσα στη γνώση, στην πληροφορία και στα δεδομένα (Fahey και Prusak 1998). Βασιζόμενη στην κριτική που ασκήθηκε στην έννοια της γνώσης, η Πληροφορική αναγνωρίζει την ανάγκη διαφοροποίησης ανάμεσα στη διαχείριση δεδομένων, πληροφορίας και γνώσης. Η πιο αποδεκτή θεώρηση, με πολύ μικρές αποκλίσεις, τοποθετεί τη γνώση στην κορυφή της ιεραρχίας, αφού θεωρεί τα δεδομένα ως αριθμούς ή ακατέργαστα γεγονότα, την πληροφορία ως επεξεργασμένα δεδομένα, ενώ τη γνώση ως πιστοποιημένη πληροφορία (Dretske 1981, Machlup 1984, Vance και Eynon 1998). Μια πιο αναλυτική ιεραρχία παρέχεται και στο Σχήμα 2.3 από τους Barabba και Zaltman (1991), Haeckel και Nolan (1993). Όπως είναι κατανοητό, η τοποθέτηση των εννοιών αυτών σε μια ιεραρχία προϋποθέτει τη δημιουργία ενός συνόλου κανόνων αξιολόγησης, όπως για παράδειγμα το πλαίσιο (context), τη χρησιμότητα, τη δυνατότητα ερμηνείας, τα οποία όμως σπάνια επιβιώνουν ως τυπικοί κανόνες αξιολόγησης. Ο πιο πιθανός λόγος για το παραπάνω φαινόμενο είναι η παρατήρηση ότι η γνώση πάνω από όλα είναι πληροφορία που κατοικεί στο ανθρώπινο μυαλό: είναι προσωποποιημένη πληροφορία (πολλές φορές μοναδική, χρήσιμη και ακριβής) που σχετίζεται με γεγονότα, διαδικασίες, έννοιες, εξηγήσεις, ιδέες, παρατηρήσεις και κρίσεις. Ο Tuomi (1999) έχει μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση σε σχέση με όλα τα παραπάνω: η ιεραρχία που υπονοούμενα πολλές φορές ξεκινά από τα δεδομένα και καταλήγει στη γνώση είναι στην πραγματικότητα αντίστροφη. Η γνώση πρέπει να υπάρχει προτού τυποποιηθεί σε πληροφορία, η οποία με τη σειρά της υπάρχει πολύ πριν μετρηθεί, ώστε να σχηματίσει δεδομένα. Έτσι, τα ακατέργαστα δεδομένα δεν υπάρχουν ακόμα και η πιο θεμελιώδης δομή δεδομένων φέρει ήδη τη σκέψη και τις γνωστικές διαδικασίες που έχουν ήδη αναφερθεί προκειμένου να ταυτοποιηθεί και να συλλεχθεί. Ο Tuomi ισχυρίζεται ότι αρχικά υπάρχει η γνώση που αρθρώνεται και δομείται σε πληροφορία, η οποία με τη σειρά της ανατίθεται σε ένα αυστηρό, σταθερό 18

41 2.2 Διαχείριση Γνώσης Σχήμα 2.3: Η ιεραρχία της πληροφορίας (Πηγή: Barabba και Zaltman 1991, Haeckel και Nolan 1993). σύστημα αναπαράστασης υπό τη μορφή δεδομένων. Ιδιαίτερο ρόλο στα παραπάνω κατέχει η παραδοχή ότι η γνώση δεν μπορεί να υπάρξει έξω από κάποιον πράκτορα (agent) και είναι άρρηκτα δεμένη με την προϋπάρχουσα γνώση του κατόχου της (Fahey και Prusak 1998, Tuomi 1999). Οι επιπτώσεις από τις παραπάνω παρατηρήσεις είναι πολύ σημαντικές και έχουν επηρεάσει βαθύτατα τα Πληροφοριακά Συστήματα. Καταρχήν, προκειμένου να παραχθεί νέα γνώση σε συλλογικό επίπεδο, αναγνωρίζεται η ανάγκη τα άτομα να μοιράζονται κοινές πληροφορίες, δεδομένα και βάση γνώσης. Μία άλλη επίπτωση, που προκύπτει από τον ορισμό της γνώσης, είναι ότι τα συστήματα που σχεδιάζονται για να υποστηρίξουν τη διαχείρισή της δεν μπορούν να εμφανίζονται ριζικά διαφορετικά από άλλα πληροφοριακά συστήματα, αλλά πρέπει να είναι προσανατολισμένα έτσι, ώστε να επιτρέπουν στους χρήστες να προσδίδουν νόημα στην πληροφορία όπως και να συλλαμβάνουν μέρος της γνώσης σε πληροφορία ή/και σε δεδομένα. Ο Πίνακας 2.3 δείχνει συνοπτικά τις διάφορες προοπτικές της γνώσης και τις επιπτώσεις κάθε μίας από αυτές στη διαχείριση γνώσης και στα συστήματα διαχείρισης γνώσης (Alavi και Leidner 2001). Το Σχήμα 2.4 απεικονίζει το μοντέλο Data-Information-Knowledge-Technology (DIKT) (Beckett κ.ά. 2000, Newman 1997), που περιγράφει πώς η γνώση και η διαχείρισή της μπορεί να επηρεάσει έναν οργανισμό. Οι δραστηριότητες που ασχολούνται με την παρακολούθηση διαδικασιών παράγουν αποκλειστικά Δεδομένα (για παράδειγμα διαδικασίες παραγωγής ή πωλήσεις). Η αδόμητη αυτή ροή από νούμερα και χαρακτήρες μπορεί να αποκτήσει μια σχετικότητα, 19

42 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής Πίνακας 2.3: Προοπτικές της Γνώσης και οι επιπτώσεις τους (Πηγή: Alavi και Leidner 2001). Προοπτική Τα δεδομένα είναι γεγονότα, απλοί αριθμοί. Η πληροφορία είναι επεξεργασμένα δεδομένα. Η γνώση είναι προσωποποιημένη πληροφορία. Η γνώση είναι κατάσταση (γνώσης και) κατανόησης. Η γνώση είναι ένα αντικείμενο αποθηκεύσιμο και διαχειρίσιμο. Η γνώση είναι η διαδικασία της εφαρμογής της εμπειρογνωμοσύνης. Η γνώση είναι η κατάσταση της πρόσβασης στην πληροφορία. Η γνώση είναι η δυνατότητα επηρεασμού μια πράξης. Επίπτωση για τη Διαχείριση Γνώσης (ΔΓ) Η ΔΓ επικεντρώνεται στην έκθεση των ατόμων σε ενδεχομένως χρήσιμη πληροφορία και στη διευκόλυνση της αφομοίωσης της πληροφορίας. Η ΔΓ περιλαμβάνει τη διευκόλυνση της εκμάθησης και κατανόησης με την παροχή πληροφορίας. Το κλειδί για τη ΔΓ είναι η δημιουργία και διαχείριση αποθεμάτων γνώσης. Η ΔΓ επικεντρώνεται στη ροή της γνώσης και στη διαδικασία της δημιουργίας, διαμοιρασμού και κατανομής της γνώσης. Το ενδιαφέρον στη ΔΓ επικεντρώνεται στην οργανωμένη πρόσβαση και ανάκτηση του περιεχομένου. Η ΔΓ ασχολείται με την ανάπτυξη βασικών δεξιοτήτων και κατανόησης στρατηγικών οδηγιών. Επίπτωση για τα Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης (ΣΔΓ) Τα ΣΔΓ δεν εμφανίζονται ριζικά διαφορετικά σε σχέση με άλλα πληροφοριακά συστήματα, αλλά επεκτείνονται, ώστε να διευκολύνουν τους χρήστες στην αφομοίωση της γνώσης. Ο ρόλος της Τεχνολογίας Πληροφορικής (ΤΠ) είναι να παρέχει πρόσβαση σε πηγές γνώσης παρά στη γνώση κάθε αυτή. Ο ρόλος της ΤΠ περιλαμβάνει τη συλλογή, αποθήκευση και μετάδοση της γνώσης. Ο ρόλος της ΤΠ είναι να παρέχει συνδέσμους ανάμεσα στις πηγές γνώσης και να παράγει μεγαλύτερο εύρος και βάθος στη ροή της γνώσης. Ο ρόλος της ΤΠ είναι να παρέχει αποδοτικούς μηχανισμούς αναζήτησης και ανάκτησης για τον εντοπισμό της σχετικής πληροφορίας. Ο ρόλος της ΤΠ είναι η διευκόλυνση του πνευματικού κεφαλαίου μέσω της υποστήριξης της ανάπτυξης προσωπικών και οργανωσιακών δεξιοτήτων. αν εξεταστεί κάτω από ενα συγκεκριμένο πλαίσιο. Αυτό απαιτεί ανάλυση, μετατρέποντας έτσι τα δεδομένα σε Πληροφορία, ώστε να αποκαλυφθούν δομές και πρότυπα (patterns). Αν αυτή η πληροφορία γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης από έναν οργανισμό, τότε παράγεται Γνώση (για παράδειγμα, πληροφορία η οποία έχει σαν αποτέλεσμα χαμηλότερο κόστος, καλύτερο προϊόν, μεγαλύτερη αποδοτικότητα σε μια διαδικασία ή την ανάπτυξη νέου σχεδίου marketing συνιστά 20

43 2.3 Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης γνώση για έναν οργανισμό). Τέλος, η γνώση μπορεί να αναπτυχθεί μέσω της Τεχνολογίας⁶ (για παράδειγμα μια μεθοδολογία ή μια μηχανή). Σχήμα 2.4: Το μοντέλο DIKT (Πηγή: Beckett κ.ά. 2000, Newman 1997). 2.3 Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης Τα Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης (ΣΔΓ) (Knowledge Management Systems) είναι εφαρμογές λογισμικού οι οποίες στόχο έχουν την αναπαράσταση, εκμαίευση, διάχυση και επεξεργασία της γνώσης (Alavi και Leidner 2001). Σήμερα, κάθε μοντέρνος οργανισμός οφείλει να είναι ένας οργανισμός με ικανότητα μάθησης και υποστήριξης Διαχείρισης Γνώσης σε κάθε φάσμα των δραστηριοτήτων του (Senge 1993). Για παράδειγμα, σύμφωνα με μια σχετική έρευνα από τους Davenport και Glaser (2002), η χρήση ενός ΣΔΓ είχε σαν αποτέλεσμα την αποδοτικότερη ανίχνευση συμβάντων που σχετίζονται με αλλεργίες λόγω της φαρμακευτικής αγωγής⁷. Στην ίδια έρευνα, το ΣΔΓ κατάφερε μέσα σε ένα χρόνο να μειώσει τις λανθασμένες συνταγογραφήσεις από 72% σε 55%, αύξησε τη χρήση ενός φαρμάκου που διαπιστώθηκε ότι βοηθούσε την αντιμετώπιση καρδιακών προβλημάτων από 12% σε 81%, μείωσε επιτυχώς τον ρυθμό λήψης ⁶Έχει σημασία να τονιστεί ότι η Τεχνολογία εδώ δεν αναφέρεται στα συστήματα που υποστηρίζουν τη διαχείριση γνώσης, αλλά στο μέσο που παρεμβαίνει στον κύκλο ζωής της διαχείρισης της γνώσης, στα πλαίσια ενός οργανισμού. ⁷Η απόφαση για την επένδυση σε ΣΔΓ ελήφθη σε μεγάλο βαθμό λόγω μιας έρευνας σχετικά με τα ιατρικά λάθη, όπως αναφέρεται από το Ινστιτούτο Ιατρικής (Kohn κ.ά. 2000) το Σύμφωνα με την έρευνα αυτή, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο τραυματισμοί και 98,000 θάνατοι κάθε χρόνο οφείλονται σε ιατρικά λάθη. Στο νοσοκομείο Partners της Μασαχουσέτης, η καταμέτρηση των ιατρικών λαθών για το έτος 1995 έδειξε ότι περισσότερο από το 5% των ασθενών παρουσίασαν παρενέργειες που οφείλονταν στα φάρμακα και το 43% από αυτές τις παρενέργειες ήταν σοβαρές και απειλούσαν τη ζωή των ασθενών. Από τις παρενέργειες που ήταν προβλέψιμες, περισσότερες από τις μισές οφείλονταν σε ακατάλληλη συνταγογράφηση. Σε σύνδεση με τα παραπάνω είναι και η έρευνα που δείχνει ότι ήταν κλινικά άστοχη η παραγγελία μισών από τα εργαστηριακά τεστ από φυσιολόγους στην μονάδα εντατικής θεραπείας του νοσοκομείου Brigham and Women της Μασαχουσέτης (Davenport και Glaser 2002). 21

44 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής ενός φαρμάκου σε 75% και κατάφερε να αυξήσει την αγωγή ενός φαρμάκου που είναι απαραίτητο υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις κατά 54%. Πιο γενικά, αποφασιστικής σημασίας παράγοντας για την στροφή στην ανάδειξη των Συστημάτων Διαχείρισης Γνώσης ως σύγχρονων εργαλείων ανάπτυξης αποτελεί η παρατηρούμενη στροφή της παραδοσιακής οικονομίας στην οικονομία της γνώσης. Έρευνα του Οργανισμού για την Οικονομική Συνεργασία & Ανάπτυξη (στον οποίο και η Ελλάδα μετέχει από το 1961) καταγράφει την εντυπωσιακή στροφή των σύγχρονων οικονομιών και διατυπώνει ξεκάθαρα την ανάγκη για την έρευνα και επένδυση στα παραπάνω συστήματα (Housel και Bell 2001, OECD 1996): Πάνω από το 50% του ΑΕΠ κάθε χώρας-μέλους του ΟΟΣΑ προέρχεται από τη γνωσιοκεντρική οικονομία. Μια γνωσιο-κεντρική οικονομία είναι αυτή που βασίζεται άμεσα στην παραγωγή, διανομή και χρήση της γνώσης και πληροφορίας που αφορά στον σχεδιασμό, στην παραγωγή και στη διανομή προϊόντων και υπηρεσιών. Σχεδόν σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ, υπάρχει άνοδος του ποσοστού συμμετοχής του ιδιωτικού τομέα στη χρηματοδότηση ερευνητικών δραστηριοτήτων. Οι δραστηριότητες που σχετίζονται με θέματα βασικής ή γενικής έρευνας παραμένουν στάσιμες ή και μειώνονται, ενώ αντίθετα ολοένα και αυξάνονται σε ό,τι αφορά στην κατάκτηση νέας γνώσης που ικανοποιεί τις συγκεκριμένες ανάγκες μιας εταιρείας. Για παράδειγμα, στις Η.Π.Α. το 70% αφορά στην ανάπτυξη (σχεδιασμός και δοκιμή πρότυπων προϊόντων και υπηρεσιών), το 22% στη διερευνητική ή εφαρμοσμένη έρευνα και μόλις το 8% στη βασική έρευνα. Το 1996, περίπου το 60% όλων των Αμερικανών εργατών ήταν εργάτες γνώσης κάποιου είδους και 8 από τις 10 νέες θέσεις εργασίας είναι σε θέσεις με εντατικές απαιτήσεις σε θέματα διαχείρισης πληροφορίας (information-intensive) Κατηγορίες Συστημάτων Διαχείρισης Γνώσης Όπως είναι κατανοητό, ένα Σύστημα Διαχείρισης Γνώσης (ΣΔΓ) ασχολείται με τη διαχείριση γνώσης στα πλαίσια οργανισμού και μπορεί να χαρακτηριστεί ως υπεύθυνο για την επιστασία ενός πόρου: αυτό περιλαμβάνει τη δημιουργία ή απόκτηση αυτού του πόρου, την αποθήκευση, προφύλαξη και διαρκή υποστήριξή του. Συνήθως, ένα ΣΔΓ ικανοποιεί ένα μέρος της παραπάνω λειτουργικότητας. 22

45 2.3 Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση ως προς την ανάλυση ενός ΣΔΓ είναι η θεώρηση των 3 διαφορετικών τεχνολογικών επιπέδων που αναφέρονται στη ΔΓ (βλ. Σχήμα 2.5 του Gallupe 2001). Στο επίπεδο 1 βρίσκονται εργαλεία ΔΓ, όπως γλώσσες έμπειρων συστημάτων (expert systems) (π.χ. EXSYS⁸) και γλώσσες προγραμματισμού (C++,, SQL, OWL) που αποτελούν τα θεμέλια εργαλεία για ένα ΣΔΓ. Τα επιπέδου 2 συστήματα στοχεύουν στην παροχή ενός πλαισίου παραγωγής γνώσης διευκολύνοντας την ηλεκτρονική συνεργασία και επεξεργασία της γνώσης (π.χ. Wikis (Leuf και Cunningham 2001), Lotus Notes⁹, XEROX Docushare¹⁰, MS Office SharePoint¹¹). Στο επίπεδο 3 βρίσκονται στοχευμένα ΣΔΓ, τα οποία αναπτύσσονται με σκοπό την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων αναγκών ενός οργανισμού (π.χ. λήψη αποφάσεων, εκπαίδευση, ανάπτυξη προϊόντων και υπηρεσιών). Σχήμα 2.5: Ένα μοντέλο διάκρισης τεχνολογικών επιπέδων των Συστημάτων Διαχείρισης Γνώσης (Πηγή: Gallupe 2001) Τεχνολογίες και εφαρμογές Συστημάτων Διαχείρισης Γνώσης Τα ΣΔΓ δεν αναφέρονται σε μία τεχνολογία, αλλά αποτελούν μια συλλογή από τεχνολογίες που σε συνδυασμό με μεθοδολογίες και προτεινόμενες πρακτικές υποστηρίζουν τη ΔΓ. Για αυτό το λόγο, στη γενική περίπτωση, οι τεχνολογίες και οι εφαρμογές που σχετίζονται με τα ΣΔΓ ακολουθούν τον κύκλο ζωής της γνώσης και της ΔΓ (Gallupe 2001), όπως αυτές έχουν ήδη περιγραφεί νωρίτερα (βλ. Σχήματα 2.2 και 2.4). Τα ΣΔΓ, που αποτελούν ένα σχετικά νέο πεδίο σε σχέση με τα παραδοσιακά πληροφοριακά συστήματα, υιοθετούν αρκετές από τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται στα πλαίσια γενικότερων συστημάτων. Ο Lawton (2001) στο ⁸ ⁹ ¹⁰ ¹¹ 23

46 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής Σχήμα 2.6 απεικονίζει συνοπτικά την κατηγοριοποίηση των ΣΔΓ με κριτήριο το πεδίο εφαρμογής και την τεχνολογία που χρησιμοποιείται. Πιο συγκεκριμένα, ο Lawton υποστηρίζει πως το κρίσιμο ζήτημα για τα ΣΔΓ είναι να επιτρέψουν τη διαχείριση και ροή περιεχομένου και εργασιών, με απώτερο σκοπό την κατεύθυνσή τους στους εργάτες γνώσης που μπορούν να επωφεληθούν από αυτά. Στο πλαίσιο αυτής της επιδίωξης, η τεχνολογία της ΔΓ μπορεί να διανεμηθεί με διαφορετικούς τρόπους. Μπορεί να υπάρξει σε κάποιον εξυπηρετητή, αλλά και σε ένα προσωπικό υπολογιστή. Μπορεί να γίνει προσιτή μέσω του διαδικτύου με τη χρήση κατάλληλων ιστοτόπων, αλλά μπορεί και να αποθηκευτεί σε μια βάση δεδομένων στο τοπικό δίκτυο μιας εταιρείας. Σχήμα 2.6: Κατηγορίες εφαρμογών Διαχείρισης Γνώσης (Πηγή: Lawton 2001) Εργαλεία ανακάλυψης και δημιουργίας γνώσης Στην περίπτωση αυτή, το πρόβλημα ΔΓ έχει προσδιοριστεί και έχει εντοπιστεί η ανάγκη για τη δημιουργία και ανακάλυψη νέας γνώσης¹². Τα συστήματα αυτά περιλαμβάνουν ηλεκτρονικούς χώρους συζήτησης (forums) (π.χ. phpbb¹³, Google groups¹⁴), δημόσιες λίστες ηλεκτρονικής αλληλογραφίας (π.χ. Mailman¹⁵) ή άλλα εργαλεία που διευκολύνουν τη συνήθως ¹²Στην αγγλική βιβλιογραφία συναντάται συχνά ο όρος serendipity, που σε ελεύθερη μετάφραση αποδίδεται ως απρόσμενη και ευτυχής ανακάλυψη. ¹³ ¹⁴ ¹⁵ 24

47 2.3 Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης ομαδική γέννηση και αποτύπωση ιδεών (brainstorming tools) (π.χ. FreeMind¹⁶, Mindomo¹⁷, Mindjet¹⁸). Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι πολλά από τα εργαλεία καθημερινής χρήσης, όπως για παράδειγμα ένας φυλλομετρητής (browser), μια μηχανή αναζήτησης, ένα πρόγραμμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας ή ένα πρόγραμμα επεξεργασίας εγγράφων, αποτελούν κατεξοχήν εργαλεία ανακάλυψης και δημιουργίας γνώσης. Η τεχνολογία που αναπτύσσεται σε αυτή την κατηγορία των προϊόντων επικεντρώνεται σε θέματα οπτικής αναπαράστασης (visualization) της πληροφορίας και στην υποστήριξη της αποδοτικής επεξεργασίας και μετάδοσης της πληροφορίας. Οι τεχνολογίες περιλαμβάνουν πρωτόκολλα επικοινωνίας, όπως SMTP (Hughes 1998), Google Wave¹⁹, XMPP (Saint-Andre 2005), web services (π.χ. SOAP²⁰ και REST (Fielding και Taylor 2002)), περιβάλλοντα διεπαφής για την ανακάλυψη και δημιουργία περιεχομένου, όπως What You See Is What You Get (WYSIWYG) επεξεργαστές κειμένου αλλά και πρωτόκολλα αποθήκευσης δεδομένων, όπως XML²¹, HTML²², Microso Word Document²³ και Adobe PDF²⁴ Συστήματα κωδικοποίησης και αποθήκευσης γνώσης Σε αυτή την κατηγορία επικεντρώνονται οι περισσότερες ερευνητικές εργασίες. Ο σκοπός των εργαλείων αυτών είναι να επιτρέψουν την οργάνωση της γνώσης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη μετατροπή της άρρητης γνώσης σε ρητή, μέσω των κατάλληλων σχημάτων (Hansen κ.ά. 1999). Τα εργαλεία αυτά επιτρέπουν τη συλλογή της γνώσης, την ανάπτυξη χαρτών γνώσης (knowledge maps) και την εισαγωγή γνώσης σε συστήματα διαχείρισης εγγράφων. Ανάλογα με το πεδίο εφαρμογής, πολλά και διαφορετικά συστήματα έχουν προκύψει. Μια σημαντική κατηγορία συστημάτων είναι αυτά που υποστηρίζουν την αναπαράσταση και αποθήκευση συγκεκριμένης γνώσης ενός πεδίου (domain knowledge) με τρόπο αποδοτικό, υπολογίσιμο και διαχειρίσιμο. Τα συστήματα αυτά ορίζουν τη Βάση Γνώσης (Knowledge Base) ως το κύριο συστατικό τους και προσπαθούν με τη χρήση μαθηματικών και άλλων τεχνολογικών λύσεων να υποστηρίξουν πράξεις σχετικές με το πεδίο. Η Βάση Γνώσης ουσιαστικά αποτε- ¹⁶ ¹⁷ ¹⁸ ¹⁹ ²⁰ ²¹ ²² ²³ ²⁴ 25

48 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής λεί εξέλιξη και παραμετροποίηση μιας Βάσης Δεδομένων και επιτυγχάνει την παροχή δεδομένων, μετα-δεδομένων και πληροφοριών. Προκειμένου να επιτύχει τα παραπάνω, η Βάση Γνώσης καταγράφει επιπλέον πληροφορίες σχετικά με την προέλευσή τους και το εννοιολογικό τους πλαίσιο, ενώ παράλληλα χρησιμοποιεί ένα σύνολο από κανόνες και αλγόριθμους. Ένα από τα πρώτα παραδείγματα συστημάτων που υιοθετούν τη λειτουργικότητα της Βάσης Γνώσης αποτελεί το Έμπειρο Σύστημα (expert system) (Waterman 1985), το οποίο επίσης διακρίνεται ως η πρώτη επιτυχημένη εφαρμογή λογισμικού Τεχνητής Νοημοσύνης (Darlington 2000). Συνήθως τα Έμπειρα Συστήματα επιτυγχάνουν να αποθηκεύσουν κομμάτια γνώσης με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούν, μέσα από ένα μηχανισμό διαδοχικών ερωτημάτων προς το χρήστη, να οδηγηθούν σε ένα συμπέρασμα ή μια πρόταση αξιοποιήσιμη (κανόνες εξαγωγής συμπερασμάτων inference rules). Οι κανόνες πολλές φορές μοντελοποιούνται μέσω της χρήσης μαθηματικών μοντέλων όπως τα δίκτυα Bayes ή τα δέντρα αποφάσεων. Η εφαρμογή αυτών των συστημάτων έχει γίνει επιτυχώς, όταν αυτά εφαρμόζονται σε συγκεκριμένα πεδία, καθώς μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στη λήψη αποφάσεων και στην επίλυση προβλημάτων. Μια ακόμα βαρύνουσα κατηγορία συστημάτων ΔΓ είναι εκείνα που βασίζονται στους Έξυπνους Πράκτορες (intelligent agents). Οι Έξυπνοι Πράκτορες αποτελούν αυτόνομες οντότητες που παρακολουθούν και δρουν σε ένα περιβάλλον, στοχεύοντας στην επίτευξη συγκεκριμένων στόχων (Russell κ.ά. 1995). Οι Πράκτορες είναι σε θέση να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες που συλλέγουν, με αποτέλεσμα τον διαρκή και αυτόνομο επαναπροσδιορισμό της συμπεριφοράς τους απέναντι στο περιβάλλον, επιδεικνύοντας έξυπνα χαρακτηριστικά, όπως αυτοοργάνωση, προσαρμοστικότητα, μνήμη και εκμάθηση. Γενικά, ένας Πράκτορας λειτουργεί σε ένα περιβάλλον πολλαπλών Πρακτόρων, οι οποίοι δραστηριοποιούνται είτε συνεργατικά βασιζόμενοι σε μια ιεραρχία (multi-agent) και διαμοιραζόμενοι πληροφορίες είτε ανταγωνιστικά. Τα συστήματα που βασίζονται στους Έξυπνους Πράκτορες συναντούν πρακτική εφαρμογή σε πλήθος περιπτώσεων, όπως στη διαχείριση δικτύων υπολογιστών, στις οικονομικές και άλλες διαχειριστικές συναλλαγές, σε παιχνίδια και αμυντικά συστήματα, στη λήψη αποφάσεων κ.ά. (Wooldridge 2002). Τέλος, συγκεκριμένα πρωτόκολλα έχουν αναπτυχθεί που επιτρέπουν τον αποδοτικό προγραμματισμό Πρακτόρων, όπως η KQML (Knowledge Query Manipulation Language) (Finin κ.ά. 1994) ή ACL (Agent Communication Language) (Chaib-draa και Dignum 2002). Στην υπό εξέταση κατηγορία των εφαρμογών που επιχειρούν τη συστηματική κωδικοποίηση, αποθήκευση και εκμετάλλευση της γνώσης, διακρίνεται μια γενική ομάδα εφαρμογών και 26

49 2.3 Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης τεχνολογιών που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια. Οι εφαρμογές αυτές τυπικά λειτουργούν χρησιμοποιώντας σύγχρονες υπηρεσίες διαδικτύου, ενώ ταυτόχρονα έχουν σχεδιαστεί με σκοπό την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων οργάνωσης. Τα Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας (π.χ. Conklin και Begeman 1987, Kunz και Rittel 1970) επιχειρούν να οργανώσουν έναν διάλογο, ο οποίος υπακούει σε μια συγκεκριμένη δομή και η οποία υπαγορεύεται από το σύστημα. Εδώ το ΣΔΓ σχεδιάζεται, ώστε να επιτρέπει στο χρήστη να αιτιολογήσει και να τεκμηριώσει αποδοτικά το σκεπτικό του σε σχέση με το υπό εξέταση ζήτημα, με τη βοήθεια αλγόριθμων και κανόνων αιτιολόγησης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο διάλογος αυτός μπορεί να αναπτυχθεί ακόμα περισσότερο στοχεύοντας στη λήψη αποφάσεων (Συστήματα Συνεργατικής Λήψης Αποφάσεων) (π.χ. Evangelou κ.ά. 2005). Μια ιδιαίτερα σημαντική τεχνολογία, με μεγάλη απήχηση, είναι αυτή που προσπαθεί να μοντελοποιήσει τη γνώση με τη χρήση οντολογιών. Για το σκοπό αυτό, οι προγραμματιστές και σχεδιαστές συστημάτων χρησιμοποιούν πρωτόκολλα περιγραφής οντολογιών, όπως η Web Ontology Language (OWL)²⁵ και επεξεργαστές οντολογιών όπως το Protégé (Gennari κ.ά. 2003). Οι οντολογίες είναι σχήματα μετα-δεδομένων, που παρέχουν ένα ελεγχόμενο λεξιλόγιο από έννοιες, η κάθε μία από τις οποίες είναι ρητά ορισμένη ώστε να αποτελεί αντικείμενο μηχανικής επεξεργασίας (Maedche 2002). Έτσι, ετερογενείς εφαρμογές είναι σε θέση να επικοινωνήσουν επιτυγχάνοντας διαλειτουργικότητα (interoperability), ενώ παράλληλα η γνώση και οι διαδικασίες διαχείρισής της μπορούν να μεταφερθούν αποδοτικά σε διαφορετικά και πολλές φορές κατανεμημένα στο διαδίκτυο περιβάλλοντα. Επιπλέον τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται αποτελούν οι Σχεσιακές Βάσεις Δεδομένων (Relational Databases), οι κατανεμημένες Βάσεις Δεδομένων (π.χ. Hadoop²⁶), η εξόρυξη και η αναλυτική επεξεργασία δεδομένων (data mining και OLAP online analytical processing) (Berson και Smith 1997) και άλλες μέθοδοι στατιστικής επεξεργασίας Συστήματα διάδοσης και διαμοιρασμού της γνώσης Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν συνήθως στοχευμένα συστήματα που αποσκοπούν στην παροχή μιας πλατφόρμας διακίνησης γνώσης και ιδεών μεταξύ ατόμων με συγκεκριμένες ικανότητες ή ενδιαφέροντα. Παραδείγματα τέτοιων συστημάτων αποτελούν τα Δίκτυα Ειδικών (Expert Networks), στα οποία συμμετέχει συνήθως ένα δίκτυο από ειδικούς, οι οποίοι είναι ²⁵ ²⁶ 27

50 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής σε θέση να ανταλλάσσουν ιδέες και επιτελούν από κοινού έρευνα σε σχέση με ένα συγκεκριμένο πεδίο, συνήθως επαγγελματικό ή επιστημονικό. Τα Συστήματα Διαχείρισης Ικανοτήτων (Competence Management Systems), τα οποία αποτελούν εξέλιξη των συστημάτων μάθησης, παρέχουν μια πλατφόρμα παροχής εκπαιδευτικού υλικού. Σε αντίθεση με τα παραδοσιακά συστήματα εκπαίδευσης, τα συστήματα αυτά είναι σχεδιασμένα, ώστε να καλλιεργήσουν συγκεκριμένες ικανότητες στα μέλη τους και το επιτυγχάνουν υιοθετώντας μηχανισμούς όπως παρακολούθηση δραστηριοτήτων και φόρμες αξιολόγησης και ανάλυσης επιδεξιοτήτων. Σε ένα πιο γενικό επίπεδο, στην υπό εξέταση κατηγορία ανήκουν ένα σύνολο από εφαρμογές που αναπτύσσονται στο διαδίκτυο και σχεδιάζονται με σκοπό τη διάδοση ήδη υπάρχουσας, και πολλές φορές κωδικοποιημένης γνώσης. Παραδείγματα τέτοιων εφαρμογών αποτελούν είτε συστήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση είτε γενικές εφαρμογές που συναντώνται ως Πύλες Γνώσης (Knowledge Portals). Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα τέτοιας πύλης αποτελεί η Wikipedia²⁷, που αποτελεί την πιο διάσημη ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια με πάνω από άρθρα στην αγγλική γλώσσα. 2.4 Προβλήματα και κενά Όπως έχει ήδη φανεί στο τρέχον κεφάλαιο, η Διαχείριση Γνώσης (ΔΓ) είναι μια έννοια που αναφέρεται σε μια διαδικασία με ευρεία εφαρμογή σε πολλά και διαφορετικά πεδία προβλημάτων. Έτσι, η απήχηση της ΔΓ σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο όρος συχνά συγχέεται με παρεμφερείς έννοιες έχει ως αποτέλεσμα σε πολλές περιπτώσεις την αδυναμία των συστημάτων διαχείρισης γνώσης να προσφέρουν ουσιαστικά. Ένα άλλο πρόβλημα που προκύπτει συχνά από τη χρήση των Συστημάτων Διαχείρισης Γνώσης (ΣΔΓ) είναι η διαπιστωμένα μειωμένη αποτελεσματικότητά τους. Στη συνέχεια παρατίθενται ορισμένα θέματα, τα οποία είναι ανοιχτά και οφείλονται είτε στη λανθασμένη χρήση της ΔΓ και των ΣΔΓ είτε στη σύγχυση που δημιουργείται σχετικά με τις προσδοκίες της γνώσης και της ενσωμάτωσης διαδικασιών ΔΓ στα σύγχρονα πληροφοριακά συστήματα: Πολλές φορές η ΔΓ συγχέεται με τη Διαχείριση Πληροφορίας (ΔΠ). Στην πραγματικότητα και οι δύο έννοιες αναφέρονται στη διαχείριση διαδικασιών και το αποτέλεσμα αυτών είναι συνήθως διαδικασίες. Επιπρόσθετα, εφόσον η γνώση μπορεί να είναι μια μορφή πληροφορίας, και η ΔΓ μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή ΔΠ. Παρόλα αυτά, η ΔΓ είναι ²⁷ 28

51 2.4 Προβλήματα και κενά πιο γενική, εφόσον προβλέπει δραστηριότητες που δεν υπάρχουν στη ΔΠ. Πιο συγκεκριμένα, μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στη ΔΓ και ΔΠ είναι ότι η βασική ΔΠ εστιάζει στον τρόπο παραγωγής και ενσωμάτωσης της πληροφορίας σε έναν οργανισμό, ενώ η ΔΓ ασχολείται αντίστοιχα με τη γνώση. Επιπλέον, μια άλλη διαφορά είναι ότι η ΔΠ δεν ασχολείται με την επικύρωση της γνώσης. Η παραγωγή πληροφορίας μπορεί να περιλαμβάνει την απόκτηση, την ατομική και ομαδική εκμάθηση ακόμα και την διατύπωση γνώσης σε ορισμένες περιπτώσεις, αλλά σε καμία περίπτωση δεν έχει ως αντικείμενο την επικύρωση της γνώσης. Το πεδίο έρευνας της ΔΓ και των ΣΔΓ παραμένει ανοιχτό και παρουσιάζει πολλές φορές αντιφάσεις. Ενδεικτικά αναφέρονται οι παρακάτω επιδιώξεις και ζητούμενα, όπως αναγνωρίστηκαν σε πρώτη φάση εμπειρικά από τους King κ.ά. (2002) και αξιολογήθηκαν υπό τη μορφή ερωτηματολογίου που δόθηκε σε 2914 συνδρομητές ενός περιοδικού με θέμα τη ΔΓ και οι οποίοι, όπως δήλωσαν κατά την εγγραφή τους ως συνδρομητές στο περιοδικό, ανέφεραν ότι η ΔΓ είναι η κύρια απασχόλησή τους: Πώς χρησιμοποιείτε τη ΔΓ, ώστε να παρέχει στρατηγικό πλεονέκτημα; Πώς αποκτάτε υποστήριξη για τη ΔΓ στα υψηλά κλιμάκια της οργάνωσης²⁸; Πώς διατηρείτε την αξία της οργανωσιακής γνώσης; Πώς δίνετε κίνητρο στα άτομα να συνεισφέρουν τη γνώση τους σε ένα ΣΔΓ; Πώς αναγνωρίζετε την οργανωσιακή γνώση που θα έπρεπε να διατηρήσετε στα ΣΔΓ; Πώς εκτιμάτε το οικονομικό κόστος και τα οφέλη της ΔΓ; Πώς επιβεβαιώνετε την αποτελεσματικότητα, γνησιότητα και σχετικότητα της γνώσης που προστίθεται σε ένα ΣΔΓ; Ποιος είναι ο βέλτιστος τρόπος σχεδιασμού και ανάπτυξης ενός ΣΔΓ; Πώς διατηρείτε την πρόοδο στον οργανισμό; Πώς επιβεβαιώνετε ότι η γνώση φυλάσσεται με ασφάλεια; Η υποστήριξη της ΔΓ συχνά περιέχει την ανάπτυξη και χρήση τεχνολογικών μέσων. Έτσι, πολλές φορές η επιτυχία ή αποτυχία αυτής της απόπειρας υιοθέτησης ΣΔΓ συγχέεται με ²⁸Ο αγγλικός όρος είναι top management. 29

52 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής την τεχνολογία. Στην πραγματικότητα, η τεχνολογία από μόνη της δεν μπορεί να επιλύσει θέματα που άπτονται της ΔΓ (McDermott 1999). Η γνώση: είναι μια πράξη ανθρώπινη και έτσι αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης σκέψης. παράγεται και αναθεωρείται κάθε στιγμή που περνά. κυκλοφορεί ανάμεσα σε κοινότητες με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. δημιουργείται εκεί που αποσύρεται η παλιά γνώση. συναντάται σε μεγάλο πλήθος πηγών αλλά και όγκου πληροφορίας. Ένα παράδειγμα αποτελεί το διαδίκτυο, που συνιστά μια οικουμενική, γιγάντια και πολυφωνική πλατφόρμα πληροφορίας, η οποία όμως συνοδεύεται από το φαινόμενο της υπερφόρτωσης πληροφορίας ²⁹. Το φαινόμενο αυτό περιγράφει την αδυναμία του σύγχρονου εργάτη γνώσης να επεξεργαστεί τον αχανή, πολλαπλών πηγών όγκο δεδομένων και πληροφορίας, με αποτέλεσμα η δυνατότητα ανακάλυψη νέας γνώσης (knowledge discovery) να υπονομεύεται. δεν μπορεί να επιβιώσει εξατομικευμένα, αλλά ανήκει σε κοινότητες. Συμπερασματικά, η ΔΓ αποτελεί μια διαδικασία σύνθετη, η οποία προκειμένου να επιτευχθεί αποτελεσματικά, προϋποθέτει την εξέτασή της από πολλαπλές σκοπιές. Σύμφωνα με την ανάλυση που έχει ήδη γίνει, η πρόκληση για την ανάπτυξη σύγχρονων ΣΔΓ όχι μόνο ξεπερνά εννοιολογικές διαμάχες σχετικά με τη γνώση, αλλά φέρνει στο προσκήνιο την ανάγκη για τον προσδιορισμό ενός φορέα κοινωνικής οργάνωσης, στον οποίο η γνώση είναι δυνατόν να ευημερήσει. Μία από τις πιο αποδεκτές μορφές κοινωνικής οργάνωσης που επιτρέπουν τα παραπάνω αποτελεί η Κοινότητα Πρακτικής. ²⁹Σύμφωνα με πλήθος άρθρων που αναφέρονται στη Wikipedia (2011), το μέγεθος της πληροφορίας που είναι διαθέσιμο ψηφιακά ξεπερνά το 90% της συνολικής πληροφορίας, ενώ ο ρυθμός δημιουργίας και διάδοσης δεδομένων από το 2002 έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις: * Το 2004, η κίνηση των δεδομένων σε χρονικό διάστημα ενός μήνα ξεπέρασε το 1 exabyte (10 18 bytes ή ένα δισεκατομμύριο GigaBytes). * Το Μάρτιο του 2010 η κίνηση για το ίδιο χρονικό διάστημα εκτοξεύθηκε στα 667 exabytes. * Ο τότε εκτελών χρέη διευθύνοντα συμβούλου της Google Eric Schmidt, στο συνέδριο Techonomy το 2010, ανέφερε ότι από την αυγή του ανθρώπινου πολιτισμού μέχρι και το 2003 είχε παραχθεί συνολικά πληροφορία της τάξης των 5 exabytes το 2010 η ίδια ποσότητα δεδομένων δημιουργείται μέσα σε 2 ημέρες. 30

53 2.5 Κοινότητες Πρακτικής 2.5 Κοινότητες Πρακτικής Περιγραφή Οι Κοινότητες Πρακτικής (ΚΠ) (Communities of Practice - CoP) αναφέρονται σε ομάδες ατόμων που μοιράζονται ανησυχίες, ένα σύνολο προβλημάτων ή ένα πάθος για κάποιο θέμα και που εμβαθύνουν τη γνώση και την επιδεξιότητά τους σε αυτή την περιοχή μέσω της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ατόμων σε διαρκή βάση (Wenger κ.ά. 2002). Ο όρος ΚΠ εισήχθηκε για πρώτη φορά από τους Lave (1991) και Wenger (1998) για να περιγράψουν τη συγκεκριμένη μορφή ανθρώπινης οργάνωσης. Στην πραγματικότητα, η ΚΠ ως δομή εμφανίζεται ιστορικά από τα πρώτα στάδια κοινωνικοποίησης του ανθρώπου, διατηρείται ως και σήμερα και τα παραδείγματα είναι αμέτρητα: οι άνθρωποι των σπηλαίων σχημάτιζαν ΚΠ, όταν συνεργατικά κυνηγούσαν και εξέλισσαν τις σχετικές μεθόδους τους, μια ομάδα καλλιτεχνών ή επιστημόνων που συναντάται άτυπα σε ένα δημόσιο χώρο συζητώντας για την εξέλιξη της τέχνης ή της επιστήμης τους αντίστοιχα, ένας άτυπος σύλλογος από γονείς που μοιράζονται καθημερινές έγνοιες είναι απλώς κάποια παραδείγματα. Στην πράξη, κάθε ενήλικας συμμετέχει σε περισσότερες από μια ΚΠ καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Κάποιες από αυτές μπορεί να τις διατηρήσει για πάντα, σε κάποιες μπορεί να συμμετέχει πιο ενεργά, ενώ κάποιες από αυτές μπορεί να εξελιχθούν μέσω της διάσπασης ή της σύμπτυξής τους με άλλες. Η ΚΠ είναι πιθανόν η πρώτη γνωσιοκεντρική κοινωνική δομή. Οι Wenger κ.ά. (2002) μοντελοποιούν τη δομή αυτή σε 3 άξονες-παράγοντες που χαρακτηρίζουν μοναδικά μια ΚΠ. Ο πρώτος άξονας αναφέρεται στο Πεδίο. Το πεδίο αρχικά ορίζεται ως ένα σύνολο κοινών ενδιαφερόντων, αλλά στην πράξη επεκτείνεται ως ένα σύνολο από θέματα ή προβλήματα, τα οποία βιώνουν τα μέλη της κοινότητας. Συχνά ο επιτυχημένος καθορισμός του πεδίου μπορεί να συνοδεύεται και από ένα σύνολο στόχων και αναγκών που διακατέχουν ολόκληρη την κοινότητα. Ένα ανεπαρκώς ορισμένο πεδίο μπορεί να προκαλέσει την απώλεια ενδιαφέροντος των μελών με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της ΚΠ. Αντίθετα, ένα ανεπτυγμένο πεδίο εκδηλώνει τη γνώση που πραγματεύεται η ΚΠ. Ο δεύτερος άξονας αναφέρεται στην ίδια την Κοινότητα. Η κοινότητα αναφέρεται στο σύνολο των ανθρώπων που συμμετέχουν στην ΚΠ και που μέσω της αλληλεπίδρασης μαθαίνουν μαζί, δημιουργούν σχέσεις και στη διάρκεια ζωής της ΚΠ αναπτύσσουν ένα συναίσθημα συνύπαρξης και αμοιβαίας δέσμευσης. Για να επιτευχθούν όλα τα παραπάνω, τα μέλη της ΚΠ πρέπει να επικοινωνούν τακτικά και να ανταλλάσσουν απόψεις σχετικά με το πεδίο τους. Επιπλέον, η έννοια της κοινότητας συχνά συγχέεται με την παρουσία κοινών χαρακτηριστικών, αλλά στην 31

54 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής πράξη μια ΚΠ δεν πρέπει να είναι απαραίτητα ομογενής. Αντίθετα, ένα μέλος μιας κοινότητας εμφανίζει κοινά χαρακτηριστικά, όπως κοινή ιστορία, κοινές εμπειρίες, διατηρώντας όμως διακριτό και διαφορετικό ρόλο. Μέσα από τη διαφοροποίηση των μελών της, μια ΚΠ πολλές φορές αναδύει μια εσωτερική ηγεσία, χωρίς η τελευταία να δημιουργεί σχέση εξάρτησης. Μια επιτυχημένη κοινότητα καταφέρνει να δημιουργήσει την αίσθηση γενικευμένης αμοιβαιότητας, όπως αναφέρεται από ανθρωπολόγους (Putnam 2001, Cohen και Prusak 2001): η γενικευμένη αμοιβαιότητα αναφέρεται στην απουσία quid pro quo ³⁰ κινήτρου, αφού κάθε μέλος της κοινότητας αισθάνεται ωφελημένος με τη συμμετοχή του και δεν αποσκοπεί σε άμεσα ανταποδοτικά οφέλη από την προσφορά του³¹. Ο τρίτος άξονας αναφέρεται στην κοινή Πρακτική της κοινότητας. Η πρακτική εκμεταλλεύεται τόσο την υπάρχουσα γνώση όσο και τις εξελίξεις σχετικά με το πεδίο της ΚΠ. Αναφέρεται στις μεθοδολογίες που ακολουθούν τα μέλη μιας ΚΠ για να επιτύχουν κάποιους στόχους και περιλαμβάνει πλήθος ρητών και άρρητων γνωστικών αντικειμένων (περιπτώσεις, ιστορίες, θεωρίες, κανόνες κ.α.). Μια επαρκώς ορισμένη πρακτική είναι ενσωματωμένη στην εργασία των μελών της ΚΠ και περιγράφει τη γνώση που χρησιμοποιείται. Παράλληλα, η πρακτική αυτή εξελίσσεται, διατηρώντας την ισορροπία ανάμεσα σε δραστηριότητες κατά τις οποίες γίνεται ανταλλαγή ιδεών και δραστηριότητες που παράγουν νέα έγγραφα, εργαλεία και επιπλέον ρητή γνώση. Τέλος, έχει σημασία να τονιστεί ότι η πρακτική στην πραγματικότητα αναπτύσσεται παράλληλα με την κοινότητα: η συλλογική γνώση παράγεται μέσα από την κοινωνική ζύμωση και την εξέλιξη της κοινότητας Διαφορές μεταξύ των Κοινοτήτων Πρακτικής και άλλων οργανωσιακών δομών Όπως είναι λογικό, η ΚΠ διαφοροποιείται σημαντικά από άλλες δομές οργάνωσης. Οι Wenger κ.ά. (2002) στον Πίνακα 2.4 επιχειρούν μια σύγκριση της ΚΠ με άλλες δομές με βάση συγκεκριμένα κριτήρια. Οι δομές υπό σύγκριση είναι οι παρακάτω: ³⁰Λατινική φράση που μεταφράζεται ως κάτι για κάτι. Αναφέρεται στην ισότιμη ανταλλαγή ενός αγαθού ή μιας υπηρεσίας. ³¹Σύμφωνα με ανθρωπολογικές έρευνες, οι πραγματικές κοινότητες σπάνια ξεπερνούν τα 150 άτομα, γιατί αυτός είναι ο μέγιστος αριθμός ανθρώπων με τον οποίο μπορεί κάποιος να διατηρεί σχέση συναισθηματικού τύπου. Το παραπάνω επιβεβαιώνεται και από το λεγόμενο αριθμό Dunbar, ο οποίος αποδίδει το όριο των 150 ατόμων στο φυσικό μέγεθος του νεοφλοιού (neocortex) του ανθρώπινου εγκεφάλου, εφαρμόζοντας τη θεωρία της εξέλιξης και την καταγωγή μας από τους λιγότερο κοινωνικούς και έξυπνους προγόνους μας (Dunbar 1998). Επιπλέον, αν και σήμερα είναι πολύ πιθανό κάποιος να γνωρίζει περίπου 1000 άτομα, είναι πολύ δύσκολο να αποκτήσει περισσότερο από 20 δεσμούς με κοινότητες (Kochen 1989). 32

55 2.5 Κοινότητες Πρακτικής Επίσημο τμήμα ή υπηρεσία. Αναφέρεται σε επιχειρήσεις, αποτελεί τη βασική λειτουργική μονάδα και έχει ως βασικό σκοπό την εκπλήρωση συγκεκριμένων στόχων, όπως την εξυπηρέτηση μιας ανάγκης στην αγορά, την κατασκευή ενός προϊόντος ή την εκπλήρωση διαχειριστικού έργου. Λειτουργικές ομάδες και ομάδες έργου. Το κίνητρο για τη σύνθεση μιας λειτουργικής ομάδας ή ομάδας έργου είναι η εκπλήρωση ενός κοινού στόχου μέσω της διαχείρισης κάποιας ευθύνης ή της επίτευξης συγκεκριμένων αλληλοεξαρτώμενων υπο-έργων. Σε αντίθεση με τις ΚΠ που το κοινό σημείο είναι το πεδίο, εδώ στο επίκεντρο βρίσκεται η εκπλήρωση μιας λειτουργίας ή ενός έργου. Κοινότητες ενδιαφερόντων και άτυπα δίκτυα. Οι δομές αυτές σχηματίζονται στα πλαίσια ενός οργανισμού μέσα από την κοινωνικοποίηση, με στόχο την ανταλλαγή πληροφοριών και τη δημιουργία σχέσεων μεταξύ των μελών. Δεν υπάρχει ένα ρητώς εκφρασμένο πεδίο ούτε και κάποια ρητή πρόθεση ή κίνητρο σχηματισμού, ενώ απουσιάζει και η αίσθηση της δέσμευσης και της ταυτότητας ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας Η εξέλιξη μιας Κοινότητας Πρακτικής Σύμφωνα με τους Gongla και Rizzuto (2001), μια ΚΠ περνά από πέντε διαδοχικά στάδια εξέλιξης (βλ. Πίνακας 2.5). Πιο συγκεκριμένα, στο στάδιο των δυνατοτήτων (potential stage), η κοινότητα αρχίζει να διαμορφώνεται. Σε αυτό το πρώιμο στάδιο ένας πυρήνας ατόμων με κοινά στοιχεία, όπως το αντικείμενο εργασίας τους, αρχίζει να σχηματίζεται. Σε αυτό το στάδιο, επιτελείται η σύνδεση μεταξύ των μελών της κοινότητας, αρχίζει η μεταξύ τους επικοινωνία και διαμορφώνονται οι μεταξύ τους σχέσεις. Στο στάδιο της δόμησης (building stage), οι σχέσεις μεταξύ των μελών της κοινότητας γίνονται πιο συγκεκριμένες. Τα πρώτα μέλη αρχίζουν να καθορίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κοινότητας, δηλαδή τη δομή και τις διαδικασίες λειτουργίας της, όπως επίσης το είδος της συνεργασίας μεταξύ των μελών της. Ακόμη, δημιουργείται ένα κοινό πλαίσιο λειτουργίας και εντοπίζονται οι ανάγκες της κοινότητας για εισαγωγή νέων μελών. Κατά τη διάρκεια του σταδίου απασχόλησης (engaged stage), η κοινότητα αρχίζει να λειτουργεί ουσιαστικά προς την επίτευξη ενός κοινού σκοπού. Η δομή και οι διαδικασίες που σχεδιάστηκαν στο προηγούμενο στάδιο εφαρμόζονται στην πράξη, ενώ η κοινότητα αρχίζει να μαθαίνει, αξιοποιώντας τη ρητή και την άρρητη γνώση των μελών της. Στο στάδιο της δράσης 33

56 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής Πίνακας 2.4: Διαφορές μεταξύ των Κοινοτήτων Πρακτικής και άλλων οργανωσιακών δομών (Πηγή: Wenger κ.ά. 2002). Κοινότητα Πρακτικής Επίσημο τμήμα ή υπηρεσία¹ Λειτουργικές ομάδες Ομάδες έργου Κοινότητες Άτυπα δίκτυα Σκοπός Μέλη Όρια Δεσμοί Διάρκεια Δημιουργία, επεξεργασία και ανταλλαγή γνώσης για την ανάπτυξη των προσωπικών ικανοτήτων Παροχή προϊόντος ή υπηρεσίας Χειρισμός κάποιας επιχείρησης Επίτευξη συγκεκριμένου σκοπού Άτομα με κοινά ενδιαφέροντα και σκοπούς Άτομα που λογοδοτούν στον προϊστάμενό τους Άνθρωποι ορισμένοι από τη Διοίκηση Άνθρωποι με συγκεκριμένες αρμοδιότητες στο έργο Πληροφόρηση Όλοι οι Ανταλλαγή πληροφορίας ενδιαφερόμενοι Φίλοι και γνωστοί από το εργασιακό περιβάλλον Ασαφή Πάθος, δέσμευση και ταυτοποίηση με την ομάδα και τη γνώση της Σαφή Απαιτήσεις δουλειάς και κοινοί στόχοι Σαφή Κοινή υπευθυνότητα για την επιχείρηση Σαφή Οι στόχοι του έργου Ασαφή Πρόσβαση σε πληροφορία Μη ενδιαφερόντων καθορισμένα Οργανική εξέλιξη και τερματισμός (διαρκεί όσο υπάρχει σχετικότητα ως προς το πεδίο και ενδιαφέρον για από κοινού μάθηση) Σχεδιάζεται ώστε να είναι μόνιμη οργάνωση, εκτός και αν δημιουργηθεί νέα οργάνωση Έχει διάρκεια όση και η αναγκαία παρεχόμενη λειτουργία Προκαθορισμένο τέλος (μέχρι το τέλος του έργου) Οργανική εξέλιξη και τερματισμός Αμοιβαία ανάγκη Δεν υπάρχει πραγματική έναρξη και τερματισμός (διαρκεί όσο τα μέλη της διατηρούν επαφή και θυμούνται την οργάνωση αυτή) αʹο αγγλικός όρος αποδίδεται ως formal department. 34

57 2.5 Κοινότητες Πρακτικής (active stage), η κοινότητα δρα προς την επίλυση προβλημάτων και την εκμετάλλευση ευκαιριών. Επίσης, αναπτύσσει σχέσεις με άλλες κοινότητες. Στο στάδιο της προσαρμογής (adaptive stage), η κοινότητα καινοτομεί και δημιουργεί, προτείνοντας νέες λύσεις, μεθόδους και διαδικασίες. Έτσι, ουσιαστικά παράγει νέα γνώση, ενώ καθιερώνει νέες δομές και διαδικασίες, όπως επίσης επαναπροσδιορίζει το περιβάλλον της, ώστε να γίνει πιο ανταγωνιστική. Πίνακας 2.5: Τα στάδια εξέλιξης μιας Κοινότητας Πρακτικής (Πηγή: Gongla και Rizzuto 2001). Στάδιο Δυ- Στάδιο Στάδιο Στάδιο Δράσης Στάδιο Προσαρμογής νατοτήτων Δόμησης Aπασχόλησης Ορισμός Μια Η κοινότητα Η κοινότητα Η κοινότητα Η κοινότητα και ο κοινότητα αυτο-ορίζεται εκτελεί και καταλαβαίνει οργανισμός που την σχηματίζε- και τυποποιεί βελτιώνει τις και υποστηρίζει ται τις αρχές διαδικασίες της επωφελείται χρησιμοποιούν τη λειτουργίας της από τη γνώση για απόκτηση διαχείριση ανταγωνιστικού γνώσης και τη πλεονεκτήματος συλλογική εργασία Βασικές Σύνδεση Δημιουργία Πρόσβαση και Συνεργασία Καινοτομία και Λειτουρ- μνήμης και μάθηση δημιουργία γίες περιεχομένου Οι online Κοινότητες Πρακτικής Καθώς οι νέες τεχνολογίες διαχέονται, όλο και περισσότερα πληροφοριακά συστήματα (πολλά από τα οποία προέρχονται από το χώρο της εκπαίδευσης) αναπτύσσονται και κοινότητες δημιουργούνται στα πλαίσια των συστημάτων αυτών (Haythornthwaite κ.ά. 2000, Bruffee 1999, Dede 1990, Harasim κ.ά. 1995). Τα συστήματα αυτά πολλές φορές δεν λειτουργούν βοηθητικά, αλλά συνιστούν πραγματικές εναλλακτικές επιλογές που επιτρέπουν τη λειτουργία κοινοτήτων μέσω του Διαδικτύου (Beller και Or 1998). Το ενδιαφέρον στην περίπτωση αυτή είναι η διερεύνηση και κατανόηση του κατά πόσο τα προγράμματα που χρησιμοποιούνται είναι σε θέση να εκπληρώσουν στόχους που μέχρι πριν λίγα χρόνια εκπληρώνονταν αποκλειστικά στον πραγματικό και όχι εικονικό (virtual) κόσμο του Διαδικτύου. Σε μια τέτοια περίπτωση, είναι προφανές ότι έννοιες όπως αυτή της κοινότητας ή της αλληλεπίδρασης του ατόμου με το περιβάλλον αποκτούν διαφορετική διάσταση. 35

58 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής Παρά τον αρχικό σκεπτικισμό του κατά πόσο μια κοινότητα μπορεί να υπάρξει μέσω διαδικτύου (online κοινότητα), έρευνες διαρκώς επιβεβαιώνουν ότι είναι δυνατή η ανάπτυξη τέτοιων κοινοτήτων, τα μέλη των οποίων διατηρούν στενούς δεσμούς χρησιμοποιώντας αποκλειστικά ηλεκτρονικά μέσα (π.χ. Baym 1995, Baym 1997, McLaughlin κ.ά. 1995, Reid 1995, Rheingold 2000, Smith κ.ά. 1997). Οι έρευνες αυτές δείχνουν ότι αν εξετάσουμε τις κοινότητες ως προς το ποιες δραστηριότητες λαμβάνουν μέρος σε κοινοτικό επίπεδο, παρακάμπτοντας παραμέτρους όπως ο τόπος ή ο τρόπος με τον οποίο αυτές διεξάγονται, παρατηρείται ότι οι κοινότητες αυτές μπορούν να ευδοκιμήσουν απελευθερωμένες από γεωγραφικούς ή φυσικούς περιορισμούς (Wellman 1979, Wellman 1999). Τα μέλη των κοινοτήτων αυτών εμφανίζονται να διατηρούν στενούς δεσμούς μεταξύ τους, χρησιμοποιώντας το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ), online δωμάτια συζητήσεων (chat rooms), ηλεκτρονικές λίστες συζητήσεων (newsgroups), τρισδιάστατους κόσμους (MUD Multi-User Dungeon) ή και πιο παραδοσιακά μέσα, όπως το τηλέφωνο, ακόμα και σε περιπτώσεις που τα κοινά ενδιαφέροντα είναι λίγα και τα άτομα που συμμετέχουν είναι περιορισμένα (Wellman και Gulia 1999a, Wellman και Gulia 1999b, Wellman κ.ά. 1996). Το Σχήμα 2.7 δείχνει συνοπτικά τα εργαλεία μιας ΚΠ (Wenger 2001). Πιο συγκεκριμένα, τα μέλη φέρονται να παράγουν από κοινού κανόνες και συμπεριφορές, και να λαμβάνουν μέρος σε εκδηλώσεις της κοινότητας (Bruckman 1998, Fernback 1999, Jones 1995, Smith και Kollock 1999, McLaughlin κ.ά. 1995, Mynatt κ.ά. 1998, Smith κ.ά. 1997). Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την ιστορία της κοινότητας, διαμορφώνουν την ταυτότητά της, η οποία πλέον αποκτά αυτόνομη ύπαρξη, δική της συμπεριφορά σε σχέση με τα μη μέλη (Donath 1999, Mynatt κ.ά. 1998) και είναι σε θέση να αναγνωρίζει ποιος δεν ανήκει ή αποτελεί νέο μέλος στην κοινότητα Διαφορές μεταξύ online και παραδοσιακών Κοινοτήτων Πρακτικής Οι εικονικές κοινότητες χρησιμοποιούν δικτυακές τεχνολογίες (στην πιο συνηθισμένη περίπτωση, οι τεχνολογίες αυτές εφαρμόζονται στο Διαδίκτυο), για να θεμελιώσουν τη συνεργασία χωρίς γεωγραφικούς και χρονικούς περιορισμούς. Σε σύγκριση με τις παραδοσιακές, οι κοινότητες που αναπτύσσονται στον κυβερνο-χώρο παρουσιάζουν διαφορές σε αρκετές περιπτώσεις (Johnson 2001, Palloff και Pratt 1999). Οι παραδοσιακές κοινότητες καταρχήν οριοθετούνται από το γεωγραφικό μέρος και τα μέλη εντάσσονται με βάση την παραπάνω προδιαγραφή. Επιπλέον, υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στην ένταξη και την απλή παροδική σύμπραξη σε μια κοινότητα. Αντίθετα, οι εικονικές κοινότητες δημιουργούνται με βάση την αναγνώριση μιας ιδέας ή ενός έργου, παρά ενός τόπου. Έτσι, οργανώνονται με βάση τη δραστηριότητα και 36

59 2.5 Κοινότητες Πρακτικής Σχήμα 2.7: Τα εργαλεία μιας Κοινότητας Πρακτικής (Πηγή: Wenger 2001). διαμορφώνονται με βάση τις αναδυόμενες ανάγκες (Squire και Johnson 2000). Οι Squire και Johnson (2000) επισημαίνουν επίσης ότι οι εικονικές κοινότητες δεν έχουν τυπικώς ορισμένα σύνορα, πάνω από τα οποία χτίζονται. Εφόσον τα μέλη δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τη φυσική παρουσία, τα όρια ελευθερίας είναι πιο ρευστά, οι τυπικότητες αποσύρονται πιο εύκολα και γενικότερα υπάρχει μεγαλύτερος ατομικός έλεγχος. Πιο συνοπτικά, η διαδικτυακή επικοινωνία έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση των παραμέτρων που λαμβάνονται υπόψιν για τον χαρακτηρισμό μιας κοινότητας. Οι Palloff και Pratt (1999) εντοπίζουν τα στάδια δημιουργίας μιας online κοινότητας που δεν παρουσιάζονται απαραίτητα σε μια παραδοσιακή κοινότητα. Πρώτα απ όλα, πρέπει να καθοριστούν με ευκρίνεια ο στόχος της κοινότητας και το μέσο όπου η ομάδα θα συναντιέται. Οι συμμετέχοντες στη συνέχεια πρέπει να προωθήσουν το σχηματισμό μιας ηγετικής υπο-ομάδας και να καθορίσουν κώδικες συμπεριφοράς. Έτσι, τα μέλη της κοινότητας μπορούν να επιλύουν διάφορες αντιθέσεις ή αντικρούσεις από μόνοι τους και σε αρκετές περιπτώσεις διάφοροι ρόλοι θεσπίζονται. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τα πρώτα στάδια του σχηματισμού μιας online κοινότητας, η συνάθροιση των υποψήφιων μελών αναμένεται να δημιουργήσει έντονες 37

60 2. Διαχείριση Γνώσης και Κοινότητες Πρακτικής αψιμαχίες, κάτι που χαρακτηρίζει την εξέλιξη μιας online ΚΠ. O Seufert (2000) διαχωρίζει τις παρακάτω φάσεις (σε χρονολογική σειρά): Γνωριμία: στη φάση αυτή γίνεται ανταλλαγή πληροφορίας και καθορίζεται το περιεχόμενο της μελλοντικής κοινότητας. Ανίχνευση προθέσεων: στη φάση αυτή η κοινότητα ανιχνεύει τις προθέσεις και τους στόχους της, χρησιμοποιώντας τη γνώση της πρώτης φάσης. Δέσμευση: Οι φορείς της μελλοντικής κοινότητας διαμορφώνουν τους κανόνες επικοινωνίας και δεσμεύονται ως προς τον τρόπος λειτουργίας της κοινότητας. Εγκατάσταση: Η κοινότητα πλέον έχει εκπληρώσει όλα τα προαπαιτούμενα βήματα και εισέρχεται σε πλήρη λειτουργία. 2.6 Σύνοψη Η Διαχείριση Γνώσης αποτελεί κεντρικό ζήτημα στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής. Επιχειρώντας μια προσέγγιση από τη σκοπιά της Πληροφορικής, επιχειρήθηκε η ανάλυση της έννοιας της Γνώσης, αλλά και της διαφοροποίησης των παραδοσιακών Συστημάτων Πληροφορικής σε σχέση με τα Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ολοκληρωμένη μελέτη των συστημάτων αυτών αποτελεί η διερεύνηση του κατάλληλου φορέα κοινωνικής οργάνωσης. Για το σκοπό αυτό, διεξήχθη έρευνα σχετικά με τις Κοινότητες Πρακτικής, δίνοντας έμφαση στο πώς ένας τέτοιος φορέας μπορεί να λειτουργήσει με τη χρήση του διαδικτύου. Έτσι, έχοντας περιγράψει και προδιαγράψει ένα πλαίσιο θεώρησης, το επόμενο κεφάλαιο μελετά την επιχειρηματολογία ως μια διαδικασία διαχείρισης γνώσης. 38

61 3 Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Το κεφάλαιο αυτό ασχολείται με την επιχειρηματολογία τόσο σε θεωρητικό όσο και πρακτικό πλαίσιο. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται η εισαγωγή στις βασικές έννοιες και τα δομικά στοιχεία του επιχειρηματικού λόγου, δίνοντας έμφαση στη συνεργασία και στο πώς η επιχειρηματολογία μπορεί να διεξαχθεί με σύγχρονα μέσα, σε ένα πλαίσιο συνεργασίας και συλλογικής δημιουργίας. Επιχειρείται μια αναλυτική και κριτική ανασκόπηση των πιο αντιπροσωπευτικών συστημάτων υποστήριξης επιχειρηματολογίας έχοντας ως στόχο αφενός την ανάδειξη των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων τους και αφετέρου τη διερεύνηση μελλοντικών ερευνητικών κατευθύνσεων όσον αφορά την ανάπτυξη των συστημάτων αυτών. 3.1 Εισαγωγή H επιχειρηματολογία συνιστά αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης νοημοσύνης. Η ενασχόληση ενός ατόμου με την επιχειρηματολογία είναι απαραίτητη για την κατανόηση νέων προβλημάτων, τη διενέργεια επιστημονικού συλλογισμού και αιτιολόγησης αλλά και την έκφραση, αποσαφήνιση και υπεράσπιση απόψεων σε δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Επιπλέον, η επιχειρηματολογία συχνά βρίσκει εφαρμογή κατά την αιτιολόγηση καταστάσεων, όπου η απόλυτη αλήθεια και η ακριβής πιθανότητα έκβασης ενός γεγονότος είναι αδύνατο να καθοριστούν και ένα πλήθος από υποκειμενικούς παράγοντες, οι οποίοι παρουσιάζουν διαφορετική βαρύτητα κατά περίπτωση, πρέπει να συνυπολογιστούν. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώ- 39

62 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας σεις, η επιχειρηματολογία βασίζεται στην ιδέα ότι οι αποφάσεις και αξιολογήσεις γίνονται υπό το καθεστώς επιχειρημάτων που υποστηρίζουν ή καταρρίπτουν ισχυρισμούς, οι οποίοι πολλές φορές δεν επιβεβαιώνονται ολοκληρωτικά και ντετερμινιστικά. Η επιχειρηματολογία ορίζεται ως ο σύνθετος λόγος, που αποτελείται από ένα σύνολο δηλώσεων που αποσκοπούν να τεκμηριώσουν ή να αντικρούσουν μια άποψη και ο οποίος στοχεύει να πείσει ένα λογικό κριτή, ο οποίος αντιδρά με αιτιολόγηση, στην αποδοχή ή στην απόρριψη της άποψης αυτής (Van Eemeren κ.ά. 2002). Η επιχειρηματολογία αποτελεί λοιπόν μια μορφή ομιλίας (discourse), η οποία συναντάται στο ίδιο επίπεδο με την περιγραφή, την αφήγηση, την επεξήγηση και την καθοδήγηση (Renkema 2006). Ο Πίνακας 3.1 του Werlich (1976) ταξινομεί κάθε μορφή λόγου με βάση την προτασιακή δομή που υιοθετεί και τον τρόπο που ακολουθεί, διαχωρίζοντάς τον σε υποκειμενικό και αντικειμενικό. Επιπλέον, η προτεινόμενη αυτή τυποποίηση ακολουθεί μια μεθοδολογία κατηγοριοποίησης των μορφών του λόγου με συγκεκριμένα κριτήρια, όπως η χρήση της παθητικής και ενεργητικής φωνής ή του γραπτού και προφορικού λόγου. Η προσέγγιση αυτή, αν και επιτυγχάνει τη διαίρεση των διαφορετικών μορφών του λόγου, δεν είναι απολύτως τεκμηριωμένη ως προς τη δυνατότητα κατηγοριοποίησής της με τα κριτήρια αυτά. Για το λόγο αυτό, άλλες προσεγγίσεις συναντώνται στη βιβλιογραφία, οι οποίες επικαλούνται κοινωνιολογικά κριτήρια διαχωρισμού. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του προφορικού λόγου, τα κριτήρια διαχωρισμού μπορούν να είναι ο αριθμός των ομιλητών, η ισοτιμία της θέσης των συνομιλητών, η ύπαρξη προκαθορισμένου θέματος και η μέθοδος ανάλυσης του θέματος προς συζήτηση (Steger κ.ά. 1972). Πίνακας 3.1: Ταξινόμηση τύπων λόγου (Πηγή: Werlich 1976). Βασική μορφή Υποκειμενικός τρόπος Αντικειμενικός τρόπος Περιγραφή Ιμπρεσσιονιστική Τεχνική περιγραφή περιγραφή Αφήγηση Αναφορά Είδηση Επεξήγηση Δοκίμιο Εξήγηση Επιχειρηματολογία Σχόλιο Επιχειρηματολογία Καθοδήγηση / διδαχή Οδηγίες Κατευθύνσεις, κανόνες, κανονισμοί και θεσμοί 40

63 3.2 Επιχείρημα και σχήμα επιχειρηματολογίας 3.2 Επιχείρημα και σχήμα επιχειρηματολογίας Στη βιβλιογραφία, η επιχειρηματολογία συνδέεται πολλές φορές και με τον όρο άτυπη λογική (informal logic) (Fogelin 1982, Walton 1989). Έτσι, αν και η τυπική λογική (formal logic) γενικά συνδέεται με τη χρήση αμιγώς μαθηματικών μοντέλων, η σύνδεση της λογικής (logic) ως μια έκφανση της ομιλίας (discourse) μπορεί να επιτευχθεί ανεμπόδιστα στην ελληνική γλώσσα (λόγος - λογική). Επιπλέον, όπως προκύπτει και από τον ορισμό της, η επιχειρηματολογία συνιστά μια μέθοδο αιτιολόγησης, έχοντας ως βασική δομική μονάδα της το επιχείρημα. Το επιχείρημα αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο κατασκευάζεται ο επιχειρηματικός λόγος. Σύμφωνα με την αριστοτελική άποψη, ένα επιχείρημα ορίζεται ως ένα σύνολο ισχυρισμών, εκ τον οποίων ο ένας υποτίθεται ότι υποστηρίζεται από τους υπόλοιπους. Ένα επιχείρημα συγκροτείται από ισχυρισμούς δύο τύπων. Ο πρώτος τύπος αναφέρεται στο συμπέρασμα (conclusion) και είναι κάτι που υποστηρίζεται από την υπόθεση (premise). Ένα απλό επιχείρημα αποτελείται από ένα μόνο συμπέρασμα, το οποίο όμως μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υπόθεση για άλλο επιχείρημα. Ο δεύτερος τύπος ισχυρισμού αποτελείται από την υπόθεση. Μια υπόθεση είναι ένας ισχυρισμός που χρησιμοποιείται ως τεκμήριο για την απόδειξη ή την αιτιολόγηση του συμπεράσματος. Δεν υπάρχει περιορισμός στο πλήθος των υποθέσεων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα επιχείρημα, αν και συνήθως είναι περιορισμένοι και πάντως περισσότεροι του ενός¹. Ανάλογα με τη χρήση, τη φύση και τη διάταξη των μερών ενός επιχειρήματος, διακρίνονται δύο διαφορετικοί τύποι επιχειρημάτων: Επαγωγικό επιχείρημα (inductive): η υπόθεση χρησιμοποιείται για να παρέχει σε ένα βαθμό (αλλά όχι ολοκληρωτική) υποστήριξη. Έτσι, ένα επαγωγικό επιχείρημα δεν εξασφαλίζει ότι το συμπέρασμά του είναι αληθές, όπως στο παρακάτω παράδειγμα: 1. Ο Κώστας είναι Έλληνας (υπόθεση) 2. Οι περισσότεροι Έλληνες μιλάνε αγγλικά (υπόθεση) 3. Ο Κώστας μιλάει αγγλικά (συμπέρασμα) ¹Ο Αριστοτέλης περιγράφει το επιχείρημα χρησιμοποιώντας τον όρο συλλογιστική που αποτελείται από δύο υποθέσεις. Κάθε υπόθεση είναι μια κατηγορική πρόταση και το συμπέρασμα είναι μια καινούρια κατηγορική πρόταση. Ο όρος που εμφανίζεται και στις δύο υποθέσεις λέγεται μέσο και οι όροι που εμφανίζονται μία φορά είναι τα άκρα. Έτσι, ανάλογα με τη διάταξη των όρων και των υποθέσεων, ο Αριστοτέλης ορίζει μια ταξινομία επιχειρημάτων, την οποία ονόμασε σχήματα. 41

64 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Παραγωγικό επιχείρημα (deductive): επιχείρημα στο οποίο είναι αδύνατο να είναι αληθείς οι υποθέσεις και το συμπέρασμα ψευδές. Έτσι, ένα παραγωγικό επιχείρημα είναι υποχρεωτικά αληθές, αν οι υποθέσεις του είναι επίσης αληθείς, όπως στο παράδειγμα: 1. Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί (υπόθεση) 2. Ο Σωκράτης ήταν άνθρωπος (υπόθεση) 3. Ο Σωκράτης ήταν θνητός (συμπέρασμα) Η αριστοτελική προσέγγιση στην ανάλυση του επιχειρήματος διατηρήθηκε μέχρι τον εικοστό αιώνα, όταν η έρευνα στράφηκε εκ νέου προς το επιχείρημα. Ο Toulmin (1958), ένας από τους θεμελιωτές της σύγχρονης επιχειρηματολογίας, στο βιβλίο του e uses of argument, επιχειρεί να εξετάσει πιο αναλυτικά τη φύση ενός επιχειρήματος και να αναδείξει τη λειτουργία του επιχειρήματος ως μια διαδικασία αιτιολόγησης. Πιο συγκεκριμένα, ο Toulmin θεωρεί την επιχειρηματολογία και το επιχείρημα λιγότερο ως μια διαδικασία εξαγωγής συμπερασμάτων και περισσότερο ως μια διαδικασία εξερεύνησης νέων ιδεών. Κατά τη διάρκεια της μελέτης αυτής, ο Toulmin προτείνει ένα σύνολο από πεδία-συστατικά που συνθέτουν ένα επιχείρημα, τα οποία είναι ανεξάρτητα από το πεδίο της επιχειρηματολογίας (αν και αρχικά το ενδιαφέρον του ήταν επικεντρωμένο στα νομικά επιχειρήματα)². Όπως φαίνεται και στο Σχήμα 3.1, τα συστατικά ενός επιχειρήματος είναι τα παρακάτω: Σχήμα 3.1: Το μοντέλο επιχειρήματος του Toulmin (Πηγή: Toulmin 1958). ²Μια από τις κυριότερες κριτικές που δέχθηκε το μοντέλο του Toulmin είναι ότι ένα επιχείρημα είναι αδύνατο να αξιολογηθεί ανεξάρτητα από το πεδίο του και έτσι το μοντέλο αυτό παρουσιάζει μη αποδεκτή σχετικότητα. Παρόλα αυτά, είναι γενικά αποδεκτό ότι το προτεινόμενο μοντέλο εξακολουθεί να εμπνέει τους επιστήμονες και πολλές διεπιστημονικές έρευνες παρουσιάζουν ισχυρές ενδείξεις ότι το μοντέλο αυτό μπορεί να επεκταθεί και να προσαρμοστεί σε πολλά και διαφορετικά πεδία (Hitchcock και Verheij 2006). 42

65 3.2 Επιχείρημα και σχήμα επιχειρηματολογίας Δεδομένο (Evidence Data): Ένα γεγονός το οποίο παρουσιάζεται ως η βάση για τον ισχυρισμό. Εγγύηση (Warrant): Μια δήλωση η οποία εξουσιοδοτεί τη μετάβαση από τα δεδομένα στον ισχυρισμό. Υποστήριξη (Backing): Επιπλέον πειστήρια για την τεκμηρίωση της εγγύησης. Η υποστήριξη δεν είναι απαραίτητη να εμφανιστεί, παρά μόνον όταν η εγγύηση τεθεί υπό αμφισβήτηση. Βαθμός βεβαιότητας (Qualifier): Προτάσεις που εκφράζουν το βαθμό βεβαιότητας του ισχυρισμού. Ανασκευή (Rebuttal): Δηλώσεις που αναγνωρίζουν τους περιορισμούς που τίθενται για την ορθότητα του ισχυρισμού. Ισχυρισμός (Claim): Ένα συμπέρασμα το οποίο μένει να τεκμηριωθεί. Ένα παράδειγμα επιχειρήματος που μπορεί να περιγραφεί με βάση το παραπάνω μοντέλο είναι το παρακάτω: Ο Γιώργος είναι Έλληνας πολίτης (ισχυρισμός). Ο Γιώργος γεννήθηκε στην Ελλάδα (δεδομένο). Ο νόμος λέει ότι κάθε άτομο που γεννιέται στην Ελλάδα είναι Έλληνας πολίτης (εγγύηση). Ο νόμος αυτός είναι συνταγματικά κατοχυρωμένος, σύμφωνα με την τρίτη παράγραφο του τέταρτου άρθρου του συντάγματος(υποστήριξη). Με μεγάλη βεβαιότητα, κάθε άτομο που γεννιέται στην Ελλάδα είναι Έλληνας πολίτης (Βαθμός βεβαιότητας). Εκτός και αν έχει προδώσει τη χώρα του ή έχει αλλάξει υπηκοότητα, κάποιος που έχει γεννηθεί στην Ελλάδα είναι Έλληνας πολίτης (ανασκευή). 43

66 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Ένα βασικό χαρακτηριστικό που συναντάται στην επιχειρηματολογία είναι το σχήμα επιχειρηματολογίας. Ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει στερεοτυπικά πρότυπα μη παραγωγικής αιτιολόγησης (Reed και Rowe 2004). Το σχήμα δηλαδή συνιστά μια δομή περιγραφής επιχειρημάτων και προέκυψε κατά τη διεξοδική μελέτη διαφορετικών παραδειγμάτων επιχειρημάτων. Το ενδιαφέρον στράφηκε σε εκείνα τα επιχειρήματα, τα οποία σχετίζονταν με πλάνες, αποσκοπώντας στην αναζήτηση προτύπων, δομών και κοινών χαρακτηριστικών ανάμεσα σε αυτά τα επιχειρήματα. Έτσι, εφόσον η παραγωγική αιτιολόγηση είναι εξ ορισμού συνεπής και κλειστή (ένα παραγωγικό επιχείρημα είναι ορθό, εφόσον οι υποθέσεις του είναι ορθές), τα σχήματα επιχειρηματολογίας στην ουσία μελετούν επιχειρήματα που ανήκουν στην επαγωγική αιτιολόγηση και επιχειρηματολογία (Walton 2005)³. Παραδείγματα τέτοιων σχημάτων είναι τα επιχειρήματα τύπου modus ponens (εάν κάτι, τότε κάτι άλλο, π.χ. εάν οι υπολογιστές μπορούν να αιτιολογήσουν, τότε μπορούν να σκέπτονται ) κ.ά Διάλογος και αναιρέσιμη επιχειρηματολογία Η επιχειρηματολογία μπορεί να εμφανιστεί υπό τη μορφή μονολόγων, όπως σχετικές ομιλίες ή κείμενα, αλλά κυρίως συναντιέται σε διαλόγους και συζητήσεις. Το Σχήμα 3.2 αναπαριστά συνοπτικά τον τρόπο με τον οποίο η επιχειρηματολογία, ως μέθοδος αιτιολόγησης, εμφανίζεται τόσο στο πλαίσιο ενός διαλόγου, αλλά και εκτός αυτού (Walton 1990, Norman και Reed 2003). Σε κάθε περίπτωση, ο επιχειρηματολογικός λόγος αποτελεί μια σύνθεση επιχειρημάτων, των οποίων η ορθότητα αποτελεί συνάρτηση προηγούμενων επιχειρημάτων, ενώ συχνά κάποια επιχειρήματα αντικρούουν άλλα ήδη υπάρχοντα (αναίρεση defeat). Το φαινόμενο της αναίρεσης επιχειρημάτων συνοδεύει τη μη μονοτονική αιτιολόγηση (non monotonic reasoning). Σε ένα συγκεκριμένο πεδίο ανάλυσης, η μονοτονική αιτιολόγηση (ή επιχειρηματολογία) σημαίνει ότι η προσθήκη ενός καινούριου αντικειμένου (ή επιχειρήματος) δεν προκαλεί μείωση (ή αναίρεση) των ήδη αιτιολογημένων ισχυρισμών. Αντίθετα, ο λόγος που δεν υπακούει στη μονοτονική λογική είναι δυνατόν να προκαλέσει, μέσω της παραγωγής και προσθήκης νέων συμπερασμάτων και γνώσης, κατάρριψη επιχειρημάτων και πληροφορίας και μείωση της ήδη υπάρχουσας γνώσης. Η μη μονοτονική λογική, αν και δεν εμφανίζεται στις θετικές επιστήμες τόσο έντονα, απο- ³Η αναλυτική περιγραφή και μελέτη των σχημάτων επιχειρηματολογίας αποτελεί πεδίο έρευνας της θεωρίας της επιχειρηματολογίας και είναι εκτός του πλαισίου της παρούσας διατριβής. Ο αναγνώστης παραπέμπεται σε πλήθος σχετικών εργασιών (π.χ. Perelman και Olbrechts-Tyteca 1969, Eemeren κ.ά. 1993a, Walton 1996, Van Eemeren και Grootendorst 1992, Kienpointner 1992, Hastings 1962). 44

67 3.2 Επιχείρημα και σχήμα επιχειρηματολογίας τελεί προσέγγιση που εμφανίζεται συχνά σε γνωστικά πολύπλοκα προβλήματα και ζητήματα⁴ (Brewka 1991). Σχήμα 3.2: Αιτιολόγηση και διάλογος (Πηγή: Walton 1990, Norman και Reed 2003). Ο Πίνακας 3.2 δείχνει τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να επιτευχθεί αναίρεση μιας πληροφορίας ή ενός επιχειρήματος (Verheij 1996). Στα παραδείγματα που αναφέρονται, η αναίρεση δεν θεωρείται ένα επιχείρημα ή μια αιτία που προκαλεί ένα άλλο επιχείρημα, αλλά μια σχέση ανάμεσα σε προκαλούντα και προκαλούμενα επιχειρήματα (a group of challenging and a group of challenged arguments). Μια υποσκάπτουσα αναίρεση αναγνωρίζεται, όταν ένα επιχείρημα προστίθεται που αποσκοπεί στην αναίρεση της σχέσης ανάμεσα στην υπόθεση και το συμπέρασμα. Μια αντικρουόμενη αναίρεση⁵ επιχειρεί μέσω ενός επιχειρήματος και την αντίστοιχη αιτιολόγησή του να καταλήξει στο αντίθετο συμπέρασμα. Επιπλέον, μια αναίρεση μέσω παράλληλης ενδυνάμωσης (parallel strengthening) επιτυγχάνει προσθέτοντας διαδοχικά επιχειρήματα να αποδυναμώσει το αρχικό συμπέρασμα. Τέλος, η συλλογική και η μη ντετερμινιστική αναίρεση ουσιαστικά αποτελούνται από σύνθετες αναιρέσεις, οι οποίες σχηματίζονται από ένα σύνολο αλληλοκαταρριπτόμενων επιχειρημάτων. ⁴Στο πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης, ίσως το πιο κλασσικό παράδειγμα μη μονοτονικότητας είναι αυτό του Tweety: αν γνωρίζουμε ότι ο Tweety (ένα από τα διάσημα πουλιά της Τεχνητής Νοημοσύνης) είναι πουλί, το συμπέρασμα είναι ότι ο Tweety πετάει. Εφόσον όμως λάβουμε την πληροφορία ότι ο Tweety είναι πιγκουίνος, αναμφισβήτητα αποσύρουμε το συμπέρασμα. Επιπλέον, εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι ο Tweety είναι πουλί, όπως και ότι τα πουλιά πετάνε συνήθως και καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι για το πεδίο αυτό η ιδιότητα της μονοτονικότητας απουσιάζει. ⁵Η έννοια της αντικρουόμενης αναίρεσης συχνά αναφέρεται με τη γενική περιγραφή ως αντεπιχείρημα. 45

68 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Πίνακας 3.2: Τύποι αναίρεσης και το αντίστοιχο παράδειγμα αναίρεσης (Πηγή: Verheij 1996). Τύπος αναίρεσης Παράδειγμα αναίρεσης Υποσκάπτουσα αναίρεση Το αντικείμενο φαίνεται κόκκινο. (undercutting defeat) Το αντικείμενο είναι κόκκινο. Το αντικείμενο βρίσκεται σε κόκκινο φως. Το αντικείμενο δεν είναι κόκκινο (αναίρεση). Αντικρουόμενη αναίρεση Στο Γιάννη αρέσουν τα γλυκά. (rebutting defeat) Ο Γιάννης πρόκειται να φάει ένα παγωτό. Ο Γιάννης κάνει διαίτα. Ο Γιάννης δε θα φάει παγωτό σήμερα (αναίρεση). Αναίρεση μέσω Η τιμή της μετοχής είναι υψηλή. παράλληλης Η μετοχή έχασε το 10% της αξίας της. ενδυνάμωσης (defeat by Η μετοχή έχασε το 10% της αξίας της. parallel strengthening)... Η τιμή της μετοχής είναι χαμηλή (αναίρεση). Συλλογική αναίρεση Ο Γιάννης επιτέθηκε στον Κώστα και πρέπει να τιμωρηθεί. (collective defeat) Ο Κώστας λήστεψε το Γιάννη, αλλά ο Γιάννης πρέπει να τιμωρηθεί. Ο Κώστας απειλούσε τη ζωή του Γιάννη και ο Γιάννης δεν πρέπει να τιμωρηθεί (αναίρεση). Μη ντετερμινιστική αναίρεση Ο Γιάννης έχει τα προσόντα για αυτή τη δουλειά και προσλαμβάνεται. (indeterministic defeat) Η Μαρία έχει τα προσόντα και έτσι ο Γιάννης θα απολυθεί (αναίρεση). Διαφορετικές προσεγγίσεις συναντώνται στη βιβλιογραφία για την εξέταση της αναιρέσιμης επιχειρηματολογίας ξεκινώντας από την ανάλυση συζητήσεων (διαλεκτική θεωρία της επιχειρηματολογίας και κριτική συζήτηση), ενώ άλλες ακολουθούν μια πιο τυπική προσέγγιση του διαλόγου, αποσκοπώντας στην εύρεση τυπικών μοντέλων διαλόγου. Σε κάθε περίπτωση, ο στόχος είναι η εύρεση (ορθολογιστικά) δικαιολογημένων συμπερασμάτων (Pollock 1987). Η θεωρία της επιχειρηματολογίας εξετάζει και καταγράφει τις έννοιες και τη γνώση που συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση του τι γίνεται, όταν τα άτομα συζητούν (περιγραφικός σκοπός descriptive purpose) (Grice 1975, Van Eemeren και Grootendorst 1984, Freeman 1991). Ταυτόχρονα, άλλες προσεγγίσεις εστιάζουν στην καταγραφή της μεθοδολογίας και των εργαλείων που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση των επιχειρημάτων και πρακτικών επιχειρηματολογίας (κανονιστικός σκοπός normative purpose) (Hamblin 1971, Krabbe 1985). Γενικότερα, η επιχειρηματολογία και η αναιρεσιμότητά της αποτελεί αντικείμενο διεπιστημονικής μελέτης και συναντάται στα παρακάτω πεδία (Verheij 1996): Λογική: Η έρευνα στο πεδίο της μη μονοτονικής λογικής είναι ιδιαίτερα δημοφιλής (Gabbay κ.ά. 1994) και περιλαμβάνει την αναιρέσιμη επιχειρηματολογία (defeasible ar- 46

69 3.2 Επιχείρημα και σχήμα επιχειρηματολογίας gumentation) ως ειδικό πεδίο (Nute 1994). Επιστήμη των υπολογιστών: Η υπολογιστική πολυπλοκότητα της μη μονοτονικότητας έχει προσελκύσει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον της κοινότητας των προγραμματιστών λογικής (π.χ. Dung 1993, Dung 1995, Bondarenko κ.ά. 1993). Τεχνητή νοημοσύνη: Από τότε που η αιτιολόγηση με αναιρέσιμα επιχειρήματα εκφράζει επιτυχώς την επιθυμητή ανθρώπινη συμπεριφορά, οι ερευνητές που ασχολούνται με την τεχνητή νοημοσύνη παρουσιάζουν έντονη δραστηριότητα (π.χ. Nute 1988, Judea κ.ά. 1992, Simari και Loui 1992). Επιστημολογία: Οι ερωτήσεις που ασχολούνται με την υποστήριξη και τεκμηρίωση πεποιθήσεων έχουν οδηγήσει σε τυπικώς ορισμένες επιστημολογικές θεωρίες (π.χ. Loui 1987, Loui 1991, Pollock 1987, Pollock 1991a, Pollock 1991b, Pollock 1992, Pollock 1994, Pollock 1995). Θεωρία επιχειρηματολογίας: Έννοιες όπως αντεπιχείρημα και επαναδιατύπωση έχουν μελετηθεί αναλυτικά (π.χ. Vreeswijk 1997, Verheij 1995). Διαλεκτική: Αρκετοί φορμαλισμοί υπό τη μορφή παιγνίων έχουν προταθεί, στους οποίους δύο ομάδες διαμάχονται σχετικά με ένα θέμα (π.χ. Gordon 1993, Brewka 1994, Hage κ.ά. 1993). Νομική θεωρία: Οι πραγματιστικές λύσεις στη νομική αιτιολόγηση που ασχολούνται με εξαιρέσεις και διαμάχες έχουν εμπνεύσει τους ερευνητές και έχουν αναλυθεί διεξοδικά και συστηματικά (π.χ. Hage 1995, Prakken 1993, Gordon 1995). Όπως έχει ήδη φανεί και από το Σχήμα 3.2, ο διάλογος ως μέθοδος επικοινωνίας και ανταλλαγής επιχειρημάτων κατέχει κυρίαρχη θέση. Τόσο η Λογική όσο και σχετικά ερευνητικά πεδία (π.χ. Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας, Ευφυείς Πράκτορες, Λήψη Αποφάσεων κλπ.) χρησιμοποιούν το διάλογο ως ένα κατεξοχήν πεδίο εφαρμογής της επιχειρηματολογίας. Ο Πίνακας 3.3 δείχνει τους διαφορετικούς τύπους διαλόγου, όπως εντοπίστηκαν από τους Walton και Krabbe (1995). Στον Πίνακα αυτόν, ιδιαίτερη σημασία έχει ο εντοπισμός του τύπου εκείνου του διαλόγου όπου η αιτιολόγηση και το επιχείρημα χρησιμοποιούνται ως μέθοδος ικανοποίησης του στόχου του διαλόγου. Στην πειθώ, τη διαπραγμάτευση και τον εριστικό διάλογο ξεχωριστοί λόγοι παρουσιάζονται από κάθε ομάδα ως επιχειρήματα και τα επιχειρήματα αυτά 47

70 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Πίνακας 3.3: Τύποι διαλόγου (Πηγή: Walton και Krabbe 1995). Τύπος διαλόγου Αρχική κατάσταση Στόχος συμμετέχοντα Στόχος διαλόγου Πειθώ Σύγκρουση απόψεων Πειθώ της άλλης ομάδας Επίλυση ή αποσαφήνιση του θέματος Εξέταση Άγνοια Εύρεση και επαλήθευση ή Απόδειξη ή διάψευση διάψευση αποδεικτικών στοιχείων Διαπραγμάτευση Σύγκρουση ενδιαφερόντων Ικανοποίηση επιθυμιών Αιτιολογημένος διακανονισμός που ικανοποιεί και τις δύο ομάδες Αναζήτηση Άνιση διάδοση Απόκτηση ή διαμοιρασμός Διάδοση γνώσης πληροφοριών πληροφορίας πληροφορίας Σύσκεψη διαβούλευση Δίλημμα ή πρακτική επιλογή Επιρροή ή συνεισφορά στο αποτέλεσμα Απόφαση καλύτερης πορείας δράσης Εριστικός Προσωπικό συμφέρον Προσωπική επίθεση στον αντίπαλο Αποκάλυψη βαθύτερου λόγου διαμάχης και κατάληξη σε κάποια κοινά σημεία αποσκοπούν στην επίτευξη του στόχου του κάθε διαλόγου. Αντίθετα, στην εξέταση, την αναζήτηση πληροφοριών και τη διαβούλευση, αν και η αιτιολόγηση εμφανίζεται, τα επιχειρήματα τυπικά απουσιάζουν, επειδή δεν υπάρχει σύγκρουση απόψεων,. Έτσι, αν και η επιχειρηματολογία μπορεί να εμφανιστεί σε πολλές περιπτώσεις, ο διάλογος της πειθούς (ή αλλιώς η κριτική συζήτηση) είναι αυτός που έχει αποτελέσει αντικείμενο κύριας μελέτης (Van Eemeren και Grootendorst 1992) τόσο σε θεωρητικό όσο και πρακτικό επίπεδο με τη χρήση συστημάτων υποστήριξης επιχειρηματολογίας. Έχοντας ήδη παρουσιάσει αρκετές πτυχές της επιχειρηματολογίας σε θεωρητικό επίπεδο και λαμβάνοντας υπόψιν τις παραπάνω παρατηρήσεις, η επόμενη ενότητα του κεφαλαίου αυτού εξετάζει τη συνεργασία και πιο συγκεκριμένα την ηλεκτρονική ως μια δραστηριότητα, η οποία ευνοεί την επιχειρηματολογία και προάγει τη γνώση. 3.3 Συνεργασία Το Κεφάλαιο 2 έχει ήδη ασχοληθεί εκτενώς με τη Διαχείριση Γνώσης και τα Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης (ΣΔΓ). Ένα ΣΔΓ ενδέχεται να λειτουργήσει ως περιβάλλον συνεργασίας, χωρίς όμως το τελευταίο να είναι απαραίτητη προϋπόθεση (π.χ. ΣΔΓ που λειτουργούν εξατομικευμένα ή που δε συνάδουν με την περιγραφή της συνεργασίας που ακολουθεί). Η τρέχουσα 48

71 3.3 Συνεργασία ενότητα έχει σαν σκοπό να περιγράψει την έννοια της συνεργασίας και τον τρόπο με τον οποίο η έννοια αυτή προσδιορίζεται, όταν γίνεται ηλεκτρονικά. Η συνεργασία μπορεί να συμβεί με τη χρήση τηλεφώνου, ταχυδρομείου αλλά και κατά πρόσωπο (face-to-face). Σε κάθε περίπτωση, τα άλλα άτομα είναι το πραγματικό μέσο για τη διεξαγωγή της. Η συνεργασία δηλαδή αποτελεί μια σχέση σκοπού, η οποία βασίζεται στην επιθυμία ή την ανάγκη για την επίλυση ενός προβλήματος ή τη δημιουργία και ανακάλυψη νέας γνώσης. Επομένως, η συνεργασία δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη δημιουργία αξίας και όχι τόσο στην επικοινωνία ή στην ομαδική εργασία (Schrage 1990). Η έννοια της συνεργασίας (collaboration) συχνά χρησιμοποιείται ισότιμα με την έννοια της σύμπραξης (cooperation). Παρόλα αυτά, στη βιβλιογραφία είναι γενικά αποδεκτό ότι υπάρχουν ορισμένα κριτήρια με τα οποία είναι δυνατόν να γίνει η διάκριση ανάμεσα στις παραπάνω έννοιες. Ο Dillenbourg (1999) εξετάζει και ορίζει μια δραστηριότητα ως συνεργατική, όταν ικανοποιούνται τα παρακάτω κριτήρια: Συμμετρία: Η συμμετρία είναι μια ιδιότητα που αφορά πολλές πτυχές μια δραστηριότητας. Αν και είναι πρακτικά αδύνατο δύο συμμετέχοντες να βρίσκονται σε απόλυτη συμμετρία, καθώς και είναι γεγονός ότι η συμμετρία μπορεί να είναι είτε αντικειμενική είτε υποκειμενική (Krammer και Van Merrienboer 1989), η εμφάνιση της συμμετρίας αποτελεί ισχυρό κριτήριο για την κατάταξη μιας δραστηριότητας ως συνεργατικής. Ενδεικτικά, η συμμετρία μπορεί να αναφέρεται στα παρακάτω: συμμετρία των πράξεων, η οποία εξετάζει κατά πόσο το ίδιο σύνολο πράξεων επιτρέπεται σε όλους τους συμμετέχοντες (Dillenbourg και Baker 1996). συμμετρία της γνώσης (ή ικανοτήτων), η οποία αφορά στο βαθμό και στο μέγεθος της γνώσης των συμμετεχόντων⁶. συμμετρία κατάστασης, η οποία εξετάζει τη θέση των συμμετεχόντων σε σχέση με την κοινότητά τους. Κοινοί στόχοι: Σε αντίθεση με ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον, η συνεργασία προϋποθέτει την οριοθέτηση κοινών στόχων. Επιμερισμός εργασίας: Η συνεργασία, σε αντίθεση με τη σύμπραξη, έχει σαν αποτέλεσμα τη συμμετοχή απο κοινού στο σύνολο των δραστηριοτήτων⁷. Έτσι, ενώ στη συνεργασία ⁶Η συμμετρία της γνώσης πολλές φορές συγχέεται με την ετερογένεια των συμμετεχόντων. Στη συνεργασία, είναι θεμιτή η συμμετοχή μελών με διαφορετικό γνωστικό πεδίο και άρα με διαφορετικό τρόπο θεώρησης. ⁷Ακόμα και αν πολλές φορές στο πλαίσιο μιας συνεργασίας γίνεται κατανομή της εργασίας, αυτή η κατανομή γίνεται αυθόρμητα και χωρίς κάποια συγκεκριμένη μακροπρόθεσμη στρατηγική. 49

72 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας υπάρχει οριζόντιος επιμερισμός εργασίας, στη σύμπραξη (π.χ. όπως γίνεται με τις ομάδες έργου που αναλύθηκαν στην ενότητα 2.5.2) γίνεται κάθετη διαίρεση των επιμέρους εργασιών και ανάθεση των εργασιών αυτών σε κάποια μέλη. Λαμβάνοντας υπόψιν τις παραπάνω παρατηρήσεις, ένας αποδεκτός ορισμός της συνεργασίας είναι: η διαδικασία της από κοινού δημιουργίας δύο ή περισσότερα άτομα με συμπληρωματικές ικανότητες αλληλεπιδρούν για τη δημιουργία ενός κοινού πλαισίου κατανόησης που κανένας τους πριν δεν κατείχε και που δε θα μπορούσε να αποκτήσει με τις δικές του δυνάμεις (Schrage 1990) Ηλεκτρονική συνεργασία Ως ηλεκτρονική συνεργασία (e-collaboration) ορίζεται η συνεργασία μεταξύ διαφορετικών ατόμων που χρησιμοποιούν ηλεκτρονικές τεχνολογίες (Kock κ.ά. 2001). Όπως προκύπτει και από τον ορισμό, οι διαφορές ανάμεσα στην ηλεκτρονική και την παραδοσιακή συνεργασία αφορούν στα μέσα που χρησιμοποιούν, χωρίς όμως η ηλεκτρονική συνεργασία να χάνει κάποιο από τα χαρακτηριστικά της συνεργασίας. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό, το οποίο εμφανίζεται και στην παραδοσιακή, αλλά παίζει κυρίαρχο ρόλο στην ηλεκτρονική συνεργασία, είναι το γεγονός ότι η συνεργασία ενδέχεται να επιτελείται ασύγχρονα. Στη σύγχρονη ηλεκτρονική συνεργασία, η δυνατότητα αλληλεπίδρασης μέσω του υπολογιστή παρέχεται σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα (π.χ. 5 δευτερόλεπτα), ενώ στην ασύγχρονη δεν υπάρχει περιορισμός στο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα σε δύο διαδοχικές αλληλεπιδράσεις (Coleman και Levine 2008). Επιπλέον ένα άλλο χαρακτηριστικό που συναντάται στην ηλεκτρονική συνεργασία είναι το γεγονός ότι στην πλειοψηφία των περιπτώσεων τα άτομα που συνεργάζονται δε μοιράζονται τον ίδιο φυσικό χώρο. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά φαίνονται και στο Σχήμα Η οπτική αναπαράσταση ως κυρίαρχη μέθοδος απεικόνισης της επιχειρηματολογίας Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό που προκύπτει από την εξέταση των Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας (ΣΥΕ) αφορά στην οπτική αναπαράσταση των επιχειρημάτων. Αν και όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο πεζός λόγος είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας, τα ΣΥΕ φαίνεται⁸ ότι σχεδόν ολοκληρωτικά υποστηρίζουν το διάλογο ⁸Η κυριαρχία της οπτικής αναπαράστασης ως μέθοδος απεικόνισης της επιχειρηματολογίας φαίνεται στην επόμενη ενότητα όπου παρουσιάζονται τα πιο αντιπροσωπευτικά ΣΥΕ. 50

73 3.4 Η οπτική αναπαράσταση ως κυρίαρχη μέθοδος απεικόνισης της επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.3: Διαφορετικές περιπτώσεις συνεργασίας (Πηγή: και κυρίως τη διαγραμματική αναπαράσταση των επιχειρημάτων. Οι λόγοι για τους οποίους ο πεζός επιχειρηματολογικός λόγος αποφεύγεται σε αντίθεση με την οπτική αναπαράσταση ως μέθοδος αιτιολόγησης συνοψίζονται παρακάτω (Gelder 2003): Ο πεζός λόγος χρήζει διερμηνείας: Ο πεζός λόγος δεν έχει σχεδιαστεί για την αναπαράσταση της αιτιολόγησης, εφόσον ο αναγνώστης καλείται να αποκωδικοποιήσει σχέσεις και συνδέσεις μεταξύ ιδεών. Οι επιλογές που γίνονται στη διαδικασία αυτή εξαρτώνται αποκλειστικά και ατομικά στην ερμηνεία των λέξεων και της σύνταξης που χρησιμοποιήθηκε. Η ερμηνεία αυτή συναρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ευκολία και την ικανότητα χειρισμού της γλώσσας, του λεξιλογίου κλπ. Αντίθετα, η αναπαράσταση επιχειρημάτων μέσω οπτικών ενδείξεων έχει λιγότερα στοιχεία και πολύ απλούστερη γραμματική. Ο πεζός λόγος είναι περιορισμένος σε πόρους αναπαράστασης: Ο πεζός λόγος είναι μια ροή λέξεων. Δεν χρησιμοποιεί άλλα οπτικά στοιχεία όπως το χρώμα, το σχήμα, η θέση ή άλλες γραφικές δομές (δέντρα, κόμβοι, συνδέσεις). Οι διεργασίες του εγκεφάλου αντιλαμβάνονται και επεξεργάζονται τα παραπάνω στοιχεία πολύ γρηγορότερα σε σχέση με αυτά του πεζού λόγου. Επίσης, ενδεικτικό είναι ότι ένας προσεκτικός συγγραφέας επιχειρημάτων 51

74 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας σε πεζό λόγο χρησιμοποιεί ρητά λεκτικές ενδείξεις και σημάνσεις (όπως έτσι, άρα κλπ.) για να διευκολύνει το στόχο του. Ο πεζός λόγος είναι γραμμικός, τα επιχειρήματα όχι: Η αιτιολόγηση σε γραπτή, πεζή μορφή είναι σειριακή, δηλαδή οι έννοιες και οι ιδέες εμφανίζονται γραμμικά. Ένα θέμα που τίθεται σε μια σελίδα μπορεί να σχετίζεται με ένα θέμα που εμφανίζεται 5 σελίδες αργότερα, αλλά οι συνδέσεις δε θα είναι άμεσα ορατές εκτός και αν ο συγγραφέας επιστήσει ρητά την προσοχή του σε αυτό. Ο Jeff Conklin (δημιουργός του gibis) παρατηρεί το ίδιο φαινόμενο σε ένα διάλογο: οι διάλογοι είναι γραμμικοί, εφόσον το ένα σχόλιο ακολουθεί ένα άλλο, έστω και αν τα θέματα που εμφανίζονται σε μια συζήτηση δεν αντιμετωπίζονται γραμμικά στην πραγματικότητα. Οι οπτικοί χάρτες αναδεικνύουν αυτές τις μη-γραμμικές σχέσεις μεταξύ των επιχειρημάτων με έναν πολύ εμφανή και εύκολο στην παρακολούθηση τρόπο. Οι μεταφορές δεν μπορούν να οπτικοποιηθούν στον πεζό λόγο: Σύμφωνα με τον George Lakoff⁹, οι μεταφορές είναι κεντρικής σημασίας για την ανθρώπινη κατανόηση. Επιπλέον, οι μεταφορές βασίζονται στη φυσική εμπειρία, εφόσον το μυαλό αποτελεί δέκτη ερεθισμάτων από το σώμα. Έτσι, οι περισσότερες μεταφορές που χρησιμοποιούνται για την έκφραση αιτιολόγησης σχετίζονται με τη φυσική εμπειρία και αίσθηση: η δύναμη ή η αδυναμία ενός επιχειρήματος, η υποστήριξη μιας θέσης, το βάρος μιας ιδέας, η εξωτερική πίεση κλπ. Οι οπτικές αναπαραστάσεις μπορούν να αποτυπώσουν αυτές τις μεταφορές με πιο φυσικό τρόπο (για παράδειγμα ένα επιχείρημα υπέρ μπορεί να χρωματιστεί με πράσινο, ενώ ένα επιχείρημα αναίρεσης να χρωματιστεί με κόκκινο χρώμα). Ο Kailash Awati επεκτείνει τα παραπάνω επιχειρήματα, αναφέροντας επιπλέον λόγους υπέρ των οπτικών αναπαραστάσεων¹⁰ αναφέροντας ότι: α) έχουν λιγότερη ασάφεια, εφόσον συνοδεύονται από περιορισμένο συντακτικό και γραμματική, β) μπορούν να παρουσιάσουν την αιτιολόγηση με μια ματιά, καθώς ένα σύνθετο επιχείρημα που καταλαμβάνει αρκετές σελίδες γραπτού μπορεί να περιγραφεί σε μια μόνο σελίδα χρησιμοποιώντας οπτικές σημειώσεις, ⁹Ο George Lakoff είναι διάσημος γλωσσολόγος και φιλόσοφος, ο οποίος έχει ασχοληθεί εκτενώς με τον κεντρικό ρόλο που διαδραματίζουν οι μεταφορές στην ανθρώπινη σκέψη. Ένα απλό παράδειγμα της φιλοσοφίας και δουλειάς του είναι ότι οι άνθρωποι συχνά δανείζονται λέξεις και χρησιμοποιούν μεταφορές κατά τη διαδικασία αιτιολόγησης και αυτά εμφανίζονται σε απλές προτάσεις όπως κέρδισα ένα επιχείρημα, οι ισχυρισμοί σου είναι ανυπεράσπιστοι, κατέρριψε όλα μου τα επιχειρήματα, οι ισχυρισμοί σου βρήκαν το στόχο τους κλπ. ¹⁰Άρθρο στο προσωπικό του ιστολόγιο, 52

75 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας γ) μπορούν να βελτιώσουν την οργανωσιακή μνήμη, εφόσον ένα αρχείο από καλά δομημένους χάρτες γνώσης είναι πολύ πιο κατανοητό από έναν όγκο εγγράφων, και δ) παίζουν καταλυτικό ρόλο στη δημιουργία γνώσης, ειδικά όταν χρησιμοποιούνται συνεργατικά, αφού μια οπτική αναπαράσταση μπορεί να λειτουργήσει ως πεδίο εστίασης και ανάπτυξης της δημιουργικότητας σε μια συλλογική διαδικασία αιτιολόγησης και σχεδιασμού. Τέλος, η δυνατότητα διαμοιρασμού διαγραμμάτων ειδικά ανάμεσα σε κοινότητες αποτελεί έναν ιδιαίτερα βολικό και γρήγορο τρόπο για την έκφραση προβληματικών περιπτώσεων και ενδιαφέροντων προβλημάτων, με αποτέλεσμα η γλώσσα αυτή των διαγραμμάτων να λειτουργεί ως lingua franca¹¹ (Dębowska κ.ά. 2009) 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Στις προηγούμενες παραγράφους δείχτηκε ότι η επιχειρηματολογία, ως μια εξέχουσα μορφή λόγου, μπορεί να ευνοήσει τη συνεργασία και την καλλιέργεια νέας γνώσης. Πολύ πριν τη δημιουργία του διαδικτύου, η Πληροφορική έχει στραφεί στην ανάπτυξη συστημάτων, τα οποία βασιζόμενα στη θεωρία επιχειρηματολογίας αποσκοπούν στην παροχή ενός ηλεκτρονικού περιβάλλοντος υποστήριξης επιχειρηματολογίας. Η συνεργασία, ως διαδικασία της από κοινού δημιουργίας, ήταν μια παράμετρος που λήφθηκε υπόψιν, αλλά η εξέλιξη της τεχνολογίας και ειδικότερα του διαδικτύου έχει αναδείξει μια καινούρια γενιά Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας (ΣΥΕ), τα οποία λειτουργούν σε ένα περιβάλλον πολλαπλών χρηστών. Κατά κανόνα, η πρόσβαση στα συστήματα αυτά επιτρέπεται από χρήστες από διαφορετικά μέρη. Η ενότητα αυτή έχει σκοπό να παρουσιάσει τα πιο αντιπροσωπευτικά ΣΥΕ ξεκινώντας από τα πρωτοπόρα και φτάνοντας σε σύγχρονες προσεγγίσεις. Κατά την επισκόπηση των ΣΥΕ, ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στις παρακάτω παραμέτρους: Υποστήριξη Συνεργασίας: Εξετάζεται η δυνατότητα που παρέχει στους χρήστες του ένα ΣΥΕ για την από κοινού συγκέντρωση, επεξεργασία, δημιουργία και γενικότερα διαχείριση επιχειρημάτων και αντικειμένων γνώσης. Σε αντίθεση με τα πρώτα ΣΥΕ, η νεότερη γενιά συστημάτων έχει επενδύσει στην παροχή δυνατότητας συνεργασίας, τόσο μέσω της σύγχρονης όσο και της ασύγχρονης επικοινωνίας. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό κατά τη συνεργατική σύνθεση του επιχειρηματικού λόγου είναι η δυνατότητα έκφρασης ¹¹Lingua franca στην κυριολεξία σημαίνει γαλλική γλώσσα στα ιταλικά, αλλά η χρήση του όρου πλέον αναφέρεται στη γλώσσα που χρησιμοποιείται συστηματικά για την επικοινωνία μεταξύ ατόμων που δε μοιράζονται μια κοινή, μητρική γλώσσα. 53

76 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας πιθανών διαφωνιών ή συμφωνιών ανάμεσα στα συμμετέχοντα μέλη. Τέλος, η χρήση του Διαδικτύου διαπιστώνεται ως η κυρίαρχη πλατφόρμα, που με διάφορες τεχνολογίες επιτρέπει την συνεργασία των χρηστών. Διαχείριση Γνώσης: Αναφέρεται στη δυνατότητα που παρέχει το σύστημα για την αποδοτική διαχείριση της παραγόμενης γνώσης ως αντικείμενο, αλλά και στο παρεχόμενο περιβάλλον και στο κατά πόσο αυτό επιτρέπει την επαναχρησιμοποίηση, αξιολόγηση και παραγωγή νέας γνώσης. Ένα ΣΥΕ πρέπει να διευκολύνει την πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικές με το θέμα συζήτησης, πληροφορίες οι οποίες συχνά προέρχονται από διαφορετικές πηγές και με διαφορετικό μέσο χωρίς να επιβάλλει περιττούς περιορισμούς ως προς την αξιοποίησή τους. Το αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής είναι θεμιτό να αποτελεί αντικείμενο εξαγωγής και επαναχρησιμοποίησης, ανεξάρτητο από το περιβάλλον δημιουργίας και σύνθεσης, ώστε να είναι δυνατή η πολλαπλή χρήση του. Υποστήριξη Λήψης Αποφάσεων: Η διαδικασία της λήψης απόφασης αποτελεί κρίσιμο στάδιο για ένα ΣΥΕ. Έτσι, τα συστήματα καλούνται να υποστηρίξουν τη φάση αυτή μέσω μιας προτεινόμενης μεθοδολογίας εξέτασης και κρίσης εναλλακτικών προτάσεων. Μοντέλο Επιχειρηματολογίας: Όπως θα φανεί και στη συνέχεια κατά την παράθεση των ΣΥΕ, το μοντέλο υποστήριξης επιχειρηματολογίας ποικίλλει. Σε κάθε περίπτωση, εξετάζονται οι βασικές οντότητες και τρόποι δόμησης αυτών για το σχηματισμό του επιχειρηματικού λόγου. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στους κανόνες σύμφωνα με τους οποίους επιτρέπεται η συσχέτιση των στοιχείων του μοντέλου επιχειρηματολογίας και στα οφέλη που προκύπτουν από τους μηχανισμούς του μοντέλου¹². Υποστήριξη πολυχρηστικού περιβάλλοντος: Η δυνατότητα αυτή συνδέεται με την υποστήριξη συνεργασίας, αλλά δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη δυνατότητα υποστήριξης πολλαπλών χρηστών. Επιπλέον παράμετροι που ελήφθησαν υπόψιν είναι η δυνατότητα πρόσβασης μέσω Διαδικτύου, αξιοποίησης των προφίλ των χρηστών και η κοινωνική δικτύωση. ¹²Μια αναλυτική εξέταση και κριτική θεώρηση των σύγχρονων μοντέλων επιχειρηματολογίας γίνεται στην Ενότητα 4.3.1, αλλά και στην εργασία των Bentahar κ.ά. (2010). 54

77 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Η πρώτη γενιά Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Ο Πίνακας 3.4 δείχνει τα χαρακτηριστικά των ΣΥΕ, όπως αυτά παρατηρήθηκαν και κατέληξαν στη διάκριση των συστημάτων σε τρεις διαφορετικές γενιές. Όπως φαίνεται και στον Πίνακα, τα χαρακτηριστικά αφορούν σε τεχνολογικές πτυχές, οι οποίες όμως συνεπάγονται γενικότερες αλλαγές σε σχέση με τα κριτήρια αξιολόγησης που συζητήθηκαν νωρίτερα. Πίνακας 3.4: Σύνοψη χαρακτηριστικών ΣΥΕ ανά γενιά. Γενιά Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Πρώτη γενιά Δεύτερη γενιά Τρίτη γενιά Χαρακτηριστικά Έμφαση στην οπτική αναπαράσταση. Υιοθέτηση στοιχείων επιχειρηματολογίας, χωρίς σαφή αναφορά σε κάποιο μοντέλο. Αδυναμία επαναχρησιμοποίησης γνώσης και απουσία υποστήριξης συνεργασίας. Σχεδιασμός με σαφή αναφορά σε κάποιο μοντέλο επιχειρηματολογίας. Εμφάνιση μηχανισμών αιτιολόγησης και υποστήριξης λήψης απόφασης. Ανάπτυξη πρώτων εφαρμογών διαδικτύου. Μερική υποστήριξη συνεργασίας. Σχεδιασμός με έμφαση στη συνεργασία και εύκολη επαναχρησιμοποίηση πόρων που βρίσκονται τόσο στο σύστημα όσο και στο διαδίκτυο. Μερική υποστήριξη κοινοτήτων. Η πρώτη γενιά των ΣΥΕ κατάγεται από τα συστήματα υπερκειμένου. Τα συστήματα αυτά δίνουν έμφαση στην οπτική αναπαράσταση του επιχειρηματικού λόγου. Αν και παρέχουν υπηρεσίες δόμησης ενός επιχειρήματος, διασύνδεσής του με το θέμα προς συζήτηση ή και συσχέτισής του με άλλα επιχειρήματα, το μοντέλο επιχειρηματολογίας είναι μη τυπικό και οι κανόνες δόμησης του επιχειρήματος δεν είναι ούτε σαφείς, ούτε πάντοτε παρόντες. Συνέπεια των παραπάνω περιορισμών είναι η αδυναμία αναπαράστασης (από τη μεριά του συστήματος) των επιχειρημάτων και σχημάτων επιχειρηματολογίας, με αποτέλεσμα η δυνατότητα διαχείρισης της γνώσης να είναι μειωμένη. Τέλος, η συνεργασία ως διεργασία που μπορεί να υποστηρίξει την αιτιολόγηση, αν και αναφέρεται ως παράμετρος προστιθέμενης αξίας, είτε είναι ελλιπής είτε απουσιάζει, κυρίως λόγω τεχνολογικών περιορισμών της εποχής στην οποία αναπτύχθηκαν. 55

78 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Notecards Το Notecards αποτελεί ένα πρωτοπόρο σύστημα υπερκειμένου, που αναπτύχθηκε από τη Xerox και έχει επηρεάσει μεγάλο πλήθος μεταγενέστερων συστημάτων (Halasz κ.ά. 1987, Halasz κ.ά. 1988). Το σύστημα παρέχει τη δυνατότητα επεξεργασίας και οργάνωσης πληροφορίας γενικού σκοπού, χρησιμοποιώντας ένα δίκτυο από κάρτες (notecards) διασυνδεμένες με συνδέσμους. Κάθε κάρτα μπορεί να αποθηκεύσει κείμενο και εικόνες, ενώ οι σύνδεσμοι σημειώνονται με ένα τίτλο και μπορούν να συσχετίσουν δύο κάρτες. Το σύστημα παρέχει δύο συγκεκριμένους τύπους καρτών, αλλά περισσότεροι τύποι μπορούν να δημιουργηθούν από τους χρήστες. Ο πρώτος τύπος κάρτας (browser) επιτρέπει το σχηματισμό ενός δομικού διαγράμματος από άλλες κάρτες, ενώ ο δεύτερος τύπος (filebox) χρησιμοποιείται για την οργάνωση σε κατηγορίες άλλων καρτών. Έτσι, αν και το Notecards δεν παρέχει από μόνο του κάποιους μηχανισμούς αιτιολόγησης ή υποστήριξης επιχειρηματολογίας, το σύστημα είναι αρκετά γενικό, ώστε να επιτρέπεται η δημιουργία ενός αντίστοιχου πλαισίου, όπως φαίνεται και σε ένα παράδειγμα χρήσης στο στιγμιότυπο του Σχήματος 3.4. Σχήμα 3.4: Στιγμιότυπο του Notecards (Πηγή: Halasz κ.ά. 1987). 56

79 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας gibis Το IBIS (Kunz και Rittel 1970) αποτέλεσε πρωτοπόρο μοντέλο επιχειρηματολογίας, το οποίο επηρέασε και αποτέλεσε οδηγό για πλήθος μεταγενέστερων προσεγγίσεων. Το gibis (graphical Issue Based Information System) αποτελεί ένα ΣΥΕ που βασίστηκε στο IBIS και αναπτύχθηκε από τους Conklin και Begeman (1988) (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.5). Το μοντέλο επιχειρηματολογίας IBIS αποσκοπεί στο συντονισμό και σχεδιασμό σε μια διαδικασία λήψης απόφασης. Βασικά του στοιχεία αποτελούν τα θέματα (topics), ζητήματα (issues), ερωτήσεις (questions), θέσεις (positions), επιχειρήματα (arguments) και μοντέλα προβλημάτων (model problems). Η χρήση του gibis ξεκινά με την αναγνώριση μιας αδόμητης περιοχής προβληματισμού. Από εκεί προκύπτουν διάφορα θέματα, τα οποία με τη σειρά τους γεννούν ένα σύνολο από ζητήματα, που αποτελούν αντικείμενο προς διευθέτηση. Επιχειρήματα κατασκευάζονται προς υπεράσπιση ή κατάρριψη διαφόρων θέσεων, μέχρι οι συμμετέχοντες να πεισθούν ως προς την ορθότητα μιας θέσης. Τα ερωτήματα αποσκοπούν στην αποσαφήνιση και διερεύνηση της πληροφορίας, μέσω των αντίστοιχων απαντήσεών τους. Το gibis θεωρεί ενιαία τη φάση της κατανόησης του προβλήματος με τη φάση της επίλυσής του. Αξίζει να αναφερθεί ότι στη βιβλιογραφία εξετάζεται όχι μόνο ως σύστημα επιχειρηματολογίας, αλλά και ως ένα πρωτοπόρο σύστημα υπερκειμένου. Τέλος, αν και προδιαγράφει τη συμμετοχή πολλών ατόμων σε μια συζήτηση, αυτό δεν υποστηρίζεται μέσω του ίδιου του συστήματος. Σχήμα 3.5: Στιγμιότυπο του gibis (Πηγή: Conklin και Begeman 1988). Belvedere Το Belvedere (Suthers κ.ά. 1995) αποτελεί ένα πρωτοπόρο εκπαιδευτικό σύστημα που αποσκοπεί στη διευκόλυνση της κριτικής συζήτησης επιστημονικών θεμάτων των μαθητών, το οποίο σήμερα βρίσκεται στην τέταρτη εκδοσή του (Suthers κ.ά. 2001, Suthers 2003). Έχοντας ως 57

80 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας στόχο την καλλιέργεια της επιστημονικής μεθοδολογίας και σκέψης, επιδιώκει την παρακίνηση στη συμμετοχή μιας κριτικής συζήτησης και θεώρησης. Για να πετύχει τα παραπάνω, επιτρέπει στους χρήστες να δημιουργήσουν θεωρίες, ισχυρισμούς, εμπειρικές παρατηρήσεις και άλλα αντικείμενα μέσω της οπτικής αναπαράστασής τους με βασικά γεωμετρικά σχήματα (ελλείψεις, ορθογώνια, τετράγωνα κλπ) και διάφορους χρωματισμούς (βλ. Σχήμα 3.6). Διαφορετικοί τύποι συνδέσμων παρέχονται για να εκφράσουν τις λογικές και ρητορικές συσχετίσεις μεταξύ των παραπάνω αντικειμένων. Το Belvedere παρέχει τη δυνατότητα παράλληλης επεξεργασίας ενός εγγράφου-διαγράμματος από διαφορετικούς υπολογιστές. Σχήμα 3.6: Στιγμιότυπο του Belvedere (Πηγή: Suthers κ.ά. 1995) Η δεύτερη γενιά Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Η δεύτερη γενιά των ΣΥΕ αποτελείται από συστήματα όπου ο εντοπισμός των χαρακτηριστικών της επιχειρηματολογίας είναι σαφής και ευδιάκριτος. Σε αντίθεση με τα συστήματα πρώτης γενιάς, ο σχεδιασμός διεξάγεται έτσι, ώστε τα επιχειρήματα να αναπαρίστανται αποδοτικά στη μηχανή. Η αποδοτικότητα αφορά στην ενισχυμένη δυνατότητα για διαχείριση της γνώσης, μέσω της παροχής υπηρεσιών επαναχρησιμοποίησης επιχειρημάτων και σχημάτων επιχειρηματολογίας, υπηρεσιών πρόσβασης στην πληροφορία με πολλαπλούς τρόπους, αλλά κυ- 58

81 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας ρίως μέσω μηχανισμών αιτιολόγησης, οι οποίοι συνοδεύουν τους χρήστες σε όλη τη διάρκεια χρήσης τους συστήματος. SIBYL Το SIBYL (Lee 1990) αποτελεί εξέλιξη του IBIS, αφού επιδιώκει όχι μόνο την οπτική αναπαράσταση του επιχειρηματικού λόγου, αλλά και την αποδοτική αναπαράσταση της γνώσης που παράγεται στο εσωτερικό του συστήματος, μέσω της βάσης γνώσης. Για το λόγο αυτό υιοθετεί μια πιο τυποποιημένη αναπαράσταση της πληροφορίας, μέσω μιας αντίστοιχης γλώσσας (Decision Representation Language). Η γλώσσα αυτή σε συνδυασμό με το περιβάλλον διεπαφής και ένα σύνολο υπηρεσιών που διευκολύνουν τη διαδικασία λήψης απόφασης αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά του συστήματος. Η επιχειρηματολογία στο SIBYL επιτυγχάνεται με τον καθορισμό εναλλακτικών που στην ουσία αποτελούν τις διαθέσιμες επιλογές και την περιγραφή στόχων, που αποτελούν τις ιδιότητες μιας ιδανικής επιλογής. Για τη σύνδεση των παραπάνω εννοιών, το SIBYL εισάγει τη σχέση επιτυγχάνω, η οποία αποτελεί υπο-κλάση ενός ισχυρισμού (claim). Ένας ισχυρισμός μπορεί να συσχετισθεί με άλλους μέσω μιας σχέσης υποστήριξης, άρνησης ή προϋπόθεσης. Η αξιολόγηση των σχέσεων και ισχυρισμών είναι αυτή που επιτρέπει την εκτίμηση και τελικά λήψη μιας απόφασης. Ένα παράδειγμα γράφου απόφασης φαίνεται στο Σχήμα 3.7. Η διαδικασία της αιτιολόγησης διευκολύνεται μέσω της παροχής επιπλέον προβολών, όπως του πίνακα απόφασης και του πλοηγού επιχειρημάτων, τα οποία απεικονίζουν σε δύο διαστάσεις τους υπάρχοντες ισχυρισμούς. Aquanet Το Aquanet αποτελεί ένα από τα πρώτα και διασημότερα συστήματα υπερκειμένου που κατάφερε να χρησιμοποιήσει τα χαρακτηριστικά ενός συστήματος υπερκειμένου προς όφελος της επιχειρηματολογίας (Marshall κ.ά. 1991). Προεκτείνοντας τη λειτουργικότητα των συνδέσμων, οι οποίοι μέχρι τότε είχαν αποκλειστικά ρόλο πλοήγησης, οι σύνδεσμοι ανάμεσα στους κόμβους στο Aquanet υπακούουν σε ένα σχήμα επιχειρηματολογίας, που αποτελεί παραλλαγή του μοντέλου του Toulmin. Επιπλέον, το Aquanet σχεδιάστηκε ώστε να επιτρέπει στους χρήστες να ορίζουν από μόνοι τους το μοντέλο επιχειρηματολογίας, δηλαδή τόσο τους τύπους των κόμβων όσο και τους κανόνες συσχέτισης μέσω των συνδέσμων, οι οποίοι απεικονίζονται διαφορετικά ανάλογα με το ρόλο τους (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.8). Έτσι, αν και δίνει την ελευθερία στο χρήστη για τη δόμηση του λόγου με τους δικούς του κανόνες, μια απλή έκδοση του μοντέλου 59

82 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.7: Στιγμιότυπο του SIBYL (Πηγή: Lee 1990). του Toulmin παρέχεται ως επιλογή. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι το Aquanet αποτελεί πιθανόν το πρώτο ΣΥΕ που λειτουργεί μέσω ενός φυλλομετρητή και επιτρέπει τη σχεδόν σύγχρονη, ταυτόχρονη συνεργασία πολλών χρηστών. Collaborative Text Production Tool Το Collaborative Text Production (CTP) Tool των Andriessen κ.ά. (1996) (βλ. Σχήμα 3.9) αποτελεί άλλο ένα εκπαιδευτικό σύστημα υπερκειμένου που έχει σκοπό την παρακίνηση για ενεργή συμμετοχή στην επιχειρηματολογία. Επιτρέποντας και ενθαρρύνοντας τη χρήση εικόνων σε συνδυασμό με κείμενο, οι δημιουργοί του διαπιστώνουν ότι η χρήση εικόνων έχει ως αποτέλεσμα την αυξημένη ενασχόληση και αναλυτικότερη αιτιολόγηση των επιχειρημάτων. Το CTP έχει σχεδιαστεί ώστε να επιτρέπει την ταυτόχρονη συμμετοχή 2 χρηστών. Η συζήτηση οργανώνεται με όρους στόχων, οι οποίοι υποστηρίζονται ή καταρρίπτονται μέσω θέσεων. Το CTP επιχειρεί την αξιολόγηση του διαλόγου μέσω α) της καταμέτρησης της παρουσίας, β) του πλήθους των αιτιών διαφορετικού τύπου, γ) του συνολικού αριθμού προτάσεων, δ) της συχνότητας υποστηρίξεων (backings), ε) της πολυπλοκότητας του κειμένου που υπολογίζεται από τη συνολική συχνότητα εμφάνισης υποστηρίξεων, αρνήσεων και περιορισμών καθώς και στ) της ορ- 60

83 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.8: Στιγμιότυπο του Aquanet (Πηγή: Marshall κ.ά. 1991). γάνωσης του κειμένου, που υποδεικνύεται από τη συχνότητα εμφάνισης οργανωτικών προτάσεων. CLARE Το σύστημα CLARE (Wan και Johnson 1994) σχεδιάστηκε με σκοπό την παροχή ενός περιβάλλοντος συνεργατικής μάθησης και παραγωγής γνώσης. Τα βασικά του συστατικά αποτελούν η γλώσσα RESRA (REpresentation Schema of Research Artifacts), το μοντέλο διαδικασιών SECAI (Summarization, Evaluation, Comparison, Argumentation, Integration) και το περιβάλλον διεπαφής. Η γλώσσα RESRA επιτρέπει στους χρήστες να αναπαριστούν τη γνώση τους μέσω κόμβων και συνδέσμων. Οι πρωταρχικοί τύποι κόμβων μπορούν να είναι ισχυρισμοί (claim), έννοια (concept) και θεωρία (theory). Οι σύνδεσμοι συσχετίζουν τους κόμβους με σχέση απάντησης ή υποστήριξης. Το SECAI επιτρέπει στους χρήστες το διαχωρισμό των φάσεων μέσα από τις οποίες η γνώση εξελίσσεται στη διάρκεια της συνεργασίας. Το Σχήμα 3.10 δείχνει ένα στιγμιότυπο κατά τη φάση της εξερεύνησης, που αποτελεί και την πρώτη φάση της εκμετάλλευσης και αξιολόγησης μιας πληροφορίας. Στο στιγμιότυπο αυτό οι χρήστες είναι σε θέση να απομονώσουν κομμάτια ενός κειμένου και να τα αναγνωρίσουν ως ένα κόμβο. Το περιβάλλον διεπαφής προσαρμόζεται στις διαδικασίες καθώς οι χρήστες επιλέγουν να προχωρήσουν στην 61

84 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.9: Στιγμιότυπο του CTP (Πηγή: Andriessen κ.ά. 1996). επόμενη φάση της επεξεργασίας. Convince Me Το Convince Me (Schank και Ranney 1995) αποτελεί ένα σύστημα που στοχεύει στην διευκόλυνση της από κοινού ανάπτυξης συναινετικής επιχειρηματολογίας. Επιτρέπει τη συμμετοχή πολλών χρηστών, οι οποίοι είναι σε θέση να προσθέτουν ιδέες και επιχειρήματα σε σχέση με το θέμα συζήτησης. Το σύστημα παρέχει τη δυνατότητα στους χρήστες να επισημαίνουν με σημειώσεις τη συμφωνία ή διαφωνία τους και χρησιμοποιώντας την αναπληροφόρηση (feedback) που δέχονται μπορούν να μεταβάλλουν τις αξιολογήσεις τους. Για το σκοπό αυτό, το Convince Me ενσωματώνει ένα μοντέλο υπολογισμού (ECHO) που γνωστοποιεί στους χρήστες κατά πόσο οι απόψεις τους είναι σε συμφωνία με τις επικρατούσες απόψεις του συνόλου των χρηστών. Στο Σχήμα 3.11 φαίνεται ένα στιγμιότυπο της εφαρμογής. SenseMaker Το SenseMaker (Bell 1997) (βλ. Σχήμα 3.12) συνιστά ένα από τα πρώτα συστήματα που λειτουργεί στο Διαδίκτυο και που μέσω της αξιοποίησης των πόρων που βρίσκονται σε αυτό έχει 62

85 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.10: Στιγμιότυπο του CLARE (Πηγή: Wan και Johnson 1994). Σχήμα 3.11: Στιγμιότυπο του Convince Me (Πηγή: Schank και Ranney 1995). 63

86 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας σαν στόχο την ανάπτυξη δημόσιων συζητήσεων με χρήση επιχειρημάτων. Όντας μέρος μιας ευρύτερης σουίτας εργαλείων επικοινωνίας και συνεργασίας, το SenseMaker επικεντρώνεται στην ανάπτυξη επιχειρημάτων και απευθύνεται σε μαθητές κατά κύριο λόγο. Οι βασικοί τύποι αντικειμένων του συστήματος αφορούν σε αποδείξεις (evidence) και ισχυρισμούς (claims). Οι ισχυρισμοί μπορούν να αποτελούν μέρος άλλων ισχυρισμών σχηματίζοντας έτσι μια αντίστοιχη ιεραρχία, στην οποία συνυπάρχουν οι αποδείξεις. Τα αντικείμενα που δημιουργούνται μπορούν να αξιολογηθούν από τους χρήστες, ενώ είναι δυνατή και η ξεχωριστή πρόσβαση κάθε αντικειμένου μέσω του Διαδικτύου. Σχήμα 3.12: Στιγμιότυπο του SenseMaker (Πηγή: Bell 1997). Hermes Το σύστημα Hermes (Karacapilidis και Papadias 2001) παρέχει ένα περιβάλλον επιχειρηματολογίας πολλών χρηστών, προσβάσιμο μέσω διαδικτύου (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.13). Οι βασικοί τύποι στοιχείων που παρέχει το Hermes είναι τα θέματα (issues) που δηλώνουν το αντικείμενο της συζήτησης, οι εναλλακτικές (alternatives) που παραθέτουν τις διαφορετικές διαθέσιμες επιλογές, οι θέσεις (positions) που αναφέρονται στα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται υπέρ ή κατά άλλων επιχειρημάτων ή εναλλακτικών και οι περιορισμοί (constraints) με τους οποίους μπορεί κάποιος να προσδιορίσει τη σχετική βαρύτητα δύο θέσεων δηλώνοντας έτσι έμμεσα τις προτιμήσεις του. Το Hermes δίνει έμφαση στην υποστήριξη της διαδικασίας λήψης απόφασης, καθώς το μοντέλο του ενσωματώνει διαφορετικά πρότυπα επιχειρηματολογίας τα οποία 64

87 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας σε συνδυασμό με τις αξιολογήσεις των χρηστών επιτρέπουν στο σύστημα να υπολογίζει το σκορ κάθε εναλλακτικής, αλλά και να ανιχνεύει λογικές ασυνέπειες ως προς την αξιολόγηση εναλλακτικών και θέσεων. Σχήμα 3.13: Στιγμιότυπο του Hermes (Πηγή: Karacapilidis και Papadias 2001). Athena Το Athena¹³ (Rolf και Magnusson 2002) αποτελεί ένα σύστημα υποστήριξης επιχειρηματολογίας και αιτιολόγησης επιστημονικών υποθέσεων και φιλοσοφικών επιχειρημάτων. Ακολουθεί μια διαγραμματική, ιεραρχική μέθοδο απεικόνισης των επιχειρημάτων (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.14). Οι κόμβοι (θέσεις) και οι γραμμές (σχέσεις) αποτελούν τα βασικά στοιχεία του συστήματος που σχηματίζουν μια δενδρική δομή σύνθεσης και αξιολόγησης της επιχειρηματολογίας. Το συμπέρασμα αποτελεί ένα κόμβο ειδικού τύπου που βρίσκεται στην κορυφή του δένδρου, ενώ οι συνδέσεις μεταξύ επιχειρημάτων που υποστηρίζουν ή επιτίθενται σε άλλα σημειώνονται τόσο χρωματικά με μπλε ή κόκκινο χρώμα αντίστοιχα, όσο και δηλώνοντας το βαθμό βεβαιότητας του συγγραφέα. Ο χρήστης που συμμετέχει στην επιχειρηματολογία είναι σε θέση να αξιολογήσει συμπληρώνοντας με τιμές βαθμού βεβαιότητας επιχειρήματα και συμπεράσματα. Επιπλέον, το σύστημα είναι σε θέση να φιλτράρει μέρος από το σύνολο των ¹³ 65

88 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας επιχειρημάτων, επιλέγοντας κατάλληλη τιμή βαθμού βεβαιότητας ή αποκρύπτοντας ένα υποδένδρο. Τέλος, το σύστημα υποστηρίζει την εξαγωγή έγγραφων-αναφορών με τα επιχειρήματα, στα οποία είναι δυνατή η πρόσθεση επιπλέον σχολίων. Σχήμα 3.14: Στιγμιότυπο του συστήματος Athena (Πηγή: Rolf και Magnusson 2002). Reason!Able Το Reason!able αποτελεί ένα εκπαιδευτικό ΣΥΕ που ακολουθεί μια απλή διαγραμματική απεικόνιση των επιχειρημάτων (Gelder 2002). Το σύστημα δίνει έμφαση στην ευχρηστία του περιβάλλοντος διεπαφής παρέχοντας τη δυνατότητα για μεγέθυνση (zoom), μετακίνηση εικόνας (pan) και περιστροφή (rotate). Τα αντικείμενα που μπορούν να δημιουργηθούν είναι ισχυρισμοί (claims), αιτίες (reasons) και αντιρρήσεις (objections), τα οποία απεικονίζονται διαφορετικά (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.15). Μετά την κατασκευή του χάρτη επιχειρημάτων (argument map), οι χρήστες μπορούν να αξιολογήσουν τα αντικείμενα με κριτήρια α) την ισχύ τους (strength), β) το βαθμό βεβαιότητας (degree of confidence) και γ) τη βάση αιτιολόγησης (π.χ. κοινή ή προσωπική γνώση, μαρτυρία κλπ.). Τέλος, το Reason!able, εφόσον απευθύνεται κατά κύριο λόγο σε μαθητές, παρέχει έναν εικονικό χαρακτήρα (το Σωκράτη), ο οποίος έχει σαν σκοπό να βοηθήσει τους συμμετέχοντες να ισχυροποιήσουν τους ισχυρισμούς και τα επιχειρήματά τους, μέσω υποδείξεων και συμβουλών. 66

89 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.15: Στιγμιότυπο του συστήματος Reason!Able (Πηγή: Gelder 2002). ArguMed Το Argumed έχει αναπτυχθεί με σκοπό την υποστήριξη της ανάπτυξης της επιχειρηματολογίας στο νομικό πεδίο (Verheij 2003)¹⁴. Υιοθετεί ένα μοντέλο επιχειρηματολογίας, το CUMULA, όπου αναπαρίστανται επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα. Η αναίρεση ενός επιχειρήματος κρίνεται με βάση α) τη δομή του επιχειρήματος, β) τις επιθέσεις που δέχτηκε από αντεπιχειρήματα, και γ) την τρέχουσα κατάσταση των επιχειρημάτων ως προς την αναίρεσή τους ή μη. Όπως φαίνεται και στο στιγμιότυπο του Σχήματος 3.16, οι υποθέσεις δηλώνονται με θαυμαστικό. Όλες οι υπόλοιπες δηλώσεις σημειώνονται με ερωτηματικό, ενώ αν κάποια δήλωση έχει καταρριφθεί από κάποια άλλη αυτό σημειώνεται κατάλληλα, βοηθώντας έτσι στην αξιολόγηση των επιχειρημάτων. Χρησιμοποιώντας τα παραπάνω χαρακτηριστικά, το ArguMed είναι σε θέση να υπολογίζει και να παρουσιάζει την αιτιολόγηση γύρω από ένα ισχυρισμό. QuestMap Το QuestMap (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.17) αποτελεί άλλο ένα ΣΥΕ που ασχολείται με την αιτιολόγηση νομικής φύσης (Carr και Anderson 2001). Αν και το σύστημα δεν υποβάλλει τους αντίστοιχους περιορισμούς, το μοντέλο που υιοθετεί βασίζεται στο μοντέλο του Toulmin ¹⁴Στην πραγματικότητα, το ArguMed αποτελεί εξέλιξη του ARGUE!, που παρουσιάζεται στην ίδια εργασία. 67

90 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.16: Στιγμιότυπο του ArguMed (Πηγή: Verheij 2003). (Toulmin 1958)¹⁵ και εξυπηρετεί κυρίως εκπαιδευτικούς σκοπούς. Η αξιολόγηση ενός επιχειρήματος γίνεται με βάση 3 κριτήρια: α) το πλήθος και τον τύπο των δομών των επιχειρημάτων, β) τη γενικότερη αποδοτικότητα των επιχειρημάτων, όπως αυτή κρίνεται από τον διδάσκοντα, και γ) εξετάζοντας το συνολικό πλήθος των επιχειρημάτων. Araucaria Το Araucaria αποτελεί ακόμα ένα ΣΥΕ που βασίζεται στη διαγραμματική απεικόνιση των επιχειρημάτων (Reed και Rowe 2004), όπως φαίνεται και από το στιγμιότυπο του Σχήματος Τα επιχειρήματα αποθηκεύονται στη γλώσσα AML (Argument Markup Language), η οποία βασίζεται στην XML. Έτσι, το σύστημα προβλέπει τη δυνατότητα σύνδεσης σε μια online βάση δεδομένων με επιχειρήματα¹⁶, ενώ επιτρέπει με ξεχωριστό εργαλείο την ανάπτυξη σχημάτων επιχειρημάτων με τα οποία χαρακτηρίζεται ένα επιχείρημα. Η επιχειρηματολογία μπορεί να ξεκινήσει έχοντας ως βάση κάποιο υπάρχον κείμενο, που εμφανίζεται ξεχωριστά. Οι κόμβοι που δημιουργούνται στο διάγραμμα μπορούν να είναι υποθέσεις ή συμπεράσματα και αυτό δηλώνεται μέσω της σύνδεσής τους με μια κατευθυνόμενη γραμμή. Το σύστημα επιτρέπει την εξαγωγή ενός διαγράμματος-επιχειρήματος τόσο υπό τη μορφή κειμένου όσο και εικόνας. Η αξιολόγηση ¹⁵Το μοντέλο του Toulmin παρουσιάστηκε αναλυτικά στην ενότητα 3.2. ¹⁶Η βάση είναι διαθέσιμη στη διεύθυνση search.php. 68

91 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.17: Στιγμιότυπο του QuestMap (Πηγή: Carr και Anderson 2001). ενός επιχειρήματος επιτυγχάνεται μέσω της δυνατότητα σημείωσης μιας υπόθεσης, ενός συμπεράσματος ή κόμβου με το χαρακτηρισμό ιδιοκτήτης από έναν ή περισσότερους χρήστες. Σχήμα 3.18: Στιγμιότυπο του Araucaria (Πηγή: Reed και Rowe 2004). 69

92 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Compendium Το Compendium¹⁷ αποτελεί προϊόν μακράς ανάπτυξης και εξέλιξης και είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα ΣΥΕ (Buckingham Shum κ.ά. 2006). Βασιζόμενο στο μοντέλο του IBIS και δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ευχρηστία, το Compendium προσφέρει ένα αποδοτικό περιβάλλον για τη γραφική απεικόνιση επιχειρημάτων και ιδεών γενικότερα. Για το σκοπό αυτό, η έννοια του χάρτη (map) αποτελεί το δομικό στοιχείο στο οποίο επιχειρήματα, ερωτήσεις, ιδέες ή απλά αρχεία αλλά και άλλοι χάρτες μπορούν να συνυπάρξουν και συσχετιστούν (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.19.). Αν και παρέχεται ένα προκαθορισμένο σύνολο τύπων αντικειμένων, οι τύποι αυτοί μπορούν να αλλάξουν σύμφωνα με τις ανάγκες των χρηστών. Σχεδιάστηκε με σκοπό τη διευκόλυνση της συνεργασίας κυρίως στη διάρκεια μιας συνεδρίας, αφού η σύγχρονη απομακρυσμένη πρόσβαση δεν είναι εφικτή. Τέλος, επιτρέπει την αποθήκευση χαρτών σε XML ή HTML μορφή και τη σύνδεση σε απομακρυσμένες βάσεις δεδομένων. Σχήμα 3.19: Στιγμιότυπο του Compendium (Πηγή: Buckingham Shum κ.ά. 2006). ClaiMaker Το ClaiMaker είναι ένα ΣΥΕ σχεδιασμένο για την υποστήριξη της ακαδημαϊκής έρευνας (Buckingham Shum κ.ά. 2007). Υιοθετεί ένα απλό μοντέλο επιχειρηματολογίας που αποτελεί- ¹⁷ 70

93 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας ται από κόμβους και συνδέσμους, όπως φαίνεται και στο στιγμιότυπο του Σχήματος Οι κόμβοι είναι είτε ατομικοί είτε σύνθετοι. Οι ατομικοί κόμβοι μπορούν να σημειωθούν με ετικέτες που εισάγει ένας χρήστης, δημιουργώντας έτσι ένα συγκεκριμένο πλαίσιο εξέτασης. Ένας ισχυρισμός κατασκευάζεται μέσω της τριπλέτας κόμβος-σύνδεσμος-κόμβος. Ένα σύνολο από αντικείμενα (ατομικοί κόμβοι, σύνολα ή ισχυρισμοί) μπορούν να δηλωθούν από το χρήστη για να εκφράσουν ένα κοινό πλαίσιο, το οποίο μπορεί στη συνέχεια να διασυνδεθεί με άλλους κόμβους. Οι σύνδεσμοι μπορούν να χαρακτηριστούν με συγκεκριμένη ορολογία, που αποτελούν προέκταση μιας γενικής διαλέκτου. Το ClaiMaker παρέχει ένα προκαθορισμένο σύνολο από συνδέσμους διαφορετικών κατηγοριών (π.χ. μέρος του, αναιρεί κλπ) και επιτρέπει στους χρήστες να συνδυάσουν τις κατηγορίες αυτές. Τέλος, το σύστημα παρέχει μια επέκταση για το MS Word για τη διευκόλυνση της κατασκευής ισχυρισμών, οι οποίοι γίνονται προσβάσιμοι μέσω ενός εξυπηρετητή διαδικτύου. Σχήμα 3.20: Στιγμιότυπο του ClaiMaker (Πηγή: Buckingham Shum κ.ά. 2007). ClaimSpotter Το ClaimSpotter αποτελεί ένα εργαλείο που απευθύνεται πρωταρχικά σε επιστήμονες και αποσκοπεί στη διευκόλυνση της επεξεργασίας της πληροφορίας που συναντάται σε επιστημονικά άρθρα και βιβλία (Sereno κ.ά. 2007). Το σύστημα παρέχει τη δυνατότητα προσθήκης σχο- 71

94 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας λίων, ετικετών (tags) και συνδέσμων μεταξύ των παραπάνω, επιτρέποντας έτσι τη διαδικασία ανακάλυψης, αξιολόγησης και επαναχρησιμοποίησης της γνώσης που συναντάται σε επιστημονικά κείμενα (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.21). Κατά αυτόν τον τρόπο, αν και το σύστημα ενδέχεται να υποστηρίξει την αιτιολόγηση και να εξυπηρετήσει ένα προκαταρκτικό στάδιο μιας συνεδρίας επιχειρηματολογίας, το ClaimSpotter δεν εντάσσεται πλήρως στην κατηγορία ΣΥΕ. Σχήμα 3.21: Στιγμιότυπο του ClaimSpotter (Πηγή: Sereno κ.ά. 2007). Rationale Το Rationale αποτελεί ένα ΣΥΕ που κατάγεται από το Reason!Able και που, αν και ξεκίνησε στοχεύοντας στην υποστήριξη της αιτιολόγησης νομικών επιχειρημάτων, η χρήση του είναι γενική (Van Gelder 2007). Ακολουθώντας μια διαγραμματική απεικόνιση των στοιχείων, το σύστημα παρέχει τη δυνατότητα για οργάνωση της αιτιολόγησης με όρους αντικειμένου (item), ισχυρισμού (claim), θέσης (position) και υπόθεσης (premise). Μια συλλογή από τα παραπάνω αντικείμενα μπορεί να σχηματίσει χάρτες (maps), οι οποίοι εξυπηρετούν σκοπούς συνάθροισης, αιτιολόγησης ή ανάλυσης. Οι χάρτες είναι οργανωμένοι ιεραρχικά, όπως φαίνεται και στο στιγμιότυπο του Σχήματος Σε ένα χάρτη, στον οποίο μπορεί να συνυπάρξουν και περισσότεροι χάρτες, είναι δυνατή η ημι-τυπική¹⁸ αιτιολόγηση, ο σχολιασμός και η αξιολόγηση επιχειρημά- ¹⁸Ο όρος ημι-τυπική αιτιολόγηση (semi-formal reasoning) αναφέρεται στην ύπαρξη ή μη ενός συνόλου κανόνων, με τους οποίους διεξάγεται η επιχειρηματολογία και στη δυνατότητα ενεργούς υποστήριξης της παραπάνω 72

95 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας των από το χρήστη, χωρίς όμως το σύστημα να αντιλαμβάνεται μέρος των παραπάνω. Σχήμα 3.22: Στιγμιότυπο του Rationale (Πηγή: Van Gelder 2007). ilogos Το ilogos αποτελεί ένα εκπαιδευτικό ΣΥΕ, σε πρωτότυπη ακόμα μορφή, το οποίο αναπτύχθηκε με σκοπό τη βελτίωση ορισμένων σχεδιαστικών επιλογών άλλων ΣΥΕ που έχουν κοινό χαρακτηριστικό τη διαγραμματική απεικόνιση της επιχειρηματολογίας (Easterday κ.ά. 2006). Έτσι, επιτρέπει τη δημιουργία ισχυρισμών χωρίς να είναι υποχρεωτική η εκ των προτέρων παράθεση μιας υπόθεσης ή δικαιολογίας, την ελεύθερη επιλογή του μεγέθους των αντικειμένων και τη λειτουργία του σε πολλά λειτουργικά συστήματα Η τρίτη γενιά Συστημάτων Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται σύγχρονα ΣΥΕ. Τα συστήματα αυτά στο σύνολό τους και ολοκληρωτικά λειτουργούν στο διαδίκτυο και επιχειρούν να λειτουργήσουν ως πλατφόρμα συλλογικής και συνεργατικής παραγωγής επιχειρημάτων. Διατηρώντας το επίπεδο τυποποίησης της αναπαράστασης των συστημάτων δεύτερης γενιάς, τα συστήματα τρίτης γενιάς σχεδιάδιαδικασίας μέσω του συστήματος. Το θέμα αυτό εξετάζεται διεξοδικά στο Κεφάλαιο 4. 73

96 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.23: Στιγμιότυπο του ilogos (Πηγή: Easterday κ.ά. 2006). ζονται με γνώμονα τη διάχυση της πληροφορίας στο διαδίκτυο και στοχεύουν στην υποστήριξη καθημερινών δραστηριοτήτων και αναγκών αιτιολόγησης. Είτε αφορούν online κοινότητες, είτε επισκέπτες του Διαδικτύου, τα συστήματα επιτρέπουν την επαναχρησιμοποίηση τόσο της παραγόμενης γνώσης μέσω μηχανισμών εξαγωγής συμπερασμάτων, όσο και της αξιοποίησης υφιστάμενων πόρων που στην συντριπτική τους πλειοψηφία βρίσκονται στο Διαδίκτυο. DREW Το DREW (Dialogical Reasoning Educational Web) αποτελεί ένα εκπαιδευτικό εργαλείο ανάπτυξης επιχειρημάτων που βασίζεται στη διαγραμματική απεικόνισή τους (Baker κ.ά. 2003). Το DREW διακρίνει τις φάσεις επιχειρηματολογίας σε α) εκπαίδευση, β) προετοιμασία, γ) δημόσια διαβούλευση και δ) παγίωση και σε αντίθεση με το Belvedere, υιοθετεί ένα μοναδικό τύπο δεδομένων για τη φιλοξενία των επιχειρημάτων (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.24), τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με σχέση υποστήριξης ή αντίθεσης. Επιτρέπει την ταυτόχρονη παρουσία πολλών χρηστών-μαθητών και επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ τους με την παροχή ενός προγράμματος σύγχρονης επικοινωνίας (chat tool). PARMENIDES Το PARMENIDES (Persuasive ARguMENt In DEmocracieS) αποτελεί ένα ΣΥΕ που σχεδιάστηκε με σκοπό το δημόσιο διάλογο με όρους επιχειρημάτων, έχοντας ως κύριο παράδειγμα 74

97 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.24: Στιγμιότυπο του DREW (Πηγή: Baker κ.ά. 2003). αναφοράς του τη συζήτηση πολιτικού περιεχομένου¹⁹ (Atkinson κ.ά. 2004). Το σύστημα είναι προσβάσιμο μέσω Διαδικτύου και επιχειρεί να οδηγήσει με ένα δομημένο τρόπο προς την αιτιολόγηση σχετικά με μια υποτιθέμενη ή μη πράξη. Η αρχική έκδοση του συστήματος επέτρεπε την εισαγωγή μόνο αντεπιχειρημάτων σχετικά με μια πράξη, αλλά η τελευταία έκδοση του συστήματος (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.25) όπως περιγράφεται από την εργασία των Cartwright και Atkinson (2009) επιτρέπει την αναγνώριση και υιοθέτηση σχημάτων επιχειρηματολογίας. Το PARMENIDES αποτελείται από 3 κύρια μέρη: το εργαλείο δημιουργίας δημόσιας συζήτησης, το περιβάλλον διεπαφής και το εργαλείο ανάλυσης των αποτελεσμάτων. Μια δημόσια συζήτηση δημιουργείται με τον ορισμό του τίτλου και της ερώτησης που τίθεται, της αρχικής θέσης σχετικά με το ζήτημα και επιπλέον τεχνικές λεπτομέρειες. Στη συνέχεια, οι συμμετέχοντες καλούνται να συμπληρώσουν ένα σύνολο φορμών (ναι ή όχι, πολλαπλής επιλογής κλπ.) που αναφέρεται σε ένα σύνολο ερωτήσεων, κάνοντας έτσι τη δομή της επιχειρηματολογίας μη εμφανή για τους απλούς χρήστες. Η ανάλυση της επιχειρηματολογίας περιλαμβάνει την εξέταση της αποδοχής ενός επιχειρήματος μέσω των θετικών απαντήσεων-αξιολογήσεων των χρηστών σε σχέση με τα αντεπιχειρήματά τους. ¹⁹Η τελευταία έκδοση του συστήματος είναι διαθέσιμη στη διεύθυνση ~parmenides/. 75

98 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.25: Στιγμιότυπο του PARMENIDES (Πηγή: Cartwright και Atkinson 2009). TruthMapping Το TruthMapping²⁰ αποτελεί ένα ΣΥΕ σχεδιασμένο για να λειτουργεί στο Διαδίκτυο. Βασιζόμενο στις εγγενείς αδυναμίες των παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας και συζήτησης ( , forums κλπ), το TruthMapping οριοθετεί το διάλογο γύρω από μια ιδέα, ένα θέμα ή μια απλή δήλωση. Ένα σύνολο δηλώσεων με ή χωρίς συμπεράσματα καλείται να υπερασπιστεί την αρχική ιδέα και τα παραπάνω απεικονίζονται σχηματικά, όπως φαίνεται και στο στιγμιότυπο του Σχήματος Στη συνέχεια, άλλοι χρήστες είναι σε θέση να ασκήσουν κριτική σε κάποια δήλωση, στην οι οποία οι χρήστες μπορούν να επιτεθούν με αντικρούσεις (rebuttals). Τα αντεπιχειρήματα που έχουν καταρριφθεί αρχειοθετούνται αυτόματα εξαλείφοντας έτσι το σχετικό θόρυβο. Επιπλέον, το σύστημα παρέχει τη δυνατότητα για αξιολόγηση κάθε αντικειμένου, δίνοντας έτσι έμφαση στα αντικείμενα που τυγχάνουν της αποδοχής ή της απόρριψης των συμμετεχόντων. Τέλος, επιπλέον χαρακτηριστικά όπως η δυνατότητα δημιουργίας ομάδας χρηστών και ειδοποιήσεις μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου σχετικά με συγκεκριμένα συμβάντα (κατάρριψη μιας δήλωσης ή μιας ιδέας, αλλαγή μιας ιδέας κλπ) επιτρέπουν την πιο αποδοτική συμμετοχή στο σύστημα. ²⁰ λειτουργεί από το

99 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.26: Στιγμιότυπο του TruthMapping. Collaboratorium Το Collaboratorium (βλ. στιγμιότυπο στο Σχήμα 3.27) αποτελεί ένα σύγχρονο ΣΥΕ που λειτουργεί δικτυακά και ακολουθεί το μοντέλο επιχειρηματολογίας του IBIS (Malone και Klein 2007, Klein κ.ά. 2006). Οι χρήστες μπορούν να προσθέσουν ένα θέμα (issue) προς συζήτηση, μια ιδέα (idea) ή ένα επιχείρημα (argument), τα οποία ακολουθούν δενδρική οργάνωση. Το σύστημα επιτρέπει την αξιολόγηση των αντικειμένων από τους χρήστες, την ειδοποίηση σε περίπτωση αλλαγής του χάρτη επιχειρηματολογίας και προβολή του ιστορικού μιας συζήτησης. DebatePedia Το DebatePedia²¹ αποτελεί ένα ΣΥΕ με δυνατότητες μεγάλης κλιμάκωσης που αναπτύχθηκε το Βασιζόμενο στην τεχνολογία σύνθεσης υπερκειμένου Wiki²², το σύστημα φιλοξενεί ένα σύνολο από δημόσιες συζητήσεις υπό τη μορφή σελίδων, η κάθε μια από τις οποίες αναλύει ²¹ ²²Η τεχνολογία Wiki αναφέρεται σε δικτυακούς τόπους όπου η δημιουργία και επεξεργασία διασυνδεδεμένων σελίδων μέσω του φυλλομετρητή είναι δυνατή. Τυπικά, οι χρήστες που έχουν τα παραπάνω δικαιώματα είναι περισσότεροι του ενός (Leuf και Cunningham 2001) και το πιο διάσημο παράδειγμα ιστοτόπου αποτελεί η Wikipedia ( 77

100 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.27: Στιγμιότυπο του Collaboratorium (Πηγή: Klein κ.ά. 2006). ένα ξεχωριστό θέμα. Μια σελίδα αποτελείται από ένα εισαγωγικό επεξηγηματικό κείμενο και ακολουθούν ένα σύνολο από ερωτήσεις για τις οποίες οι απαντήσεις είναι της μορφής υπέρ και κατά. Η παρουσίαση των επιχειρημάτων και αντεπιχειρημάτων γίνεται κατά αντιπαράθεση, όπως φαίνεται και στο στιγμιότυπο του Σχήματος Η ενεργή συμμετοχή είναι ελεύθερη, εφόσον δημιουργήσει ένα λογαριασμό. Τέλος το σύστημα παρέχει τα βασικά χαρακτηριστικά της τεχνολογίας Wiki (π.χ. προβολή ιστορικού μιας σελίδας, συζήτηση μεταξύ των χρηστών για το περιεχόμενο της σελίδας, προβολή σελίδων που δείχνουν προς τη σελίδα κλπ.). Cohere Το Cohere²³ αποτελεί ένα από τα πρώτα Web 2.0 ΣΥΕ που επιχειρεί να παρακινήσει τους χρήστες του στην οργάνωση της πληροφορίας με χρήση επιχειρημάτων και δομημένης αιτιολόγησης (Buckingham Shum 2008). Οι χρήστες δημιουργούν ιδέες, οι οποίες μπορούν να συνδεθούν μεταξύ τους με ετικέτες, αλλά και να επαναχρησιμοποιηθούν. Επιπλέον, μια ιδέα μπορεί να αποκτήσει έναν ή περισσότερους ρόλους (π.χ. σενάριο, πρόβλημα κλπ), περισσότερες λεπτομέρειες αλλά και συνδέσμους προς άλλους σελίδες. Το μοντέλο του Cohere υιοθετεί το μοντέλο ²³ 78

101 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.28: Στιγμιότυπο του DebatePedia. που αναπτύχθηκε στο ClaiMaker (Buckingham Shum κ.ά. 2007), αλλά δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό. Έτσι, αν και το Cohere δεν υπηρετεί αποκλειστικά το σκοπό της ανάπτυξης της επιχειρηματολογίας, το λεξιλόγιο που ακολουθεί ενθαρρύνει την ανάπτυξη επιχειρημάτων, αφού οι ρόλοι που περιγράφουν τις ιδέες μιας συζήτησης ακολουθούν τη διάλεκτο του IBIS (ερώτηση, απάντηση, υπέρ, κατά), παρέχοντας όμως τη δυνατότητα για προσθήκη νέων. Η απεικόνιση της επιχειρηματολογίας γίνεται διαγραμματικά, όπως φαίνεται και στο στιγμιότυπο του Σχήματος Το Cohere δίνει έμφαση στην κοινωνική δικτύωση, αφού επιτρέπει τη σήμανση της ταυτότητας του συγγραφέα ενός αντικειμένου, ενώ καταγράφει και τη δραστηριότητα των μελών. Τέλος, το σύστημα παρέχει όλες τις de facto υπηρεσίες πρόσβασης περιεχομένου, όπως η παροχή RSS feed²⁴, η δυνατότητα διευθυνσιοδότησης κάθε αντικειμένου, η δυνατότητα ενσωμάτωσης περιεχομένου σε άλλες σελίδες και η εισαγωγή και εξαγωγή περιεχομένου σε διάφορες μορφές. DebateGraph Το DebateGraph²⁵ είναι ένα πρόσφατο διαδικτυακό ΣΥΕ (2008). Αποτελεί ένα εργαλείο οπτικής αναπαράστασης και πλοήγησης σε μια δενδρική οργάνωση πληροφοριών. Η οργάνωση της συζήτησης ξεκινά από το θέμα (issue) και ακολουθούν τα συστατικά (components), που εξετάζουν κάποιες πτυχές του θέματος, στις οποίες σχετίζονται θέσεις (positions) υπέρ ή ²⁴Really Simple Syndication, ²⁵ 79

102 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.29: Στιγμιότυπο του Cohere (Πηγή: Buckingham Shum 2008). κατά. Εκτός από τη διαγραμματική απεικόνιση, παρέχεται η δυνατότητα για εμφάνιση της συζήτησης υπό τη μορφή κειμένου, η οποία επιτρέπει τη σήμανση του τύπου των αντικειμένων, όπως φαίνεται και στο στιγμιότυπο του Σχήματος Επιπλέον, το σύστημα επιτρέπει την ολοκληρωτική ενσωμάτωση ενός γράφου δημόσιας συζήτησης σε άλλους ιστοτόπους. Το DebateGraph βασίζεται σε απλό μοντέλο επιχειρηματολογίας, που δε διευκολύνει ιδιαίτερα τη διαδικασία αιτιολόγησης μέσω κάποιων μηχανισμών. Παρόλα αυτά, η απλότητα και ευχρηστία του έχουν προσελκύσει αρκετή δημοσιότητα²⁶ Συγκριτική θεώρηση Έχοντας ήδη παρουσιάσει μια πλειάδα αντιπροσωπευτικών ΣΥΕ, η ενότητα αυτή έχει ως σκοπό την αξιολόγησή τους με βάση τα κριτήρια που αναφέρθηκαν στην αρχή της ενότητας (συνεργασία, λήψη απόφασης, μοντέλο επιχειρηματολογίας, περιβάλλον πολλών χρηστών, πρόσβαση μέσω διαδικτύου, εκμετάλλευση προφίλ χρηστών, κοινωνική δικτύωση, διαχείριση γνώσης). Γίνεται σαφές ότι η αξιολόγηση αυτή δεν αποσκοπεί ούτε και καταλήγει στην εύρεση του καλύτερου ΣΥΕ για τους παρακάτω λόγους: Ένα σύνολο από παραμέτρους που αφορούν στην επίδοση, στην αποδοχή και απόδοση ενός συστήματος έχει παραλειφθεί. Ενδεικτικά αναφέρονται η απουσία της αξιολόγησης της ευχρηστίας, της υιοθέτησης ή μη τεχνολογιών αιχμής, η αναφορά στην ωριμότητα ²⁶Το DebateGraph έχει χρησιμοποιηθεί από διάσημα μέσα μαζικής ενημέρωσης όπως το BBC, ο Λευκός Οίκος αλλά και στην Ελλάδα από την εκπομπή Φάκελοι του Skai. 80

103 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Σχήμα 3.30: Στιγμιότυπο του DebateGraph. του ΣΥΕ, δηλαδή εαν είναι ένα πρωτότυπο σύστημα, ένα σύστημα του οποίου η ανάπτυξη έχει εγκαταλειφθεί ή αν είναι ένα τρέχον προϊόν, η παροχή τεχνικής υποστήριξης κ.ά. Για ορισμένες από τις παραμέτρους που η παρούσα αξιολόγηση έλαβε υπόψιν της, είτε υπάρχει επικάλυψη είτε κάποιες αφορούν υπο-περιπτώσεις άλλων. Η επιλογή των κριτηρίων έγινε με στόχο τη σε βάθος εξέταση των συστημάτων σε θέματα που αφορούν την υποστήριξη της διαχείρισης γνώσης και της συνεργασίας. Για παράδειγμα, η αξιοποίηση του προφίλ ενός χρήστη και η δυνατότητα παράλληλης συνύπαρξης πολλών χρηστών ευνοούν την ανάπτυξη του γενικότερου κριτηρίου της συνεργασίας, ενώ ένα μοντέλο επιχειρηματολογίας προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις ενός πλαισίου διαχείρισης γνώσης έχει δραστική επίδραση στην αξιολόγηση της τελευταίας (επικάλυψη μοντέλου επιχειρηματολογίας και διαχείρισης γνώσης). Επιπλέον, η κλιμάκωση των τιμών και των επιπέδων για κάθε χαρακτηριστικό δεν υπόκειται σε κάποιο σύστημα μέτρησης και χρησιμοποιείται για λόγους ποιοτικής και όχι ποσοτικής διάκρισης. Η επιλογή των συγκεκριμένων κριτηρίων έγινε έχοντας ως πρωτεύοντα στόχο την κριτική θεώρηση της εξέλιξης των ΣΥΕ. Μέσα από την αναζήτηση των ελλείψεων των υπαρ- 81

104 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας χόντων ΣΥΕ, επιχειρείται η ανάδειξη των χαρακτηριστικών και απαιτήσεων των σύγχρονων ΣΥΕ. Τα κριτήρια αξιολόγησης και η αντίστοιχη διαβάθμισή τους (σε μια κλίμακα 0-4) έχει ως εξής: Συνεργασία 0. Δεν υπάρχει υποστήριξη. 1. Η συνεργασία είναι έμμεση. Στο σύστημα μπορούν να συνυπάρξουν περισσότεροι του ενός χρήστες, χωρίς όμως τη δυνατότητα επικοινωνίας. 2. Το σύστημα ενσωματώνει λειτουργίες που επιτρέπουν στους χρήστες την από κοινού επεξεργασία επιχειρημάτων. 3. Επιτρέπεται η σύγχρονη επεξεργασία επιχειρημάτων, ενώ έχουν αναπτυχθεί μηχανισμοί που παρακινούν τους χρήστες σε πιο ενεργή συμμετοχή. 4. Η συμμετοχή είναι μεγάλης κλίμακας, ενώ και η τεχνολογία (π.χ. Wiki) επιτρέπει τη συνεργατική επεξεργασία της πληροφορίας απρόσκοπτα. Λήψη απόφασης 0. Δεν υπάρχει υποστήριξη. 1. Ο χρήστης είναι σε θέση να δηλώσει την προτίμησή του σχετικά με κάποιο επιχείρημα ή ισχυρισμό. Παρόλα αυτά, το σύστημα δεν μπορεί να βοηθήσει ούτε να υποστηρίξει τη διαδικασία λήψης απόφασης. 2. Υπάρχει σαφής πρόβλεψη για τη λήψη μιας απόφασης μέσω μηχανισμών, ενώ και τα επιχειρήματα και οι αντικρούσεις τους προβάλλονται κατά αντιδιαστολή. Το σύστημα επεμβαίνει υπολογιστικά δίνοντας τη δυνατότητα στο χρήστη να δηλώσει προτιμήσεις αποδοτικά. 3. Το σύστημα έχει ενεργό συμμετοχή στη λήψη μιας απόφασης: φιλτράρει επιχειρήματα που έχουν καταρριφθεί, υπολογίζει την αποδοχή ή κατάρριψη ενός επιχειρήματος μέσω αλγόριθμων και μηχανισμών αξιολόγησης. 4. Το σύστημα έχει σχεδιαστεί ώστε να οδηγήσει στη διαδικασία λήψης απόφασης, μέσω της πλήρους υποστήριξης έκφρασης προτιμήσεων, υπολογισμού επικρατούσας άποψης, από πολλούς χρήστες με διαφορετικές απόψεις. 82

105 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας Μοντέλο επιχειρηματολογίας 0. Δεν υπάρχει υποστήριξη. 1. Το μοντέλο επιχειρηματολογίας περιορίζεται στη δυνατότητα δημιουργίας αντικειμένων σχετικών με την επιχειρηματολογία. Πολλές φορές οι τύποι αυτοί δεν είναι προκαθορισμένοι και δημιουργούνται από τους χρήστες, με αποτέλεσμα να απαιτείται αυξημένη ικανότητα στην εμπλοκή στην επιχειρηματολογία. 2. Έχει αναπτυχθεί συγκεκριμένη τυπολογία αντικειμένων επιχειρηματολογίας. Τα αντικείμενα αυτά συνθέτουν ένα ομαλό πλαίσιο ανάπτυξης της επιχειρηματολογίας. Στο επίπεδο αυτό διακρίνονται τα συστήματα που έχουν κατοχυρώσει μια μορφή τυπικής επιχειρηματολογίας. 3. Το μοντέλο επιχειρηματολογίας έχει αναπτυχθεί με σαφή αναφορά σε υπάρχουσες θεωρίες επιχειρηματολογίας. Η αναπαράσταση του επιχειρημάτος από τη μεριά του συστήματος επιτρέπει την περαιτέρω επεξεργασία του επιχειρηματικού λόγου με αποτέλεσμα την υποστήριξη σχημάτων επιχειρηματολογίας. 4. Τα συστατικά του λόγου είναι πλήρως μοντελοποιημένα υπολογιστικά, αναπαρίστανται με ακρίβεια σε βάση γνώσης, η οποία επιτρέπει την αξιοποίησή τους με πολλούς τρόπους. Τα συστήματα που βρίσκονται σε αυτό το επίπεδο έχουν κατοχυρώσει την τυπική επιχειρηματολογία. Περιβάλλον πολλών χρηστών 0. Δεν υπάρχει υποστήριξη. 1. Η παρουσία πολλών χρηστών δεν υποστηρίζεται από το σύστημα παρά μόνο μέσα από ανθρώπινες διαδικασίες που προβλέπουν την ταυτόχρονη παρουσία των συμμετεχόντων στο ίδιο μέρος. 2. Η συμμετοχή πολλών χρηστών έχει προνοηθεί. Υπάρχει δυνατότητα δημιουργίας λογαριασμού χρήστη, ενώ και η διαχείριση της πληροφορίας μπορεί να γίνει από πολλούς συμμετέχοντες. 3. Χωρίς ιδιαίτερες τεχνολογικές διαφοροποιήσεις με το προηγούμενο επίπεδο, τα συστήματα αυτά από τη φύση τους επιτρέπουν την κλιμάκωση στον αριθμό των χρηστών. 83

106 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας 4. Η παρουσία πολλών χρηστών ενισχύει την αποδοτικότητα του συστήματος. Δεν υπάρχει κάποιο όριο (ούτε τεχνικό, ούτε λογικό) στον αριθμό των χρηστών που μπορούν να συμμετάσχουν. Πρόσβαση μέσω Διαδικτύου 0. Δεν υπάρχει υποστήριξη. 1. Ελλειπής δυνατότητα πρόσβασης. Τα συστήματα επιτρέπουν την εξαγωγή μέρους της πληροφορίας σε μορφή HTML κάνοντας έτσι ελάχιστα προσιτό το περιεχόμενό τους. 2. Δεν έχουν προβλεφθεί χαρακτηριστικά για αυτή την αξιολόγηση. 3. Το σύστημα είναι μια διαδικτυακή εφαρμογή και έτσι ολόκληρο το περιεχόμενο είναι προσβάσιμο μέσω διαδικτύου. 4. Μέρος της λειτουργικότητας του συστήματος παρέχεται μέσω υπηρεσιών διαδικτύου (web services). Οι υπηρεσίες αυτές επιτρέπουν τη διάχυση και πρόσβαση του περιεχομένου από άλλες πηγές (κομμάτια html, ατομική διεύθυνση αντικειμένου κλπ). Εκμετάλλευση προφίλ χρηστών 0. Δεν υπάρχει υποστήριξη. 1. Προβλέπεται η δημιουργία ομάδας χρηστών η οποία διευκολύνει τη συνεργασία μεταξύ των μελών. 2. Δεν έχουν προβλεφθεί χαρακτηριστικά για αυτή την αξιολόγηση. 3. Η ύπαρξη πολλών χρηστών διευκολύνεται μέσω της αξιοποίησης της πληροφορίας που συνοδεύει το χρήστη. Η ανάπτυξη μιας κατανεμημένης κοινότητας είναι δυνατή. 4. Δεν έχουν προβλεφθεί χαρακτηριστικά για αυτή την αξιολόγηση. Κοινωνική Δικτύωση 0. Δεν υπάρχει υποστήριξη. 1. Οι χρήστες είναι δέκτες πληροφορίας που αφορούν πράξεις άλλων μελών μέσω κατάλληλων μηχανισμών ειδοποιήσεων. Επιπλέον, υπάρχει διάκριση στην ταυτότητα του συμμετέχοντα σχετικά με τις πράξεις που εκτελεί. 84

107 3.5 Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας 2. Το σύστημα καταγράφει τις πράξεις ενός χρήστη και επιχειρεί να τις επεξεργαστεί, ώστε να επιτύχει περαιτέρω ενασχόληση των χρηστών μεταξύ τους. Έτσι, η ύπαρξη των προφίλ χρηστών αποτελεί αντικείμενο επεξεργασίας που αυξάνει την αποδοτικότητα του συστήματος. 3. Το σύστημα παρέχει τη δυνατότητα σύναψης σχέσεων μεταξύ των χρηστών. Επιπλέον, η γνωστοποίηση των πράξεων των χρηστών ενισχύει τη δυνατότητα κοινωνικής δικτύωσης. Έτσι, είναι δυνατή μια μορφή αυτο-οργάνωσης σε κοινότητες. 4. Το σύστημα εκμεταλλεύται τις πράξεις των χρηστών και παρέχει υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης. Υπάρχει ολοκληρωμένος σχεδιασμός σχετικά με το σύνολο των πράξεων που σχετίζονται με τη συμμετοχή στο σύστημα, τέτοιος ώστε το σύστημα να προτείνει σχετική πληροφορία ή να φιλτράρει πιθανόν ανεπιθύμητη πληροφορία, λαμβάνοντας υπόψιν την κοινωνική διάσταση της επιχειρηματολογίας. Διαχείριση Γνώσης 0. Δεν υπάρχει υποστήριξη. 1. Η ύπαρξη ενός μοντέλου επιχειρηματολογίας, η διάκριση των φάσεων μιας συζήτησης βασισμένη σε επιχειρήματα, επιτρέπει την οργάνωση της πληροφορίας, στοχεύοντας έτσι στην παροχή ενός αποδοτικού πλαισίου αξιολόγησης και αξιοποίησής της. 2. Το σύστημα έχει ενεργό συμμετοχή στη διαχείριση της γνώσης. Οι πράξεις των χρηστών με τις οποίες δηλώνουν προτίμηση ή αντίθεση γίνονται όχι μόνο αντιληπτές από το σύστημα, αλλά λαμβάνονται υπόψιν σχετικά με τη διαβάθμιση και προβολή της πληροφορίας. 3. Η παραγόμενη γνώση διαχέεται στο σύστημα μέσα από διάφορους μηχανισμούς. Είτε μέσω μηχανισμών ειδοποίησης είτε με την εύκολη δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης ήδη υπάρχουσας γνώσης, το σύστημα παρέχει ένα πλαίσιο διαχείρισης γνώσης, όπου ολόκληρος ο κύκλος ζωής της γνώσης υποστηρίζεται. 4. Το σύστημα είναι σε θέση να συνθέτει γνώση στοχευμένη στις προτιμήσεις των χρηστών. Χρησιμοποιώντας πόρους που βρίσκονται στο σύστημα ή και στο διαδίκτυο αναλαμβάνει την αυτόματη ή ημιαυτόματη επικαιροποίηση της βάσης γνώσης και στη συνέχεια την αποδοτική ενημέρωση των χρηστών. 85

108 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας Με την εξέταση κάθε συστήματος και λαμβάνοντας υπόψιν τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν, η έρευνα κατέληξε στη συμπλήρωση των Πινάκων 3.5 και 3.6. Ο Πίνακας 3.5 επιχειρεί μια σύνοψη των τιμών των χαρακτηριστικών των συστημάτων σύμφωνα με τη γενιά στην οποία ανήκουν. Όπως φαίνεται και στους δύο πίνακες, η δεύτερη γενιά των συστημάτων, μέσω της υιοθέτησης τυποποιημένων μοντέλων επιχειρηματολογίας, αυξάνει τις δυνατότητες διαχείρισης της γνώσης. Επιπλέον, στα συστήματα δεύτερης γενιάς εμφανίζεται για πρώτη φορά η δυνατότητα πρόσβασης μέσω Διαδικτύου. Τα συστήματα τρίτης γενιάς δίνουν ιδιαίτερη έμφαση σε θέματα συνεργασίας, χωρίς να διαφοροποιούνται ιδιαίτερα από το μοντέλο επιχειρηματολογίας και την τυποποίηση που ακολουθούν αυτά της δεύτερης γενιάς. Έτσι, η τρίτη γενιά συστημάτων παρέχει ένα περιβάλλον συνεργασίας πολλών χρηστών, χωρίς όμως η απόπειρα αυτή να είναι απολύτως ολοκληρωμένη, καθώς α) η κοινωνική δικτύωση συνήθως δε λαμβάνεται υπόψιν, β) η αξιοποίηση της πληροφορίας σχετική με το χρήστη εξυπηρετεί περισσότερο τις ανάγκες ταυτοποίησής του, και γ) τα συστήματα δεν αποσκοπούν στην προσαρμογή τους στις εξατομικευμένες προτιμήσεις και απαιτήσεις των χρηστών τους. 3.6 Σύνοψη Το επιχείρημα και η επιχειρηματολογία αποτελεί αντικείμενο διεπιστημονικής μελέτης. Χρησιμοποιώντας τη θεωρία που συνοδεύει την αιτιολόγηση με επιχειρήματα, τα μοντέλα και σχήματα επιχειρηματολογίας, η Πληροφορική έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στην παροχή αντίστοιχων συστημάτων. Επιπλέον, η εμφάνιση του Διαδικτύου ως μια πλατφόρμα εύρεσης, δημιουργίας και ανταλλαγής γνώσης αποτέλεσε κρίσιμη παράμετρο για την περαιτέρω εξέλιξη και ανάπτυξή τους. Μέσα από την αναλυτική αξιολόγηση των ΣΥΕ που έγινε στο κεφάλαιο αυτό, επισημάνθηκε ένα σύνολο από κατευθύνσεις για περαιτέρω έρευνα που αφορούν στην αποδοτικότητα και την αποδοχή τους. Οι προκλήσεις αυτές αφορούν στην ταλάντευση ανάμεσα σε τυποποιημένα ή μη μοντέλα επιχειρηματολογίας, στην παρεμβατικότητα του συστήματος κατά την επιχειρηματολογία αλλά και στην προσαρμογή των συστημάτων στις απαιτήσεις μιας κοινότητας ανθρώπων, η οποία δημιουργείται, λειτουργεί και παράγει γνώση online. 86

109 3.6 Σύνοψη Πίνακας 3.5: Σύνοψη αξιολόγησης Συστημάτων Υποστήριξης Συνεργασίας ανά γενιά. Χαρακτηριστικό 1η Γενιά¹ 2η Γενιά² 3η Γενιά³ Συνεργασία 1 1,18 2,14 Λήψη απόφασης 0,33 1,24 1,71 Μοντέλο επιχειρηματολογίας 1 1,94 1,86 Περιβάλλον 0,33 0,94 3,29 πολλών χρηστών Πρόσβαση μέσω - 0,94 3,71 Διαδικτύου Εκμετάλλευση - - 0,57 προφίλ χρηστών Κοινωνική - - 0,43 Δικτύωση Διαχείριση Γνώσης - 1,76 2,29 ¹ Αφορά τα συστήματα Notecards, gibis, Belvedere. ² Αφορά τα συστήματα SIBYL, CLARE, Collaborative Text Production Tool, Convince Me, SenseMaker, Hermes, Athena, Reason!Able, ArguMed, QuestMap, Araucaria, Compendium, Rationale, ClaimSpotter, ClaiMaker, Aquanet, ilogos. ³ Αφορά τα συστήματα DREW, PARMENIDES, DebatePedia, Cohere, DebateGraph, TruthMapping, Collaboratorium. 87

110 3. Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας και Επιχειρηματολογίας αʹcollaborative Text Production Tool DebateGraph Cohere DebatePedia τρίτη δεύτερη πρώτη Γενιά TruthMapping PARMENIDES DREW Collaboratorium ilogos Aquanet ClaiMaker ClaimSpotter Rationale Compendium Araucaria QuestMap ArguMed Reason!Able Athena Hermes SenseMaker Convince Me CTP¹ CLARE SIBYL Belvedere gibis Notecards επιχειρηματολογίας χρηστών Διαδικτύου Όνομα Συνεργασία Λήψη απόφασης πολλών μέσω Μοντέλο Περιβάλλον Πρόσβαση Εκμετάλλευση προφίλ χρηστών Κοινωνική Δικτύωση Διαχείριση Γνώσης Πίνακας 3.6: Αξιολόγηση Συστημάτων Υποστήριξης Συνεργασίας. 88

111 4 Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας Το κεφάλαιο αυτό παρουσιάζει ένα πρωτότυπο, προτεινόμενο σύστημα που απευθύνεται στα μέλη μιας online κοινότητας, η οποία συνεργάζεται και ανταλλάσσει πληροφορίες και γνώσεις. Η καινοτομία του εργαλείου έγκειται στη δυνατότητα που παρέχει για την εφαρμογή του σε μια ευρεία κλίμακα από γνωστικά πολύπλοκες και εναλλασσόμενες συνθήκες, με κύριο χαρακτηριστικό την παρουσία μεγάλου όγκου δεδομένων, που προέρχεται από διαφορετικές πηγές. Η παρεχόμενη λειτουργικότητα εστιάζει σε θέματα αναπαράστασης και απεικόνισης των αντικειμένων γνώσης τόσο από τη σκοπιά του συστήματος όσο και από αυτή του χρήστη. Η προσέγγιση αποσκοπεί και επιτυγχάνει την ελεγχόμενη προσαρμογή του περιβάλλοντος κατά την εξέλιξη της συνεργασίας. 4.1 Εισαγωγή Πρόσφατα βήματα στις τεχνολογίες διαδικτύου και υπολογισμού σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη άφιξη της Web 2.0 εποχής έχουν σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη πληθώρας, δημόσια διαθέσιμων περιβάλλοντων όπως blogs, wikis και άλλων εφαρμογών κοινωνικής δικτύωσης. Τα παραπάνω περιβάλλοντα προσφέρουν στους χρήστες μια άνευ προηγουμένου ευελιξία και βολικότητα συμμετοχής σε σύνθετες συνεργατικές δραστηριότητες, όπως μεγάλου όγκου δη- 89

112 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας μόσιες συζητήσεις κοινού ενδιαφέροντος έως και συζητήσεις που αφορούν στο σχεδιασμό ενός καινούριου προϊόντος μιας πολυεθνική εταιρείας. Η πληροφορία που συναντάται σε αυτά τα περιβάλλοντα αποτελεί πολύτιμο πόρο τόσο για άτομα όσο και για οργανισμούς, που καλούνται να επιλύσουν προβλήματα ή να αναζητήσουν συμβουλές σχετικά με μια απόφαση. Σε κάθε περίπτωση, τα άτομα καλούνται να ταξινομήσουν, να φιλτράρουν, να βαθμολογήσουν και να συνδυάσουν υπάρχοντες πόρους, προκειμένου να διεξάγουν κάποιο συμπέρασμα. Όπως είναι κατανοητό, οι παραπάνω δραστηριότητες δε διεξάγονται με τρόπο αυτονόητο και τετριμμένο. Αυτό οφείλεται σε ένα μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι οι συνθήκες συνεργασίας συχνά σχετίζονται με τη διαρκώς αυξανόμενη ποσότητα δεδομένων, τα οποία συχνά αποκτώνται από διαφορετικές πηγές και τα οποία πολλές φορές παρουσιάζουν χαμηλή αναλογία σήματος-θορύβου (signal-to-noise) για την αντιμετώπιση του εκάστοτε προβλήματος. Επιπλέον, τα δεδομένα αυτά μπορεί να διαφοροποιούνται ως προς την υποκειμενικότητά τους και να εκτείνονται από προσωπικές απόψεις και εκτιμήσεις σε κοινώς αποδεκτές πρακτικές και αδιαμφισβήτητες μετρήσεις και επιστημονικά αποτελέσματα. Ακόμα, ο τύπος τους μπορεί να είναι διαφορετικού επιπέδου όσον αφορά στην ανθρώπινη κατανόηση αλλά και στη δυνατότητα ερμηνείας από τη σκοπιά μιας μηχανής. Επίσης, τα δεδομένα είναι πολλές φορές συνδεδεμένα μεταξύ τους είτε με αδιευκρίνιστη είτε με συγκεκριμένη συσχέτιση. Σημαντικό παράγοντα στις παραπάνω παρατηρήσεις αποτελεί και το γεγονός ότι τα δεδομένα και οι συσχετίσεις τους συχνά αποκαλύπτουν κοινωνικά δίκτυα και διαφόρων τύπων κοινωνική αλληλεπίδραση. Οι παραπάνω παρατηρήσεις φέρνουν στην επιφάνεια την ανάγκη για τη δημιουργία πρωτότυπων εργαλείων λογισμικού, τα οποία μπορούν να συλλάβουν, αναπαραστήσουν και επεξεργαστούν τα συνδεδεμένα δεδομένα και γνώση. Αυτά τα εργαλεία καλούνται να μεταφέρουν το ενδιαφέρον τους από τη συλλογή και αναπαράσταση της πληροφορίας στην ουσιαστική αξιολόγηση και αξιοποίηση. Θα πρέπει να διευκολύνουν την επιχειρηματολογία (δηλαδή τη συζήτηση όπου η αιτιολόγηση και η διαφωνία συνυπάρχουν, όχι μόνο ως συζήτηση για την πειθώ, αλλά και για τη λογική απόδειξη και για την πίστη βασισμένη σε στοιχεία (Kunz και Rittel 1970)), έχοντας ως απώτερο στόχο τη βελτίωση της συνεργατικής εξαγωγής νοήματος και τη λήψη αποφάσεων. Τα παραπάνω μπορούν να αναγνωριστούν ως ένας συγκεκριμένος τύπος κοινωνικού υπολογισμού, όπου οι διάφοροι υπολογισμοί που αφορούν σε ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο και στη συμπεριφορά μιας ομάδας πρέπει να υποστηριχθούν. Όπως φάνηκε και στην ενότητα 3.5, ο σχεδιασμός συστημάτων που μπορεί να αντιμετωπίσει με επάρκεια την ανάγκη των χρηστών για την έκφραση, το διαμοιρασμό, την ερμηνεία και 90

113 4.2 Απαιτήσεις και επιδιώξεις αιτιολόγηση σχετικά με τη γνώση κατά τη διάρκεια μιας συνόδου συνεργασίας με χρήση επιχειρηματολογίας αποτελεί αντικείμενο έρευνας και ανάπτυξης για περισσότερο από 20 χρόνια. Οι τεχνολογίες που υποστηρίζουν τη συνεργασία μέσω επιχειρηματολογίας συνήθως παρέχουν τα μέσα για τη δόμηση και οπτική αναπαράσταση μιας συζήτησης, το διαμοιρασμό εγγράφων και τη διαχείριση χρηστών. Υποστηρίζουν την επιχειρηματολογία σε διάφορα επίπεδα και έχουν δοκιμαστεί σε ποικίλες ομάδες χρηστών και περιβάλλοντα. Επιπλέον, στοχεύουν στην εξερεύνηση της επιχειρηματολογίας ως ενός μέσου για την καθιέρωση μιας κοινής βάσης μεταξύ διαφορετικών φορέων, την κατανόηση απόψεων σε ζητήματα, την ανάδειξη υποθέσεων και κριτηρίων και τη συλλογική κατάληξη σε ομοφωνίες. Αν και χρήσιμες σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, οι παραπάνω λύσεις αποδεικνύονται συχνά ανεπαρκείς σε συνθήκες γνωστικά σύνθετες. Με βάση το παραπάνω πλαίσιο, το κεφάλαιο αυτό εστιάζει στην ανάπτυξη ενός εργαλείου που λειτουργεί στο διαδίκτυο, το CoPe_it! ( το οποίο είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την ποικιλία και πολυπλοκότητα των παραπάνω θεμάτων, έχοντας ως απώτερο στόχο τη διευκόλυνση των χρηστών να ακολουθήσουν μια συνεργασία σε εξέλιξη, να την κατανοήσουν ολοκληρωτικά και να καταφέρουν τη συνολική εκτίμηση δεδομένων με τελικό σκοπό την επίλυση του ζητήματος υπό μελέτη. 4.2 Απαιτήσεις και επιδιώξεις Ο σχεδιασμός μιας έξυπνης λύσης που βελτιώνει την κατανόηση και παραγωγικότητα μιας κοινότητας κατά τη διάρκεια μιας γνωστικά σύνθετης συνεργατικής συνόδου επιχειρηματολογίας αποτελεί μεγάλη πρόκληση. Προκειμένου να επιτευχθεί το παραπάνω, ένα σύνολο από συνεντεύξεις μελών από διαφορετικές κοινότητες διεξήχθη. Οι συνεντεύξεις αυτές ανέδειξαν τα μεγαλύτερα ζητήματα που αντιμετωπίζονται κατά την καθημερινή πρακτική. Δώδεκα κοινότητες, που προέρχονται από τρία διαφορετικού τύπου περιβάλλοντα (διαχείριση, μηχανική και μάθηση), και που εκτείνονται από μερικές δεκάδες έως μερικές εκατοντάδες μέλη, πήραν μέρος. Συνολικά 37 άτομα πέρασαν από μια ημι-δομημένη συνέντευξη (η μεγάλη πλειοψηφία αυτών ήταν έμπειροι με περισσότερα από 5 χρόνια ενεργούς δραστηριότητας σε τεχνολογίες συνεργασίας). Όλα τα άτομα που επιλέχθηκαν ήταν ιδιαίτερα ενεργά μέλη στις κοινότητές τους και κάποιοι διατηρούσαν το ρόλο του διαχειριστή. Τα μεγαλύτερα ζητήματα που αναδείχθηκαν ήταν: 91

114 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας Γνωστική υπερφόρτωση και διαχείριση της υπερφόρτωσης πληροφοριών: Αυτό οφείλεται κυρίως στην εκτενή και ανεξέλεγκτη ανταλλαγή διαφορετικού τύπου δεδομένων και πληροφορίας. Ένα παράδειγμα τέτοιας κατάστασης μπορεί να εμφανιστεί κατά την ανταλλαγή πλήθους ιδεών σχετικά με την επίλυση ενός δημοσίου ενδιαφέροντος θέματος, που συνοδεύεται από την ανταλλαγή μεγάλου όγκου θέσεων και επιχειρημάτων υπέρ ή κατά κάθε λύσης. Σε τέτοιες περιπτώσεις, τα άτομα συνήθως καταναλώνουν περισσότερη προσπάθεια για να αντιληφθούν την παρούσα κατάσταση της συνεργασίας και να κατανοήσουν το περιεχόμενό της. Η ανάγκη για την εξέταση υπερβολικού μεγέθους πόρων ενδέχεται να βλάψει τελικά τους στόχους μιας κοινότητας. Για να αποφευχθεί το παραπάνω, είναι ανάγκη να προσφέρεται λειτουργικότητα που επιτρέπει το κλιμακωτό φιλτράρισμα και επεξεργάζεται έγκαιρα μεγάλους όγκους δεδομένων. Κοινωνική συμπεριφορά: Η αναπαράσταση και οπτική απεικόνιση των κοινωνικών δομών, των σχέσεων και αλληλεπιδράσεων που λαμβάνουν μέρος σε ένα περιβάλλον συνεργασίας με πολλαπλούς φορείς είναι ιδιαίτερης βαρύτητας. Αυτό σχετίζεται με την αντίληψη και τη μοντελοποίηση των μελών, ομάδων και οργανισμών σε ένα σύνθετο πλαίσιο. Ένα πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί είναι η παροχή μέσων για την κατάλληλη αναπαράσταση και επεξεργασία προφίλ χρηστών και ομάδων προφίλ όπως και κοινωνικών σχέσεων. Επιπλέον, οι σχέσεις και η περιγραφή τους δεν είναι στατικές, αναδύονται και αλλάζουν με το χρόνο, επιβάλλοντας έτσι την ανάπτυξη υπηρεσιών που προσαρμόζονται. Λειτουργία συνεργασίας: Οι συνεντεύξεις κατέδειξαν ότι η εξέλιξη της συνεργασίας προχωρά βαθμιαία. Ιδέες, σχόλια και κάθε άλλος τύπος αντικειμένων συνεργασίας ανταλλάσσονται και επεξεργάζονται και η νέα γνώση αναδύεται σταδιακά. Όταν τα μέλη μιας κοινότητας συμμετέχουν σε μια σύνοδο συνεργασίας, η επιβαλλόμενη τυποποίηση ενδέχεται να απαιτεί τον προσδιορισμό της γνώσης σε πρόωρα τυποποιημένη μορφή. Το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται, όταν το περιβάλλον συνεργασίας επιβάλλει ένα τυποποιημένο μοντέλο από την αρχή. Από την άλλη μεριά, η τυποποίηση απαιτείται, ώστε το περιβάλλον να είναι σε θέση να υποστηρίξει και να βοηθήσει τις προσπάθειες συνεργασίας. Πιο συγκεκριμένα, η δυνατότητα υποστήριξης λήψης αποφάσεων και εκτίμησης της τρέχουσας κατάστασης ωφελείται σημαντικά από την τυποποιημένη αναπαράσταση των μονάδων πληροφορίας και σχέσεων. Γενικά, η λύση στο πρόβλημα υπό εξέταση πρέ- 92

115 4.2 Απαιτήσεις και επιδιώξεις πει να είναι αρκετά γενική, ώστε να αντιμετωπίζει ποικίλες λειτουργίες και παραδείγματα συνεργασίας. Έκφραση άρρητης γνώσης: Μια κοινότητα ατόμων είναι στην πραγματικότητα ένα περιβάλλον όπου η άρρητη γνώση επικρατεί και εξελίσσεται δυναμικά. Αυτή η γνώση πρέπει να μπορεί να αναπαρασταθεί ικανοποιητικά και αποδοτικά, ώστε να μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο περαιτέρω εκμετάλλευσης σε ένα περιβάλλον συνεργασίας¹. Αξιοποίηση υφιστάμενων πόρων: Πολλοί πόροι που απαιτούνται σε μια σύνοδο συνεργασίας έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί σε παλαιότερες συνόδους ή διατηρούνται έξω από το περιβάλλον συνεργασίας των χρηστών (π.χ. σε λίστες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή δημόσιες συζητήσεις). Επιπλέον, τα αποτελέσματα παλαιότερων δραστηριοτήτων συνεργασίας θα πρέπει να μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν ως είσοδος για μεταγενέστερες συνόδους συνεργασίας. Θέματα όπως εγκυρότητα και διατήρηση των πνευματικών δικαιωμάτων χρήζουν ιδιαίτερης σημασίας σε αυτές τις περιπτώσεις. Επεξεργασία δεδομένων και υποστήριξη λήψης αποφάσεων: Η έγκαιρη επεξεργασία των δεδομένων, που σχετίζονται τόσο με το υπάρχον κοινωνικό πλαίσιο όσο και με την κοινωνική συμπεριφορά γενικότερα, αποτελούν σημαντικές ανάγκες. Η επεξεργασία αυτή βοηθά σημαντικά τα μέλη μιας κοινότητας να καταλήξουν στο ζήτημα υπό εξέταση, να εξαγάγουν γνώση πλούσια σε περιεχόμενο και να καταλήξουν σε μια απόφαση. Αυτό σημαίνει ότι το περιβάλλον τους (δηλαδή το εργαλείο που χρησιμοποιούν) προϋποθέτει την ικανότητα ερμηνείας των τύπων των γνωστικών αντικειμένων και των σχέσεων μεταξύ τους, ώστε να είναι σε θέση να λειτουργεί διορατικά προτείνοντας τάσεις ή ακόμα και να συναθροίζει δεδομένα και να υπολογίζει το συμπέρασμα μιας συνόδου συνεργασίας. Τα παραπάνω θέματα οριοθέτησαν μερικές κατηγορίες από καίριες (σχετικές με το πρόβλημα) απαιτήσεις που πρέπει να ικανοποιηθούν κατά την ανάπτυξη του συστήματος CoPe_it!. Ταυτόχρονα, έγινε προφανές ότι η συνεργασία με χρήση επιχειρηματολογίας, ως ένας συγκεκριμένου τύπου υπολογισμός με κοινωνική διάσταση, είναι διεργασία έντονη και γνωσιοκεντρική, εφόσον η πρόσβαση και η διαχείριση μεγάλου όγκου γνώσης είναι ζητούμενο. ¹Η άρρητη γνώση και ο ρόλος της στη διαχείριση γνώσης ως ένα σημαντικό συχνά πρωταρχικό στάδιο αυτής έχει αναλυθεί διεξοδικά στο Κεφάλαιο 2. 93

116 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας 4.3 Η προτεινόμενη προσέγγιση Το προτεινόμενο σύστημα CoPe_it! επιτρέπει την κατανεμημένη, σύγχρονη ή ασύγχρονη συνεργασία στο διαδίκτυο. Η συνολική προσέγγιση αφορά στη βελτίωση πρακτικών και στρατηγικών διαχείρισης γνώσης σε ποικίλα γνωστικά σύνθετα περιβάλλοντα συνεργασίας. Η ερευνητική μέθοδος που υιοθετήθηκε κατά την ανάπτυξη του CoPe_it! ακολουθεί το παράδειγμα της επιστήμης του σχεδιασμού² (design science Hevner κ.ά. 2004). Προκειμένου να απαντηθούν κατάλληλα τα θέματα που περιγράφηκαν στην προηγούμενη ενότητα, το CoPe_it! ενσωματώνει και εκμεταλλεύεται τις έννοιες που αναφέρονται παρακάτω Βαθμιαία τυποποίηση Από την αρχή της ενασχόλησης με τις υπάρχουσες τεχνολογίες και συστήματα που υποστηρίζουν τη συνεργασία μέσω επιχειρηματολογίας, οι χρήστες καλούνται να ακολουθήσουν μια συγκεκριμένη τυποποίηση. Πιο συγκεκριμένα, η αλληλεπίδρασή τους ρυθμίζεται από διαδικασίες που προδιαγράφουν και ταυτόχρονα περιορίζουν την εργασία τους. Αυτές μπορεί να αναφέρονται τόσο σε πράξεις που μπορεί να εκτελέσει ένας χρήστης (π.χ. τύποι συζήτησης και δράσεις συνεργασίας), αλλά και στα αντικείμενα συνεργασίας (π.χ. ο χρήστης πρέπει να εκφράσει ρητά αν ένα αντικείμενο συνεργασίας είναι ιδέα ή θέση). Σε πολλές περιπτώσεις, οι χρήστες καλούνται να βελτιστοποιήσουν, να συσχετίσουν, να διορθώσουν ή και να αλλάξουν τελείως τους συνήθεις τρόπους συνεργασίας, προκειμένου να εκμεταλλευτούν τα χαρακτηριστικά και τη λειτουργικότητα του συστήματος. Οι τυποποιήσεις αυτές είναι απαραίτητες, ώστε το σύστημα να αποκτήσει τη δυνατότητα ερμηνείας σχετικά με τις ανθρώπινες πράξεις (και τους αντίστοιχους πόρους) και τελικά να παρέχει προχωρημένες υπηρεσίες υπολογισμού. Η κρισιμότητα της επιλογής ενός κατάλληλου πλαισίου αναπαράστασης είναι ένα θέμα που έχει μελετηθεί σε προϋπάρχουσες εργασίες, καθώς κάθε πλαίσιο αναπαράστασης συνοδεύεται και από μια συγκεκριμένη προκατάληψη αναπαράστασης (Utgoff 1986). Ορίζοντας ως εργαλείο αναπαράστασης (representational tool) την κατασκευή (όπως για παράδειγμα το λογισμικό) με την οποία οι χρήστες κατασκευάζουν, εξετάζουν και χειρίζονται εξωτερικές αναπαραστάσεις της γνώσης τους (Suthers 1999b), ο Suthers (δημιουργός του Belvedere) τονίζει τη σημασία και τους περιορισμούς κάθε περιβάλλοντος αναπαράστασης. Πιο συγκεκριμένα, ξεκινώντας από την παρατήρηση ότι τα πιο πολλά συστήματα απαιτούν την κατηγοριοποίηση ²Η επιστήμη του σχεδιασμού αναφέρεται σε ένα σύνολο από επτά κατευθυντήριες γραμμές που βοηθούν τον ερευνητή να διεξάγει, να αξιολογήσει και να παρουσιάσει έρευνα σχετικά με το σχεδιασμό. 94

117 4.3 Η προτεινόμενη προσέγγιση και επιλογή του τύπου μιας μονάδας γνώσης κατά τη δημιουργία της, παρουσιάζονται τεκμήρια σύμφωνα με τα οποία η εκφραζόμενη γνώση καθορίζεται και περιορίζεται. Για παράδειγμα, αν ένα σύστημα υιοθετήσει ένα μικρό πίνακα 2x2 για την κατηγοριοποίηση μιας πληροφορίας, οι χρήστες διαπιστώνοντας την παρουσία του πίνακα έχουν τη διάθεση και προκατάληψη να συμπληρώσουν κάθε κελί του πίνακα αυτού με πληροφορία, φαινόμενο το οποίο ανάλογα με το πεδίο ανάλυσης ενδέχεται να διευκολύνει ή μη την ανάλυση ενός προβλήματος. Στο πεδίο της επιχειρηματολογίας, o Baker κ.ά. (2003) διαπίστωσε ότι μια ομάδα μαθητών που συνεργάζονται χρησιμοποιώντας ένα εργαλείο σύγχρονης συνομιλίας (chat) ήταν λιγότερο παραγωγικοί και λεπτομερείς ως προς τα επιχειρήματά τους από μια αντίστοιχη ομάδα που διέθεταν και ένα γραφικό εργαλείο αναπαράστασης. Το φαινόμενο της προκατάληψη της αναπαράστασης ³ εκδηλώνεται με δύο τρόπους (Suthers 1999a): Περιορισμοί : Το εργαλείο οριοθετεί την εκφραστικότητα και περιορίζει τον τρόπο με τον οποίο οι μονάδες γνώσης συσχετίζονται. Διακρίσεις : Η αναπαράσταση διευκολύνει και προτάσσει την επεξεργασία ορισμένων μονάδων γνώσης, συχνά σε βάρος άλλων⁴. Επιπλέον, υπάρχουν αρκετά στοιχεία που μαρτυρούν ότι οι πολύπλοκες προσεγγίσεις και τεχνικές συχνά οδηγούν στην αποτυχία (Shipman III και Marshall 1994, Shipman και McCall 1994). Το παραπάνω φαινόμενο οφείλεται στον επιπλέον χρόνο και προσπάθεια που οι χρήστες καλούνται να δαπανήσουν, προκειμένου να εξοικειωθούν με το σύστημα, στην αποδιοργάνωση από τη ροή εργασίας των χρηστών (Fischer κ.ά. 1991), αλλά και στον επιρρεπή σε λάθη και περιορισμένη δυνατότητα να διορθωθούν τα λάθη χαρακτήρα των τυποποιημένων προσεγγίσεων⁵ (Halasz κ.ά. 1988). Ένα σύνθετο σημασιολογικό πλαίσιο συνεπάγεται επιπρόσθετα μειονεκτήματα κατά τη χρήση τυποποιημένων προσεγγίσεων. Οι προσεγγίσεις αυτές επιβάλλουν μια δομή, η οποία δεν αρκεί για να φιλοξενήσει τη διαχείριση μεγάλου όγκου δεδομένων προερχόμενων από διαφορετικές πηγές. Αδυνατούν να επιτρέψουν στους χρήστες την επεξεργασία ³Το Παράρτημα Βʹ παρουσιάζει συνοπτικά τις προκαταλήψεις, κάποιες από τις οποίες αποτελούν αντικείμενο συνυπολογισμού στα πλαίσια της παρούσας διατριβής. ⁴Ο όρος που αναφέρεται στα αγγλικά είναι salience, που σε ευθεία μετάφραση αποδίδεται ως προεξοχή. ⁵Η τάση για την τεχνοκρατική, διασπαστική θεώρηση και οργάνωση σύνθετων προβλημάτων με χρήση αμιγώς ορθολογιστικών μεθόδων ενδέχεται να έχει τις ρίζες της στα θεμέλια της δυτικής κοινωνίας. Ο κοινωνιολόγος Max Weber ( ), περιγράφει την τάση αυτή ως τυποκρατικό ορθολογισμό (formal rationality), για να περιγράψει το δυτικό φαινόμενο της αποπροσωποποίησης της διοικητικής δομής, με αυξανόμενη επιρροή της τεχνολογικής γνώσης, αντικειμενοποίησης των δομών εξουσίας και αποτελεσματικού ελέγχου των διαδικασιών (Weber 1978, Αβούρης κ.ά. 2009). 95

118 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας και αφομοίωση των δεδομένων στο δικό τους επιθυμητό ρυθμό ακολουθώντας την εξέλιξη της συνεργασίας όπως αυτή συμβαίνει. Ακόμα, έρευνες οι οποίες μελετούν την πολυπλοκότητα ενός προβλήματος αλλά και τη χρήση των μοντέλων ανάλυσή τους, θεωρούν ότι ένα πρόβλημα ενδέχεται να περιγράφει ριζικά διαφορετικές καταστάσεις, οι οποίες κινούνται στο παρακάτω φάσμα (Ackoff 1974, Pidd 2003): Γρίφος (Puzzle): Καταστάσεις στις οποίες είναι εμφανές τι χρειάζεται να γίνει, αλλά και πώς πρέπει να γίνει γενικά. Η εύρεση της λύσης είναι μια διαδικασία εφαρμογής γνωστών μεθόδων (π.χ. μια συγκεκριμένη μαθηματική μέθοδος) που με βεβαιότητα αναδεικνύουν την επιθυμητή λύση. Προβληματισμός (Problems): Καταστάσεις στις οποίες είναι εμφανές τι πρέπει να γίνει, αλλά ο τρόπος δεν είναι καθόλου προφανής. Έτσι, αν και ένα πρόβλημα είναι καλά ορισμένο και δομημένο, χρειάζεται η επίκληση ευφυών και δημιουργικών μεθόδων για την εύρεση μιας αποδοτικής λύσης. Χαοτική κατάσταση (Mess)⁶: Καταστάσεις όπου υπάρχει αξιοσημείωτη διαφωνία σχετικά με το τι πρέπει να γίνει και γιατί. Έτσι, είναι αδύνατο να βρεθεί τι πρέπει να γίνει. Μια χαοτική κατάσταση πρέπει να δομηθεί και διαμορφωθεί, πριν μια λύση εφόσον υπάρχει βρεθεί. Έτσι, ανάλογα με τη θέση ενός προβλήματος στην παραπάνω κλίμακα, διαφορετικές προσεγγίσεις μοντελοποίησης χρησιμοποιούνται, όπως φαίνεται και στο Σχήμα 4.1 (Pidd 2004). Σχήμα 4.1: Προσεγγίσεις μοντελοποίησης για ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων (Πηγή: Pidd 2004). ⁶Ένας άλλος όρος που χρησιμοποιείται για την περιγραφή της ίδιας ιδέας είναι ο όρος wicked problem. Τα χαρακτηριστικά των σύνθετων και ασαφών προβλημάτων αναφέρονται στο Παράρτημα Δʹ. 96

119 4.3 Η προτεινόμενη προσέγγιση Με βάση το παραπάνω πλαίσιο, η εξέταση και μελέτη ενός βαθμωτού επίπεδου τυποποίησης προτείνεται. Η κλιμάκωση αυτή μπορεί είτε να επιβάλλεται από τη φύση της εργασίας (π.χ. λήψη απόφασης, σύσκεψη, διαπραγμάτευση και επίλυση συγκρούσεων), από το συγκεκριμένο πλαίσιο της συνεργασίας (π.χ. λήψη απόφασης ιατρικού περιεχομένου, χάραξη δημόσιας πολιτικής) ή και από την ομάδα των ανθρώπων που συνεργάζονται κάθε φορά (δηλαδή το πόσο εξοικειωμένοι είναι οι άνθρωποι με τη χρήση μιας συγκεκριμένης τεχνολογίας ή τυποποίησης). Οι παραπάνω παρατηρήσεις συνηγορούν σε μια προσέγγιση βαθμιαίας τυποποίησης, η οποία και υιοθετήθηκε κατά την ανάπτυξη του CoPe_it!. Στην προσέγγιση αυτή, η τυποποίηση και το επίπεδο της δόμησης γνώσης δεν θεωρείται μια προκαθορισμένη και άκαμπτη ιδιότητα, αλλά περισσότερο μια προσαρμοζόμενη παράμετρος που μπορεί να μεταβληθεί, ώστε να ικανοποιεί τις ανάγκες της εκάστοτε εργασίας. Ο όρος τυποποίηση αναφέρεται στους κανόνες που επιβάλλονται από το σύστημα, στους οποίους οι χρήστες υπακούν. Επιτρέποντας την προσαρμογή της τυποποίησης σε ένα χώρο συνεργασίας, η βαθμιαία τυποποίηση μπορεί να επιτευχθεί, δηλαδή η βηματική και ελεγχόμενη εξέλιξη μιας συλλογής από ιδέες και πόρους στην παραγωγή πλούσιων σε περιεχόμενο, συσχετισμένων αντικειμένων γνώσης. Όπως φαίνεται και στο Σχήμα 4.2, η εξέλιξη αυτή σχετίζεται με ένα σύνολο από λειτουργικότητες που ταξινομήθηκαν με βάση το βαθμό τυποποίησης⁷ Οπτική αναπαράσταση και αιτιολόγηση Είναι κοινώς αποδεκτό ότι η οπτική αναπαράσταση της επιχειρηματολογίας, που διεξάγεται από μια ομάδα ειδικών η οποία επιχειρεί την επίλυση ενός προβλήματος συνεργατικά, μπορεί να διευκολύνει τη διαδικασία με πολλούς τρόπους, όπως την εξήγηση και το διαμοιρασμό προσωπικών αναπαραστάσεων ενός προβλήματος, τη διατήρηση της εστίασης στη συνολική διαδικασία, αλλά και στη διατήρηση συνέπειας και στην αύξηση της ορθολογικότητας και ακρίβειας (Kirschner κ.ά. 2002), ενώ επιπλέον οδηγεί στη βελτίωση της συλλογικής γνώσης⁸. Για τους παραπάνω λόγους, ιδιαίτερη προσοχή σε θέματα οπτικής αναπαράστασης δόθηκε κατά τη διαμόρφωση της προτεινόμενης λύσης. ⁷Αξίζει να αναφερθεί ότι η ιδέα σχετικά με την προσαρμοζόμενη τυποποίηση συναντάται στη βιβλιογραφία από τον omas Gordon στο πλαίσιο του συστήματος Zeno(Gordon 1996). Εκεί γίνεται προδιαγραφή της έννοιας οκνηρής τυποποίηση (lazy formalization), ως μια προσέγγιση η οποία επιτρέπει την ισορροπία ανάμεσα στην ευχρηστία και δυνατότητα έκφρασης του χρήστη και στην αντιλαμβανόμενη λογική από τη μεριά του συστήματος. Η ιδέα αυτή, αν και συμβαδίζει με την παρούσα προτεινόμενη προσέγγιση, δεν περιγράφεται τόσο αναλυτικά και επαρκώς στο Zeno. ⁸Το θέμα της οπτικής, διαγραμματικής αναπαράστασης έχει αναφερθεί και αιτιολογηθεί στην ενότητα

120 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας Σχήμα 4.2: Η προτεινόμενη προσέγγιση βαθμιαίας τυποποίησης. Στο CoPe_it!, οι προβολές (projections) αποτελούν το όχημα που επιτρέπει τη βαθμιαία τυποποίηση της συνεργασίας με επιχειρήματα (βλ. Σχήμα 4.2). Μια προβολή ορίζεται ως μια συγκεκριμένη αναπαράσταση του χώρου συνεργασίας, στην οποία ένα συνεπές σύνολο από αφαιρέσεις είναι σε θέση να επιλύσει ένα συγκεκριμένο πρόβλημα οργάνωσης στο πλαίσιο της συνεργασίας με χρήση επιχειρηματολογίας. Ο όρος αφαίρεση αναφέρεται σε συγκεκριμένους τύπους δεδομένων και αντικείμενων γνώσης, σχέσεις και πράξεις που υποστηρίζονται μέσω μιας συγκεκριμένης προβολής, με την οποία ένα καθορισμένο πρόβλημα μπορεί να αναπαρασταθεί, αναπτυχθεί και τελικά επιλυθεί. Το CoPe_it! επιτρέπει την εναλλαγή από μια προβολή σε μια άλλη, ενώ κατά τη διάρκεια της εναλλαγής οι αφαιρέσεις μιας συγκεκριμένης τυποποίησης μετατρέπονται στις ανάλογες αφαιρέσεις του άλλου επιπέδου τυποποίησης. Η μετατροπή αυτή γίνεται με τη χρήση κανόνων: οι κανόνες μπορούν να οριστούν από τους χρήστες ή το διαχειριστή της συνεργασίας και αντικατοπτρίζουν την εξέλιξη των αναγκών μιας συνεργατικής κοινότητας. Η κοινότητα μπορεί να χρησιμοποιήσει μία ή περισσότερες προβολές του χώρου συνεργασίας, ανάλογα με τις ανάγκες και τις ικανότητες των χρηστών, αλλά και το συνολικό πλαίσιο συνεργασίας. Κάθε προβολή του χώρου συνεργασίας παρέχει τους απαραίτητους μηχανισμούς για την υποστήριξη συγκεκριμένου επιπέδου τυποποίησης (π.χ. η Προβολή 1 μπορεί να καλύπτει τις ανάγκες σχετικά με τη συλλογή αντικειμένων γνώσης και την εκμετάλλευση προϋπαρχόντων πόρων, ενώ η Προβολή n μπορεί να καλύπτει τη λειτουργικότητα που περιγράφεται στο κάτω μέρος του Σχήματος 4.2). Η χαμηλού επιπέδου τυποποίηση σχετίζεται με γενικούς τύπους πράξεων και πόρων αλλά και με έμμεσες συσχετίσεις μεταξύ τους. Παρόλα αυτά, το συνολικό πλαί- 98

121 4.3 Η προτεινόμενη προσέγγιση σιο που παρέχεται είναι περισσότερο ανθρώπινα ερμηνεύσιμο (και λιγότερο ερμηνεύσιμο μηχανικά). Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, ο σκοπός μιας άτυπης προβολής του χώρου συνεργασίας είναι η παροχή στους χρήστες των μέσων για την εύκολη δόμηση και οργάνωση δεδομένων και αντικειμένων γνώσης και με τέτοιο τρόπο που να παράγει σημασιολογία για αυτούς. Πιο γενικά, οι άτυπες προβολές μπορούν να υποστηρίξουν δεδομένα και τύπους γνώσης χωρίς αυστηρές δεσμεύσεις. Επιπλέον, οι χρήστες μπορούν να δημιουργήσουν οποιαδήποτε συσχέτιση ανάμεσα στα αντικείμενα έτσι οι τύποι των συσχετίσεων μπορούν να εκφράσουν συμφωνία, διαφωνία, υποστήριξη, αίτημα για διευκρίνηση, αντίφαση κλπ. Αν και υπάρχουν περιπτώσεις όπου δεδομένα και πόροι γνώσης συνδέονται εννοιολογικά με πρακτικές, τις οποίες τα άτομα χρησιμοποιούν στο καθημερινό περιβάλλον τους, υπάρχουν άλλες περιπτώσεις όπου πρέπει να παρέχεται προχωρημένη υποστήριξη για διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Οι περιπτώσεις αυτές απαιτούν τη μορφοποίηση των πόρων και των αντίστοιχων μηχανισμών τους υπό σταθερή και περιορισμένη σημασιολογία, τα οποία πρέπει να είναι κατανοητά και ερμηνεύσιμα όχι μόνο από τους χρήστες αλλά και από το σύστημα. Έτσι, οι διαδικασίες επιχειρηματολογίας και λήψης αποφάσεων μπορούν να υποστηριχθούν καλύτερα σε περιβάλλοντα που επιδεικνύουν υψηλό επίπεδο τυποποίησης. Οι πιο τυποποιημένες προβολές σε ένα χώρο συνεργασίας εξυπηρετούν αυτό το σκοπό. Καθώς η τυποποίηση αυξάνεται, η ευχρηστία μειώνεται, οι επιτρεπόμενες πράξεις είναι χρονοβόρες και λιγότερο διαισθητικές. Η τυποποίηση σχετίζεται με συγκεκριμένους τύπους πράξεων. Παρόλα αυτά, η μετάβαση σε μια πιο επίσημη προβολή είναι επιθυμητή, όταν κάποια μέλη της κοινότητας χρειάζονται να επεξεργαστούν περαιτέρω τα δεδομένα και τα αντικείμενα γνώσης που έχουν ήδη δημιουργηθεί. Η λειτουργικότητα αυτή παρέχεται από προβολές που μπορούν να επιτρέψουν την τυποποιημένη εκμετάλλευση των αντικειμένων συνεργασίας και την ανάπτυξη μηχανισμών αιτιολόγησης και επιχειρηματολογίας. Η μετάβαση σε μια προβολή υψηλότερης τυποποίησης αγνοεί λιγότερο σημαντικά δεδομένα και αντικείμενα γνώσης, καταλήγοντας σε μια πιο συμπαγή και απτή αναπαράσταση του χώρου συνεργασίας. Αυτό είναι ένα αποτέλεσμα ιδιαίτερα επιθυμητό σε γνωστικά σύνθετες καταστάσεις Δυναμική επεξεργασία πληροφορίας Η προτεινόμενη λύση βασίζεται εκτενώς στη διαδικασία δυναμικής επεξεργασίας πληροφορίας⁹ (Marshall και Shipman 1997), δηλαδή τη διαδικασία της κατάταξης και οργάνωσης ⁹Ο όρος στα αγγλικά συναντάται ως information triage. Η πρωτογενής χρήση του όρου triage εμφανίζεται στην ιατρική για να περιγράψει τη διαδικασία ορισμού προτεραιότητας στους τραυματίες με βάση την κρισιμότητα 99

122 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας πληθώρας σχετικού υλικού και οργάνωσής του με στόχο να εξυπηρετήσει την εκάστοτε εργασία. Κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας διαδικασίας, οι χρήστες αναζητούν, εντοπίζουν, πλοηγούνται, ενημερώνουν και δομούν τους πόρους γνώσης, οι οποίοι ενδέχεται να είναι ημιτελείς, ενώ παράλληλα οι απορρέουσες δομές αποτελούν αντικείμενο γρήγορων και μεγάλων αλλαγών. Η λειτουργικότητα που συνοδεύει τη δυναμική επεξεργασία της πληροφορίας επιτρέπει στους χρήστες να οργανώνουν μεγάλους όγκους δεδομένων και αντικειμένων γνώσης σε ένα πλαίσιο συνεργασίας. Η άτυπη προβολή ενός χώρου συνεργασίας στο CoPe_it! συμβαδίζει απόλυτα με τις παραπάνω προδιαγραφές. Προερχόμενη από επιτυχημένες τεχνολογίες της περιοχής του χωρικού υπερκειμένου (spatial hypertext) (Marshall και Shipman 1997), η άτυπη προβολή του CoPe_it! υιοθετεί μεταφορές χώρου για να απεικονίσει τη συνεργασία σε ένα χώρο 2,5 διαστάσεων¹⁰. Το χωρικό υπερκείμενο είναι αναμφισβήτητα μια υποσχόμενη προσέγγιση που αντιμετωπίζει θέματα σε περιβάλλοντα επιχειρηματολογίας, εφόσον εισάγει μια οπτική γλώσσα στην προσπάθεια για την αξιοποίηση της ανθρώπινης οπτικής μνήμης και της ικανότητας για αναγνώριση προτύπων. Η αξιοποίηση αυτών των ικανοτήτων μπορεί να μειώσει σημαντικά τις αρνητικές επιπτώσεις που εμφανίζονται σε πολύπλοκα γνωστικά περιβάλλοντα. Το χωρικό υπερκείμενο αίρει το φράγμα ανάμεσα στη διαδικασία ανάγνωσης και συγγραφής, επιτρέποντας την εκφραστική άρθρωση και δόμηση άρρητης και ασαφούς γνώσης, ενώ παράλληλα διευκολύνει την ανάδειξη στρατηγικών επίλυσης ενός προβλήματος (Marshall και Rogers 1992). Έτσι, οι χρήστες επεξεργάζονται την πληροφορία βαθμιαία χωρίς να τους επιβάλλονται δεσμεύσεις δόμησης. Τα χαρακτηριστικά και η λειτουργικότητα του CoPe_it! επιτρέπουν στους χρήστες να δημιουργήσουν και να οργανώσουν τη γνώση εκμεταλλευόμενοι τις χωρικές συσχετίσεις και δομές, μέσω της έκφρασης χωρικής εγγύτητας (spatial proximity) και οπτικών υποδείξεων (visual cues). Οι υποδείξεις αυτές σχετίζονται με τη διασύνδεση των αντικειμένων συνεργασίας (π..χ. ο χρωματισμός ή το πάχος των αντίστοιχων γραμμών συνδέσεων) και ο σχεδιασμός χρωματισμένων πλαισίων για την ομαδοποίηση σχετικών αντικειμένων. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η άτυπη προβολή ενός χώρου συνεργασίας στο CoPe_it! επιτρέπει την τακτική και χωρίς δεσμεύσεις εξέλιξη των δεδομένων και δομών γνώσης. Η προβολή αυτή παρέχει μηχανισμούς αφαίρεσης, που επιτρέπουν τη δημιουργία νέων αφαιρέσεων από προϋπάρχοντες. Οι μηχανισμοί αφαίρεσης περιλαμβάνουν: της κατάστασής τους. ¹⁰Στο CoPe_it!, ο χώρος θεωρείται 2,5 και όχι 2 διαστάσεων, γιατί επιτρέπει την επικάλυψη των αντικειμένων το εργαλείο έχει επίγνωση των αντικειμένων που υπερκαλύπτονται και αναγνωρίζει θέματα χωρικής γειτνίασης. 100

123 4.3 Η προτεινόμενη προσέγγιση Σχολιασμό και προσθήκη μεταδεδομένων. Αναφέρεται στην δυνατότητα σχολιασμού των αντικειμένων γνώσης ή την τροποποίηση των μεταδεδομένων τους. Συνάθροιση. Αναφέρεται στη δυνατότητα ομαδοποίησης ενός συνόλου δεδομένων και αντικειμένων γνώσης έτσι, ώστε οι ομάδες αυτές να αντιμετωπίζονται ως μοναδικές, ενιαίες οντότητες. Γενίκευση/εξειδίκευση. Αναφέρεται στη δυνατότητα δημιουργίας γενικότερων ή πιο λεπτομερών αντικειμένων γνώσης, ώστε να βοηθούν τους χρήστες να διαχειριστούν τον καταιγισμό από πληροφορίες στο χώρο συνεργασίας. Δημιουργία προτύπων. Αναφέρεται στην δυνατότητα προσδιορισμού παραδειγμάτων από συσχετίσεις μεταξύ αντικειμένων γνώσης του ίδιου ή διαφορετικού τύπου και στη δυνατότητα ορισμού αντίστοιχων προτύπων συνεργασίας Αξιοποίηση υφιστάμενων πόρων Το CoPe_it! επιτυγχάνει τη μείωση της υπερφόρτωσης κατά τη διαδικασία εισαγωγής πληροφορίας, επιτρέποντας την επαναχρησιμοποίηση υφιστάμενων πόρων. Γενικά, όταν κάποιοι πόροι πρέπει να επαναχρησιμοποιηθούν κατά τη διάρκεια μιας συνόδου συνεργασίας, η πολυπλοκότητα αυξάνεται. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στον επιπλέον όγκο των δεδομένων, αλλά και στην εννοιολογική υπερφόρτωση και τους περισπασμούς, στους οποίους εκτίθεται ο χρήστης εναλλάσσοντας εφαρμογές και περιβάλλοντα. Ένας τρόπος αντιμετώπισης αυτής της κατάστασης είναι η παροχή της ικανότητας πρόσβασης σε υφιστάμενους πόρους μέσα από το ίδιο το περιβάλλον συνεργασίας, ενσωματώνοντας τα συστήματα που εμπλέκονται. Προς αυτή την κατεύθυνση, διαλειτουργικότητα επιτυγχάνεται ανάμεσα στο CoPe_it! και πλήθος εφαρμογών που περιλαμβάνουν forums, μηχανές αναζήτησης και υπάρχοντα εργαλεία συνεργασίας¹¹ (π.χ. Compendium¹²) Ανάλυση κοινωνικής δικτύωσης Η διαχείριση των κοινωνικών δομών, αλληλεπιδράσεων και σχέσεων αποτελεί κρίσιμο ζήτημα σε σύνθετα πλαίσια ηλεκτρονικής συνεργασίας. Οι εφαρμογές που διαχειρίζονται κοινωνικές σχέσεις υποστηρίζουν κυρίως ρητές και γενικές δομές. Παρόλα αυτά, οι κοινωνικές δο- ¹¹Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την παροχή μηχανισμών υποστήριξης διαλειτουργικότητας παρατίθενται στο Παράρτημα. ¹² 101

124 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας μές μπορούν να εμπλουτιστούν από την τεχνογνωσία και τη φύση ενός πεδίου, λαμβάνοντας υπόψιν έμμεσες και αναδυόμενες δομές. Η Ανάλυση Κοινωνικής Δικτύωσης (Social Network Analysis) (Castells 2004) μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εύρεση εξαρτήσεων μεταξύ των ατόμων σε ένα δίκτυο. Η ανάλυση αυτή επιτρέπει την ανίχνευση κρυφών ιεραρχιών σε κοινωνικά δίκτυα¹³. Το CoPe_it! ενσωματώνει μια εξελιγμένη μονάδα μοντελοποίησης χρηστών και ρόλων προκειμένου να επιτύχει τα παραπάνω. Η μονάδα αυτή βασίζεται στη λεπτομερή αναπαράσταση των χρηστών και ομάδων χρηστών, τα οποία με τη σειρά τους ορίζονται στα πλαίσια μιας προκαθορισμένης ιεραρχίας βασισμένης σε γνωρίσματα. Τα γνωρίσματα αφορούν συγκεκριμένες πτυχές του πεδίου δράσης της κοινότητας και είναι κατηγοριοποιημένα με βάση τον τρόπο με τον οποίο υπολογίζεται η τιμή τους ή το χρήστη που επιτρέπεται να τα τροποποιήσει. Η κατηγοριοποίηση χωρίζεται σε ρητά (explicit) γνωρίσματα (οι τιμές τους παρέχονται από τους ίδιους τους χρήστες και αφορούν όνομα, διεύθυνση, ημερομηνία γέννησης, προτιμήσεις, ικανότητες και επιδεξιότητες κλπ.) ή έμμεσα γνωρίσματα (οι τιμές τους δεν παρέχονται από τους χρήστες ρητά, αλλά έμμεσα μέσω της παρατήρησης της συμπεριφοράς τους με το σύστημα). Επίσης, η μοντελοποίηση χρηστών και ομάδων χρηστών εισάγει μηχανισμούς για την απόκτηση της παραπάνω έμμεσης πληροφορίας. Οι μηχανισμοί αυτοί παρατηρούν και καταγράφουν τις πράξεις και τις κινήσεις σε ένα διάλογο από τους χρήστες και καταγράφονται στο προφίλ τους. Τέλος, η μονάδα μοντελοποίησης χρηστών και ρόλων στο CoPe_it! παρέχει μηχανισμούς εξαγωγής συμπερασμάτων. Ο σκοπός των μηχανισμών αυτών είναι η ανάλυση όλων των δεδομένων που υπάρχουν σε ένα προφίλ, τα οποία σε συνδυασμό με τα δεδομένα που συλλέγονται από τους χώρους συνεργασίας τελικά εξάγουν σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τις κοινωνικές δομές, αλληλεπιδράσεις και συσχετίσεις. Σε αντίθεση με την πλειοψηφία των προσεγγίσεων, το προτεινόμενο σύστημα δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε θέματα που άπτονται της κοινότητας (δηλαδή των σχέσεων μεταξύ των ατόμων αλλά και των σχέσεων μεταξύ των ατόμων και αντικειμένων) Αναπαράσταση γνώσης και επιχειρημάτων Όπως έχει ήδη αναφερθεί το μοντέλο αναπαράστασης του CoPe_it! είναι βαθμωτό και επιτρέπει στα αντικείμενα γνώσης όχι μόνο να μεταβάλλονται ακόμα και μετά τη δημιουργία τους, αλλά και να προβάλλονται και να διαχειρίζονται διαφορετικά, ανάλογα με το πλαίσιο εξέτασής ¹³Ένα αναλυτικό πλαίσιο αξιοποίησης και εκμετάλλευσης των κοινωνικών δομών που εμφανίζονται στα πλαίσια ενός συστήματος ηλεκτρονικής συνεργασίας αναφέρεται στο επόμενο κεφάλαιο. 102

125 4.3 Η προτεινόμενη προσέγγιση τους (προβολή). Προκειμένου να επιτευχθεί το παραπάνω, το CoPe_it! υιοθέτησε μια καινοτόμο μεθοδολογία αναπαράστασης των αντικειμένων γνώσης που ανήκουν σε ένα χώρο συνεργασίας. Πιο συγκεκριμένα, το σύστημα επιτρέπει την αναπαράσταση ενός αντικειμένου γνώσης ως ένα σύνολο από γνωρίσματα, μέρος των οποίων γίνονται ορατά, ανάλογα με την προβολή στην οποία ανήκουν. Για παράδειγμα, ένας χώρος συνεργασίας σε άτυπη προβολή προϋποθέτει τη διαχείριση των γεωμετρικών χαρακτηριστικών ενός αντικειμένου (μέγεθος, χρώμα, χωρικές συντεταγμένες), ενώ σε μια τυποποιημένη προβολή είναι δυνατή η πρόσθεση στοιχείων που δηλώνουν προτίμηση ενός επιχειρήματος σε βάρος άλλου¹⁴. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, τα γνωρίσματα αυτά είναι χαρακτηριστικά που δεν αφορούν κάποια άλλη προβολή. Έτσι, εκτός από ένα υπο-σύνολο από γενικά γνωρίσματα (π.χ. τίτλος, δημιουργός, κείμενο κλπ.) ένα άλλο υπο-σύνολο από γνωρίσματα συνοδεύει κάθε αντικείμενο γνώσης και αποτελεί αντικείμενο αξιοποίησης κάποιας προβολής, κατά ζήτηση. Επιπλέον, ο χώρος συνεργασίας είναι υπεύθυνος για τη διαχείριση της απαιτούμενης πληροφορίας που συνοδεύει τη μετάβαση από μια προβολή σε μια άλλη, παρέχοντας έτσι στους χρήστες τη δυνατότητα εξέτασης ενός θέματος προς συζήτηση, χωρίς το πρόσθετο βάρος της επιλογής και διαχείρισης της μεθοδολογίας μετατροπής των αντικειμένων γνώσης. Η παραπάνω πληροφορία αποτελεί αντικείμενο υπολογισμού σε αλγόριθμους που αναλαμβάνουν να τροφοδοτήσουν την επαρκή αναπαράσταση ενός χώρου συνεργασίας σε κάθε προβολή. Παραδείγματα τέτοιων υπολογισμών είναι η μετατροπή των χωρικών αντικειμένων σε στοιχεία επιχειρηματολογίας, η διάτρεξη του γράφου συζήτησης που καταλήγει σε μια φιλτραρισμένη προβολή, η προβολή ενός χώρου σε tag-cloud¹⁵ κ.ά., τα οποία περιγράφονται στην επόμενη ενότητα. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι προκειμένου να επιτευχθούν τα παραπάνω, τα αντικείμενα γνώσης στο CoPe_it! αποθηκεύονται σε μια βάση δεδομένων που υποστηρίζει την αποθήκευσή τους σε XML μορφή. Η επιλογή της XML επιτρέπει την πιο ευέλικτη και δυναμική προσαρμογή του τύπου ενός αντικειμένου, αφού αίρει τη δέσμευση ως προς τη δομή ενός αντικειμένου¹⁶. Η εξασφάλιση της ακεραιότητας των δεδομένων που αποθηκεύεται εξασφαλίζεται με τη χρήση ¹⁴Η τυποποιημένη προβολή του CoPe_it! βασίζεται στο μοντέλο επιχειρηματολογίας του Hermes (Karacapilidis και Papadias 2001). ¹⁵Ένα tag-cloud είναι η οπτική απεικόνιση λέξεων η οποία λαμβάνοντας υπόψιν τη συχνότητα εμφάνισης μιας λέξης μεταβάλλει το μέγεθος και το χρώμα κάθε λέξης. ¹⁶Τυπικά ένα αντικείμενο αναπαρίσταται ως σχέση στο παραδοσιακό σχεσιακό μοντέλο. Μια από τις βασικές αδυναμίες του παραδοσιακού σχεσιακού μοντέλου είναι η αδυναμία της οριζόντιας κλιμάκωσης, δηλαδή της εξέλιξης ενός σχήματος ενός πίνακα, σύμφωνα με τη δυναμική της δομής μιας πληροφορίας. 103

126 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας συναρτήσεων (stored procedures) που επικυρώνουν την ορθότητα ενός XML αρχείου σε σχέση με το σχήμα περιγραφής ενός αντικειμένου γνώσης¹⁷. 4.4 Χρήση του CoPe_it! Η ενότητα αυτή στοχεύει στην επίδειξη της εφαρμογής του CoPe_it! σε συνθήκες μιας πραγματικής και πολύπλοκης δημόσιας συζήτησης που έλαβε μέρος κατά την 5663 η συνεδρίαση του Συμβουλείου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών (ΣΑΗΕ). Μια ακριβής αναπαράσταση της συζήτησης δημιουργήθηκε σταδιακά, χρησιμοποιώντας το αρχείο της συζήτησης (η ανακοίνωση τύπου και η συζήτηση είναι δημόσια διαθέσιμη στη διεύθυνση News/Press/docs/2007/sc9000.doc.htm). Επιπλέον πηγές δεδομένων, που αντιστοιχούν σε προηγούμενες συζητήσεις και πληροφορίες, που σχετίζονται άμεσα με το θέμα προς συζήτηση, έχουν φορτωθεί και κατάλληλα συσχετιστεί στον εν λόγω χώρο συνεργασίας. Το πλαίσιο της συζήτησης έχει ως εξής: το Ηνωμένο Βασίλειο, που προέδρευε του ΣΑΗΕ τον Απρίλιο του 2007, έθεσε ως θέμα συζήτησης κατά πόσο η κλιματική αλλαγή έχει επιπτώσεις στην ειρήνη και ασφάλεια. Περισσότεροι από πενήντα αντιπρόσωποι από τα μέλη-κράτη των Ηνωμένων Εθνών συνεργάστηκαν εκφράζοντας τις απόψεις τους μέσω διαφόρων δηλώσεων και επιχειρημάτων με περιβαλλοντολογικό, επιστημονικό και πολιτικό περιεχόμενο. Μερικοί αντιπρόσωποι υποδέχθηκαν θερμά την πρωτοβουλία, ενώ άλλοι εξέφρασαν τις αμφιβολίες τους ως προς την αρμοδιότητα του ΣΑΗΕ να συζητήσει τέτοια θέματα. Μερικά επιχειρήματα υποστήριζαν ή κατέρριπταν κάποια ήδη υπάρχουσα ιδέα ή επιχείρημα. Σε μερικές περιπτώσεις, οι αντιπρόσωποι μιλούσαν εκ μέρους περισσότερων του ενός κράτη-μέλη (περιπτώσεις κρατών με στενές γεωγραφικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις). Τέλος, οι αντιπρόσωποι συχνά αναφέρονταν σε ποικίλες πηγές μεγάλων και σύνθετων δεδομένων, που αφορούν διεθνείς συμφωνίες και πρωτόκολλα, οικονομικά δεδομένα διάφορης φύσης και πολυπλοκότητας, αρχεία από παρόμοιες συζητήσεις που διεξήχθησαν στο πλαίσιο ή και εκτός του πλαισίου του ΣΑΗΕ κλπ. Στη συνέχεια, επιχειρήθηκε η προσομοίωση της παραπάνω συζήτησης μέσω του CoPe_it!, έχοντας ως στόχο την ανάδειξη των δυνατοτήτων του εργαλείου να διευκολύνει τη συνεργασία υπό τις παραπάνω συνθήκες. Η συγκεκριμένη προσομοίωση έγινε ασύγχρονα, μεταξύ συμμετεχόντων από διαφορετικά γεωγραφικά μέρη (παίρνοντας το ρόλο και χρησιμοποιώντας το λόγο των πραγματικών αντιπροσώπων). Η άτυπη προβολή του χώρου εργασίας φαίνεται στο ¹⁷Λεπτομέρειες που αφορούν στην μεθοδολογία ανάπτυξης και στη δυνατότητα περαιτέρω αξιοποίησης της τεχνολογίας που ακολουθήθηκε αναφέρονται στο Παράρτημα Αʹ. 104

127 4.4 Χρήση του CoPe_it! Σχήμα 4.3. Μέσω του μενού στο αριστερό μέρος της εικόνας παρέχεται η δυνατότητα στους συμμετέχοντες να ανοίξουν μια καινούρια σελίδα φυλλομετρητή, να αναζητήσουν για σχετική πληροφορία και να έχουν εικόνα των μελών της κοινότητας που είναι online. Το Σχήμα 4.3 αντιστοιχεί σε ένα από τα πρώτα στιγμιότυπα του χώρου συνεργασίας που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του παραδείγματος. Όπως φαίνεται, κάποιοι από τους φορείς έχουν συνεισφέρει φορτώνοντας στο χώρο εργασίας χρήσιμο υλικό (συμπεριλαμβανομένου ενός video), προτείνοντας δύο διαφορετικές ιδέες ( Climate change is a security issue, thus it concerns Security Council από το χρήστη British Foreign Secretary και Essentially, it is an issue of sustainable development από το χρήστη China Representative ) και έγινε συσχέτιση ανάμεσα σε μία ιδέα με τέσσερα επιπλέον αντικείμενα. Το Σχήμα 4.5 δείχνει ένα δεύτερο στιγμιότυπο του χώρου συνεργασίας υπό εξέταση (το αριστερό μενού είναι κλειστό για λόγους οικονομίας χώρου). Όπως φαίνεται, πρόκειται για ένα στιγμιότυπο με έντονη παρουσία δεδομένων και πληροφορίας, όπου πολλοί αντιπρόσωποι έχουν συνεισφέρει με ιδέες και θέσεις. Τέσσερις ιδέες έχουν εκφραστεί, που είναι στενά συνδεδεμένες με πολλαπλά αντικείμενα. Περισσότερα πολυμέσα, τα οποία σχετίζονται με κάποια αντικείμενα, έχουν επίσης φορτωθεί. Πέρα από το χρωματισμό των συνδέσμων που συσχετίζουν τα αντικείμενα (στο παράδειγμα οι πράσινοι σύνδεσμοι υποδηλώνουν υποστήριξη, οι κόκκινοι σύνδεσμοι αντίθεση, ενώ τα υπόλοιπα χρώματα μια μη εκφρασμένη σχέση), μία ακόμα οπτική υπόδειξη που εμφανίζεται στο Σχήμα 4.5 αφορά στα χρωματισμένα ορθογώνια σχήματα, που έχουν δημιουργηθεί από τους συμμετέχοντες, ώστε να ομαδοποιούν σχετικά αντικείμενα. Επιπλέον οπτικές υποδείξεις υπάρχουν στο χώρο συνεργασίας και φέρουν επιπλέον σημασιολογία (π.χ. το πάχος μιας ακμής εκφράζει πόσο στενά συνδέεται ένα αντικείμενο με ένα άλλο). Η χωρική τοποθέτηση των αντικειμένων συνεργασίας βοηθά τους χρήστες να έχουν μια καθαρή και γρήγορη εικόνα των εναλλακτικών ιδεών που έχουν εξεταστεί μέχρι τώρα, αλλά και της σχετικής επιχειρηματολογίας. Εφόσον η διαδικασία της συγκέντρωσης και διαμοιρασμού των πόρων μιας συγκεκριμένης συζήτησης είναι αδόμητη, δυναμική και γρήγορα εξελισσόμενη, η προβολή αυτή παρέχει ένα κατάλληλο περιβάλλον για την υποστήριξη της συνεργασίας μέχρι εκείνο το στάδιο. Ο στόχος είναι η σύνοδος της συνεργασίας να πλησιάσει ένα σημείο όπου οι κύριες τάσεις έχουν αποκρυσταλλωθεί. Το φιλτράρισμα του χώρου μπορεί να παράσχει επιπλέον βοήθεια προς αυτή την κατεύθυνση. Το Σχήμα 4.6 δείχνει μια προβολή που έχει δημιουργηθεί μετά από αίτημα ενός συμμετέχοντα για το φιλτράρισμα της απεικόνισης του χώρου εργασίας του Σχήματος 4.5. Στο συγκεκριμένο στιγμιότυπο, ένας συμμετέχων ζήτησε την απεικόνιση μόνο των ιδεών που έχουν εκφραστεί μέχρι τώρα σε συνδυασμό με τη σχετικά επιχειρήματα υπέρ ή 105

128 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας Σχήμα 4.3: Ένα από τα πρώτα στιγμιότυπα της συνεργασίας. 106

129 4.4 Χρήση του CoPe_it! κατά αυτών (η διαδικασία φιλτραρίσματος καλεί επιπλέον ένα αλγόριθμο χωρικής επανατοποθέτησης των αντικείμενων στο χώρο). Σχήμα 4.4: Στιγμιότυπο κατά τη μετάβαση στην τυποποιημένη προβολή. Το σύστημα έχει ήδη αναγνωρίσει αντικείμενα συγκεκριμένου τύπου και παρουσιάζει στο χρήστη τους προκαθορισμένους κανόνες υπό τους οποίους γίνεται ο μετασχηματισμός των αντικειμένων. Η φόρμα αυτή παρουσιάζεται στην περίπτωση που ο χρήστης επιθυμεί να παραμετροποιήσει τους κανόνες μετάβασης. Ορισμένες περιπτώσεις απαιτούν την περαιτέρω επεξεργασία των αντικειμένων γνώσης και την αξιοποίηση επιπλέον λειτουργικότητας, όπως μηχανισμοί τυποποιημένης επιχειρηματολογίας και αιτιολόγησης. Μια τυπική προβολή στο CoPe_it! είναι σε θέση να καλύψει τέτοιες ανάγκες μέσω της παροχής ενός καθορισμένου συνόλου αντικειμένων διαλόγου και σχέσεων με προκαθορισμένη, μηχανικά ερμηνεύσιμη σημασιολογία. Προκειμένου να αξιοποιηθεί περισσότερο το παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι η συνεργασία έχει φτάσει σε ένα σημείο που η μετάβαση σε μια πιο τυπική προβολή απαιτείται. Κάτι τέτοιο σημαίνει ότι επιλεγμένα αντικείμενα γνώσης και συσχετίσεις πρέπει να μετασχηματιστούν. Ο μετασχηματισμός αυτός λαμβάνει υπόψιν του την υπάρχουσα απεικόνιση και το μοντέλο αιτιολόγησης της τυποποιημένης προβολής και μπορεί να είναι ημι- ή πλήρως αυτοματοποιημένος. Το Σχήμα 4.4 δείχνει ένα στιγμιότυπο της φόρμας που εμφανίζεται στο χρήστη κατά τη μετάβασή του στην τυποποιημένη προβολή. Ένα στιγμιότυπο της τυποποιημένης προβολής του χώρου εργασίας (που προκύπτει από τα Σχήματα 4.5 και 4.6) φαίνεται στο Σχήμα 4.7. Η προβολή αυτή υιοθετεί ένα φορμαλισμό παρόμοιο με αυτόν του συστήματος IBIS (οι τύποι των αντικειμένων είναι θέματα, εναλλακτικές και 107

130 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας Σχήμα 4.5: Στιγμιότυπο της συνεργασίας με έντονη παρουσία πληροφορίας. 108

131 4.4 Χρήση του CoPe_it! Σχήμα 4.6: Στιγμιότυπο φιλτραρισμένης προβολής. 109

132 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας θέσεις) και παρέχει μια δομημένη γλώσσα για το διάλογο επιχειρημάτων σε συνδυασμό με ένα μηχανισμό για την αξιολόγηση των εναλλακτικών. Πιο συγκεκριμένα, οι ιδέες που εμφανίζονται στην άτυπη προβολή έχουν μετασχηματιστεί σε εναλλακτικές (οι εναλλακτικές αντιστοιχούν σε λύσεις του θέματος προς συζήτηση). Άλλα αντικείμενα γνώσης έχουν μετασχηματιστεί σε θέσεις υπέρ ή κατά, αξιοποιώντας το χρωματισμό και το κείμενο των συνδέσμων. Επιπλέον, μηχανισμοί αιτιολόγησης μπορούν να χρησιμοποιηθούν με τη βοήθεια προτιμήσεων, που παρέχουν στους συμμετέχοντες ενα ποιοτικό μέσο να προσδώσουν βαρύτητα υπέρ ή κατά της επιλογής μιας εναλλακτικής. Πέρα από τη δόμηση με βάση την επιχειρηματολογία, η προβολή αυτή ενσωματώνει μηχανισμούς αξιολόγησης και αιτιολόγησης (για λεπτομέρειες, βλ. Karacapilidis και Papadias 2001), που καθορίζουν την κατάσταση κάθε καταχώρισης (σύμφωνα με κοινώς αποδεκτούς κανόνες επιχειρηματολογίας), υποδεικνύοντας έτσι στους χρήστες την επικρατούσα εναλλακτική. Στο στιγμιότυπο του Σχήματος 4.7, η εναλλακτική Climate change is a security issue, thus it concerns Security Council επικρατεί μια άλλη εναλλακτική θα μπορούσε να προκύψει ανάλογα με το υποκείμενο πλαίσιο επιχειρηματολογίας. Η συνεργασία μέσω του CoPe_it! μπορεί να συνεχιστεί στην τυποποιημένη προβολή, όπου οι χρήστες μπορούν να αξιοποιήσουν ένα πιο πλούσιο σύνολο από χαρακτηριστικά και λειτουργικότητα. Σε κάθε περίπτωση, οι εναλλακτικές προβολές ενός χώρου συνεργασίας θα πρέπει να μελετώνται συνδυαστικά, εφόσον η μετάβαση από μια προβολή σε άλλη μπορεί να διευκολύνει κατά περίπτωση τη διαδικασία συνεργασίας με χρήση επιχειρηματολογίας. Επιπλέον, ένα συγκεκριμένο πλαίσιο συνεργασίας ενδέχεται να είναι καλύτερα διαχειρίσιμο σε μια περισσότερο ή λιγότερο τυποποιημένη προβολή. Είναι αναμενόμενο να προκύψουν περιπτώσεις όπου η μείωση της τυπικότητας είναι επιθυμητή. Για παράδειγμα, όσο μια συνεργασία λαμβάνει μέρος σε μια τυποποιημένη προβολή, κάποια αντικείμενα διαλόγου πρέπει να δικαιολογηθούν, αναπτυχθούν και διευκρινιστούν καλύτερα. Σε αυτή την περίπτωση η σύνοδος συνεργασίας μπορεί να μεταβεί σε μια πιο ανεπίσημη προβολή, ώστε να παράσχει στους συμμετέχοντες το κατάλληλο περιβάλλον για την καλύτερη αποτύπωση των ιδεών τους. 4.5 Αξιολόγηση Το CoPe_it! έχει δοκιμαστεί σε ποικίλες συνθήκες συνεργασίας (από τα πεδία της διαχείρισης, μηχανικής και εκμάθησης) για πληθώρα εφαρμογών. Ο Πίνακας 4.1 δείχνει συνολικά κάποια στοιχεία που συνοψίζουν τη χρήση του από την έναρξη της λειτουργίας του έως πρόσφατα. Στο κομμάτι της αξιολόγησης, τα αποτελέσματα ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά. Μέχρι 110

133 4.5 Αξιολόγηση Σχήμα 4.7: Ένα στιγμιότυπο τυποποιημένης προβολής της συνεργασίας. 111

134 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας τώρα, το εργαλείο έχει αξιολογηθεί από 67 χρήστες, που ανήκαν σε 12 κοινότητες. Η παραπάνω αξιολόγηση διεξήχθη μέσω ερωτηματολογίων που περιείχαν: Α) δύο σύνολα ερωτήσεων πολλαπλής επιλογής, που στόχευαν στην αξιολόγηση της αντιλαμβανόμενης χρηστικότητας (usefulness) και ευχρηστίας (ease-of-use), αντίστοιχα και Β) ερωτήσεις ελεύθερης απάντησης, στις οποίες οι χρήστες καλούνταν να σχολιάσουν τα πλεονεκτήματα, μειονεκτήματα και περιορισμούς του εργαλείου, αλλά και να προτείνουν βελτιώσεις. Η ευρέως αποδεκτή κλίμακα Likert (Likert 1932) (διαφωνώ έντονα, διαφωνώ, ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ, συμφωνώ, συμφωνώ έντονα) χρησιμοποιήθηκε για τις ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής. Πίνακας 4.1: Στατιστικά στοιχεία χρήσης του CoPe_it!. Τα στοιχεία που αναφέρονται σε αντικείμενα και χρήστες είναι τα ενεργά κατά την τελευταία ημερομηνία μέτρησης. Η χρονική περίοδος εξέτασης είναι από 28/03/2007 έως 17/04/2010. Γνώρισμα Τιμή Χρήστες 613 Κοινότητες 76 Αντικείμενα Συνδέσεις μεταξύ αντικειμένων 5713 Συναθροίσεις αντικειμένων 1868 Χώροι εργασίας 951 Ιδιωτικοί χώροι εργασίας 700 Δημόσιοι χώροι εργασίας 251 Επισκέψεις 7921 Μοναδικοί επισκέπτες 871 Στοιχειώδεις πράξεις χρηστών¹ ¹ Η μέτρηση έγινε από την περίοδο έως Όσον αφορά στην αντιλαμβανόμενη ευχρηστία του εργαλείου, το ποσοστό των θετικών απαντήσεων (το άθροισμα των ποσοστών αυτών που συμφωνούν έντονα και συμφωνούν) στην πλειοψηφία των ερωτήσεων ήταν ενθαρρυντικό. Το 66.1% των χρηστών επιβεβαίωσαν ότι το εργαλείο τους βοήθησε να οργανώσουν τη συνεργασία τους αποδοτικά, το 73.6% υποστήριξαν ότι το εργαλείο ήταν εύκολο να το μάθουν, το 71.1% ότι ήταν εύκολο στη χρήση, το 72.5% ότι απόλαυσαν τη χρήση του, ενώ το 66.1% εκτίμησε ότι η δοκιμή του άξιζε την προσπάθεια. Επιπλέον, οι χρήστες αναγνώρισαν ότι το εργαλείο παρακινεί τους χρήστες για αλληλεπίδραση 112

135 4.5 Αξιολόγηση (63%), τους κάνει να αισθάνονται πιο υπεύθυνοι για τις συνεισφορές τους (64.3%), ενώ ταυτόχρονα βοηθά στη σύλληψη, τεκμηρίωση και ανάλυση του συνολικού πλαισίου συνεργασίας με τρόπο ολικό, διευκολύνοντας τη μετάβαση από την απόκλιση στη σύγκλιση (59.4%). Παρόλα αυτά, οι χρήστες ήταν σκεπτικοί ως προς την υιοθέτηση του εργαλείου ως πρώτη επιλογή για την υποστήριξη μελλοντικών συνεργασιών (37.3%). Η επιπλέον αξιολόγηση άλλων απαντήσεων δικαιολογεί την παραπάνω τάση από το γεγονός ότι το εργαλείο αποτελεί μια σημαντικά διαφορετική προσέγγιση στο συνηθισμένο τρόπο εργασίας των ερωτώμενων. Παρόμοια αποτελέσματα αποκτήθηκαν σχετικά με τις ερωτήσεις που αφορούσαν την αντιλαμβανόμενη χρηστικότητα. Το 82.6% των χρηστών απάντησε θετικά στη δυνατότητα κατανόησης των χαρακτηριστικών και της λειτουργικότητας του εργαλείου, το 79.3% εκτίμησε ότι βρήκε εύκολα όλες τις διαθέσιμες επιλογές, ενώ το 75% συμφώνησε ότι τα αποτελέσματα των πράξεών τους ήταν εμφανή. Παρόλα αυτά, μόνο το 52.3% μπορούσε να καταλάβει με ευκολία τα περιεχόμενα ενός χώρου εργασίας, φαινόμενο που δικαιολογείται εν μέρει από το γεγονός ότι οι χρήστες συνεργάζονταν υπό συνθήκες έντονης παρουσίας δεδομένων. Οι ερωτήσεις ελεύθερης απάντησης αποκάλυψαν ότι οι χρήστες εκτίμησαν τη δυνατότητα του εργαλείου να αναπαραστήσει και να διαχειριστεί τη δομή μιας συνεργασίας με χρήση επιχειρηματολογίας και θεώρησαν τις διαφορετικές επιλογές οπτικής αναπαράστασης ως ένα από από τα πιο δυνατά χαρακτηριστικά του εργαλείου, που το κάνουν να ξεχωρίζει από παραδοσιακούς online χώρους συζητήσεων. Οι απαντώμενοι επίσης σχολίασαν θετικά την ικανότητα του εργαλείου να παρέχει πολλαπλές προβολές σχετικά με μια σύνοδο συνεργασίας. Όταν ρωτήθηκαν σχετικά με τα μειονεκτήματα του εργαλείου, οι απαντώμενοι ανέφεραν την αταξία του χώρου συνεργασίας (κυρίως λόγω της έντονης παρουσίας συνδέσμων) και την αδυναμία διασύνδεσης διαφορετικών χώρων εργασίας. Οι προτάσεις για βελτιώσεις ανέφεραν κυρίως την ανάγκη για παροχή μηχανισμών ενημερότητας (awareness mechanisms), οι οποίοι θα πληροφορούν για τις αλλαγές σε ένα χώρο εργασίας, την ικανότητα για επαναχρησιμοποίηση αντικειμένων σε περισσότερους χώρους (αντιγραφή-επικόλληση) και την ενσωμάτωση εργαλείων επικοινωνίας με video και ήχο προκειμένου να ενισχυθεί η συνεργασία σε πραγματικό χρόνο. Ευχαριστίες Η έρευνα που παρουσιάζεται στα πλαίσια του παρόντος κεφαλαίου διεξήχθη κατά τη διάρκεια της συνεργασίας με τον τομέα e-learning του Ερευνητικού Ακαδημαϊκού Ινστιτούτου Τε- 113

136 4. Ένα προτεινόμενο σύστημα προσαρμοζόμενης αναπαράστασης συνεργασίας χνολογίας Υπολογιστών¹⁸ για την εκτέλεση του ευρωπαϊκού έργου PALETTE (Pedagogically Sustained Adaptive Learning through the Exploitation of Tacit and Explicit Knowledge) Integrated Project (IST FP6-2004, Αρ. Συμβολαίου ). 4.6 Σύνοψη Το τρέχον κεφάλαιο παρουσίασε ένα πρωτότυπο σύστημα ηλεκτρονικής συνεργασίας. Το σύστημα αυτό απευθύνεται στους χρήστες μιας online κοινότητας και αποτελεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που αντιμετωπίζει πολλές από τις σύγχρονες ανάγκες επικοινωνίας και συνεργατικής διαχείρισης γνώσης. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του συστήματος αποτελεί η έμφυτη παρεχόμενη ευελιξία, η οποία θεμελιώνεται τόσο από τη μεριά του συστήματος, όσο και από τη σκοπιά ενός απλού χρήστη. Το αποτέλεσμα είναι η παροχή πλήρους και προσαρμοζόμενης υποστήριξης κατά την εξέλιξη μιας γνωστικά σύνθετης συνεργασίας, ενώ παράλληλα δίνεται έμφαση στην ανάπτυξη των μέσων για την αντιμετώπιση θεμάτων που σχετίζονται με την απαιτούμενη τυποποίηση των συνεργατικών συστημάτων υποστήριξης επιχειρηματολογίας. Έχοντας ως κύριο παράδειγμα αναφοράς μια δημόσια συζήτηση, η οποία εξελίσσεται από μια απλή συνάθροιση ιδεών και δεδομένων σε ένα τυποποίημενο διάλογο επιχειρηματολογίας, το σύστημα επιτυγχάνει την αλληλεπίδραση μεταξύ των συμμετεχόντων μελών, ενώ παράλληλα αντιμετωπίζει επιτυχώς πολλά από τα μειονεκτήματα των σύγχρονων εργαλείων. ¹⁸ 114

137 5 Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση Τα σύγχρονα Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας παρέχουν ελάχιστη ή και καθόλου υπολογιστική στήριξη όσον αφορά στη στοχευμένη επεξεργασία επιχειρημάτων και πληροφορίας. Επιπλέον, τα Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας σήμερα παρουσιάζουν αδυναμία στην παροχή ενός περιβάλλοντος που να προσομοιώνει το παραδοσιακό περιβάλλον και να περιστέλλει κοινωνικούς και τεχνολογικούς φραγμούς. Έχοντας ως κίνητρο την αντιμετώπιση των παραπάνω φαινομένων, το κεφάλαιο αυτό παρουσιάζει ένα καινοτόμο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας, που επεκτείνει ήδη υπάρχοντα μοντέλα εισάγοντας την έννοια της Ακολουθίας Επιχειρηματολογίας και που στοχεύει στην υπολογιστική επεξεργασία διαλόγων με επιχειρήματα. Στη συνέχεια, το κεφάλαιο παρουσιάζει ένα πλαίσιο αξιοποίησης σχέσεων κοινωνικής δικτύωσης. Το πλαίσιο αυτό, που μπορεί να εφαρμοστεί σε πλειάδα σύγχρονων συστημάτων συνεργασίας, επιτυγχάνει την ανάλυση της δραστηριότητας μιας online Κοινότητας Πρακτικής, με αποτέλεσμα την αποδοτικότερη αξιοποίηση των κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται στην κοινότητα αυτή. 5.1 Εισαγωγή Τα σύγχρονα Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας καλούνται να ξεπεράσουν μια σειρά από τεχνολογικά και κοινωνικά εμπόδια (Buckingham Shum 2008). Από τεχνολογικής άποψης, σημαντικά βήματα έχουν ήδη γίνει, που αφορούν στην ανταλλαγή πληροφορίας (Reed 115

138 5. Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση και Rowe 2004), στη διαλειτουργικότητα μεταξύ των εφαρμογών και στην παροχή μηχανισμών αναφοράς (data referring mechanisms) (Karacapilidis κ.ά. 2009b). Αν και τα πρωτόκολλα δικτύων και οι εφαρμογές διαδικτύου έχουν βελτιώσει σημαντικά την αποτελεσματικότητα και την επίδοση της αναζήτησης και ανάκτησης της online πληροφορίας, η χρήση τους συνοδεύεται με προβλήματα, στα οποία οι χρήστες αδυνατούν να ανακαλύψουν και να βρουν αυτό που επιδιώκουν στον κυβερνοχώρο. Όσο οι υπηρεσίες διαδικτύου γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς, ο όγκος της πληροφορίας και το πλήθος των χρηστών αυξάνεται εκθετικά και οι δυσκολίες αναζήτησης στο διαδίκτυο αναμένεται να αυξηθούν. Αυτό το φαινόμενο περιγράφεται ως υπερφόρτωση πληροφορίας (information overload ή αλλιώς έκρηξη της πληροφορίας information explosion) (Yang κ.ά. 2000) και οι επιπτώσεις του είναι σαφείς και έντονες και στα Συστήματα Διαχείρισης Γνώσης υπό τη μορφή της γνωστικής παραφωνίας, πολυφωνίας και ελλιπούς υποστήριξης υπολογιστικής επεξεργασίας. Σε ό,τι αφορά στα Συστήματα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας, καθίσταται πιο επίκαιρη από ποτέ η έρευνα για την αναζήτηση μηχανισμών και διαδικασιών που να αντιμετωπίζουν το φαινόμενο του κατακλυσμού πληροφορίας, επιχειρημάτων και ιδεών αξιοποιώντας τη φύση των συστημάτων αυτών και των χαρακτηριστικών που ενυπάρχουν σε αυτά. Σε συνέχεια των παραπάνω, τα σύγχρονα Συστήματα Υποστήριξης Συνεργασίας δέχονται κριτική σχετικά με την ενεργή συμμετοχή και εμπλοκή των χρηστών. Πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν φαινόμενα όπως αδράνεια και κοινωνική αποστασιοποίηση (social loafing) (Johnson 2001). Τα φαινόμενα αυτά οφείλονται εν μέρει στην ανικανότητα των συστημάτων αυτών να αναγνωρίσουν και να αξιοποιήσουν επαρκώς τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών μιας κοινότητας. Σήμερα, αν και οι εφαρμογές κοινωνικής δικτύωσης συναντούν μεγάλη απήχηση, τα συστήματα υπό εξέταση είτε εστιάζουν ελλιπώς είτε μιμούνται και επαναχρησιμοποιούν μέρος της λειτουργικότητάς συστημάτων γενικού σκοπού. Έτσι, καθίσταται αναγκαία η διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο ένα σύγχρονο Σύστημα Υποστήριξης Συνεργασίας είναι σε θέση να αξιοποιήσει εγγενή χαρακτηριστικά του, στοχεύοντας στην αποτελεσματική αξιοποίηση των δεσμών που αναπτύσσονται ανάμεσα στα μέλη μιας συνεργατικής κοινότητας. 5.2 Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας Εισαγωγή Η συμμετοχή σε ένα διάλογο με επιχειρήματα καλεί τα άτομα να χρησιμοποιήσουν τις προσωπικές τους γνωστικές ικανότητες και απόψεις. Η πραγματικότητα δείχνει ότι οι άνθρωποι 116

139 5.2 Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας αντιλαμβάνονται και αντιδρούν διαφορετικά απέναντι στο ίδιο ερέθισμα. Είναι δηλαδή πολύ πιθανόν δύο χρήστες να κατανοήσουν και να επεξεργαστούν την ίδια πληροφορία με διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα, τα άτομα τείνουν να παραβλέπουν την πληροφορία που υπονομεύει τη δική τους άποψη (φαινόμενο προκατάληψης της επαλήθευσης¹ confirmation bias, Kuhn 1991) και προτιμούν την υποστηρικτική πληροφορία έναντι αυτής που αντιτάσσεται (φαινόμενο επιλεκτικής έκθεσης selective exposure, Jonas κ.ά. 2001). Ορισμένοι χρήστες κυρίως νεοεισελθόντες προτιμούν να αποκτήσουν μια γενική αναπαράσταση του διαλόγου επισκοπώντας τους συμμετέχοντες και τις αντίστοιχες συνεισφορές τους (Rees 1995), επιθυμούν να αγνοήσουν φιλτράροντας εκτός παλιές συνεισφορές ή εφιστούν την προσοχή τους σε συγκεκριμένο μέρος του διαλόγου. Άλλοι επιλέγουν να εξετάσουν αναλυτικά κάθε πτυχή του διαλόγου, ανακατασκευάζοντας την επιχειρηματολογία (Eemeren κ.ά. 1993b), να εντοπίσουν τυχόν ασυνέπειες των συμμετεχόντων και να επιχειρήσουν να καταρρίψουν ισχυρά επιχειρήματα. Το πρόβλημα του εφοδιασμού ενός Συστήματος Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας με μηχανισμούς που διευκολύνουν την επεξεργασία της πληροφορίας έχει αντιμετωπιστεί με διάφορες τεχνικές, που μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο συμπληρωματικές κατηγορίες. Από τη μία μεριά βρίσκονται προσπάθειες για τον προσδιορισμό συγκεκριμένων γνωρισμάτων στα επιχειρήματα, αποσκοπώντας στην αξιοποίησή τους μέσω μηχανισμών εξαγωγής συμπερασμάτων (inference mechanisms) (π.χ. στα Συστήματα Υποστήριξης Λήψης Αποφάσεων με τη βοήθεια πρακτόρων). Η ταξινόμηση των επιχειρημάτων με βάση τα γνωρίσματά τους έχει αποδειχθεί μια βολική και αποδοτική μέθοδος για τον υπολογισμό χαρακτηριστικών όπως αποδοχή (acceptability) (σωστό ή λάθος), σαφήνεια (ambiguity) (συμφωνία ή διαφωνία) και συνέπεια (consistency) (συνεπή συμπεράσματα) (Caminada και Amgoud 2007). Τα παραπάνω χαρακτηριστικά συνοψίζουν την προσπάθεια μοντελοποίησης των επιχειρημάτων σε επίπεδο μικροδομής (microstructure level), εφόσον η εστίαση είναι στο επιχείρημα κάθαυτό και όχι σε ολόκληρο ¹Η προκατάληψη της επαλήθευσης έχει εντοπιστεί εδώ και πολλά χρόνια στην ψυχολογία και υπάρχει ένα χαρακτηριστικό πείραμα που επιβεβαιώνει την ύπαρξή της: ένα καλάθι είναι γεμάτο με μπάλες χρώματος κόκκινου και μαύρου με αναλογία υπέρ ενός από τα δύο χρώματα. Καθώς οι μπάλες εξάγονται τυχαία από το καλάθι, οι συμμετέχοντες καλούνται να επιλέξουν ποιο είναι το υπεράριθμο χρώμα. Στις περιπτώσεις που το χρώμα εναλλασσόταν, οι συμμετέχοντες γινόντουσαν διαρκώς και πιο σίγουροι για την προηγούμενη επιλογή τους, αν και η παρατήρησή τους δεν συνηγορούσε υπέρ της πεποίθησής τους. Επιπλέον, η εμμονή στην αρχική επιλογή συνέβαινε μόνο όταν δήλωναν την επιλογή τους μεγαλόφωνα, μετά από κάθε εξαγωγή μπάλας (Miller κ.ά. 1993). Το πείραμα αυτό επιβεβαιώνει και θεωρείται υπεύθυνο και για την εμφάνιση του φαινόμενου της πόλωσης της στάσης ή πίστης (attitude or belief polarization) κατά την επεξεργασία της πληροφορίας. Το Παράρτημα Βʹ παρουσιάζει συνοπτικά τις προκαταλήψεις, κάποιες από τις οποίες αποτελούν αντικείμενο συνυπολογισμού στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής. 117

140 5. Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση το διάλογο ή τη δομή της επιχειρηματολογίας. Από την άλλη μεριά, σε επίπεδο μακροδομής (macrostructure level), ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα Σύστημα Υποστήριξης Επιχειρηματολογίας είναι το μοντέλο επιχειρηματολογίας που υιοθετείται. Αν και κάθε μοντέλο εξυπηρετεί ένα συγκεκριμένο σκοπό, όλα τους μοιράζονται κάποια κοινά χαρακτηριστικά: κάθε μοντέλο ορίζει τον τύπο των αντικειμένων επιχειρηματολογίας και τις πράξεις που επιτρέπεται να εφαρμοστούν σε αυτές². Έτσι, μετά την υιοθέτηση ενός μοντέλου από το σύστημα, κάθε διάλογος κωδικοποιείται και επικυρώνεται απέναντι στο μοντέλο. Στη συνέχεια, το ενδιαφέρον στρέφεται στην υποστήριξη καλά ορισμένων πρακτικών μέσα από την αναλυτική περιγραφή συγκεκριμένων δραστηριοτήτων. Από υπολογιστικής άποψης, ανάλογα με το επίπεδο τυποποίησης που ακολουθείται, τα συστήματα υπό εξέταση επιχειρούν να διευκολύνουν την υποστήριξη αποφάσεων μέσα από αλγόριθμους αιτιολόγησης, να βοηθήσουν στην ανίχνευση παραβιάσεων λογικής ή σε πιο απλές περιπτώσεις να παράσχουν μια βολική βάση για την πρόσβαση, προσθήκη και δημοσιοποίηση της γνώσης. Στο πλαίσιο του κεφαλαίου αυτού, η επιχειρηματολογία εξετάζεται ως μια εκδήλωση κοινωνικής πρακτικής, όπου ο διάλογος διευκολύνει το διαμοιρασμό διαφορετικών απόψεων, τη συγχώνευση διαφόρων ιδεών και το χτίσιμο γνώσης. Σύμφωνα με τους Weinberger και Fischer (2006), η συμμετοχή σε ένα διάλογο επιχειρηματολογίας χωρίζεται σε διάφορες φάσεις: οι πρώτες φάσεις περιλαμβάνουν την εξωτερίκευση και καταγραφή απόψεων, ιδεών και επιχειρημάτων οι μεσαίες φάσεις περιλαμβάνουν την έκφραση συναίνεσης και οι τελευταίες φάσεις ασχολούνται με την ενσωμάτωση και επίλυση διαφορών έχοντας ως πιθανή κατάληξη συμπεράσματα και ομοφωνία. Εστιάζοντας στα μεσαία και τελευταία στάδια της επιχειρηματολογίας, αποτελεί θέση της παρούσας διατριβής ότι τα σύγχρονα συστήματα δίνουν μικρή προσοχή σε αυτά. Τα συστήματα επιχειρηματολογίας οφείλουν να λαμβάνουν υπόψιν τους τις παραπάνω παραμέτρους και να προσπαθούν να διευκολύνουν τον προσανατολισμό των χρηστών, με την παροχή κατάλληλων μηχανισμών που επιτρέπουν τον εύκολο και γεμάτο περιεχόμενο προσδιορισμό και αξιολόγηση των επιχειρημάτων και των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας. Μια Ακολουθία Επιχειρηματολογίας μπορεί να οριστεί ως ένα σύνολο σαφώς ορισμένων, διακριτών επιχειρημάτων συσχετισμένων μεταξύ τους με συγκεκριμένο τρόπο. Οι Ακολουθίες Επιχειρηματολογίας έχουν αποδειχθεί ένας χρήσιμος μηχανισμός αφαίρεσης που επιτρέπει στα συστή- ²Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι ένα από τα πρωτοπόρα μοντέλα επιχειρηματολογίας του Toulmin (1958), το οποίο αναλύθηκε στην ενότητα 3.2, εστιάζει στην περιγραφή του διαλόγου με όρους ισχυρισμών (claims), εγγυήσεων (warrants) και αιτίων (grounds) οι συμμετέχοντες αποτελούν απλώς μια ενδιαφέρουσα παράμετρο. 118

141 5.2 Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας ματα την αποσαφήνιση και απλοποίηση διαλόγων επιχειρηματολογίας. Μέχρι τώρα, η κύρια συνεισφορά και χρήση των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας έγκειται στη συνάθροιση μικρών κομματιών διαλόγου για την εξαγωγή υψηλότερων νοημάτων και στον προσδιορισμό και στην παρακίνηση συγκεκριμένων προτύπων συμπεριφοράς σε ένα διάλογο (Baker 1999). Ακολουθώντας μια συγκεκριμένη τυποποίηση επιχειρηματολογίας αλλά χωρίς απώλεια της γενικότητας, η παρούσα ενότητα περιγράφει ένα υπολογιστικό, βασισμένο σε γράφους, μοντέλο αναπαράστασης ενός επιχειρηματολογικού διαλόγου. Η αναπαράσταση αυτή επιτρέπει την ποσοτικοποίηση της δομικής ομοιότητας στο σημασιολογικό πλαίσιο της επιχειρηματολογίας και επιτρέπει τη θεώρηση διαφόρων πτυχών της επιχειρηματολογίας, τόσο σε επίπεδο μικροδομής, όσο και σε επίπεδο μακροδομής. Το βασικό όφελος από το προτεινόμενο μοντέλο βρίσκεται στην ικανότητά του να αναπαραστήσει Ακολουθίες Επιχειρηματολογίας με τρόπο γενικό, ευέλικτο και ακριβή. Έτσι, οι Ακολουθίες Επιχειρηματολογίας μπορούν να ευρετηριοποιηθούν και να χειριστούν κατάλληλα, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να επιτευχθεί εξόρυξη ακολουθιών. Η επόμενη ενότητα έχει σα σκοπό να παραθέσει κάποιες προσεγγίσεις που σχετίζονται με τη μεθοδολογία και το προτεινόμενο μοντέλο που προτείνεται και χρησιμοποιήθηκε για την αξιοποίηση των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Υφιστάμενες προσεγγίσεις Το ταίριασμα γράφων (graph matching) είναι ένα πρόβλημα που απαντιέται σε ευρεία κλίμακα εφαρμογών που σχετίζονται με την αναγνώριση προτύπων (pattern recognition), όπως η ανάλυση εικόνας (image analysis), η επεξεργασία εγγράφων (document processing) και η βιομετρική ταυτοποίηση (biometric identification) (Conte κ.ά. 2004). Οι κλασικοί αλγόριθμοι σε αυτή την περιοχή ασχολούνται με θέματα ισομορφισμού σε γράφους ή υπογράφους (graph & subgrpah isomorphism), αλλά η χρήση των αλγόριθμων αυτών ήταν περιορισμένη, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι η εγγενής παραμόρφωση που υπάρχει στα δεδομένα απαιτεί προσεγγιστικό ταίριασμα (Read και Corneil 1977). Έτσι, μέθοδοι όπως η εύρεση του μέγιστου κοινού υπογράφου (maximal common subgraph) (Bunke και Shearer 1998) και η καταμέτρηση του πλήθους στοιχειωδών πράξεων που μετατρέπει τον ένα γράφο στον άλλο (graph edit distance) (Shapiro και Haralick 1981) αναδείχθηκαν ως αποδοτικότερες για τον υπολογισμό της απόστασης μεταξύ γράφων. Παρόλα αυτά, οι παραπάνω τεχνικές δεν λάμβαναν υπόψιν τους την ιεραρχία που μπορεί να παρουσιάζεται σε κάποια δομή. Η ομοιότητα γράφου που λαμβάνει υπόψιν της την ιεραρχία των δεδομένων είναι ένα πρόβλημα με εφαρμογή σε αρκετά πεδία. Για παράδειγμα, στην οπτική αναπαράσταση σε υπολο- 119

142 5. Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση γιστή οι γράφοι shock βασίζονται σε ένα μοντέλο που εκμεταλλεύεται τις γεωγραφικές συντεταγμένες σημείων και ποσοτικοποιεί την ομοιότητα σχημάτων (Siddiqi κ.ά. 1999). Η μοριακή βιολογία (μέσω των ακολουθιών στο ρυβονουκλεϊκό οξύ (Shapiro και Zhang 1990)) και το ταίριασμα XML προτύπων (xml pattern matching) μέσα από τα twigs (Bruno κ.ά. 2002) λαμβάνουν υπόψιν την ιεραρχία των δεδομένων και συνδυάζουν μετρικές συμβολοσειρών (string metrics), με αποτέλεσμα την αποδοτική αξιολόγηση μονοπατιών-ερωτημάτων (query path) και δομικών ιδιοτήτων (structural properties). Παρόλα αυτά, οι παραπάνω προσεγγίσεις προαπαιτούν τη δυνατότητα αναγωγής των κορυφών του γράφου σε ένα προκαθορισμένο αλφάβητο. Σε πολλές περιπτώσεις, μια συνηθισμένη μαθηματική αφαίρεση που χρησιμοποιήθηκε εκτενώς είναι ο γράφος συσχέτισης (association graph) ή modular product graph (Barrow και Burstall 1976). Ένας γράφος συσχέτισης δύο γράφων είναι ένας νέος γράφος με κορυφές που παράγονται από το Καρτεσιανό γινόμενο του συνόλου κορυφών των γράφων αυτών. Στη γενική περίπτωση, ο τύπος του γράφου αυτού αγνοεί την ιεραρχία, αλλά μπορεί να εκφράσει τη σχετική συνδεσιμότητα μεταξύ των δύο αρχικών γράφων, με αποτέλεσμα να ανάγει το πρόβλημα ταιριάσματος ως πρόβλημα εύρεσης της μέγιστης κλίκας (maximum clique problem). Το πρόβλημα της μέγιστης κλίκας (μια κλίκα σε ένα γράφο είναι ένα υποσύνολο των κορυφών του γράφου, τέτοιο ώστε οποιεσδήποτε δύο κορυφές του συνόλου ενώνονται μεταξύ τους με ακμή) είναι πρόβλημα NPhard (Garey και Johnson 1979) και μπορεί να εφαρμοστεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις είτε μέσω προσέγγισης είτε με υψηλό υπολογιστικό κόστος. Η περίπτωση ενός διαλόγου βασισμένου σε επιχειρήματα εισάγει αρκετούς περιορισμούς. Οι διάλογοι επιχειρηματολογίας αυξάνονται σταδιακά και, αν και υπάρχουν περιπτώσεις που επιτρέπεται ο σχηματισμός σύνθετων δομών (π.χ. Freeman 1991, όπου τα επιχειρήματα μπορούν να υποστηρίξουν πολλές υποθέσεις/ισχυρισμούς), η πράξη δείχνει ότι η δενδρική είναι η τυπική και επικρατούσα δομή. Επιπλέον, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, τα επιχειρήματα ενώνονται μεταξύ τους εκφράζοντας συγκεκριμένα και αποκλειστικά είτε συμφωνία είτε διαφωνία. Τέλος, η απόπειρα ταιριάσματος ενός γράφου επιχειρηματολογίας σε έναν άλλο γράφο προϋποθέτει τη διατήρηση της σχετικής ιεραρχίας των επιχειρημάτων. Τα παραπάνω θέματα ελήφθησαν εκτενώς υπόψιν, ώστε να διαμορφωθεί η προτεινόμενη προσέγγιση που παρουσιάζεται στη συνέχεια Η προτεινόμενη προσέγγιση Αρχικά, ένας διάλογος επιχειρηματολογίας μοντελοποιείται ως ένας γράφος βασισμένος σε επιχειρήματα. Για το γράφο αυτό, γίνονται οι εξής παραδοχές: 120

143 5.2 Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας Ο γράφος είναι ένα συνεκτικό μη κατευθυνόμενο δέντρο, Το ζήτημα (issue) ή θέμα (topic) της συζήτησης θεωρείται η ρίζα του δέντρου, Μια εναλλακτική³ (alternative) ενώνεται με τη ρίζα του δέντρου μέσω μιας ακμής, Ένα επιχείρημα είναι ένας κόμβος⁴ που ενώνεται με ένα άλλο επιχείρημα ή εναλλακτική. Ένα επιχείρημα εκφράζει αποκλειστικά είτε συμφωνία είτε διαφωνία σε σχέση με τον κόμβο που είναι ο πατέρας του (parent node). Μια Ακολουθία Επιχειρηματολογίας (ΑΕ) (Argumentation Sequence AS) είναι ένα υποδένδρο του γράφου επιχειρηματολογίας. Προκειμένου να προσδιορίσει κάποιος μια ακολουθία ΑΕ (r, d) μια κορυφή που ονομάζεται ρίζα (root r) και το βάθος (depth d) της ακολουθίας πρέπει να δοθούν. Επιπλέον, ορίζεται ως descendants ( απόγονοι ) το σύνολο των κορυφών επιπέδου l μιας ΑΕ ως: desc(a, l) = {±a 1,..., ±a n }, όπου l = distance ( ) root(a), a i, ai A⁵. Το πρόσημο ± προστίθεται με σκοπό να εκφράσει αν ένα επιχείρημα υποστηρίζει ή αντιτάσσεται του πατρικού του κόμβου Ορισμός τιμής κόμβου Για κάθε κόμβο x που δεν είναι η ρίζα του γράφου, μια ιδιότητα που ονομάζεται τιμή V x ορίζεται, με V min V x V max, όπου V min και V max είναι οι ελάχιστες και μέγιστες τιμές που μπορεί να πάρει, αντίστοιχα. Η τιμή αυτή μπορεί να υπολογιστεί λαμβάνοντας υπόψιν ένα ή περισσότερα γνωρίσματα. Για παράδειγμα, ένα γνώρισμα μπορεί να αντιστοιχεί στην αξιολόγηση του αντικειμένου (υποθέτουμε ότι οι χρήστες αξιολογούν τα επιχειρήματα), στην πραγματογνωμοσύνη του συγγραφέα του ή σε οποιοδήποτε άλλο βαθμωτό γνώρισμα μπορεί να εισάγει ένα σύστημα. Η επιλογή του κατάλληλου γνωρίσματος αποτελεί ένα κρίσιμο βήμα. Στην πιο απλή περίπτωση, που κανένα συγκεκριμένο γνώρισμα δεν επιλέγεται, η τιμή κάθε κόμβου ορίζεται ως 1 ή -1, ανάλογα με το αν ο κόμβος υποστηρίζει ή αντιτάσσεται αντίστοιχα του πατρικού του κόμβου. ³Οι εναλλακτικές αντιστοιχούν στις πιθανές λύσεις του εξεταζόμενος ζητήματος. ⁴Στο κεφάλαιο αυτό, οι όροι κόμβος και κορυφή αντιμετωπίζονται ως ισοδύναμες έννοιες. ⁵Στη θεωρία γράφων, η απόσταση distance(x, y) μεταξύ δύο κορυφών x, y ορίζεται ως το πλήθος των ακμών του συντομότερου μονοπατιού που ενώνει τις κορυφές (Bollobás 1998). 121

144 5. Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση Ομοιότητα κόμβου για βαθμό 0 Στο υπάρχον πλαίσιο εξέτασης, προκειμένου να υπολογιστεί η ομοιότητα μεταξύ των κορυφών, η έννοια του βαθμού εισάγεται. Ο βαθμός (degree) είναι ένας φυσικός αριθμός που προσδιορίζει την έκταση (scope) του ταιριάσματος μεταξύ δύο ΑΕ. Η περίπτωση του βαθμού τιμής 0 αναφέρεται στην περίπτωση όπου το ενδιαφέρον επικεντρώνεται αποκλειστικά στους δύο κόμβους, χωρίς να δίνεται σημασία για τους απογόνους αυτών. Στη γενική περίπτωση, η ομοιότητα για βάθος βαθμού i αναφέρεται στο ταίριασμα των ριζών και κάθε απόγονου των δύο ΑΕ μέχρι το επίπεδο i (i d, όπου d είναι το βάθος της ΑΕ), τέτοιο ώστε να μεγιστοποιεί το συνολικό αποτέλεσμα ομοιότητας. Η συνάρτηση ομοιότητας κόμβων μεταξύ των επιχειρημάτων x και y για βαθμό 0, Sim 0 (x, y) ορίζεται ως το συμπλήρωμα της κανονικοποιημένης στην κλίμακα μεταξύ 0 και 1 Ευκλείδειας διαφοράς, ως εξής: Sim 0 (x, y) = 1 Vx Vy V max V min Ομοιότητα συνόλων κορυφών Η ομοιότητα συνόλων κορυφών είναι ένα μέγεθος που επιτρέπει την ποσοτικοποίηση της ομοιότητας, όταν επιχειρείται το ταίριασμα ενός συνόλου κορυφών απέναντι σε ένα άλλο. Υποθέτοντας δύο σύνολα κορυφών S 1 και S 2, μια συνάρτηση βάρους ορίζεται ως: W : (a, b) S 1 S 2 [0, 1], όπου W (a, b) = Sim 0 (a, b). Η ομοιότητα μεταξύ δύο συνόλων κορυφών S 1 και S 2 ορίζεται μέσω μιας συνάρτησης προβολής f : S 1 S 2 ( S 1 S 2 ), τέτοια ώστε η τιμή της συνάρτησης similarity(s 1, S 2 ) = να μεγιστοποιείται. a S 1 W (a,f(a)) S Υπολογισμός ομοιότητας Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Η διαδικασία υπολογισμού της ομοιότητας μεταξύ δύο ΑΕ περιλαμβάνει το ταίριασμα των κορυφών της μίας ΑΕ στην άλλη διατηρώντας το αντίστοιχο επίπεδό τους, ενώ ταυτόχρονα υπολογίζεται η ομοιότητα συνόλων για τους απογόνους τους σε όλα τα επίπεδα. Το ταίριασμα γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε το συνολικό μέγεθος της ομοιότητας να μεγιστοποιείται. Ο υπολογισμός είναι επαναληπτικός, εφόσον το ταίριασμα μιας ΑΕ σε μια άλλη για βαθμό d μπορεί (αλλά δεν απαιτεί) να περιλάβει το ίδιο ταίριασμα των ίδιων ακολουθιών για βαθμό d 1. Ένα άλλο θέμα που πρέπει να ληφθεί υπόψιν είναι το γεγονός ότι το πρόβλημα του ταιριάσματος 122

145 5.2 Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας ακολουθιών δεν μπορεί να λυθεί μέσω του υπολογισμού της ομοιότητας συνόλων. Αυτό οφείλεται στο φαινόμενο του ισομορφισμού δέντρων (tree isomorphism): είναι δυνατό ένα ταίριασμα απογόνων βαθμού i, αλλά αυτό το ταίριασμα προϋποθέτει αυτοί οι απόγονοι να μοιράζονται τους ίδιους αντίστοιχους προγόνους. Ένα παράδειγμα που δείχνει για ποιο λόγο η ομοιότητα συνόλων δεν αρκεί για να αντιμετωπίσει το φαινόμενο του ισομορφισμού δέντρων φαίνεται στο Σχήμα 5.1. Σχήμα 5.1: Υποθέτοντας ότι οι αντίστοιχοι κόμβοι έχουν ίδιες τιμές, οι Ακολουθίες Επιχειρηματολογίας A, B και C ταιριάζουν απόλυτα για κάθε επίπεδο, αλλά είναι ισομορφικές για το επίπεδο 2. Οι διακεκομμένες γραμμές απεικονίζουν διαφωνία, ενώ οι συμπαγείς γραμμές εκφράζουν συμφωνία. Στην προτεινόμενη προσέγγιση, ο υπολογισμός της ομοιότητας της ακολουθίας μεταξύ δύο ΑΕ A και B επιτυγχάνεται σε 3 βήματα: Βήμα 1: Κατασκευή του δέντρου συσχέτισης με βάση τους απογόνους των ΑΕ Ακολουθώντας την έννοια του γράφου συσχέτισης, ορίζουμε το δέντρο συσχέτισης (modular product tree) ως εξής: Το σύνολο των κορυφών (u, v) κατασκευάζεται από το Καρτεσιανό γινόμενο του συνόλου των απογόνων για το ίδιο επίπεδο. Έτσι, το δέντρο συσχέτισης έχει το ίδιο βάθος με το βάθος των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας που το παρήγαγαν. Κάθε δύο κορυφές (u, v) (u, v ) ενώνονται, αν και μόνο αν: Η κορυφή u ενώνεται με την u και η κορυφή v ενώνεται με την κορυφή v (περίπτωση 1) Οι κορυφές u,v,u,v είναι του ίδιου επιπέδου και u u, v v (περίπτωση 2) 123

146 5. Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση Η περίπτωση 1 αναφέρεται στην περίπτωση ακμών από διαφορετικά επίπεδα (διατηρεί την αντίστοιχη σχέση πατέρας-παιδί), ενώ η περίπτωση 2 αναφέρεται σε σχέσεις όπου τα ζευγάρια των κορυφών δεν περιέχουν κοινές κορυφές και επομένως μπορούν να ταιριαστούν, αφού ανήκουν και στο ίδιο επίπεδο. Επιπλέον, κάθε κορυφή (u, v) του δέντρου συσχέτισης αντιστοιχεί σε ένα βάρος που μπορεί να υπολογισθεί από τη συνάρτηση ομοιότητας τιμής για τις κορυφές u και v (βλ. ενότητα 5.2.5). Βήμα 2: Επεξεργασία και κλάδεμα του δέντρου συσχέτισης Το ταίριασμα των κορυφών για ένα συγκεκριμένο επίπεδο μπορεί να περιγραφεί ως η επιλογή μιας κλίκας για το συγκεκριμένο επίπεδο. Σε ένα δέντρο συσχέτισης, οι κλίκες παρουσιάζουν τις παρακάτω ιδιότητες: Μια κλίκα δεν μπορεί να έχει κορυφές που έχουν διαφορά επιπέδου μεταξύ τους 2. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει ακμή που να ενώνει οποιεσδήποτε δύο κορυφές με απόσταση επιπέδου 2, αφού αυτό θα σήμαινε τη γειτνίαση των δύο κορυφών προέλευσης. Εξ ορισμού, οι ακμές σε ένα δέντρο συσχέτισης ενώνουν κορυφές του ίδιου επιπέδου ή γειτονικές κορυφές, δηλαδή κορυφές με απόσταση επιπέδου το πολύ 1. Μια κλίκα επιπέδου i (δηλαδή ένα ταίριασμα κορυφών για τους απογόνους επιπέδου i, i > 1) δεν μπορεί να περιέχει πάνω από μία κορυφή επιπέδου i 1. Αν η κλίκα περιείχε περισσότερες από μια κορυφές επιπέδου i 1, αυτό θα σήμαινε ότι όλες οι κορυφές της κλίκας έχουν παραπάνω από ένα πατέρα, πράγμα που δεν επιτρέπεται εξ ορισμού. Μια κλίκα που δεν περιέχει μια κορυφή επιπέδου i 1 αγνοείται, γιατί αυτή η κλίκα αναφέρεται σε ταίριασμα όπου δε διατηρείται η συνεκτικότητα των προγόνων της. Υποθέτοντας n ai = desc(a, i), n bi = desc(b, i), η κλίκα μέγιστου πλήθους (maximal clique, δηλαδή μια κλίκα που δεν μπορεί να μεγαλώσει) και η κλίκα μέγιστου βάρους (maximum weight, δηλαδή μια κλίκα με μέγιστο άθροισμα βαρών) είναι μεγέθους min{n ai, n bi }+1. Η τιμή 1 προστίθεται, εφόσον η κλίκα περιέχει ακριβώς μία ακόμα κορυφή επιπέδου i 1. Ο μέγιστος αριθμός κλικών που μπορούν να βρεθούν είναι όπου n ai n bi. n ai! (n ai n bi )!, Το βάρος κάθε κλίκας επιπέδου i κανονικοποιείται στην κλίμακα του 1 και υπολογίζεται με τον ίδιο τρόπο που υπολογίζεται η ομοιότητα συνόλων κορυφής (βλ. ενότητα 5.2.6). 124

147 5.2 Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας Αν η κλίκα περιέχει μια κορυφή επιπέδου i 1, το βάρος της κορυφής αυτής αγνοείται (έχει ήδη υπολογιστεί για το επίπεδο i 1). Το κλάδεμα (pruning) του δέντρου συσχέτισης είναι μια διαδικασία αφαίρεσης κορυφών με χαμηλή τιμή ομοιότητας. Μετά τη διαδικασία κλαδέματος, οι κλίκες που υπάρχουν στο δέντρο συσχέτισης ικανοποιούν ένα συγκεκριμένο (οριζόμενο από το χρήστη) κατώφλι (threshold). Η τιμή κατωφλιού μπορεί να είναι οποιαδήποτε τιμή από το 0 έως το 1. Θέτοντας τιμή 0 ως κατώφλι σημαίνει ότι καμία κορυφή δεν θα κλαδευτεί, ενώ θέτοντας τιμή κατωφλιού 1 θα αφήσει κλίκες που αντιστοιχούν σε απόλυτο και τέλειο ταίριασμα μεταξύ των ΑΕ υπό εξέταση. Είναι γνωστό ότι το πρόβλημα της εύρεσης κλίκας μέγιστου βάρους είναι NP-hard (Garey και Johnson 1979). Παρόλα αυτά, στην υπό εξέταση περίπτωση, οι κλίκες παρουσιάζουν συγκεκριμένες ιδιότητες τέτοιες, ώστε η πολυπλοκότητα του προβλήματος μπορεί να μειωθεί, ώστε να επιλύεται σε πολυωνυμικό χρόνο. Πιο συγκεκριμένα, για ένα συγκεκριμένο επίπεδο i, κάθε κλίκα μπορεί να αναπαρασταθεί ως το ταίριασμα μέγιστου βάρους σε διμερή γράφο (maximum weight bipartite matching). Υποθέτοντας n ai = desc(a, i) και n bi = desc(b, i), κατασκευάζεται ένας διμερής γράφος G i (A i, B i, E i ) όπου τα A i and B i είναι τα σύνολα των κορυφών (τα A i και B i είναι οι απόγονοι των ΑΕ A και B για το επίπεδο i, αντίστοιχα). Το σύνολο E i είναι το σύνολο των ακμών για το γράφο και ενώνει κάθε κορυφή του A i με κάθε κορυφή του B i. Το βάρος κάθε ακμής είναι η τιμή ομοιότητας μεταξύ των δύο κορυφών. Ο διμερής αυτός γράφος είναι πλήρης (κάθε κορυφή του A i ενώνεται με κάθε κορυφή του B i, εφόσον είναι πάντα δυνατός ο υπολογισμός της τιμής ομοιότητας για κάθε ζευγάρι κορυφών). Μέσω αυτής της αναγωγής, το πρόβλημα της εύρεσης της κλίκας μέγιστου βάρους μπορεί να αναπαρασταθεί ως ταίριασμα μέγιστου βάρους σε διμερή γράφο (maximum weight bipartite matching)⁶. Για να λυθεί το πρόβλημα, ο αλγόριθμος των Hopcro και Karp (1973) μπορεί να χρησιμοποιηθεί, ο οποίος τρέχει σε O( nw ) = O(n 5/2 ), όπου n είναι το πλήθος των κορυφών και W είναι το συνολικό πλήθος των ακμών του γράφου G (για πλήρεις γράφους ισχύει ότι W = n 2 ). Βήμα 3: Κατασκευή κατευθυνόμενου γράφου Μετά την εκτέλεση του βήματος 2, το δέντρο συσχέτισης έχει κλαδευτεί και το βάρος κάθε κλίκας έχει υπολογιστεί. Το βήμα αυτό περιλαμβάνει τον υπολογισμό του συνδυασμού των κλικών διακριτών επιπέδων που παράγει τη μέγιστη συνολική τιμή ομοιότητας, διατηρώντας πα- ⁶Ένα ταίριασμα σε ένα διμερή γράφο G(V, E) είναι μια επιλογή M E, ώστε κάθε ζευγάρι ακμών του συνόλου M δεν έχει κοινή κορυφή. 125

148 5. Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση ράλληλα τη γειτνίαση των κορυφών. Προκειμένου να επιτευχθεί το παραπάνω, ένας μετασχηματισμός του δέντρου συσχέτισης σε ένα κατευθυνόμενο γράφο με βάρη (directed weighted graph) λαμβάνει μέρος. Αυτό γίνεται με βάση τους παρακάτω κανόνες: Στο σύνολο των κορυφών του νέου κατευθυνόμενου γράφου περιλαμβάνεται η ρίζα του δέντρου συσχέτισης (δηλαδή η αρχική κλίκα μεγέθους 1). Η κορυφή αυτή είναι επίσης η κορυφή του νέου κατευθυνόμενου γράφου. Κάθε κλίκα του κλαδεμένου δέντρου συσχέτισης είναι μια νέα κορυφή. Μια κατευθυνόμενη ακμή ενώνει δύο κορυφές (ξεκινώντας από την κορυφή με το χαμηλότερο επίπεδο και καταλήγοντας στην κορυφή με το μεγαλύτερο επίπεδο), αν και μόνο αν οι κορυφές ανήκουν σε διαφορετικά επίπεδα στο δέντρο συσχέτισης και μοιράζονται μια κοινή κορυφή. Η τιμή της ακμής είναι το αρνητικό του βάρους της κορυφήςπροορισμού. Είναι προφανές ότι ο νέος γράφος έχει το ίδιο βάθος με το δέντρο συσχέτισης που το παρήγαγε και περιέχει ακμές με κατεύθυνση από πάνω προς τα κάτω με αρνητικές τιμές. Επιπλέον, ο γράφος αυτός δεν περιέχει κύκλους, εφόσον η κατεύθυνση είναι πάντα από πάνω προς τα κάτω και δεν υπάρχει μονοπάτι που να περιέχει επαναλαμβανόμενες κορυφές. Ο μετασχηματισμός αυτός επιτρέπει την αναγωγή του προβλήματος της επιλογής του καλύτερου συνδυασμού κλικών μέσω της εφαρμογής του αλγόριθμου των Bellman-Ford (Ford και Fulkerson 1962) για την εύρεση του συντομότερου μονοπατιού. Η μόνη διαφορά είναι ότι σε αντίθεση με την παραδοσιακή μέθοδο, όπου στην αρχή κάθε κορυφή φέρει τιμή 0, η αρχική κορυφή-ρίζα έχει ήδη την αρνητική τιμή της ομοιότητας μεταξύ των ριζών των ακολουθιών. d επαναλήψεις επιτρέπουν τη διάδοση του κόστους κάθε μονοπατιού (έτσι η χρονική πολυπλοκότητας είναι O(d E ), όπου d είναι το βάθος του κατευθυνόμενου γράφου και E είναι το πλήθος των ακμών). Ο καλύτερος συνδυασμός προκύπτει από το μονοπάτι με μικρότερο κόστος στον κατευθυνόμενο γράφο Ομοιότητα και ισοδυναμία μεταξύ Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Η ομοιότητα μεταξύ δύο ΑΕ A και B ως προς ένα επίπεδο d είναι το μέσο, κανονικοποιημένο, σε απόλυτο μέγεθος, βάρος του συντομότερου μονοπατιού του τελικού κατευθυνόμενου γράφου: 126

149 5.2 Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας Similarity(A, B) d = d i=1 weight(e i) +sim(root(a),root(b)) d+1, όπου η ακμή e i είναι η i-οστή ακμή του συντομότερου μονοπατιού του κατευθυνόμενου γράφου με βάθος d και d είναι ο επιθυμητός βαθμός της ομοιότητας των υπό εξέταση ΑΕ. Δύο Ακολουθίες Επιχειρηματολογίας A και B ορίζονται ως ισοδύναμες ως προς βαθμό d (σημειώνεται ως A d B), αν και μόνο αν η ρίζα και κάθε ακμή ενός τουλάχιστον μονοπατιού με απόσταση d του κατευθυνόμενου γράφου τους έχουν απόλυτη τιμή μεγαλύτερη από ένα κατώφλι Παράδειγμα Έστω οι ΑΕ A και B που φαίνονται στο Σχήμα 5.2 (οι διακεκομμένες γραμμές απεικονίζουν διαφωνία, ενώ οι συμπαγείς γραμμές εκφράζουν συμφωνία). Οι τιμές για κάθε κόμβο δίνονται στο σχήμα και υποθέτουμε V min = 0 και V max = 1. Για να επιδειχθεί το μοντέλο, θα γίνει σύγκριση μεταξύ των ΑΕ A και B. Σχήμα 5.2: Δύο Ακολουθίες Επιχειρηματολογίας με σημειωμένες τις τιμές κόμβων τους. Στο Σχήμα 5.3 φαίνεται το δέντρο συσχέτισης των δύο ΑΕ. Το σχήμα δείχνει ότι προκειμένου να επιτευχθεί ταίριασμα για τους απογόνους επιπέδου 2, οι κορυφές A 3 και B 3 πρέπει να ταιριαστούν (αν και Sim 0 (A 3, B 3 ) = 0.2, βλ. Σχήμα 5.3). Για αυτό το παράδειγμα, τίθεται ότι η τιμή κατωφλίου (threshold) είναι 0. Έτσι, το κλάδεμα του δέντρου μπορεί να παραλειφθεί. Το επόμενο βήμα περιλαμβάνει τον υπολογισμό του βάρους κάθε κλίκας (μέγιστου μεγέθους) για κάθε επίπεδο (βλ. Πίνακα 5.1 και παρατηρήστε ότι το βάρος κάθε κλίκας δεν λαμβάνει υπόψιν το βάρος της κορυφής-ρίζας). Ο Πίνακας 5.1 δείχνει τις κλίκες που βρέθηκαν και το Σχήμα 5.4 δείχνει τον κατευθυνόμενο γράφο που παράγεται από τις δύο ΑΕ. Τελικά, αφού εκτελεστεί ο αλγόριθμος συντομότερου μονοπατιού, η μεγαλύτερη ομοιότητα επιτυγχάνεται από τις κλίκες 127

150 5. Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση C4 και C8, ή αλλιώς από τα ζευγάρια των κορυφών {A 1, B 1 }, {A 3, B 3 }, {A 2, B 2 }, {A 6, B 5 } και {A 5, B 6 }. Έτσι, η συνολική ομοιότητα είναι: Similarity(A, B) 2 = weight(c4) + weight(c8) +sim(a 1,B 1 ) 3 = = 0.72 Σχήμα 5.3: Το δέντρο συσχέτισης των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας του Σχήματος 5.2. Σχήμα 5.4: Κατευθυνόμενος γράφος των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας του Σχήματος 5.2. Το συντομότερο μονοπάτι υποδεικνύεται από τα βέλη με έντονη γραφή. 128

151 5.2 Προτεινόμενο μοντέλο αναπαράστασης επιχειρηματολογίας Πίνακας 5.1: Οι κλίκες των Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας A και B του Σχήματος 5.2. Όνομα κλίκας Κορυφές Βάρος C1 {A 1 B 1, A 3 B 2, A 2 B 4 } 0.23 C2 {A 1 B 1, A 3 B 2, A 2 B 3 } 0.48 C3 {A 1 B 1, A 2 B 4, A 3 B 3 } 0.13 C4 {A 1 B 1, A 3 B 3, A 2 B 2 } 0.28 C5 {A 1 B 1, A 2 B 2, A 3 B 4 } 0.53 C6 {A 1 B 1, A 3 B 4, A 2 B 3 } 0.63 C7 {A 3 B 3, A 5 B 5, A 6 B 6 } 0.88 C8 {A 3 B 3, A 6 B 5, A 5 B 6 } 0.93 Στην υπό εξέταση περίπτωση, κάθε τιμή κατωφλιού μεγαλύτερη από 0.28 θα είχε σαν αποτέλεσμα τις ΑΕ A και B να μην είναι ισοδύναμες για τιμή επιπέδου 2. Παρόλα αυτά, οι υπολογισμοί που προηγήθηκαν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη σύγκριση κάθε απογόνου της ακολουθίας A με κάθε αντίστοιχο απόγονο της ακολουθίας B⁷. Πράγματι, παρατηρείται ότι οι νέες ακολουθίες με ρίζες τις κορυφές A 3 και B 3 έχουν υψηλή ομοιότητα, γιατί το καλύτερο ταίριασμα επιτυγχάνεται για τα ζεύγη (A 3, B 3 ) (οι ρίζες έχουν χάσει το πρόσημό τους ± και έχουν ομοιότητα 0.9) και C8 ( (A 6, B 5 ) και (A 5, B 6 ) ) με συνολική τιμή ομοιότητας Αυτό δείχνει ότι, αν τεθεί τιμή κατωφλίου μηδέν, το προτεινόμενο μοντέλο μπορεί να αποκαλύψει ομοιότητες για υπο-ακολουθίες των αρχικών ακολουθιών Εκμετάλλευση Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Περίπτωση 1: Εύρεση συγκεκριμένων Ακολουθιών Επιχειρηματολογίας Σε αυτή την περίπτωση, η υπόθεση είναι πως ένας χρήστης επιθυμεί να ψάξει σε έναν ή περισσότερους διαλόγους για επιχειρήματα συνδεδεμένα με κάποια σημασιολογία. Αυτό περιλαμβάνει περιπτώσεις όπου ένα σύνολο επιχειρημάτων ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας μια δομή με υψηλότερο νόημα όπως ηττημένο επιχείρημα, επαρκώς υποστηριγμένο επιχείρημα, επιτιθέμενο επιχείρημα ή ασθενώς υποστηριγμένο επιχείρημα. Έτσι, μια δομή με υψηλότερο νόημα αναφέρεται σε μια συνάθροιση επιχειρημάτων που ενώνεται με τέτοιο τρόπο που η αντίστοιχη Ακολουθία Επιχειρηματολογίας έχει σημασία, εξετάζοντάς την με θεώρηση ανάλυσης ⁷Στην πραγματικότητα, μία ακόμα σύγκριση πρέπει να γίνει για το επίπεδο 0, επειδή οι ρίζες μιας ακολουθίας χάνουν το πρόσημό τους ±. 129

152 5. Αναπαράσταση επιχειρηματολογίας και κοινωνική δικτύωση επιχειρηματολογίας. Τέτοιες δομές μπορούν να βοηθήσουν το χρήστη να αναλύσει το αποτέλεσμα μιας συζήτησης με τρόπο βολικό, ώστε τελικά να μπορεί να αναγνωρίσει συμπεριφορές που εκφράζουν συναίνεση, διαφωνία ή ανασκευή. Ας εξετάσουμε το Σχήμα 5.1 ξανά. Αν και οι ΑΕ A, B και C μοιράζονται κοινά γνωρίσματα (ίδιο βάθος και πλήθος επιχειρημάτων), είναι αδύνατο να αναγνωριστούν ομοιότητες, αν οι ακολουθίες εξεταστούν νοηματικά. Πιο συγκεκριμένα, το επιχείρημα A 1 μπορεί να χαρακτηριστεί ως υπό επίθεση ή ακόμα και σαν ηττημένο επιχείρημα ανάλογα με την αξιολόγηση που έχουν δεχτεί τα συνδεδεμένα με αυτό επιχειρήματα-κόμβοι. Αντίθετα, το επιχείρημα B 1 μπορεί να ερμηνευθεί ως υποστηριγμένο επιχείρημα ή ακόμα και σαν επικρατούσα θέση (και πάλι ανάλογα με την αξιολόγηση των σχετικών κόμβων). Τέλος, το επιχείρημα C 1 δεν μπορεί να καταταχθεί σε κανένα από τους παραπάνω τύπους επιχειρημάτων: είναι πιο πιθανό να αναγνωριστεί ως ένα αμφισβητούμενο ή ασθενώς υποστηριγμένο επιχείρημα. Σχήμα 5.5: Το δέντρο συσχέτισης των ΑΕ A και B (αριστερά), A και C (κέντρο) και B και C (δεξιά) του Σχήματος 5.1. Οι γκρι κορυφές αντιστοιχούν στις κλίκες και τα ταιριάσματα που τελικά επιλέχθηκαν. Προκειμένου να αποκαλυφθούν ορισμένες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις, υπολογίζεται η τιμή ομοιότητας ανάμεσα στις ΑΕ A, B και C και εξετάζεται κατά πόσο είναι ισοδύναμες για βαθμό 2. Το Σχήμα 5.5 δείχνει τα τρία δέντρα συσχέτισης αφού έχουν επεξεργαστεί και κλαδευτεί. Το κλάδεμα είχε σαν αποτέλεσμα την αφαίρεση των κορυφών A 2 B 3 και A 3 B 2, A 2 C 3 και A 3 C 2, B 2 C 3 και B 3 C 2, εφόσον οι κορυφές έχουν αντίθετα πρόσημα και έχουν χαμηλή τιμή ομοιότητας. Επιπλέον, αξίζει να παρατηρηθεί ότι το κλάδεμα έχει προκαλέσει χαμηλή συνεκτικότητα στο δέντρο συσχέτισης (πιο συγκεκριμένα για τις κορυφές ανάμεσα στο επίπεδο 1 και 2). Πράγματι, παρατηρείται ότι το δέντρο συσχέτισης των ΑΕ A και B δεν είναι συνεκτικό, ή αλλιώς ότι δεν υπάρχει τρόπος να ταιριάξουν οι κορυφές A 4 και A 5 με τις κορυφές B 4 και B 5, αφού το ταίριασμα μεταξύ αυτών των κορυφών θα απαιτούσε το ταίριασμα των προγόνων τους με χαμηλή τιμή ομοιότητας, οι οποίοι όμως αφαιρέθηκαν σε προηγούμενο βήμα. Αντίστοιχα, το 130