Περιεχόμενα Σ ΕΛΙΔΑ 1

Transcript

1 Σ ΕΛΙΔΑ 1 Ο,τι αναπτύσσεται σε αυτό το κεφάλαιο αντιστοιχεί από πλευράς ύλης στο κεφάλαιο 4 καθώς και στην παρουσίαση του νόμου του Say, του διδακτικού εγχειριδίου του μαθήματος (Rima, Ιστορία της Οικονομικής Ανάλυσης). Περιεχόμενα 1 Η κοινωνική φιλοσοφία του Smith A) Βασικά θεωρητικά ζητήματα της εποχής του Adam Smith Β) Το φυσικό δίκαιο και η οικονομία ως ένα φυσικό-μηχανικό σύστημα Γ) Οι δυνάμεις του οικονομικού συστήματος Δ) Η μέθοδος εξήγησης των οικονομικών φαινομένων Ε) Οι δύο σημασίες του όρου «φυσικός». Το αόρατο χέρι και η νομοτέλεια ΣΤ) Η σημασία του Adam Smith για τη θεμελίωση της Πολιτικής Οικονομίας Ο καταμερισμός εργασίας Καταμερισμός εργασίας και παραγωγικότητα Τεχνικός και κοινωνικός καταμερισμός εργασίας Καταμερισμός εργασίας και αρμονία συμφερόντων Η σημασία της εκκίνησης από τον καταμερισμό εργασίας Το χρήμα Η θεωρία της αξίας Το αντικείμενο και η μέθοδος έρευνας Το αμετάβλητο μέτρο της αξίας Η αιτία των ποσοτικών αλλαγών στην αξία. Η αξία ως δαπανώμενη εργασία Αντίφαση μεταξύ των δύο ορισμών της αξίας Έξοδος από την αντίφαση. Κόστη παραγωγής Η θεωρία της διανομής Η θεωρία της διανομής ως θεμέλιο μίας θεωρίας της αξίας Παραγωγική Εργασία και Συσσώρευση Παραγωγική και μη-παραγωγική εργασία Συσσώρευση Ο Νόμος του Say... 29

2 Σ ΕΛΙΔΑ 2 1 Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ SMITH A) Βασικά θεωρητικά ζητήματα της εποχής του Adam Smith Η θεωρία της παγκόσμιας βαρύτητας του Νεύτωνα συνέβαλε στην διάδοση της ιδέας ενός ρυθμισμένου και ορθολογικού σύμπαντος και άσκησε μεγάλη επιρροή στην Διαφωτιστική σκέψη. Σύμφωνα με την ιδέα αυτή, τα φυσικά φαινόμενα ανάγονται σε κινήσεις των ατόμων, οι οποίες ρυθμίζονται από νόμους που είναι εγγενείς στην κατάσταση της φύσης. Ο Θεός δημιούργησε το σύμπαν μαζί με τους νόμους που το ρυθμίζουν και μετά παραμέρισε. Δεν χρειάζεται η συνεχής παρέμβαση του για να παραμείνει ο κόσμος ενωμένος καθ' ότι είναι απόλυτα αυτορυθμιζόμενος. Επιπλέον, καθώς η φυσική τάξη είναι ορθολογική, μπορεί να κατανοηθεί από τον ανθρώπινο νου. Αυτό ήταν το ακραίο αποτέλεσμα μιας φιλοσοφικής αντίληψης που είχε ήδη αναπτυχθεί από τον Καρτέσιο: η ορθολογική κατανόηση είναι εφικτή, ενώ όσο πιο αφηρημένη (abstract) είναι τόσο πιο ακριβής θα αποδειχθεί. Τα μαθηματικά είναι το πιο ισχυρό και αποτελεσματικό της όργανο, πιο ισχυρό και από την ίδια την παρατήρηση. Η αντίληψη αυτή, την οποία τα πανεπιστήμια της Σκωτίας βοήθησαν να εξαπλωθεί σε όλη την Μεγάλη Βρετανία, ξεπέρασε τα σύνορα των φυσικών επιστημών και γνώρισε μεγάλη επιτυχία ακόμη και στην ηθική φιλοσοφία, όπου η επιρροή της συνυφάνθηκε με εκείνη της φιλοσοφίας του φυσικού δικαίου. Η ιδέα μιας «φυσικής τάξης» έπαιξε θεμελιώδη ρόλο στην γένεση της κλασικής πολιτικής οικονομίας, ενώ απέκτησε ισχύ η πεποίθηση ότι οι ανθρώπινες σχέσεις ρυθμίζονται από αντικειμενικούς μηχανικούς νόμους στους οποίους το θετικό δίκαιο, που διατυπώθηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο, δεν θα έπρεπε να παρεμβαίνει. Παρ' όλ' αυτά, η επιρροή που άσκησαν τον 18ο αιώνα οι φυσικές επιστήμες στις κοινωνικές επιστήμες, δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο στο μεγάλο κύρος που είχαν αποκτήσει οι πρώτες. Στην πραγματικότητα, μπορεί να εξηγηθεί καλύτερα από μια θεωρητική ανάγκη που αναδύθηκε στα πλαίσια της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης εκείνης της περιόδου. Το κεντρικό πρόβλημα της ευρωπαϊκής πολιτικής φιλοσοφίας στην περίοδο που μεσολάβησε από την αρχή της Αναγέννησης μέχρι την Γαλλική Επανάσταση ήταν η ερμηνεία της κοινωνικής ζωής χωρίς την ανάγκη προσφυγής σε μεταφυσικές παραδοχές όπως έκανε η χριστιανική φιλοσοφία. Στον Μεσαίωνα, η κοινωνική συναίνεση διατηρούνταν από δύο θεμελιώδεις αρχές: την εξουσία (authority) και την πίστη, ενώ και οι δύο ήταν νομιμοποιημένες από την υπόθεση της ύπαρξης του Θεού. Το πρόβλημα της σύγχρονης κοινωνικής σκέψης ήταν το εξής: πώς είναι δυνατή η κοινωνική ζωή αν αυτές οι δύο αρχές και η μεταφυσική τους αιτιολόγηση παραμεριστούν; Μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα αυτό δόθηκε από τους Μακιαβέλι και Hobbes: ο φυσικός εγωισμός του ανθρώπου καθιστά αδύνατη την ελεύθερη κοινωνική ζωή και απαραίτητο το απολυταρχικό κράτος. Η αρχή της εξουσίας βασίζεται στο μονοπώλιο της ισχύος και δεν απαιτείται να είναι νομιμοποιημένη. Βασίζεται στην βία και εξασφαλίζει την υποταγή μόνο χάρη στην δύναμη της. Οι πολίτες, τηρώντας ένα στοιχειώδες «κοινωνικό συμβόλαιο» της υποταγής και οδηγημένοι από το ένστικτο της επιβίωσης και την επιθυμία για ασφάλεια, δεν μπορούν παρά να υπακούσουν. Η πολιτική κοινωνία πηγάζει από τις επαναλαμβανόμενες πράξεις υποταγής. Η εναλλακτική κατάσταση θα ήταν η κοινωνική αποσύνθεση και ο νόμος της ζούγκλας. Έτσι, η ισχύς βρίσκει το θεμέλιο της στο κράτος και το κράτος καθιστά εφικτή την αρμονική κοινωνική ζωή Οι αναδυόμενες κοινωνικές τάξεις που είχαν δημιουργηθεί από την καπιταλιστική ανάπτυξη και τις οποίες τα απολυταρχικά κράτη είχαν αποκλείσει από την κυβέρνηση, προσπαθούσαν να αποκτήσουν αυτά που θεωρούσαν δικαιώματα τους, αν είναι αλήθεια ότι το χρήμα είναι δύναμη τουλάχιστον τη συμμετοχή τους στα προβλήματα διακυβέρνησης. Από την μια, επομένως υπήρχε η ανάγκη για μία πολιτική φιλοσοφία η οποία θα μπορούσε να

3 Σ ΕΛΙΔΑ 3 δικαιολογήσει την κοινωνία ανεξάρτητα από το κράτος, επομένως ότι είναι δυνατόν μία ελεύθερη κοινωνική ζωή ακόμη και με την παρουσία εγωιστικών ατόμων ενάντια στα συμπεράσματα του Hobbes τα οποία δικαιολογούσαν την παρουσία του κράτους Η φιλοσοφία του «φυσικού δικαίου» ήταν μία τέτοια προσπάθεια. Η «φυσική τάξη» προϋπέθετε την ελεύθερη έκφραση της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Η «θετική τάξη» που βασιζόταν στους νόμους και τις συμβάσεις δημιουργεί το κράτος αλλά νομιμοποιείται μόνο εφόσον δεν έρχεται σε αντίθεση με τη φυσική τάξη. Ωστόσο αυτή η γραμμή έχει δυσκολίες εφόσον δημιουργεί προβλήματα σε σχέση με τη δικαιολόγηση της ανισότητας στην κατανομή του πλούτου και ριζοσπαστικά αιτήματα στη βάση της φυσικής ισότητας των ανθρώπων. Μία άλλη προσπάθεια έκαναν οι Άγγλοι και Σκωτσέζοι φιλόσοφοι της «ηθικής αίσθησης». Η προσέγγισή τους βασιζόταν στην υπόθεση μίας «αγαθής προαίρεσης» έμφυτης ή «ηθικού συναισθήματος» (moral sentiment) έμφυτου στους ανθρώπους. Όταν τα άτομα δεν είναι εγωιστικά τότε δεν απαιτείται κράτος ή Θεός ώστε τα άτομα να συγκροτήσουν μία κοινωνία. Ωστόσο η βασική υπόθεση, το ηθικό συναίσθημα αντίκειται στη κοινή λογική και αποτελεί σχετικά αυθαίρετη μεταφυσική παραδοχή. O Smith κινήθηκε σε αυτή τη δεύτερη κατεύθυνση διατηρώντας όμως βασικά στοιχεία της προβληματικής του «φυσικού δικαίου». τελικά στον Πλούτο των Εθνών επέτυχε μία μορφή υπέρβασης και σύνθεσης των δύο παραδόσεων (του φυσικού δικαίου και της Σκωτικής παράδοσης). Ο Adam Smith μέσω της έννοιας του αόρατου χεριού έδειξε ότι δεν απαιτούνταν ούτε Θεός ούτε κράτος ούτε «ηθικό συναίσθημα» ώστε να συγκροτηθεί και να λειτουργήσει η κοινωνία: τα άτομα υπηρετούν το συλλογικό συμφέρον ακριβώς επειδή καθοδηγούνται από το ατομικό συμφέρον, με άλλα λόγια υπάρχει αρμονία μεταξύ της δράσης των ελευθέρων, εγωιστικών ατόμων και του κοινωνικού συμφέροντος Β) Το φυσικό δίκαιο και η οικονομία ως ένα φυσικό-μηχανικό σύστημα Το οικονομικό σύστημα του Smith, όπως και αυτό των Φυσιοκρατών, συνδεόταν στενά με τη θεωρία του φυσικού δικαίου. Είναι, όμως, αξιοσημείωτο ότι οι απόψεις του Smith για το φυσικό δίκαιο αποκλίνουν σημαντικά από αυτές των Φυσιοκρατών. Η ιδέα του φυσικού δικαίου κατείχε μια κεντρική θέση στο σύστημα των Φυσιοκρατών. Κατά την άποψη τους, κάθε θετική νομοθεσία που ερχόταν σε αντίθεση με το φυσικό δίκαιο θα έφερνε καταστροφές στη χώρα και ξεπεσμό της οικονομίας: Η οικονομική πρόοδος ή υποχώρηση εξαρτάται από το κατά πόσο ακολουθούνται ή παραβιάζονται οι επιταγές του φυσικού δικαίου. Ο Smith απέδωσε στη νομοθεσία μια περισσότερο μετριοπαθή επίδραση στην οικονομική ζωή. «Ο κ. Quesnay», γράφει, «φαίνεται ότι έχει... φανταστεί ότι [το πολιτικό σώμα] θα ευδοκιμεί και θα ευημερεί μόνο κάτω από ένα ορισμένο καθεστώς, το ακριβές καθεστώς της τέλειας ελευθερίας και της τέλειας δικαιοσύνης. Δεν φαίνεται να θεωρεί ότι στο πολιτικό σώμα η φυσική προσπάθεια που καταβάλλει ο κάθε άνθρωπος για τη βελτίωση της θέσης του είναι μια αρχή διατήρησης, ικανή να αποτρέπει και να διορθώνει, από πολλές απόψεις, τα άσχημα αποτελέσματα μιας πολιτικής οικονομίας, σε κάποιο βαθμό μερικής, αλλά και καταπιεστικής. Μια τέτοια πολιτική οικονομία, παρ' όλο ότι αναμφισβήτητα λίγο ως πολύ επιβραδύνει, δεν είναι πάντα σε θέση να σταματήσει συνολικά τη φυσική πρόοδο μιας χώρας προς τον πλούτο και την ευημερία, και ακόμα λιγότερο να προκαλέσει την υποχώρηση της.» 1 Η οικονομική πρόοδος ανοίγει δρόμο για τον εαυτό της, όποια και να είναι η ανασχετική επίδραση μιας κακής νομοθεσίας που παραβιάζει τις αρχές του φυσικού δικαίου. Έτσι, λοιπόν, για τον Smith οι οικονομικές δυνάμεις αποδεικνύονται ισχυρότερες από τα νομικά και πολιτικά εμπόδια. Από εδώ προκύπτει μια σημαντική μεθοδολογική αρχή: είναι δυνατό να μελετήσουμε τη δράση των οικονομικών δυνάμεων, ανεξάρτητα από το νομικό και πολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται αυτή η δραστηριότητα. 1Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, εκδ. R. H. Campbell, A. S. Skinner και W. B. Todd (Oxford University Press, 1976), Βιβλίο IV, Κεφ. 9, σελ. 674.

4 Σ ΕΛΙΔΑ 4 Ο Smith, μ' αυτό τον τρόπο, κόβει προσεκτικά τον ομφάλιο λώρο που συνδέει την πολιτική οικονομία με το φυσικό δίκαιο - ομφάλιο λώρο που, για τον Quesnay, είχε αποτελέσει πανίσχυρο νήμα. Η πολιτική οικονομία καθίσταται πανίσχυρη επιστήμη, και αυτό αποτελεί ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα της Κλασικής Σχολής. Από την άλλη πλευρά, προετοιμάζεται το έδαφος για να αντιπαρατεθούν στις ιστορικά μεταβατικές και μεταβαλλόμενες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες οι αιώνιοι και αναλλοίωτοι οικονομικοί νόμοι, και αυτό είναι μια από τις αδυναμίες της Κλασικής Σχολής. Κατά την άποψη τους, η φύση των οικονομικών δυνάμεων δεν μεταβάλλεται, ακόμα και αν αυτές υποχρεωθούν να λειτουργήσουν σε διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα. Για τον Smith, η οικονομική ζωή αποτελεί ένα συνδυασμό οικονομικών δυνάμεων, η φύση των οποίων δεν μεταβάλλεται, και ιστορικών συνθηκών. Οι δεύτερες επιταχύνουν ή επιβραδύνουν την κίνηση των πρώτων, χωρίς να αλλάζουν τη φύση τους. Παρ' ότι δεν λείπει από τον Smith το ενδιαφέρον για τις αλλαγές των ιστορικών συνθηκών, θεωρεί ως κύριο καθήκον του οικονομολόγου τη μελέτη της δράσης των οικονομικών δυνάμεων που είναι εκ φύσεως αναλλοίωτες. Επομένως η Πολιτική Οικονομία παρομοιάζει με την επιστήμη της Φυσικής-Μηχανικής. Μπορούμε να απομονώσουμε ένα σύνολο φαινομένων και εφόσον ανακαλύψουμε τις δυνάμεις που εκδηλώνονται να γνωρίζουμε τι θα συμβεί και γιατί συμβαίνει ό,τι συμβαίνει Γ) Οι δυνάμεις του οικονομικού συστήματος Κάθε φυσικό μηχανικό σύστημα λειτουργεί επειδή υπάρχουν κάποιες δυνάμεις που επιδρούν στα στοιχεία του και καθορίζουν την κίνησή τους (πχ η βαρύτητα ως δύναμη καθορίζει τη κίνηση των σωμάτων σε ελεύθερη πτώση). Από τι αποτελούνται αυτές οι οικονομικές δυνάμεις που επιτρέπουν να σκεφτόμαστε την οικονομία ως ένα φυσικό σύστημα; Όπως γίνεται φανερό από το απόσπασμα που παραθέσαμε προηγουμένως, ο Smith εννοεί «τη φυσική προσπάθεια που καταβάλλει συνεχώς κάθε άνθρωπος για τη βελτίωση της κατάστασης του» 2. Αυτές οι «φυσικές προσπάθειες» του κάθε ατόμου αποτελούν ένα αδιάκοπο κίνητρο για οικονομική πρόοδο. Η σταθερότητα και το αναλλοίωτο της δράσης τους προκύπτει από τη σταθερότητα της ανθρώπινης φύσης. Ο άνθρωπος που, λόγω της εγωιστικής του φύσης, πασχίζει συνεχώς να βελτιώσει τη θέση του, «ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για ό,τι αφορά τον ίδιο απ' ό,τι για όσα αφορούν τους άλλους». Στο σύνθετο και μεταβαλλόμενο πλέγμα των οικονομικών φαινομένων θα συναντήσουμε μια σταθερά δρώσα δύναμη: «την ομοιόμορφη, σταθερή και αδιάκοπη προσπάθεια κάθε ανθρώπου να βελτιώσει τη θέση του, την αρχή από την οποία προκύπτουν τελικά ο δημόσιος και εθνικός, όπως επίσης και ο ιδιωτικός πλούτος» 3. Για τους Φυσιοκράτες, αναγκαία συνθήκη της οικονομικής προόδου είναι η εφαρμογή ενός αναλλοίωτου συστήματος φυσικού δικαίου. Για τον Smith, είναι η δράση της αναλλοίωτης φύσης του «οικονομικού ανθρώπου». Ο τύπος του «οικονομικού ανθρώπου», στο επίκεντρο των θεωρητικών κατασκευών της Κλασικής Σχολής, που επιδιώκει ανεξάρτητα τα δικά του προσωπικά συμφέροντα μέσω του ελεύθερου ανταγωνισμού με τους άλλους, δεν είναι τίποτα άλλο από μια εξιδανίκευση του ανεξάρτητου εμπορευματοπαραγωγού, που είναι δεμένος με τα άλλα μέλη της κοινωνίας με σχέσεις ανταλλαγής και ανταγωνισμού. Από τη στιγμή που η επιδίωξη του ατόμου να βελτιώσει τη θέση του ανάγεται στη σταθερότητα της ανθρώπινης φύσης, είναι προφανές ότι θα λειτουργεί σε όλες τις ιστορικές εποχές και σε όλες τις κοινωνικές συνθήκες. Ο Smith αμφισβητεί την άποψη (την οποία αποδίδει στον Quesnay) ότι το άτομο δίνει αυτό τον αγώνα μόνο υπό συνθήκες πλήρους ελευθερίας. Η άποψη του Smith είναι ότι ο αγώνας αυτός ήταν ενεργός εκατοντάδες χρόνια 2 Wealth of Nations Βιβλίο IV, Κεφ. 9, σελ Wealth of Nations, Βιβλίο II, Κεφ. 3, σελ. 343.

5 Σ ΕΛΙΔΑ 5 πριν από την πραγματοποίηση της πλήρους ελευθερίας (δηλαδή του αστικού καθεστώτος) και την υπερίσχυση της απέναντι στην κακή διοίκηση και νομοθεσία. Η αμετάβλητη ανθρώπινη φύση εκδηλώνεται με μεγαλύτερη ένταση υπό συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες, και ειδικά αυτές του αστικού καθεστώτος, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και τον χωρίς περιορισμούς ανταγωνισμό. Αντί να εξηγήσει τη φύση του ανθρώπου ως εμπορευματοπαραγωγού με βάση τις συνθήκες αυτού του κοινωνικού συστήματος, ο Smith θεωρεί το τελευταίο απλώς ως μια πρόσθετη συνθήκη για την πλήρη εκδήλωση των δυνάμεων του ατόμου που εντοπίζονται στη μόνιμη φύση του ανθρώπου. Η νίκη ενός κοινωνικού συστήματος επί ενός άλλου (του αστικού καθεστώτος επί του φεουδαρχικού) θεωρείται από τον Smith ως η νίκη της «φυσικής» αναλλοίωτης φύσης του ανθρώπου επί των «τεχνητών» κοινωνικών θεσμών του παρελθόντος Δ) Η μέθοδος εξήγησης των οικονομικών φαινομένων Πώς γεφυρώνει ο Smith το χάσμα του αφηρημένου ατόμου του με την εμπορευματικήκαπιταλιστική οικονομία; Γιατί δηλαδή αυτά τα άτομα τα οποία εγωιστικά τείνουν να βελτιώσουν τη θέση τους σχηματίζουν μία κοινωνία βασισμένη στην ανταλλαγή και όχι μία άλλη μορφή κοινωνίας; Ο Adam Smith είναι διπλά συνεπής. Πρώτο, είναι συνεπής διότι καταλαβαίνει ότι μία θεωρία που αξιώνει να είναι επιστημονική πρέπει να μπορεί να εξηγήσει στη βάση των υποθέσεών της όλα τα φαινόμενα που την αφορούν, πρέπει να είναι καθολική. Επομένως πρέπει να μπορούμε να εξηγήσουμε στη βάση της δύναμης βελτίωσης της θέσης του ανθρώπου το ότι αυτός ο άνθρωπος λειτουργεί μέσα σε κοινωνίες ανταλλαγής και όχι διαφορετικά. Γι αυτό το λόγο αντιμετωπίζει το ερώτημα πως συνδέεται η φύση του ανθρώπου που υπέθεσε με το ότι ο άνθρωπος λειτουργεί σε μία κοινωνία στηριγμένη στην εμπορευματική ανταλλαγής. Δεύτερο, είναι συνεπής προς τις αρχικές ατομικιστικές του αρχές: ο Smith κινείται από το άτομο προς την κοινωνία. Η κοινωνία απαρτίζεται από ξεχωριστά, ανεξάρτητα άτομα. Το κοινωνικό φαινόμενο είναι το αποτέλεσμα της αμοιβαίας αλληλεπίδρασης αυτών των διαφορετικών ατόμων. Η κοινωνική ενότητα (στο βαθμό που συζητάμε για την οικονομική όψη της κοινωνίας) διαμορφώνεται και συνέχεται από τα προσωπικά συμφέροντα αυτών των ατόμων. Σε ό,τι αφορά τις οικονομικές του επαφές, κάθε άτομο έρχεται σε σχέση με άλλα άτομα, μόνο στο βαθμό που αυτό υπαγορεύεται από τα προσωπικά τον συμφέροντα και του υπόσχεται κάποια μορφή κέρδους. Η μορφή αυτής της σχέσης είναι η ανταλλαγή. «Η τάση για δοσοληψία και ανταλλαγή ενός πράγματος με ένα άλλο» είναι μια ουσιαστική αρχή της ανθρώπινης φύσης. Αυτό το μόνιμο χαρακτηριστικό προκαλεί τη συνένωση των ατόμων σε μια κοινωνία ανταλλαγής. Με λίγα λόγια για να εξηγήσει την εμφάνιση της κοινωνίας ο Adam Smith υποθέτει αξιωματικά ότι η ανταλλαγή είναι στοιχείο της ανθρώπινης φύσης. Η κοινωνία, θεωρούμενη ως οικονομική ενότητα, είναι μια κοινωνία ανταλλαγών, στις οποίες προβαίνουν τα ξεχωριστά άτομα κινούμενα από το προσωπικό τους συμφέρον. Ήδη στο πρώτο έργο του Smith, The Theory o f Moral Sentiments, συναντάμε αυτό το εξαιρετικά αποκαλυπτικό απόσπασμα: «Η κοινωνία μπορεί να διατηρείται μεταξύ διαφόρων ατόμων, όπως και μεταξύ διαφόρων εμπόρων, από την αίσθηση του οφέλους της, χωρίς καμιά αμοιβαία αγάπη ή τρυφερότητα. Και παρ' όλο ότι κανένας άνθρωπος σ' αυτήν δεν θα έχει υποχρεώσεις ή θα οφείλει σε κάποιον άλλο, ενδέχεται και πάλι να στηρίζεται σε μια συμφεροντολογική ανταλλαγή καλών υπηρεσιών σύμφωνα με μια συμφωνημένη αξιολόγηση.» 4 Ο Smith αντιλαμβάνεται την οικονομική σχέση μεταξύ των ανθρώπων ως μια μορφή ανταλλαγής, με άλλα λόγια, ως οικονομική σχέση μεταξύ κατόχων εμπορευμάτων. Ο Smith αναπτύσσει περαιτέρω αυτή την ιδέα στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου I του Πλούτου των Εθνών: 4 Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments (Λονδίνο, George Bell & Sons, 1875), Μέρος II, Κεφ. 3, σελ. 124.

6 Σ ΕΛΙΔΑ 6 «Αλλά ο άνθρωπος έχει σχεδόν συνεχώς την ευκαιρία να βοηθηθεί από τους αδελφούς του και είναι μάταιο να περιμένει ότι θα το κάνουν μόνο λόγω της φιλανθρωπίας τους. Θα είναι πιθανότερο να πετύχει, αν μπορεί να κινήσει το ενδιαφέρον του εγωισμού τους υπέρ του, και αν τους δείξει ότι είναι προς το δικό τους συμφέρον να κάνουν γι' αυτόν ό,τι τους ζητά. Δώσε μου αυτό που θέλω και θα έχεις αυτό που θέλεις είναι το νόημα κάθε τέτοιας προσφοράς. Και μ' αυτόν ακριβώς τον τρόπο αποκτάμε ο ένας από τον άλλο το μέγιστο μέρος των καλών υπηρεσιών που έχουμε ανάγκη. Το δείπνο μας δεν το περιμένουμε από τη φιλανθρωπία του χασάπη, του ζυθοποιού ή του αρτοποιού, αλλά από το ότι θα λάβουν υπόψη τους το δικό τους συμφέρον.» 5 Το προσωπικό συμφέρον ενός ατόμου το ωθεί να έλθει σε ανταλλαγή με άλλους ανθρώπους. Και η επιδίωξη της ανταλλαγής προκαλεί, όπως θα δούμε, τον καταμερισμό εργασίας μεταξύ των ανθρώπων. Η επιχειρηματολογία που μόλις παρουσιάσαμε χαρακτηρίζει καθαρά την ατομικιστική και ορθολογιστική μέθοδο του Smith. Ο Smith εξηγεί την προέλευση των σημαντικότερων κοινωνικών θεσμών (στην περίπτωση αυτή, της ανταλλαγής και του καταμερισμού εργασίας) από την. απαρέγκλιτη φύση του αφηρημένου ατόμου - το προσωπικό του συμφέρον και το συνειδητό του αγώνα για το μέγιστο κέρδος. Μ' αυτό τον τρόπο αποδίδει στον αφηρημένο άνθρωπο κίνητρα και επιδιώξεις (εδώ, την τάση για δοσοληψία ή ανταλλαγή) που στην πραγματικότητα είναι το αποτέλεσμα της επίδρασης που ασκούν στο άτομο οι ίδιοι αυτοί κοινωνικοί θεσμοί (ο καταμερισμός εργασίας και η ανταλλαγή) επί μεγάλες χρονικές περιόδους - επιδράσεις τις οποίες στη συνέχεια παρουσιάζει ως μέσο εξήγησης αυτών των θεσμών. Ο Smith συνάγει τους βασικούς κοινωνικο-οικονομικούς θεσμούς που χαρακτηρίζουν την εμπορευματική-καπιταλιστική οικονομία από τη φύση του ανθρώπου. Ο Smith εφαρμόζει την ίδια μέθοδο της μετακίνησης από το άτομο στην κοινωνία όταν εξηγεί και άλλους κοινωνικο-οικονομικούς θεσμούς. Εξηγεί την εμφάνιση του χρήματος από το απλό γεγονός ότι λόγω της δυσχέρειας της ανταλλαγής σε είδος, «κάθε φρόνιμος άνθρωπος σε κάθε περίοδο της κοινωνίας, μετά την αρχική καθιέρωση του καταμερισμού εργασίας, πρέπει φυσικά να προσπαθεί να διαχειρίζεται τις υποθέσεις του κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να έχει ανά πάσα στιγμή δίπλα του, πέραν του ιδιαίτερου προϊόντος της παραγωγής του, μια ορισμένη ποσότητα ενός άλλου εμπορεύματος, τέτοιου που, κατά την εκτίμηση του, λίγοι άνθρωποι θα ήταν πιθανό να αρνηθούν ως αντάλλαγμα για το προϊόν της δικής τους παραγωγής» 6. Οι υπογραμμισμένες λέξεις είναι αυτές που χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα τη μέθοδο του Smith. Για την εξήγηση των κοινωνικών θεσμών θα πρέπει να κοιτάξουμε τη φύση του «κάθε ανθρώπου», δηλαδή τα προσωπικά συμφέροντα του κάθε ατόμου. Γι' αυτό και θα αποκαλέσουμε τη μέθοδο του Smith ατομικιστική. Θα την αποκαλέσουμε ορθολογιστική γιατί, μιλώντας για το «φρόνιμο» άνθρωπο που σταθμίζει συνειδητά τα πλεονεκτήματα του, ο Smith θεωρεί τον ορθολογικό υπολογισμό ωφελειών και απωλειών που εμπεριέχονται στις ξεχωριστές οικονομικές δραστηριότητες -έναν υπολογισμό που αναπτύσσεται μόνο στο έδαφος της ισχυρά ανεπτυγμένης εμπορευματικής και καπιταλιστικής οικονομίας-, ως ιδιότητα της ανθρώπινης φύσης εν γένει. Επιπλέον, αυτές οι ενέργειες του ατόμου πραγματοποιούνται «σε κάθε περίοδο της κοινωνίας» (από τη στιγμή που καθιερώθηκε ο καταμερισμός εργασίας). Η δήλωση αυτή αποκαλύπτει την αντι-ιστορική φύση της μεθόδου του Smith. Δηλαδή ότι θεωρεί ότι οι διάφορες συμπεριφορές των ατόμων, οι διάφοροι θεσμοί και οι λειτουργίες τους εξηγούνται πάντα με τον ίδιο τρόπο είτε αναφερόμαστε στην Ομηρική εποχή και στη δουλοκτητική κοινωνία είτε αναφερόμαστε στη φεουδαρχική είτε στη καπιταλιστική κοινωνία. Τέλος, ο Smith θεωρεί αυτές τις δραστηριότητες του ατόμου ως «φυσικές». Εδώ ο Smith στηρίζεται στη θεωρία του φυσικού δικαίου, εισάγοντας, ωστόσο, σημαντικές βελτιώσεις, στις οποίες χρειάζεται να επιμείνουμε. 5 Wealth of Nations, Βιβλίο I, Κεφ. 2, σελ Ό.π., Βιβλίο I, Κεφ. 4, οελ

7 Σ ΕΛΙΔΑ Ε) Οι δύο σημασίες του όρου «φυσικός». Το αόρατο χέρι και η νομοτέλεια. Σύμφωνα με την κοινωνιολογική αντίληψη του Smith, τα κοινωνικοοικονομικά φαινόμενα προκύπτουν από τις ενέργειες των ατόμων που υπαγορεύονται από το προσωπικό συμφέρον. Από αυτό προκύπτει -και το συμπέρασμα αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό- ότι τα οικονομικά φαινόμενα είναι «φυσικού» χαρακτήρα. Η έννοια του «φυσικού» χρησιμοποιείται εδώ κατά δύο διαφορετικές έννοιες, μια θεωρητική (που αφορά το θεωρητικό σύστημα εξήγησης των φαινομένων) και μια πρακτική (που αφορά την οικονομική πολιτική). Η βασική πρόταση του θεωρητικού συστήματος του Smith ορίζει ότι τα οικονομικά φαινόμενα κατέχουν μια ενδοφυή, «φυσική», νομοτελειακή κανονικότητα, που υπάρχει ανεξάρτητα από τη θέληση του κράτους και βασίζεται στις αναλλοίωτες «φυσικές» κλίσεις του ατόμου. Η βασική πρόταση της οικονομικής πολιτικής του Smith ορίζει ότι μόνον όταν τα οικονομικά φαινόμενα προχωρούν «φυσικά», χωρίς κρατικούς περιορισμούς, αποφέρουν το μέγιστο του οφέλους, τόσο για το άτομο, όσο και για την κοινωνία ως σύνολο. Η πρώτη από τις δύο αυτές προτάσεις κατέστησε τον Smith έναν από τους θεμελιωτές της θεωρητικής οικονομικής. Η δεύτερη τον κατέστησε κήρυκα του οικονομικού φιλελευθερισμού Οικονομικός φιλελευθερισμός 1) Ας αρχίσουμε από τη δεύτερη πρόταση. Από τη στιγμή που τα προσωπικά συμφέροντα του ατόμου θεωρούνται ως το κίνητρο της οικονομικής προόδου και η πηγή όλων των οικονομικών θεσμών, πρέπει να δοθεί στο άτομο η δυνατότητα να αναπτύξει ελεύθερα τις οικονομικές του δυνάμεις, χωρίς κανένα εμπόδιο. Ο κύριος κανόνας οικονομικής πολιτικής είναι η ελευθερία της οικονομικής δραστηριότητας και η κατάργηση της κρατικής παρέμβασης. Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος παραβίασης των συμφερόντων της κοινωνίας ως συνόλου από το άτομο που αγωνίζεται για τα προσωπικά του συμφέροντα. Τα συμφέροντα του ατόμου και αυτά της κοινωνίας βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία. Από αυτή την αμοιβαία αλληλεπίδραση των ατόμων -καθένα από τα οποία επιδιώκει μόνο τα προσωπικά του συμφέροντα που έχει κατανοήσει ορθά-προκύπτουν οι πολυτιμότεροι κοινωνικοί θεσμοί, που με τη σειρά τους προωθούν μια τρομερή αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας: ο καταμερισμός εργασίας, η ανταλλαγή, το χρήμα, η συσσώρευση κεφαλαίων και η σωστή κατανομή τους μεταξύ των διαφόρων κλάδων της παραγωγής. Ο Adam Smith για να περιγράψει αυτή την αμοιβαία αλληλεπίδραση και την αρμονία μεταξύ κοινωνίας και ατόμων εισάγει την έννοια του αόρατου χεριού: Όταν ο άνθρωπος «επιδιώκει το δικό του συμφέρον... συχνά προωθεί το συμφέρον της κοινωνίας αποτελεσματικότερα απ' ό,τι εάν πραγματικά προσπαθεί να το προωθήσει» 7. 7 Ό.π., Βιβλίο 4, Κεφ. 2, σελ Στο απόσπασμα αυτό ο Smith αρθρώνει την περίφημη έννοια του «αόρατου χεριού». «Επομένως, καθώς κάθε άτομο προσπαθεί, όσο του είναι δυνατόν, να χρησιμοποιήσει το κεφάλαιο του για τη στήριξη της εγχώριας βιομηχανίας, και να κατευθύνει αυτή τη βιομηχανία έτσι ώστε η παραγωγή της να έχει τη μέγιστη δυνατή αξία, κάθε άτομο εργάζεται κατ' ανάγκην για να καταστήσει το ετήσιο εισόδημα της κοινωνίας όσο το δυνατόν μεγαλύτερο. Μάλιστα, γενικά, ούτε προτίθεται να προωθήσει το δημόσιο συμφέρον, ούτε γνωρίζει σε ποιο βαθμό το προωθεί. Προτιμώντας να στηρίξει την εγχώρια και όχι την ξένη βιομηχανία, στοχεύει μόνο στη δική του ασφάλεια. Και κατευθύνοντας αυτή τη βιομηχανία κατά τέτοιον τρόπο ώστε να μεγιστοποιείται η αξία της παραγωγής της, στοχεύει μόνο στο δικό του κέρδος, και για το σκοπό αυτό, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, καθοδηγείται από ένα αόρατο χέρι στο να προωθεί ένα στόχο που δεν αποτελεί μέρος των προθέσεων του. Ούτε είναι πάντα κακό για την κοινωνία το ότι αυτό δεν αποτελεί μέρος πον προθέσεων του. Ακολουθώντας το δικό του συμφέρον, προωθεί συχνά αυτό της κοινωνίας αποτελεσματικότερα απ' ό,τι αν πραγματικά προσπαθεί να το προωθήσει.».

8 Σ ΕΛΙΔΑ 8 Επομένως, «κάθε άνθρωπος, στο βαθμό που δεν παραβιάζει τους νόμους της δικαιοσύνης, είναι απόλυτα ελεύθερος να ακολουθήσει το συμφέρον του με το δικό του τρόπο, και να φέρει την παραγωγή του και το κεφάλαιο του σε ανταγωνισμό με εκείνα οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου ή τάξης ανθρώπων. Ο ηγεμόνας είναι πλήρως απαλλαγμένος από κάθε καθήκον, στην προσπάθεια επιτέλεσης του οποίου θα έπρεπε πάντα να είναι εκτεθειμένος σε αναρίθμητες πλάνες, και για την ορθή επιτέλεση του οποίου καμία ανθρώπινη γνώση ή σοφία δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι αρκετή: το καθήκον της διεύθυνσης της παραγωγής των ιδιωτών και του προσανατολισμού της προς απασχολήσεις που ταιριάζουν περισσότερο στο συμφέρον της κοινωνίας.» 8 Η κυβέρνηση απέχει από παρεμβάσεις στην οικονομική ζωή και διατηρεί για τον εαυτό της μόνο τα ταπεινά καθήκοντα της υπεράσπισης της εξωτερικής ασφάλειας της χώρας, της προφύλαξης των μεμονωμένων ατόμων από την καταπίεση από άλλα μέλη της κοινωνίας και της ενασχόλησης της με ορισμένα κοινωνικά καθήκοντα. Η οικονομική ζωή αποδίδεται ολοκληρωτικά στην ελεύθερη δράση των ατομικών συμφερόντων. Ο Smith, όπως και οι Φυσιοκράτες, ανέμενε ότι η πραγματοποίηση αυτού του «προφανούς και απλού συστήματος φυσικής ελευθερίας» θα κατέληγε στο μέγιστο όφελος, τόσο της κοινωνίας ως συνόλου, όσο και των ιδιαίτερων τάξεων του πληθυσμού. Οι αισιόδοξες απόψεις του Smith -οι οποίες παρ' όλες τις επιφυλάξεις με τις οποίες τις συνόδευσε τον ανέδειξαν σε θεμελιωτή του οικονομικού φιλελευθερισμού- μπορούσαν να εμφανιστούν μόνο σε μια εποχή όπου η βιομηχανική αστική τάξη έπαιζε ακόμα έναν προοδευτικό ρόλο και τα συμφέροντα της συνέπιπταν με τις ανάγκες της συνολικής οικονομικής ανάπτυξης της κοινωνίας. Σκοπός του Smith δεν ήταν ποτέ η υπεράσπιση των στενών συμφερόντων των εμπόρων και των βιομηχάνων, προς τους οποίους δεν έτρεφε καμιά ιδιαίτερη συμπάθεια. Μίλαγε για την κατάσταση των εργατών συχνά με φλογερά αισθήματα και ήθελε να τη βελτιώσει. Πίστευε, όμως, βαθιά ότι μόνο με την πλήρη ελευθερία του ανταγωνισμού και την ισχυρή ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας θα ήταν δυνατό να αναμένουμε μια βελτίωση της θέσης των κατώτερων τάξεων. Πίστευε ότι η εργατική τάξη θα εισέπραττε ένα συνεχώς αυξανόμενο μερίδιο της μεγεθυνόμενης ποσότητας πλούτου της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ο Smith, επομένως, θεωρούσε τα οικονομικά φαινόμενα της αστικής κοινωνίας ως «φυσικά», υπό την έννοια ότι είχαν διευθετηθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και δεν απαιτούσαν καμιά συνειδητή παρέμβαση από κανένα φορέα του κράτους ή της κοινωνίας. Υπό αυτή την έννοια, ο χαρακτηρισμός ενός φαινομένου ως «φυσικού» είναι ταυτόσημος με την εκτίμηση ότι ένα πράγμα είναι θετικό. Εδώ, «φυσικό» σημαίνει σε αντιστοιχία με τις αρχές του φυσικού δικαίου Νομοτέλεια. Φυσική και αγοραία τιμή. Πέρα, όμως, από τη χρήση του όρου «φυσικός» με μια αξιολογική έννοια, ο Smith τον χρησιμοποιεί επίσης όταν προβαίνει σε καθαρά θεωρητικές κρίσεις, όπου το καθήκον του είναι η διερεύνηση ενός φαινομένου όπως υπάρχει, ανεξάρτητα από θετική ή αρνητική αξιολόγηση. Εδώ, ο χαρακτηρισμός ενός φαινομένου ως «φυσικού» έχει μια καθαρά θεωρητική σημασία, που υποδηλώνει, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ότι τα οικονομικά φαινόμενα κατέχουν μια ενδοφυή «φυσική» νομοτελειακή κανονικότητα ανεξάρτητα από την όποια παρέμβαση του κράτους. Όταν ο Smith λέει ότι η «φυσική τιμή» (η αξία) ενός εμπορεύματος αντικαθιστά τα κόστη παραγωγής και αποδίδει ένα μέσο κέρδος, εννοεί ότι όταν υπάρχει ελεύθερος ανταγωνισμός και δεν υπάρχει παρέμβαση του κράτους, οι τιμές των εμπορευμάτων θα τείνουν να ισορροπούν στην υποδηλούμενη στάθμη. Αυτό το αυθόρμητα καθοριζόμενο κανονικό ύψος της τιμής ενός εμπορεύματος συνιστά τη «φυσική» του τιμή. Το «φυσικό» σ' αυτή την περίπτωση είναι το αποτέλεσμα, το οποίο προκύπτει κανονικά και αυθόρμητα, χωρίς την παρεμβολή περιορισμών από τη μεριά του κράτους στον ελεύθερο ανταγωνισμό των ατόμων. Εξ αυτού, η έννοια του «φυσικού» περιλαμβάνει δύο χαρακτηριστικά: 1) το αυθόρμητο, και 2) τη νομοτελειακή κανονικότητα. 8 Ό.π., Βιβλίο IV. Κεφ. 9, σελ. 687.

9 Σ ΕΛΙΔΑ 9 Ως προς το πρώτο, η τιμή χαρακτηρίζεται ως «φυσική» όταν είναι το αυθόρμητο αποτέλεσμα του ελεύθερου ανταγωνισμού και της σύγκρουσης των μεμονωμένων ατομικών συμφερόντων. Μ' αυτή την έννοια, η «φυσική» (ελεύθερη) τιμή αντιπαρατίθεται τόσο στην «οριζόμενη νομικά», τη σταθερή τιμή που επιβάλλεται από το κράτος ή τις συντεχνίες, όπως και τη «μονοπωλιακή» τιμή. Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστικό, δεν χαρακτηρίζεται κάθε τιμή της αγοράς ως φυσική, αλλά μόνο «η κεντρική τιμή, προς την οποία κατατείνουν συνεχώς οι τιμές όλων των εμπορευμάτων» 9, με άλλα λόγια, αυτό το ύψος τιμών που πρέπει να επιβληθεί σε συνθήκες ισορροπίας αγοράς, όπου υπάρχει μια ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Μ' αυτή την έννοια, ο Smith διαφοροποιεί τη «φυσική» τιμή (αξία) - που εκφράζει τη νομοτελειακή κανονικότητα των φαινομένων της αγοράς-από τις «αγοραίες» τιμές, που κυμαίνονται συνεχώς ανάλογα με τις διακυμάνσεις της προσφοράς και της ζήτησης. Αυτή η δεύτερη έννοια του «φυσικού» παίζει έναν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στο θεωρητικό σύστημα του Smith, όπου μιλά για φυσική τιμή, φυσικό ύψος μισθών, κέρδους και προσόδου. Εδώ η έννοια του «φυσικού» σημαίνει όχι ότι ακολουθούνται οι κανόνες του φυσικού δικαίου, αλλά μια αναγνώριση της αυθόρμητης, νομοτελειακής κανονικότητας των φαινομένων της αγοράς. Παρ' όλο ότι από καιρό σε καιρό ο Smith χρησιμοποιεί τον όρο με την πρώτη, αξιολογική του έννοια, τις περισσότερες φορές τον χρησιμοποιεί με τη δεύτερη, καθαρά θεωρητική σημασία. Εν πάση περιπτώσει, δεν συγχέει την πρακτική και τη θεωρητική σημασία του όρου. Η μετάβαση του Smith από μια αξιολογική σε μια θεωρητική κατανόηση του όρου «φυσικός» αποτέλεσε ένα μεγάλο βήμα προς την καθαρά θεωρητική, επιστημονική-αιτιακή μελέτη των οικονομικών φαινομένων ΣΤ) Η σημασία του Adam Smith για τη θεμελίωση της Πολιτικής Οικονομίας Οι οικονομικές έρευνες των μερκαντιλιστών ήταν πρακτικού χαρακτήρα. Τα έργα τους ήταν, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, μια συλλογή από πρακτικές συνταγές που απευθύνονταν στο κράτος για εφαρμογή. Τα έμβρυα μιας θεωρητικής ανάλυσης που βρίσκουμε στον Petty είχαν μικρή επίδραση στη γενική εξέλιξη της μερκαντιλιστικής σκέψης. Επίσης, η προσοχή των Φυσιοκρατών επικεντρώθηκε όχι τόσο πολύ στη διερεύνηση του υπάρχοντος (δηλαδή των πραγματικών φαινομένων της καπιταλιστικής οικονομίας), όσο στην επεξεργασία αυτού που έπρεπε να είχε υπάρξει (δηλαδή των συνθηκών που έπρεπε να πραγματοποιηθούν για να ανθίσει η εθνική οικονομία). Προσέγγισαν τους οικονομικούς τους νόμους και προτάσεις ως επιταγές φυσικού δικαίου. Η ανάλυση των Φυσιοκρατών περιέχει θεωρητικά αξιόλογα στοιχεία για την κατανόηση της καπιταλιστικής οικονομίας, μόνον επειδή θεώρησαν τον καπιταλισμό ως την ιδεώδη φυσική τάξη πραγμάτων. Αν το μερκαντιλιστικό σύστημα ήταν εκ φύσεως πρακτικό, και το σύστημα των Φυσιοκρατών τελεολογικό, ο Smith όρισε στον εαυτό του το καθήκον της θεωρητικής μελέτης της καπιταλιστικής οικονομίας. Είναι γεγονός ότι τα ζητήματα της οικονομικής πολιτικής είναι για τον Smith εξαιρετικά σημαντικά και συχνά διαπλέκονται με τη θεωρητική του ανάλυση στην πορεία της ερμηνείας που επιχειρεί. Ωστόσο, στο μεγαλύτερο μέρος, η θεωρητική ανάλυση παραμένει μεθοδολογικά διακριτή και απομονωμένη από την εξέταση πρακτικών ζητημάτων. Είναι γεγονός ότι ορισμένα από τα σοβαρά λάθη του Smith μπορούν να εξηγηθούν από τη σύγχυση μεταξύ των θεωρητικών και των πρακτικών προβλημάτων (βλέπε στα επόμενα το κεφάλαιο για τη θεωρία της αξίας), αλλά σ' αυτό δεν υφίσταται καμιά αιτία έκπληξης: λόγω του ότι η οικονομική θεωρία είχε αναπτυχθεί από τις πρακτικές ανάγκες και στα πρωταρχικά της στάδια είχε διαλυθεί μέσα στην οικονομική πολιτική, δεν ήταν άμεσα σε θέση να αποκτήσει μια καθαρή συνείδηση του εαυτού της ως μεθόδου καθαρά θεωρητικής ανάλυσης. Σε κάθε περίπτωση, η ανάλυση του Smith επιτέλεσε μια μεγάλη και μεθοδολογικά αποφασιστική υπηρεσία: έβαλε την πολιτική οικονομία στο μονοπάτι της θεωρητικής μελέτης των πραγματικών φαινομένων της 9 Ό.π., Βιβλίο I, Κεφ. 7, σελ. 75..

10 Σ ΕΛΙΔΑ 10 καπιταλιστικής οικονομίας. Η φήμη του Smith ως θεμελιωτή της πολιτικής οικονομίας βασίζεται σ' αυτό το στοιχείο. 2 Ο ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι πρώτες μόλις γραμμές του Smith δείχνουν ότι έχει σαφώς εισάγει κάτι νέο στην οικονομική επιστήμη. Είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε την αρχή του έργου του Smith με αυτή του «μερκαντιλιστικού ευαγγελίου» του Mun. «Επομένως, τα συνήθη μέσα για την αύξηση του πλούτου και των θησαυρών μας είναι μέσω του εξωτερικού εμπορίου.» 10 Έτσι αρχίζει το βιβλίο του ο Mun - που βλέπει το εμπόριο ή τη σφαίρα της κυκλοφορίας ως την πηγή κάθε πλούτου. Ο Smith μετατοπίζει το κέντρο της ανάλυσης του στην παραγωγή: Ως μοναδική πηγή του πλούτου ανακηρύσσει την εργασία εν γένει, δηλαδή το σύνολο της εργασίας μιας χώρας όπως αυτό είναι κατανεμημένο στους διάφορους κλάδους παραγωγής και μοιρασμένο μεταξύ των μεμονωμένων ατόμων της κοινωνίας: «Η ετήσια εργασία της κάθε χώρας είναι η πηγή που την τροφοδοτεί με όλα τα αναγκαία μέσα και τις ανέσεις της ζωής που καταναλώνει κατ' έτος.» 11 Πηγή του πλούτου είναι η εργασία. Ως «εργασία» εδώ πρέπει να εννοηθεί το σύνολο, η αθροισμένη εργασία μιας χώρας, που έχει τη μορφή ενός κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, και ως «πλούτος» η ολότητα των υλικών προϊόντων ή ειδών κατανάλωσης. Αν τον πλούτο τον δημιουργεί η εργασία, τότε αυξήσεις του πλούτου μπορούν να πραγματοποιηθούν υπό μία από τις εξής συνθήκες: 1) αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας τον ατομικού εργάτη ή 2) αύξηση του αριθμού των παραγωγικών εργατών σε σύγκριση με τα άλλα μέλη της κοινωνίας. Ωστόσο, η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας είναι αποτέλεσμα του καταμερισμού εργασίας, ενώ η αύξηση του αριθμού των παραγωγικών εργατών απαιτεί μια αύξηση και συσσώρευση του κεφαλαίου που δαπανάται για τη συντήρηση τους. Ο Smith διαιρεί αντίστοιχα τα δύο πρώτα θεωρητικής κατεύθυνσης βιβλία τού Πλούτου των Εθνών. Το Βιβλίο I αρχίζει με την περιγραφή τού καταμερισμού εργασίας. Από εκεί ο Smith περνά στα στενά συνδεόμενα φαινόμενα της ανταλλαγής (χρήμα, αξία) και τη διανομή αυτού που παράγεται (δηλαδή του μισθού, του κέρδους και της προσόδου). Το Βιβλίο II περιέχει τη θεωρία του για το κεφάλαιο, όπως και τη θεωρία του για τη συσσώρευση κεφαλαίου και την παραγωγική εργασία Καταμερισμός εργασίας και παραγωγικότητα Ο Smith αρχίζει με την πολύ γνωστή περιγραφή ενός εργοστασίου κατασκευής καρφιτσών, με το λεπτομερή του καταμερισμό εργασίας μεταξύ δέκα εργατών: ένας τραβά το σύρμα, ένας άλλος το βάφει, ένας τρίτος το κόβει κ.ο.κ Με την κατάτμηση της εργασιακής διαδικασίας σε εξαιρετικά απλούς χειρισμούς, καθένας από τους οποίους αποδίδεται σ' έναν ξεχωριστό εργάτη, η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνεται κατά 100 φορές: Οι εργάτες αυτοί παράγουν καρφίτσες την ημέρα, ενώ αν εργάζονταν ξεχωριστά, μόλις που θα μπορούσαν να παράγουν είκοσι καρφίτσες την ημέρα ο καθένας. Ο Smith απαριθμεί τρεις λόγους για τους οποίους ο καταμερισμός εργασίας αυξάνει την παραγωγικότητα: 1) κάθε εργάτης αποκτά μεγαλύτερη επιδεξιότητα, επαναλαμβάνοντας συνεχώς τους ίδιους χειρισμούς, 2) δεν υπάρχει χαμένος χρόνος κατά τη μετάβαση από τον ένα χειρισμό στον άλλο και 3) η κατάτμηση της εργασίας σε βασικούς χειρισμούς διευκολύνει την επινόηση εργαλείων που εξοικονομούν εργασία Τ. Mun, England's Treasure by Tonaign Trade, έκδ. McCulloch, ό.π., σελ. 125 (υπογράμμιση του Mun). 11 Α. Smith, The Wealth of Nations, «Εισαγωγή και σχέδιο του έργου», σελ Ο.π., σελ

11 Σ ΕΛΙΔΑ 11 Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Smith είναι χαρακτηριστικά της μανουφακτουρικής περιόδου, που χαρακτηριζόταν από την εξειδίκευση των εργατών σε λίγους επιμέρους χειρισμούς και από τη διαφοροποίηση των εργαλείων. Η δήλωση του Smith ότι ο καταμερισμός εργασίας είναι ο κύριος λόγος για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, τον τοποθετεί ακριβώς σ' αυτό το γενικό πλαίσιο. Η υποτίμηση που έδειξε απέναντι στο ρόλο που έπαιζαν τα εργαλεία εργασίας και ιδιαίτερα οι μηχανές είναι απόλυτα κατανοητή, δεδομένου ότι βρισκόταν ακόμα μια εποχή πριν από το ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης, και η τεχνική ανωτερότητα της μανουφακτούρας βασιζόταν σ' έναν καταμερισμό εργασίας σχεδιασμένο με κάθε λεπτομέρεια. Παρ' όλο ότι στην αρχή του βιβλίου του ο Smith περιγράφει μόνο τις επωφελείς όψεις του καταμερισμού εργασίας στο εσωτερικό της μανουφακτούρας, σε άλλα σημεία εξηγεί πόσο ταπεινωτικός είναι ο μονότονος χαρακτήρας της εργασίας για την ατομικότητα του εργάτη που εκτελεί μόνο επιμέρους χειρισμούς, και πόσο αυτό τον καθιστά «βλάκα και αδαή» 13. Από τη μανουφακτούρα παραγωγής καρφιτσών ο Smith μετακινείται γρήγορα σε άλλα παραδείγματα καταμερισμού εργασίας. Εδώ παίρνει ως παράδειγμα όχι τον καταμερισμό εργασίας μέσα στο εσωτερικό μιας επιχείρησης, αλλά τον καταμερισμό εργασίας μεταξύ διαφορετικών επιχειρήσεων που ανήκουν σε διαφόρους κλάδους παραγωγής. Ο Smith περιγράφει με ιδιοφυή τρόπο πώς το ύφασμα διέρχεται από μια σειρά οικονομικών μονάδων, αρχίζοντας από τον αγρότη-καπιταλιστή που κατέχει πρόβατα, οι εργάτες του οποίου καταπιάνονται με το κούρεμα των προβάτων, και φθάνοντας μέχρι τον εργάτη που απασχολείται στη βαφή και το φινίρισμα του υφάσματος. Εδώ υπάρχει παντού ζήτημα καταμερισμού εργασίας μεταξύ των διαφορετικών παραγωγών εμπορευμάτων ή των ατομικών επιχειρήσεων Τεχνικός και κοινωνικός καταμερισμός εργασίας Βλέπουμε εδώ ότι ο Smith συγχέει τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας με τον καταμερισμό εργασίας μέσα στη μανουφακτούρα, που είναι τεχνικός. Δεν μπορεί να αντιληφθεί τη βαθιά κοινωνική διάκριση που υπάρχει μεταξύ των δύο αυτών μορφών καταμερισμού εργασίας. Ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας μεταξύ ατομικών επιχειρήσεων, καθώς βασίζεται στην ανταλλαγή των προϊόντων τους, περιλαμβάνει το βασικό γνώρισμα κάθε εμπορευματικής οικονομίας και είναι ήδη σημαντικά ανεπτυγμένος στο καθεστώς της παραγωγής από τεχνίτες. Ο τεχνικός καταμερισμός εργασίας στο εσωτερικό μιας επιχείρησης εμφανίστηκε μόνο με την εμφάνιση των μεγάλης κλίμακας καπιταλιστικών επιχειρήσεων, δηλαδή των μανουφακτούρων. Η πρώτη από τις μορφές αυτές προϋποθέτει ότι τα μέσα παραγωγής διασκορπίζονται μεταξύ των ανεξάρτητων εμπορευματοπαραγωγών. Η δεύτερη προϋποθέτει τη συγκέντρωση σημαντικών μέσων παραγωγής στα χέρια ενός συγκεκριμένου καπιταλιστή. Οι ξεχωριστοί, ανεξάρτητοι εμπορευματοπαραγωγοί (χειροτέχνες) συνδέονται ο ένας με τον άλλο μόνο με την ανταλλαγή των προϊόντων τους στην αγορά. Στη μανουφακτούρα, οι μεμονωμένοι εργάτες συνδέονται ο ένας με τον άλλο υπό τη γενική διεύθυνση του καπιταλιστή. Στην πρώτη περίπτωση η φύση του δεσμού μεταξύ των ανθρώπων είναι ανοργάνωτη, αυθόρμητη και μέσω της αγοράς. Στη δεύτερη, είναι οργανωμένη και σχεδιασμένη. Στη πρώτη περίπτωση μεσολαβεί η ανταλλαγή, η 13 «Με την πρόοδο του καταμερισμού εργασίας, η απασχόληση της μεγάλης πλειοψηφίας αυτών που ζουν από την εργασία, δηλαδή της μεγάλης πλειοψηφίας των ανθρώπων, αφιερώνεται τελικά σε πολύ απλούς χειρισμούς. Συχνά σε έναν ή δύο.. Ο άνθρωπος του οποίου ολόκληρη η ζωή αναλώνεται στην εκτέλεση ορισμένων απλών χειρισμών, τα αποτελέσματα των οποίων είναι ίσως πάντοτε τα ίδια ή σχεδόν τα ίδια, δεν έχει καμιά ευκαιρία να ασκήσει την αντίληψη του ή να ασκήσει την εφευρετικότητα του για την ανακάλυψη τρόπων για την απομάκρυνση δυσκολιών που δεν παρουσιάζονται ποτέ. Πολύ φυσικά, επομένως, χάνει αυτή τη συνήθεια, και γίνεται γενικά τόσο βλάκας και αδαής όσο είναι ποτέ δυνατόν να καταστεί ένα ανθρώπινο πλάσμα.. Αλλά σε κάθε εξελιγμένη και πολιτισμένη κοινωνία, οι φτωχοί εργαζόμενοι, δηλαδή η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων, πρέπει να περιέλθουν κατ' ανάγκην σ' αυτή την κατάσταση, εκτός και αν η κυβέρνηση λάβει μέτρα για να την αποτρέψει.» The Wealth of Nations. Βιβλίο V, Κεφ. 1, σελ

12 Σ ΕΛΙΔΑ 12 αγορά και η πώληση για τη χρησιμοποίηση του προϊόντος εργασίας ενός άλλου. Στη δεύτερη περίπτωση το προϊόν κυκλοφορεί στην αλυσίδα παραγωγής χωρίς να μεσολαβεί ανταλλαγή. Ο Smith δεν μπόρεσε να λάβει υπόψη του αυτές τις διακρίσεις γιατί η προσοχή του -και αυτό είναι γενικά ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Κλασικής Σχολής- ήταν επικεντρωμένη όχι στις κοινωνικές μορφές του καταμερισμού εργασίας αλλά στα υλικά και τεχνικά του πλεονεκτήματα για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Από αυτή την άποψη, εφόσον και οι δύο μορφές που παίρνει ο καταμερισμός εργασίας συμβάλλουν στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, μπορούν να θεωρηθούν ταυτόσημες Καταμερισμός εργασίας και αρμονία συμφερόντων Για τον Smith, το σύνολο της κοινωνίας εμφανίζεται ως μια γιγάντια μανουφακτούρα, όπου η εργασία υποδιαιρείται μεταξύ χιλιάδων ξεχωριστών και αμοιβαία συμπληρωματικών επιχειρήσεων. Η υλική σύνδεση και αλληλεξάρτηση μεταξύ των εμπορευματοπαραγωγών τοποθετείται σε πρώτη γραμμή. Κάθε μέλος της κοινωνίας είναι χρήσιμο σε όλα τα άλλα και υποχρεώνεται με τη σειρά του να αναζητήσει τη βοήθεια τους. Όλοι οι άνθρωποι, παρ' όλο ότι ο καθένας απ' αυτούς κινείται από την επιδίωξη του προσωπικού κέρδους, στην πραγματικότητα δουλεύουν ο ένας για τον άλλον: «Τα πιο διαφορετικά μυαλά είναι χρήσιμα το ένα στο άλλο.» Μεταξύ των ατομικών μελών της κοινωνίας υπάρχει μια πλήρης αρμονία συμφερόντων. Εδώ συναντάμε ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της Κλασικής Σχολής, που συνδέεται στενά με το πρώτο. Επειδή ο Smith είχε συγκεντρώσει την προσοχή του στην υλική και τεχνική αλληλεξάρτηση μεταξύ των ατομικών μελών της κοινωνίας, υποθέτει ότι αυτά τα άτομα βρίσκονται σε μια πλήρη αρμονία συμφερόντων. Μέσω της εργασίας τους, αυτός που γνέθει και αυτός που υφαίνει συμπληρώνουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο. Ο ένας δεν θα μπορούσε να υπάρχει χωρίς τον άλλο. Ο Smith ξεχνά, ωστόσο, ότι και οι δύο είναι εμπορευματοπαραγωγοί που πωλούν τα προϊόντα τους στην αγορά. Η μάχη για την τιμή του προϊόντος (π.χ. του νήματος) δημιουργεί ανάμεσα τους ένα βαθύ ανταγωνισμό. Και οι δύο κλάδοι παραγωγής, υπό την πίεση των διακυμάνσεων των τιμών της αγοράς και μέσω της χρεοκοπίας πολυάριθμων παραγωγών, προσαρμόζονται αυθόρμητα ο ένας στον άλλο. Το ενδιαφέρον του Smith για τα υλικά και τεχνικά πλεονεκτήματα του καταμερισμού εργασίας, και όχι για την κοινωνική μορφή με την οποία εμφανίζεται αυτός σε μια κοινωνία εμπορευματικής ανταλλαγής, τον οδηγεί σε μια υπερεκτίμηση των στοιχείων αρμονίας μιας τέτοιας οικονομίας και στην αγνόηση των αντιφάσεων και ανταγωνισμών που αυτή παράγει Η σημασία της εκκίνησης από τον καταμερισμό εργασίας Παρ' όλες τις ανεπάρκειες της, η θεωρία του καταμερισμού εργασίας του Smith του πρόσφερε μια μεγάλη υπηρεσία: ξεκινώντας από μια αντίληψη της κοινωνίας ως γιγάντιου εργαστηρίου με καταμερισμό εργασίας, ο Smith κατέληξε στην εξαιρετικά πολύτιμη ιδέα της κοινωνίας ως κοινωνίας ανθρώπων που εργάζονται και ταυτόχρονα ανταλλάσσουν. Ο καταμερισμός εργασίας καθιστά όλα τα μέλη της κοινωνίας συμμέτοχους σε μια ενιαία διαδικασία παραγωγής. Τα προϊόντα της εργασίας όλων των μελών της κοινωνίας είναι σαν να «μεταφέρονται σ' ένα κοινό απόθεμα όπου ο καθένας μπορεί να αγοράσει όποιο μέρος από το προϊόν της δεξιότητας των άλλων ανθρώπων έχει ανάγκη». Κάθε άνθρωπος εξαρτάται από την εργασία άλλων ανθρώπων. Κάθε άνθρωπος αποκτά την παραγωγή άλλων ανθρώπων, και μ' αυτό τον τρόπο ενώνονται όλοι μεταξύ τους σε μια ενιαία κοινωνία εργασίας. Ο Smith αντιλαμβάνεται αυτή την κοινωνία εργασίας αυστηρά ως κοινωνία ανταλλαγής: «Από τη στιγμή που έχει εμπεδωθεί πλήρως ο καταμερισμός εργασίας, μόνο ένα πολύ μικρό μέρος των αναγκών του ανθρώπου μπορεί να προέλθει από την εργασία του ίδιου. Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των αναγκών του το καλύπτει με την ανταλλαγή του πλεονάσματος του προϊόντος της εργασίας του, που υπερβαίνει την κατανάλωση του, με μέρος των προϊόντων της εργασίας άλλων ανθρώπων, ανάλογα με τις ανάγκες του. Μ' αυτό τον τρόπο, κάθε άνθρωπος ζει

13 Σ ΕΛΙΔΑ 13 ανταλλάσσοντας, άρα σε κάποιο βαθμό γίνεται έμπορος, και η ίδια η κοινωνία αναπτύσσεται σε μια κυριολεκτικά εμπορική κοινωνία». Ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας εμφανίζεται στον Smith μόνο στη μορφή της ανταλλαγής, ενώ, από την άλλη πλευρά, η ανταλλαγή του προϊόντος της εργασίας ανάγεται, σύμφωνα με αυτή την άποψη, σε μια ανταλλαγή των εργασιακών δραστηριοτήτων των ατομικών παραγωγών. Τα εμπορεύματα «περιέχουν την αξία μιας ορισμένης ποσότητας εργασίας την οποία ανταλλάσσουμε με κάτι άλλο που υποτίθεται, εκείνη τη στιγμή, ότι περιέχει την αξία μιας ίσης ποσότητας». Αποκτώντας το προϊόν της εργασίας κάποιου άλλου, αποκτώ με αυτό τον τρόπο την εργασία του παραγωγού του Το χρήμα Η σμιθιανή αντίληψη της κοινωνίας, ως κοινωνίας ταυτόχρονα εργασίας και ανταλλαγής, μπορεί να εκφραστεί από τις ακόλουθες δύο προτάσεις: 1) Αυτό που εμφανίζεται ως ανταλλαγή εμπορευμάτων στην αγορά έναντι χρήματος είναι στην πραγματικότητα η αμοιβαία ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας των διαφόρων ατόμων που, μεταξύ τους, επιτελούν το σύνολο της κοινωνικής εργασίας. 2) Η ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας των διαφόρων ατόμων ανάγεται στην αμοιβαία ανταλλαγή της ίδιας της εργασίας των παραγωγών. Με την πρώτη πρόταση, ο Smith παίρνει τις αποστάσεις του από τους μερκαντιλιστές. Με τη δεύτερη, διαφοροποιείται από τους Φυσιοκράτες. Α) Οι μερκαντιλιστές, παρ' όλο ότι εστίαζαν την προσοχή τους στην ανταλλαγή, τυφλώνονταν από την αγοραία, νομισματική της μορφή: έβλεπαν μόνο την ανταλλαγή προϊόντος σε φυσική μορφή έναντι χρήματος, έναντι δηλαδή κοινωνικού πλούτου, και ήθελαν να περιορίσουν το σύνολο της διαδικασίας ανταλλαγής στην πώληση Ε - Χ, και στη συνέχεια να μετατρέψουν το χρήμα σε θησαυρό. Ο Smith, ακολουθώντας το παράδειγμα των Φυσιοκρατών, είδε την ανταλλαγή ως ενότητα πράξεων πώλησης (Ε - Χ) και αγοράς (Χ - Ε,), με δυο λόγια, ως ανταλλαγή ενός προϊόντος σε φυσική μορφή (Ε) έναντι ενός άλλου (Ε,) με τη διαμεσολάβηση του χρήματος. Το τελευταίο αυτό παίζει μόνο ένα στιγμιαίο ρόλο ως μέσο κυκλοφορίας. Επομένως, η αξιολόγηση του ρόλου του χρήματος από τον Smith είναι η αντίθετη από αυτή των μερκαντιλιστών. Το χρήμα δεν συνιστά τον πλούτο της κοινωνίας. «Το εισόδημα της κοινωνίας συνίσταται συνολικά από αυτά τα αγαθά και όχι από τον τροχό που τα κυκλοφορεί.» Το χρήμα χρειάζεται απλώς ως βοηθητικό μέσο για τη διευκόλυνση της κυκλοφορίας των προϊόντων. «Το νόμισμα από χρυσό και άργυρο που κυκλοφορεί σε κάθε χώρα θα μπορούσε κυριολεκτικά να συγκριθεί με ένα αυτοκινητόδρομο, ο οποίος ενώ επιτρέπει την κυκλοφορία και μεταφορά στην αγορά της χλόης και των σιτηρών της υπαίθρου, δεν παράγει ούτε μια φούχτα χλόης ή σιτηρών.» 14 Το χρήμα είναι απλώς «νεκρό» κεφάλαιο: η αύξηση της ποσότητας του χρήματος μιας χώρας μειώνει αντίστοιχα τις δαπάνες για την υλική παραγωγή προϊόντων και, κατά συνέπεια, μειώνει το πραγματικό εισόδημα της κοινωνίας που συνίσταται σε ό,τι παράγει. Οποιαδήποτε εξοικονόμηση δαπανών που είναι αναγκαίες για τη διατήρηση του νομισματικού συστήματος (π.χ. με την αντικατάσταση του χρυσού από χαρτονόμισμα) είναι προς το συνολικό συμφέρον της κοινωνίας. Επομένως, η ανταλλαγή ενός εμπορεύματος έναντι χρήματος δεν είναι ουσιαστικά τίποτα άλλο από ανταλλαγή ενός προϊόντος με ένα άλλο. Το χρήμα είναι ένα «πέπλο» της οικονομικής δραστηριότητας που μπορεί να αφαιρεθεί για να την αντικρύσουμε. Β) η Διαφοροποίηση από τους φυσιοκράτες έγκειται στο ότι η άποψη από την οποία ξεκινά ο Smith, είναι ότι η εργασία δημιουργεί αξία. Η κυκλοφορία των προϊόντων είναι, κατά την άποψη του, όχι μια κίνηση των υλικών της φύσης, αλλά μια κυκλοφορία των προϊόντων της εργασίας. Επειδή για τον Smith η κοινωνία είναι μια κοινωνία εργασίας, βλέπει 14 Ό.π., Βιβλίο II, Κεφ. 2, σελ. 321.

14 Σ ΕΛΙΔΑ 14 την ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας ως ανταλλαγή των εργασιακών δραστηριοτήτων των μεμονωμένων μελών της κοινωνίας. Από τη στιγμή που ο καταμερισμός και η αμοιβαία ανταλλαγή εργασίας ανάγονται σε βάση της εμπορευματικής οικονομίας, είναι προφανές ότι οι διάφοροι κλάδοι παραγωγής συνδέονται ο ένας με τον άλλο με σχέσεις αμοιβαίας εξάρτησης, και όχι μονόπλευρης υπαγωγής. Η βιομηχανία δεν υπάγεται στην αγροτική οικονομία, αλλά συντονίζεται με αυτήν. Ο Smith προτείνει αντί της μονόδρομης ροής υλικών της φύσης από την ύπαιθρο στη βιομηχανία όπως αντιλαμβάνονταν την οικονομική ροή οι Φυσιοκράτες, μια αμφίδρομη μεταφορά προϊόντων εργασίας, που προέρχονται από οπουδήποτε χρησιμοποιείται η ανθρώπινη εργασία: μια ροή προϊόντων περνά από την ύπαιθρο στη βιομηχανία, μια αντίθετη ροή κινείται από τη βιομηχανία στην ύπαιθρο. Οι δύο ροές διασταυρώνονται και εξισορροπούνται στη βάση μιας ανταλλαγής ισοδυνάμων, που είναι το αντικείμενο μελέτης της θεωρίας της αξίας. Ο Smith μπόρεσε να αποδώσει έναν κεντρικό ρόλο στη θεωρία της αξίας ακριβώς γιατί ήταν σε θέση να αναγνωρίσει το πρόβλημα του πώς εναρμονίζονται οικονομικά οι διάφοροι κλάδοι παραγωγής και να ξεχωρίσει αυτό το ζήτημα από το πρόβλημα της οικονομικής υποταγής των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Με το δεύτερο πρόβλημα ασχολήθηκε στη θεωρία του για τη διανομή. Με το πρώτο, ασχολήθηκε στη θεωρία του της αξίας. Παρ' όλο ότι θεωρητικά τα δύο προβλήματα συνδέονταν στενά, και η θεωρία της διανομής οικοδομήθηκε στη βάση της θεωρίας της αξίας, έπρεπε εντούτοις να μελετηθούν χωριστά. 3 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ Το αντικείμενο και η μέθοδος έρευνας Αρχίζοντας την ανάλυση της έννοιας της αξίας, ο Smith χαράσσει μια βασική διάκριση μεταξύ αξίας χρήσης και ανταλλακτικής αξίας: Η πρώτη τοποθετείται έξω από το πεδίο της έρευνας του, και όλη του η προσοχή αφιερώνεται στη δεύτερη. Μ' αυτό τον τρόπο, ο Smith στηρίζεται σταθερά στη μελέτη της εμπορευματικής οικονομίας, όπου το κάθε προϊόν προορίζεται για ανταλλαγή και όχι για την άμεση ικανοποίηση των αναγκών του παραγωγού του. Μ' αυτό τον τρόπο, ο Smith ορίζει με μεγάλη ακρίβεια το αντικείμενο της έρευνας του: την ανταλλακτική αξία. Από την άλλη πλευρά, αν ρωτήσουμε ποια είναι η ακριβής οπτική από την οποία μελετά ο Smith αυτό το αντικείμενο, βρίσκουμε ένα μεθοδολογικό δυϊσμό στον τρόπο με τον οποίο θέτει το πρόβλημα. Από τη μια πλευρά, ο Smith επιθυμεί να ανακαλύψει τις αιτίες που καθορίζουν, πρώτον, πόση αξία διαθέτει ένα εμπόρευμα και, δεύτερον, τις όποιες αλλαγές αυτού του μεγέθους. Από την άλλη, θέλει να βρει ένα ακριβές, αμετάβλητο μέτρο στάθμισης (standard), το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη μέτρηση της αξίας ενός εμπορεύματος. Από τη μια, φιλοδοξεί να αποκαλύψει τις πηγές των μεταβολών της αξίας και, από την άλλη, να βρει ένα αμετάβλητο μέτρο (measure) της αξίας 15. Είναι σαφές ότι υπάρχει μια θεμελιώδης μεθοδολογική διαφορά μεταξύ των δύο αυτών 15 Στο τέλος του Κεφαλαίου 4 περιγράφει πώς θα προχωρήσει στην επακόλουθη ανάλυση της αξίας: «Προκειμένου να ερευνήσω τις αρχές που ρυθμίζουν την ανταλλακτική αξία των εμπορευμάτων, θα προσπαθήσω να δείξω: Πρώτον, ποιο είναι το πραγματικό μέτρο της ανταλλακτικής αξίας, ή σε τι συνίσταται η πραγματική τιμή όλων των εμπορευμάτων. Δεύτερον, ποια είναι τα διάφορα μέρη τα οποία απαρτίζουν ή συγκροτούν αυτή την πραγματική τιμή. Και, τέλος, ποιες είναι οι διάφορες περιστάσεις που μερικές φορές υψώνουν μερικά ή και όλα αυτά τα διαφορετικά μέρη της τιμής πάνω από το φυσικό ή κανονικό τους ύψος, και μερικές φορές τα βυθίζουν κάτω απ' αυτό. "Η, ποιες είναι οι αιτίες που μερικές φορές εμποδίζουν την αγοραία τιμή, δηλαδή την πραγματική τιμή των εμπορευμάτων, να συμπέσει ακριβώς με αυτό που μπορεί να ονομαστεί φυσική τους τιμή.» Wealth of Nations. Βιβλίο I, Κεφ. 4, σελ. 46.

15 Σ ΕΛΙΔΑ 15 τρόπων τοποθέτησης του προβλήματος και ότι αυτή η διαφορά πρέπει να εισάγει ένα δυϊσμό στον πυρήνα της θεωρίας του Smith. Η θεωρητική μελέτη των πραγματικών μεταβολών της αξίας συγχέεται με το πρακτικό καθήκον προσέγγισης του άριστου μέτρου της αξίας. Ως αποτέλεσμα αυτής της σύγχυσης, η ανάλυση της ανταλλακτικής αξίας από τον Smith διακλαδίζεται και ακολουθεί δύο διαφορετικούς δρόμους: αυτόν της ανακάλυψης του αιτίου των μεταβολών της αξίας και αυτόν της αναζήτησης ενός αμετάβλητου μέτρου της αξίας. Το καθένα από αυτά τα μονοπάτια οδηγεί τον Smith σε μια ιδιαίτερη αντίληψη της εργασιακής αξίας ή της εργασίας ως βάσης της αξίας. Το πρώτο τον οδηγεί στην έννοια της ποσότητας εργασίας που αναλώνεται για την παραγωγή ενός δεδομένου προ ιόντος. Η δεύτερη [τον οδηγεί] στην έννοια της ποσότητας εργασίας την οποία μπορεί να αποκτήσει ή να αγοράσει ένα δεδομένο εμπόρευμα μέσω της ανταλλαγής Το αμετάβλητο μέτρο της αξίας Ο Smith ρωτά στην αρχή της έρευνας του, σε τι συνίσταται «το πραγματικό μέτρο της... ανταλλακτικής αξίας»; Στην αναζήτηση ενός τέτοιου αμετάβλητου μέτρου αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος της προσοχής του (Βιβλίο I, Κεφ. 5). Είδαμε νωρίτερα ότι ο Smith εξηγεί την αρχή των κοινωνικο-οικονομικών φαινομένων μέσω της ωφέλειας που διαθέτουν από τη σκοπιά του μεμονωμένου οικονομικού ατόμου. Την ίδια αυτή προσέγγιση υιοθετεί όταν ασχολείται με τον καταμερισμό εργασίας και την ανταλλαγή. Ο καταμερισμός εργασίας που θεμελιώνεται στην ανταλλαγή, επιτρέπει σε κάθε άτομο να αποκτήσει τα αντικείμενα που χρειάζεται ανταλλάσσοντας το δικό του προϊόν, το οποίο μ' αυτό τον τρόπο αποκτά ειδική σημασία για το άτομο, λόγω της ικανότητας του ατόμου να το ανταλλάξει με άλλα αντικείμενα. Από την οπτική του ατόμου, το πρώτο πρακτικό ζήτημα που τίθεται είναι το πόσο μεγάλη σημασία έχει για το (συγκεκριμένο) άτομο αυτό το αντικείμενο, δηλαδή ποιο είναι το ακριβές μέτρο της ανταλλακτικής αξίας; Το ερώτημα που καλείται να απαντήσει ο Smith διατυπώνεται ως εξής: ποιό είναι το μέτρο ή ο δείκτης της αξίας ενός δεδομένου προϊόντος; Από πρώτη ματιά φαίνεται ότι θα μπορούσαμε να λάβουμε ως μέτρο την ποσότητα των άλλων εμπορευμάτων που μπορούμε να αποκτήσουμε ως αντάλλαγμα: όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός τους, τόσο μεγαλύτερη είναι προφανώς η αξία του εν λόγω εμπορεύματος. Ο Smith πολύ ορθά απορρίπτει αυτή την απάντηση, στη βάση του ότι η αξία ενός εμπορεύματος που μου παρέχεται ως αντάλλαγμα για το δικό μου προϊόν, υπόκειται η ίδια σε συνεχείς αλλαγές. Είναι εξίσου αδύνατο να μετρήσουμε την αξία ενός εμπορεύματος με την ποσότητα χρήματος (χρυσού) με την οποία ανταλλάσσεται, εφόσον η αξία του χρυσού μεταβάλλεται επίσης. Σ' αυτή την περίπτωση, με τι μπορώ να μετρήσω την αξία του προϊόντος μου; Για να απαντήσει σ' αυτό το ερώτημα, ο Smith καταφεύγει στη θεωρία του για τον καταμερισμό εργασίας: εκεί απέδειξε ότι μια κοινωνία βασισμένη στον καταμερισμό εργασίας είναι μια κοινωνία ανθρώπων που εργάζονται και που, μέσω της αμοιβαίας ανταλλαγής των προϊόντων της εργασίας τους, έμμεσα ανταλλάσσουν την εργασία τους. Μια κοινωνία ανταλλαγών θεμελιώνεται στην αμοιβαία ανταλλαγή της εργασίας των μελών της. Ο Smith στη συνέχεια ρωτά, σε τι ανάγεται αυτή η ανταλλαγή εργασίας από τη σκοπιά του μεμονωμένου ατόμου; Η απάντηση του: στην απόκτηση της εργασίας άλλων ανθρώπων ως αντάλλαγμα για το δικό του προϊόν. Ανταλλάσσοντας το ύφασμα που έχω φτιάξει με ζάχαρη ή χρήμα, ουσιαστικά αποκτώ ένα ορισμένο ποσό εργασίας άλλων ανθρώπων. Το ύφασμα μου έχει τόσο μεγαλύτερη ανταλλακτική αξία, όσο μεγαλύτερο ποσό εργασίας άλλων ανθρώπων μπορώ να αποκτήσω ή να «εξουσιάσω», σύμφωνα με την έκφραση του Smith, ως αντάλλαγμα. Λόγω του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας μπορώ να αποκτήσω τα προϊόντα που χρειάζομαι ανταλλάσσοντας τα προϊόντα που έχω παραγάγει, αντί να τα παράγω μόνος μου, με την προσωπική μου εργασία.

16 Σ ΕΛΙΔΑ 16 Κατά συνέπεια, μπορώ να μετρήσω την αξία αυτού που έχω παραγάγει με την ποσότητα της εργασίας των άλλων ανθρώπων που εισπράττω κατά την ανταλλαγή. Η ποσότητα εργασίας που μπορεί να αποκτηθεί ή να αγοραστεί ως αντάλλαγμα ενός δεδομένου εμπορεύματος, είναι το μέτρο της αξίας αυτού του εμπορεύματος Αδυναμίες της εξουσιαζόμενης εργασίας ως αμετάβλητου μέτρου της αξίας Α) Η πρώτη αδυναμία. Παρ' όλο ότι η θεωρία του Smith για το μέτρο της αξίας φαίνεται να προκύπτει από την αντίληψη του για την κοινωνία ανταλλαγών ως κοινωνίας εργαζομένων-παραγωγών, πάσχει από την εξής αδυναμία: Όταν λέμε ότι σε μια κοινωνία απλών εμπορευματοπαραγωγών όλα τα μέλη της ανταλλάσσουν τα προϊόντα της εργασίας τους, και, επομένως, την ίδια τους την εργασία, χρησιμοποιούμε τον όρο «ανταλλαγή» με δύο διαφορετικούς τρόπους. Τα προϊόντα της εργασίας ανταλλάσσονται πραγματικά και τοποθετούνται στην αγορά σε μια ίση βάση το ένα με το άλλο: Εδώ έχουμε ανταλλαγή με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Όσον αφορά την «ανταλλαγή» της πραγματικής εργασίας, εννοούμε ουσιαστικά μια διαδικασία μέσω της οποίας οι εργασιακές δραστηριότητες των ατόμων συνδέονται η μια με την άλλη και καταμερίζονται, μια διαδικασία που σχετίζεται στενά με την ανταλλαγή των προϊόντων εργασίας στην αγορά. Μιλώντας κυριολεκτικά, δεν υπάρχει ανταλλαγή εργασίας, εφόσον αυτό που αγοράζεται και πωλείται στην αγορά δεν είναι η πραγματική εργασία, αλλά τα προϊόντα της εργασίας. Η εργασιακή δραστηριότητα των ανθρώπων επιτελεί μια ορισμένη κοινωνική λειτουργία, αλλά δεν είναι αντικείμενο αγοραπωλησίας. Όταν λέμε ότι υπάρχει μια «ανταλλαγή» εργασίας, εννοούμε ότι οι εργασίες γίνονται κοινωνικά ίσες μέσω μία πολύπλοκης κοινωνικής διαδικασίας που εκτυλίσσεται μέσω των ανταλλαγών των προϊόντων και δεν εξισώνονται οι εργασίες άμεσα στην αγορά. Έτσι, λοιπόν, όταν λέμε ότι σε μια κοινωνία ανταλλαγής (όπου οι άνθρωποι σχετίζονται μεταξύ τους ως απλοί εμπορευματοπαραγωγοί) χρησιμοποιώ το ύφασμα μου για να εξουσιάσω ή να αγοράσω την εργασία κάποιου άλλου, αυτό σημαίνει απλώς ότι ασκώ μια έμμεση επίδραση πάνω στην εργασία ενός άλλου εμπορευματοπαραγωγού, αποκτώντας αυτό που έχει φτιάξει. Ανταλλάσσω το προϊόν μου κατευθείαν με ένα άλλο προϊόν εργασίας και όχι με την εργασία κάποιου άλλου. Ως αντάλλαγμα για το ύφασμα μου παίρνω ζάχαρη και επομένως, έμμεσα, την εργασία του παραγωγού ζάχαρης. Με άλλα λόγια, αποκτώ την εργασία ενός άλλου ατόμου σε μια ήδη «υλική» μορφή, ως το προϊόν που έχει παραγάγει. Αυτό διαφέρει απείρως από την άμεση ανταλλαγή του υφάσματος μου με την εργασία κάποιου άλλου, δηλαδή με την εργασιακή δύναμη ενός μισθωτού εργάτη. Αυτό που διαφοροποιεί τόσο ριζικά τις δύο περιπτώσεις δεν είναι απλώς η υλική μορφή της εργασίας που αγοράζεται (η υλοποιημένη σε αντίθεση με τη ζωντανή), αλλά επίσης ο τύπος των κοινωνικών σχέσεων που συνδέουν τους εταίρους της ανταλλαγής. Στην πρώτη περίπτωση, οι εταίροι αυτοί συσχετίζονται μεταξύ τους ως απλοί εμπορευματοπαραγωγοί. Στη δεύτερη, ως καπιταλιστής και εργάτης. Η πρώτη περίπτωση (δηλαδή η ανταλλαγή ενός προϊόντος με ένα άλλο, ή με εργασία που έχει χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή των δύο προϊόντων) συνιστά το βασικό χαρακτηριστικό κάθε εμπορευματικής οικονομίας. Το δεύτερο (δηλαδή η ανταλλαγή ενός προϊόντος με ζωντανή εργασία, ή κεφαλαίου με εργασιακή δύναμη) συμβαίνει μόνο στην καπιταλιστική οικονομία. Μόνο στη δεύτερη περίπτωση η εργασία λειτουργεί άμεσα ως αντικείμενο αγοραπωλησίας ή ως εμπόρευμα (δηλαδή εργασιακή δύναμη). Το λάθος του Smith ήταν ότι μπέρδεψε την κοινωνική «ανταλλαγή» της εργασίας που πραγματοποιείται σε κάθε εμπορευματική οικονομία με την αγοραία «ανταλλαγή» της εργασίας ως αντικειμένου αγοραπωλησίας που πραγματοποιείται σε μια καπιταλιστική οικονομία. Ο Smith λέει ότι αποκτώ ή αγοράζω με το ύφασμα μου την εργασία άλλων ανθρώπων. Αλλά όταν ερωτάται αν ανταλλάσσω το ύφασμα 'μου με εργασία σε υλική μορφή (δηλαδή το προϊόν της εργασίας κάποιου άλλου) ή με τη ζωντανή εργασία ενός μισθωτού

17 Σ ΕΛΙΔΑ 17 εργάτη, ο Smith δεν δίνει μια σαφή απάντηση. Μιλά, είτε για την «ποσότητα της εργασίας κάποιων άλλων, είτε, κάτι που είναι το ίδιο πράγμα, για το προϊόν της εργασίας των άλλων ανθρώπων, το οποίο μπορεί [ο κάτοχος του δεδομένου εμπορεύματος] να αγοράζει ή να εξουσιάζει» 16. Ο Smith μεταφέρει αυτή τη σύγχυση μεταξύ εργασίας και προϊόντων εργασίας σ' όλη την έκταση των αναλύσεών του. Ο Smith την εργασία ως κοινωνική λειτουργία (την ανταλλαγή των προϊόντων που είναι αποτελέσματα εργασίας και επομένως της έμμεση ανταλλαγή των εργασιών) τη θεώρησε ταυτόσημη με την εργασία που λειτουργεί ως εμπόρευμα (την εργασία του μισθωτού εργάτη που άμεσα ανταλλάσσεται με εμπορεύματα όταν μισθώνεται από ένα επιχειρηματία όταν λέμε «άμεσα» εννοούμε ότι το χρήμα-μισθό που λαμβάνει ο εργάτης ισοδυναμεί με τα εμπορεύματα που θα αγοράσει ή πράγμα που είναι το ίδιο στο επίπεδο που συζητάμε, με το μέρος του κεφαλαίου του επιχειρηματία που χρησιμοποιεί για να μισθώσει τους εργάτες). Β) Δεύτερη αδυναμία, συνέπεια της πρώτης Ωστόσο, αν η εργασία λειτουργεί ως αντικείμενο αγοραπωλησίας, μπορεί να χρησιμεύσει πραγματικά ως μέτρο της αξίας; Μήπως η αξία της ίδιας της εργασίας δεν μεταβάλλεται λόγω του ότι μια δεδομένη ποσότητα εργασίας θα είναι σε θέση να αγοράσει μια μεγαλύτερη ή μικρότερη ποσότητα εμπορευμάτων (ανάλογα με τις διακυμάνσεις των μισθών που πληρώνονται για την «εργασία»); Για να ξεφύγει από αυτή τη δυσκολία, ο Smith προβάλλει την περίφημη πρόταση ότι «ίσες ποσότητες εργασίας σε κάθε χρόνο και τόπο, μπορεί να λεχθεί ότι είναι ίσης αξίας για τον εργαζόμενο» 17. Όσα εμπορεύματα και αν είναι σε θέση να ανταλλάξει ο εργάτης με μια ημέρα εργασίας, αυτή η ημέρα εργασίας θα σημαίνει πάντα ότι θα πρέπει να θυσιάσει το ίδιο ποσό «άνεσης, ελευθερίας και ευτυχίας» 18. Αν σήμερα είναι σε θέση να ανταλλάσσει μια ημέρα εργασίας με δύο φορές περισσότερο ύφασμα απ' όσο μπορούσε τον προηγούμενο χρόνο, αυτό δείχνει απλώς ότι έχει πέσει η αξία του υφάσματος. Η ίδια η αξία της εργασίας δεν έχει αλλάξει, και δεν μπορεί να αλλάξει, εφόσον η υποκειμενική αξιολόγηση της εργασιακής προσπάθειας παραμένει αμετάβλητη. Αλλά σ' αυτή την περίπτωση, η αντικειμενική ποσότητα εργασίας που αγοράζεται ως αντάλλαγμα για ένα δεδομένο εμπόρευμα μπορεί να ληφθεί ως ακριβές μέτρο της αξίας αυτού του εμπορεύματος. Χρειάζεται μόνο να αποδείξουμε ότι ένα δεδομένο εμπόρευμα που προηγούμενα αγοραζόταν με εργασία μιας ημέρας, μπορεί τώρα να αγοραστεί μόνο αν καταβληθεί εργασία δύο ημερών, για να πειστούμε ότι η αξία αυτού του εμπορεύματος έχει διπλασιαστεί. Η εργασία δύο ημερών παριστά πάντα διπλάσια υποκειμενική προσπάθεια και κόπωση σε σύγκριση με την εργασία μιας ημέρας, ακόμα και αν η εργασία δύο ημερών αγοράζει πλέον όχι περισσότερα εμπορεύματα (ή μισθό) απ' όσα αγόραζε προηγούμενα η εργασία μιας ημέρας. Το ειδοποιό χαρακτηριστικό της θεωρητικής σύγχυσης του Smith μεταξύ αντικειμενικών και υποκειμενικών παραγόντων (μια σύγχυση στην οποία οι αντικειμενικοί παράγοντες τείνουν να κυριαρχήσουν) είναι το εξής: Προκειμένου μια αντικειμενική ποσότητα αγορασμένης εργασίας να διατηρήσει το ρόλο της ως αμετάβλητου μέτρου της αξίας, ο Smith πρέπει να ισχυριστεί ότι οι υποκειμενικές αξιολογήσεις της εργασιακής προσπάθειας είναι επίσης αμετάβλητες. Συνοψίζοντας. Προηγουμένως, ο Smith είχε εσφαλμένα ταυτίσει την εργασία ως κοινωνική λειτουργία με την εργασία ως εμπόρευμα, και είχε εκλάβει την «αγοραζόμενη εργασία» ως αμετάβλητο μέτρο της αξίας. Τώρα, προκειμένου να απαλλαγεί από τις συνεχείς διακυμάνσεις της αξίας που είναι ενδοφυείς στην εργασία όταν αυτή αποτελεί εμπόρευμα, υποκαθιστά την αντικειμενική ποσότητα της αγοραζόμενης εργασίας με τη συνολική κόπωση και προσπάθεια που συνεπάγεται αυτή η εργασία. Η σύγχυση της εργασιακής δραστηριότητας ως κοινωνικής λειτουργίας με την εργασία ως εμπόρευμα (δηλαδή με την 16 Ό.π., Βιβλίο I, Κεφ. 5, σελ Ό.π., Βιβλίο I, Κεφ. 5, σελ Ό.π., Βιβλίο I, Κεφ. 5, σελ. 50.

18 Σ ΕΛΙΔΑ 18 «αγοραζόμενη εργασία»), η σύγχυση της «αντικειμενοποιημένης αγοραζόμενης εργασίας» με τη «ζωντανή αγοραζόμενη εργασία» και, τέλος, η σύγχυση της αντικειμενικής ποσότητας εργασίας με τη συνολική υποκειμενική προσπάθεια και κόπωση - οι εννοιολογικές αυτές συγχύσεις είναι το τίμημα που έπρεπε να πληρώσει ο Smith για το ότι προσανατόλισε την έρευνα του στο μεθοδολογικά λαθεμένο μονοπάτι της αναζήτησης ενός μέτρου της αξίας Η αιτία των ποσοτικών αλλαγών στην αξία. Η αξία ως δαπανώμενη εργασία. Μέχρι τώρα εξετάσαμε τη θεωρία του Smith για το μέτρο της αξίας. Παράλληλα με αυτή τη συγκεχυμένη και κυριαρχούμενη από λάθη γραμμή σκέψης, υπάρχει ένα άλλο, θεωρητικό νήμα, που κατευθύνεται στην ανάλυση των αιτίων των ποσοτικών αλλαγών της αξίας των εμπορευμάτων. Τα δύο αυτά θεωρητικά μονοπάτια συνεχώς διασταυρώνονται. Παρ' όλο ότι στην αρχή της ανάλυσης του, στο Κεφάλαιο 5, η σκέψη του Smith ασχολείται στο μεγαλύτερο βαθμό με την αναζήτηση ενός μέτρου της αξίας, έρχεται συνεχώς αντιμέτωπη με το γεγονός ότι η αξία των εμπορευμάτων στην πραγματικότητα αλλάζει. Αναγκασμένος να ερευνήσει περαιτέρω τα αίτια αυτών των αλλαγών, θεωρεί, χωρίς κανένα ενδοιασμό, ότι το αίτιο βρίσκεται στην αλλαγή της ποσότητας της δαπανώμενης εργασίας για την παραγωγή ενός εμπορεύματος. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι παρατηρήσεις του Smith πάνω στο γιατί δεν μπορεί να ληφθεί το χρήμα ως αμετάβλητο μέτρο της αξίας. «Ωστόσο, η αξία του χρυσού και του αργύρου, όπως και κάθε άλλου εμπορεύματος, μεταβάλλεται.» Είναι, λοιπόν, προφανές ότι «η ποσότητα εργασίας που μια συγκεκριμένη ποσότητα χρυσού ή αργύρου μπορεί να αγοράσει ή να εξουσιάσει» επίσης μεταβάλλεται. Όταν, όμως, τίθεται το ερώτημα γιατί μεταβάλλεται η αξία του χρυσού και του αργύρου (δηλαδή η ποσότητα εργασίας που μπορούν να αγοράσουν), η απάντηση που προβάλλεται είναι απερίφραστη: Γιατί υπήρξε μια μεταβολή της ποσότητας εργασίας που αναλώθηκε για την παραγωγή τους. «Καθώς η μεταφορά αυτών των μετάλλων από το ορυχείο στην αγορά κοστίζει λιγότερη εργασία... μπορούν να αγοράσουν ή να εξουσιάσουν λιγότερη εργασία.» Είναι απόλυτα προφανές ότι ο Smith συνδέει εδώ τις έννοιες της «αγοραζόμενης εργασίας» και της «δαπανώμενης εργασίας». Η πρώτη είναι μέτρο ή δείκτης της αξίας του εμπορεύματος, η δεύτερη είναι το αίτιο των ποσοτικών μεταβολών της αξίας του'. Στην αρχή του Κεφαλαίου 8, ο Smith βλέπει τις μεταβολές της αξίας των εμπορευμάτων ως άμεση συνέπεια «όλων των βελτιώσεων των παραγωγικών δυνάμεων [της εργασίας], τις οποίες επέτρεψε ο καταμερισμός εργασίας. Όλα τα πράγματα προοδευτικά θα καθίστανται όλο και φθηνότερα. Θα παράγονται από μια μικρότερη ποσότητα εργασίας, και... φυσικά... θα αγοράζονται από προϊόν μικρότερης ποσότητας» 19. Από τη στιγμή που για την παραγωγή ενός δεδομένου εμπορεύματος αρχίζει να δαπανάται μια μικρότερη ποσότητα εργασίας, πρέπει επίσης να μειώνεται και η ποσότητα εργασίας που αυτό το εμπόρευμα θα αγοράζει όταν ανταλλάσσεται. Μια μεταβολή της ποσότητας της «δαπανώμενης εργασίας», είναι κατά συνέπεια, αιτία μεταβολής και της ποσότητας της «αγοραζόμενης εργασίας», επομένως και της μεταβολής της αξίας του, για την οποία η τελευταία λειτουργεί ως μέτρο ή δείκτης. Η αξία ενός εμπορεύματος καθορίζεται από τη δαπανώμενη εργασία για την παραγωγή του και εκφράζεται από την εργασία που αγοράζει στη διαδικασία της ανταλλαγής. Επομένως, ο Smith προσδιορίζει την αξία του εμπορεύματος με δύο τρόπους: 1 ) με την ποσότητα της εργασίας που δαπανάται για την παραγωγή του και 2) με την ποσότητα της εργασίας που το δεδομένο εμπόρευμα μπορεί να αγοράσει(εξουσιάσει) μέσω της ανταλλαγής Αντίφαση μεταξύ των δύο ορισμών της αξίας Μήπως οι δύο ορισμοί έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους; 19 Ό.π.. Βιβλίο I, Κεφ. 8, σελ. 82.

19 Σ ΕΛΙΔΑ 19 Από μια ποσοτική άποψη, υπάρχουν ορισμένες κοινωνικές συνθήκες υπό τις οποίες θα συμπίπτουν. Έστω ότι έχουμε μια κοινωνία απλών εμπορευματοπαραγωγών ή χειροτεχνών που κατέχουν τα δικά τους μέσα παραγωγής. Ο καθένας τους θα ανταλλάσσει το προϊόν δέκα ωρών εργασίας του (π.χ. ύφασμα) με το προϊόν δέκα ωρών εργασίας (π.χ. ένα τραπέζι) που επιτέλεσε κάποιος άλλος. Θα είναι σαν να αγοράζει μια ποσότητα εργασίας ενός άλλου (σε υλική μορφή στο τραπέζι) ακριβώς ίση με την ποσότητα εργασίας που ανάλωσε ο ίδιος για την παραγωγή του υφάσματος του. Στην περίπτωση αυτή, μπορούμε να πούμε ότι δεν έχει καμιά διαφορά εάν η αξία του υφάσματος προσδιορίζεται 1) από την ποσότητα εργασίας που δαπανάται για την παραγωγή του ή 2) από την ποσότητα εργασίας που μπορεί να αγοράσει όταν ανταλλάσσεται. Η ποσότητα «δαπανώμενης εργασίας» συμπίπτει απόλυτα με την ποσότητα της «(σε υλική μορφή) εργασίας που μπορεί να αγοραστεί». Σε μια απλή εμπορευματική οικονομία, η εργασία επιτελεί μια διττή λειτουργία: Η «αγοραζόμενη εργασία» χρησιμεύει ως μέτρο της αξίας των προϊόντων, ενώ η «δαπανώμενη εργασία» ρυθμίζει τις αναλογίες στις οποίες ανταλλάσσονται τα εμπορεύματα. «Σ' αυτό το πρώιμο και πρωτόγονο στάδιο της κοινωνίας που προηγείται τόσο της συσσώρευσης αποθεμάτων, όσο και της ιδιοποίησης της γης, η αναλογία μεταξύ των ποσοτήτων εργασίας που απαιτούνται για την απόκτηση διαφόρων αντικειμένων, φαίνεται να αποτελεί τη μοναδική περίπτωση όπου μπορεί να υπάρχει ένας κανόνας ανταλλαγής του ενός με το άλλο.» Στην «πρώιμη» κοινωνία, που ουσιαστικά σημαίνει την απλή εμπορευματική οικονομία, η ανταλλαγή προϊόντων υπόκειτο στο νόμο της εργασιακής αξίας. Μέχρι αυτό το σημείο, τα δύο αυτά στηρίγματα της ανάλυσης του Smith -αυτό που οδηγεί από το μέτρο της αξίας στην αγοραζόμενη εργασία, και το άλλο που οδηγεί από την πηγή των μεταβολών της αξίας στη δαπανώμενη εργασία- κινούνται παράλληλα και θα μπορούσαν να συμφιλιωθούν, δεδομένου ότι στις συνθήκες μιας απλής εμπορευματικής οικονομίας η (αντικειμενοποιημένη) εργασία που αγοράζεται είναι ίση με την εργασία που έχει δαπανηθεί. Ο Smith, όμως, δεν περιορίζει τη μελέτη του στην απλή εμπορευματική οικονομία, ενδιαφερόμενος πριν απ' όλα και κυρίως για την αναπτυσσόμενη γύρω του καπιταλιστική οικονομία. Το «χειροτεχνικό» μοτίβο της θεωρίας του συνοδεύεται από ένα «καπιταλιστικό» μοτίβο. Αν το εμπόρευμα είναι ένα μέσο με το οποίο ο τεχνίτης μπορεί να αποκτήσει το προϊόν (ή την αντικειμενοποιημένη, δηλαδή την εργασία που έχει γίνει ήδη ένα προϊόν) ενός άλλου ατόμου, για τον καπιταλιστή είναι μέσο απόκτησης της ζωντανής εργασίας ενός άλλου ατόμου. Ο Smith θυμάται πολύ καλά ότι στον καπιταλισμό ο μισθωτός εργάτης εισπράττει μόνο ένα μέρος του προϊόντος της εργασίας του, και ότι μ' αυτό τον τρόπο μια μικρότερη ποσότητα αντικειμενοποιημένης εργασίας (το εμπόρευμα) ανταλλάσσεται με μια μεγαλύτερη ποσότητα ζωντανής εργασίας (εργασιακή δύναμη). Για το προϊόν δέκα ωρών εργασίας, ο καπιταλιστής ενδέχεται να εισπράξει δώδεκα ώρες ζωντανής εργασίας από τους εργάτες. Συμπεραίνουμε, επομένως, ότι η ποσότητα εργασίας που δαπανάται για την παραγωγή ενός εμπορεύματος δεν είναι πλέον ίση με την ποσότητα της ζωντανής εργασίας που θα αγοράσει αυτό το εμπόρευμα ως αντάλλαγμα. Σε μια καπιταλιστική οικονομία, οι δύο προσδιορισμοί της αξίας που στις συνθήκες της απλής εμπορευματικής παραγωγής συνέπιπταν, τώρα αποκλίνουν ριζικά. Επομένως, ο Smith πρέπει τώρα να κάνει μια σταθερή επιλογή: η αξία του εμπορεύματος πρέπει να προσδιορίζεται ή με την εργασία που δαπανάται για την παραγωγή του, ή με τη ζωντανή εργασία που μπορεί να αγοράσει ως αντάλλαγμα. Αντί να υιοθετήσει την πρώτη οπτική, ο Smith συνάγει το εντελώς αντίθετο συμπέρασμα. Εμμένει στην πρώτη του άποψη ότι η αξία ενός προϊόντος προσδιορίζεται (ή εκφράζεται) από την ποσότητα της ζωντανής εργασίας που θα αγοράσει(εξουσιάσει) όταν ανταλλαχθεί. Αλλά εφόσον αυτή η ποσότητα εργασίας υπερβαίνει την ποσότητα εργασίας που, δαπανάται για ένα δεδομένο προϊόν, η «δαπανώμενη εργασία» δεν μπορεί πλέον να λειτουργεί ως ρυθμιστής της αξίας των προϊόντων, όπως γινόταν στην απλή εμπορευματική οικονομία. Ο νόμος της εργασιακής αξίας παύει να λειτουργεί στην καπιταλιστική οικονομία.

20 Σ ΕΛΙΔΑ Έξοδος από την αντίφαση. Κόστη παραγωγής. Σε μια τέτοια περίπτωση, τι προσδιορίζει την αξία ενός προϊόντος σε μια καπιταλιστική οικονομία; Έστω ότι ένας καπιταλιστής προκαταβάλλει ένα κεφάλαιο 100 λίρες για να μισθώσει εργάτες (ο Smith υποθέτει ότι το σύνολο του κεφαλαίου αναλώνεται για τη μίσθωση εργατών και αγνοεί τις δαπάνες για πάγιο κεφάλαιο), που με τη σειρά τους παράγουν γι' αυτόν εμπορεύματα αξίας 120 λιρών. Πως προσδιορίζεται (υπολογίζεται) η αξία αυτών των εμπορευμάτων; Όπως γνωρίζουμε, από την ποσότητα της (ζωντανής) εργασίας την οποία μπορεί να αγοράσει ο καπιταλιστής όταν τα ανταλλάξει. Με το σύνολο των 120 λιρών ο καπιταλιστής μπορεί πρώτο, να αγοράσει το ίδιο ποσό εργασίας μισθωτών εργατών όπως αυτό που δαπανήθηκε για την παραγωγή των εν λόγω εμπορευμάτων (δηλαδή 100 λίρες ή το σύνολο των μισθών τους). Δεύτερον, μπορεί να αγοράσει μια πρόσθετη ποσότητα εργασίας με τις 20 λίρες που απομένουν και που απαρτίζουν το κέρδος του. Ως αποτέλεσμα, η αξία των εμπορευμάτων δεν προσδιορίζεται (υπολογίζεται) πλέον από την ποσότητα της εργασίας που δαπανάται για την παραγωγή τους. Η αξία των εμπορευμάτων είναι τώρα αρκετά μεγάλη ώστε να αποζημιώσει πλήρως την εργασία που δαπανήθηκε για την παραγωγή τους και να αφήσει επιπλέον μια ορισμένη μάζα κέρδους. Με άλλα λόγια, σε μια καπιταλιστική οικονομία η αξία του εμπορεύματος ορίζεται από το σύνολο των μισθών συν το κέρδος (και σε ορισμένες περιπτώσεις συν την πρόσοδο), δηλαδή ως το άθροισμα των «κοστών παραγωγής» του, με την ευρεία έννοια του όρου. Ο Smith εδώ εγκαταλείπει το έδαφος της εργασιακής θεωρίας της αξίας και την αντικαθιστά με τη θεωρία των κοστών παραγωγής. Προηγουμένως, ο Smith όριζε την αξία ενός εμπορεύματος από την ποσότητα εργασίας που δαπανάται για την παραγωγή του. Τώρα, την ορίζει ως το άθροισμα των μισθών, του κέρδους και της προσόδου. Προηγουμένως, ο Smith δήλωνε ότι η αξία ενός εμπορεύματος αναλύεται στο εισόδημα (μισθοί, κέρδος και πρόσοδος). Τώρα, λέει ότι η αξία απαρτίζεται από εισοδήματα που, επομένως, λειτουργούν τώρα ως οι «πηγές» της ανταλλακτικής αξίας του εμπορεύματος. Επομένως ενώ ο Smith ήθελε να εξηγήσει τη διανομή του προϊόντος σε μισθό και κέρδος με βάση τη θεωρία της αξίας η αντίφαση μεταξύ των δύο ορισμών των οδηγεί να αντιστρέψει την αιτιότητα. Η θεωρία διανομής θα εξηγήσει την αξία των προϊόντων. Τα εισοδήματα είναι το πρωτεύον και το δεδομένο, ενώ η αξία ενός εμπορεύματος θεωρείται δευτερεύουσα και παράγωγη, απαρτιζόμενη από την άθροιση των ξεχωριστών εισοδημάτων. Το μέγεθος της αξίας ενός εμπορεύματος εξαρτάται από τα «φυσικά μερίδια» μισθών, κέρδους και προσόδου και ο τρόπος συγκρότησής τους θα εξεταστεί στην επόμενη ενότητα Σύνοψη Συνοψίζοντας το νήμα της σκέψης του Smith, μπορούμε να πούμε ότι η θεωρία του υποφέρει από τη θεμελιώδη αδυναμία ενός δυϊσμού της συνολικής του μεθοδολογικής προσέγγισης. Η ανάλυση των αιτίων των μεταβολών της αξίας τον οδηγεί σε μια έννοια της «δαπανώμενης εργασίας». Η αναζήτηση ενός μέτρου της αξίας, καθώς προκύπτει από μια ατομικιστική κατανόηση του καταμερισμού εργασίας, τον οδηγεί σε μια έννοια της «αγοραζόμενης εργασίας». Επιπλέον, αυτές οι δύο έννοιες της εργασίας θεωρούνται από την αντικειμενική και την υποκειμενική τους πλευρά, αν και κυρίως από την πρώτη. Περαιτέρω, η ίδια η έννοια της «αγοραζόμενης εργασίας» διχάζεται, εμφανιζόμενη στις περισσότερες περιπτώσεις ως «αντικειμενοποιημένη αγοραζόμενη εργασία» (η ανταλλαγή μεταξύ απλών εμπορευματοπαραγωγών ή ανταλλαγή εμπορεύματος με εμπόρευμα), και σε άλλες ως «ζωντανή αγοραζόμενη εργασία» (ανταλλαγή μεταξύ καπιταλιστή και εργάτη ή ανταλλαγή μεταξύ ενός εμπορεύματος ως κεφαλαίου και εργασίας ως εργασιακής δύναμης). Στο βαθμό που κυριαρχεί το πρώτο μοτίβο, των «τεχνιτών», η αγοραζόμενη εργασία θεωρείται ίση με τη