ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 19-21, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ FAX: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Transcript

1 ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 19-21, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ FAX: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ 6 Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ 2 Η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ «ΕΙΡΗΝΗ», «ΚΑΤΑΛΛΑΓΗ», «ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ» ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΠΡΑΞΗ: «Προγράμματα Διά Βίου Εκπαίδευσης για την Ανάπτυξη των Κοινωνικών Δεξιοτήτων των Κληρικών και των Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας» στον άξονα προτεραιότητας 8 του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

2 2 Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ «ΕΙΡΗΝΗ», «ΚΑΤΑΛΛΑΓΗ», «ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ» ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι η γνωριμία των επιμορφούμενων με τη σκέψη των Πατέρων της Εκκλησίας μέσω των εννοιών της «ειρήνης», της καταλλαγής και της «δικαιοσύνης». Παράλληλα η παράθεση της σκέψης των Πατέρων, που αναλύουν τις έννοιες αυτές, αποτελεί ένα μικρό οδηγό, ώστε οι επιμορφούμενοι να μπορούν να ανιχνεύσουν το περιεχόμενο πολλών άλλων εννοιών που συζητιούνται σήμερα στο διάλογο της Θεολογίας με τον σύγχρονο κόσμο. Ταυτόχρονα αποτελεί και μια συνοπτική εισαγωγή στον κόσμο της Εκκλησιαστικής Γραμματείας, που είναι απαραίτητο να γνωρίζουν ώστε τα κείμενά της να γίνουν περισσότερο εύχρηστα στην ενοριακή διδακτική πράξη. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: αντιληφθούν το περιεχόμενο των εννοιών «ειρήνη», καταλλαγή και «δικαιοσύνη», αναγνωρίζουν τον τρόπο με τον οποίο αναλύονται τα θέματα με τα οποία ασχολούνται οι Πατέρες στα έργα τους, εφαρμόζουν τις έννοιες αυτές στην διδακτική πράξη. Έννοιες Κλειδιά Ειρήνη Καταλλαγή Δικαιοσύνη Α. Εισαγωγή Η παρουσίαση των θέσεων της ειρήνης από τους Πατέρες της Εκκλησίας αποτελεί έργο ζωής. Έχει πολύ μεγάλες διαστάσεις αφού απόψεις για το θέμα διατυπώνουν σχεδόν όλοι οι γνωστοί τουλάχιστον- Πατέρες της Εκκλησίας. Αν και μοιάζει περιττή η αναφορά πρέπει να σημειώσουμε ότι η έννοια της ειρήνης συζητήθηκε όχι μόνο ως κοινωνική ειρήνη, αλλά και ως εσωτερική κατάσταση του υποκειμένου. Αυτή η θεώρηση διεύρυνε τους ορίζοντες της αναζήτησης για το τι 1

3 είναι πραγματικά ειρήνη σε σχέση με την έννοια με την οποία σήμερα την αντιλαμβάνεται ο κόσμος. Στον περιορισμένο χώρο της αναφοράς μας, θα παρουσιάσουμε τις θέσεις του Αγ. Γρηγορίου Νύσσης για την ειρήνη βασιζόμενοι στο έργο του «Λόγοι εις τους Μακαρισμούς» 1 καθώς και του Αγ. Γρηγορίου του Θεολόγου στηριζόμενοι στους τρεις ειρηνικούς λόγους του 2. Β. Τι είναι ειρήνη; 1. Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης ορίζει την ειρήνη αναρωτώμενος «τι είναι πιο γλυκό (δώρο) για να απολαύσει ο άνθρωπος, απ όσα επιδιώκει στη ζωή, εκτός από την ειρηνική ζωή; Όποιο κι αν αναφέρεις από τα ευχάριστα της ζωής, έχει την ανάγκη της ειρήνης για να είναι το πιο γλυκό» 3. «Είναι η κορωνίδα των τερπνών. Και ο Κύριος θέλει να υπάρχει στον καθένα, ώστε όχι μόνο ο ίδιος να την κατέχει, αλλά από το άφθονο απόκτημα, να μοιράζει και σε εκείνους που δεν έχουν» 4. Ως κορωνίδα των αρετών η ειρήνη «Τι άλλο (είναι) από εκείνη την επιθυμία της αγάπης προς τον συνάνθρωπο; Και τι είναι το αντίθετο προς την αγάπη; Το μίσος, η οργή, ο θυμός, ο φθόνος, η μνησικακία, η υπόκριση, η πολεμική συμφορά. Βλέπεις πόσων και ποίων ασθενειών είναι αντίδοτο η μια λέξη; Γιατί η ειρήνη αντικαθιστά εξίσου καθένα απ όσα αναφέραμε, και με τη δική της παρουσία εξαφανίζει το κακό» 5. Σε αυτό συμφωνεί και ο όσιος Μωϋσής ο Αιθίοψ όταν λέει: «Να μην έχεις έχθρα για κανένα άνθρωπο, και να μην κρατήσεις έχθρα στην καρδιά σου. Να μη μισήσεις τον εχθρό του διπλανού σου. Κι αυτή είναι η ειρήνη» 6. Ενώ η ειρήνη είναι το ωραιότερο αγαθό, ο Αγ. Γρηγόριος Θεολόγος επισημαίνει τα εξής: «Ας μην νομίσει κανείς ότι λέγω, ότι πρέπει να αγαπά κανείς την κάθε είδους ειρήνη (διότι όπως γνωρίζω ανταρσίες πολύ καλές, έτσι γνωρίζω και πολύ επιβλαβή ομόνοια). εννοώ μόνο την καλήν ομόνοιαν, η οποία συνδέει με 1 Το κείμενο εκδόθηκε από τις εκδόσεις Αποστολική Διακονία σε μετάφραση και σχόλια του μακαριστού π. Παγκρατίου Μπρούσαλη, Αθήνα, Πρόκειται για τους Λόγους ΣΤ, ΚΒ, ΚΓ ή Ειρηνικός Α, Β Γ αντίστοιχα. Το κείμενό τους βρίσκεται στο Γρηγορίου Θεολόγου Έργα, ΕΠΕ 1, εκδ. Γρηγόριος Παλαμάς, Θεσσαλονίκη Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, Λόγοι εις τους Μακαρισμούς, Λόγος Ζ, ό. π., σελ Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, ό. π., σελ. 193, το ίδιο περίπου γράφει και ο Αγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος, Λόγος ΚΒ, σελ Αγ. Γρ. Νύσσης, ό. π., σελ Βλ. στο Κοινωνική διδασκαλία των Ελλήνων Πατέρων, (επιμ.) Ν. Μπουγάτσου, εκδ. Απ. Διακονία, Αθήνα, 1998, σελ

4 το Θεόν» 7. Επομένως η ειρήνη στην οποία αναφέρονται οι Άγιοι είναι εκείνη η οποία δεν αποσυνδέει τον άνθρωπο από το Θεό. Ο Αγ. Νικόλαος ο Καβάσιλας ορίζει την ειρήνη όπως και ο Απ. Παύλος. «Ο Χριστός είναι για μας η ειρήνη, αυτός που συνένωσε τα δυο μέρη και γκρέμισε το μεσότοιχο του φραγμού, δηλαδή την έχθρα που την κατάργησε με τη σάρκα του» «Για ποιο λόγο εμείς που ανήκουμε στην αγάπη μισούμε και μισούμεθα;» 9. Την απάντηση την δίνει ο ίδιος: «Ορισμένες φορές η αγάπη δια την εξουσίαν ή ο φθόνος, ή το μίσος, ή η υπερηφάνεια, ή κάτι από εκείνα τα οποία δεν βλέπομεν να παθαίνουν ούτε ακόμα και αυτοί οι άθεοι» 10. Με τον τρόπο αυτό χάνεται η ειρήνη εξαιτίας των παθών των χριστιανών. Η ειρήνη δεν είναι μόνο αγαθό αλλά και βραβείο το οποίο προϋποθέτει τον αγώνα του ανθρώπου. «Αλλά ποιο είναι το αγώνισμα; Αν γίνεις ειρηνοποιός, λέγει, θα λάβεις ως στέφανο το δώρο της υιοθεσίας» 11. Οι Άγιοι υπενθυμίζουν μια παράμετρο την οποία ξεχνάμε. Αφού η ειρήνη είναι ο Χριστός ή καρπός του Αγ. Πνεύματος ή αποτέλεσμα αγώνων, η παρουσία της εξαρτάται από το πόσο ο άνθρωπος μιμείται τον Χριστό. Ποιος όμως είναι ειρηνοποιός; Αυτός που αγωνίζεται για την ύπαρξη της κατά Χριστόν ειρήνης: «Ειρηνοποιός είναι εκείνος που δίνει την ειρήνη στον άλλο. Αλλά κανείς δεν θα μπορέσει να δώσει στον άλλο αυτό που ο ίδιος δεν έχει. Θέλει, λοιπόν, ο Κύριος να είσαι πρώτα συ γεμάτος από τα αγαθά της ειρήνης κι έπειτα να προσφέρεις αυτό το απόκτημα σε όσους το χρειάζονται» 12. Σε άλλο σημείο του λόγου δίνει ακόμα μια πτυχή του ειρηνοποιού: «Γιατί πιστεύω ότι στην κυριολεξία ειρηνικός λέγεται κείνος, που φέρνει σε ειρηνική συμφωνία την επανάσταση που κάνει μέσα του η σάρκα κατά του πνεύματος κι εσωτερικός πόλεμος της ανθρώπινης φύσης. Κι αυτό κατορθώνεται, όταν πλέον μένει ανενέργητος ο νόμος του σώματος, που αντιμάχεται το νόμο του πνεύματος κι ο εσωτερικός πόλεμος της ανθρώπινης φύσης» 13. Οι παρατηρήσεις των δυο αγίων εκπροσωπούν τις απόψεις σχεδόν όλων των νηπτικών πατέρων. Η ειρήνη δεν είναι αποτέλεσμα συμμαχιών, ούτε επιβολής της δύναμης των εκάστοτε ισχυρών. Είναι καρπός της κατάστασης της 7 Αγ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Στ, ό.π., σελ Αγ. Νικολάου Καβάσιλα 9 Αγ.Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΒ, ό.π., σελ Αγ.Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΒ ό.π., σελ Αγ.Γρ.Νύσσης, ό.π., σελ Αγ. Γρ.Νύσσης, ό.π., σελ Αγ. Γρ. Νύσσης, ό.π., σελ

5 ψυχής του ανθρώπου. Δεν είναι αποτέλεσμα εφαρμογής ηθικών θρησκευτικών κανόνων αλλά αγαθό της εσωτερικής ειρήνης του ανθρώπου που γεννάται από την σχέση του ανθρώπου με το Θεό. Γ. Εισαγωγικές επισημάνσεις για την έννοια της «δικαιοσύνης» στην σκέψη των Πατέρων της Εκκλησίας. Έχει πολλές φορές επισημανθεί ότι η θεολογία στην Ορθόδοξη Εκκλησία διαδραμάτισε κριτικό, προφητικό και αποειδωλολατρικό ρόλο 14. Παρά το γεγονός αυτό «ο κοινωνικός στοχασμός των Πατέρων της Εκκλησίας δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός» 15. Στο πλαίσιο της παραγράφου αυτής θα δώσουμε επιγραμματικά ένα ελάχιστο δείγμα της διδασκαλίας των Πατέρων για τη δικαιοσύνη η οποία επικεντρώνεται περισσότερο στην ανάγκη για την κοινωνική δικαιοσύνη. «Και τι είναι δικαιοσύνη;» 16, αναρωτιέται ο Αγ. Γρηγόριος Νύσσης, για να απαντήσει στον Δ Λόγο του έργου του: «Λένε μερικοί απ αυτούς που ασχολήθηκαν μ αυτά τα θέματα ότι δικαιοσύνη είναι η συνήθεια να ανταποδίδεις το ίσο και στον καθένα αυτό που του αξίζει Εγώ όμως, αποβλέποντας προς το ύψος της θεϊκής νομοθεσίας, σκέπτομαι κάτι περισσότερο από όσα είπαμε εννοείται μ αυτή τη δικαιοσύνη. Αν ο λόγος της σωτηρίας είναι κοινός για όλους τους ανθρώπους, όμως δε είναι δυνατό ν ανήκει κάθε άνθρωπος σ αυτούς που αναφέραμε. Ποια είναι, λοιπόν η δικαιοσύνη που αναφέρεται σ όλους; Εκείνη που η επιθυμία της βρίσκεται κοινή στον καθένα, ο οποίος αποβλέπει στο τραπέζι του Ευαγγελίου» 17. Η δικαιοσύνη είναι ένα από όσα εννοούμε γύρω από την αρετή. Πολλές φορές όμως συνηθίζει η Γραφή όταν μνημονεύει το επί μέρους, να περιλαμβάνει το όλον, όπως όταν ερμηνεύει τη θεία φύση με μερικά ονόματα Με αυτά που αναφέραμε μάθαμε πια ότι ο θεόπνευστος λόγος γνωρίζει με το μέρος πολλά.. Συνεπώς με το όνομα της δικαιοσύνης αναγνωρίζεται όλη η αρετή» 18. Γράφει ο Μ. Βασίλειος «δεν μπορούν να δουν εύκολα τη δικαιοσύνη οι άδικοι. όπως στους αρρώστους στα μάτια που προσπαθούν να δουν τον ήλιο» Βλ. Ι. Πέτρου, Θεολογία και κοινωνική δυναμική, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1993, σελ Βλ. Ι. Πέτρου, «Δικαιοσύνη και αλληλεγγύη. Όψεις του κοινωνικού στοχασμού του Μ.Βασιλείου» στο αφιέρωμα του περιοδικού Νέα Κοινωνιολογία με θέμα Η πνευματική κληρονομιά των Πατέρων της Εκκλησίας, τ.30 / Άνοιξη 2000, εκδ. Παπαζήση, σελ. 75. είναι βιβλίο ή περιοδικό??? Δεν είναι σαφές!!! 16 Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, ό.π., σελ Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, ό.π., σελ Αγ. Γρηγορίου Νύσσης,ό.π., σελ Μ. Βασιλείου, «Ερμηνεία εις τον προφήτην Ησαΐα» στο Κοινωνική διδασκαλία των Ελλήνων Πατέρων, ό. π., σελ

6 Συνεχίζοντας ο Αγ. Γρηγόριος Νύσσης υποστηρίζει: «Διότι αν ο Θεός είναι δικαιοσύνη, δεν παίρνει από το Θεό το ψωμί εκείνος, που τρέφεται από την πλεονεξία. Αν δεν προέρχεται από ξένα πράγματα και από δάκρυα η ευπορία, αν κανείς δεν πείνασε, για να χορτάσεις εσύ, αν κανείς δε στέναξε για να πλουτίσεις, του Θεού ψωμί είναι αυτό, καρπός δικαιοσύνης, στάχυ ειρήνης» 20. Αξιοποιώντας τη διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας ο π. Αρίσταρχος Γκρέκας υπογραμμίζει 21 : «Σύμφωνα με τον Βασίλειο η δικαιοσύνη είτε σε προσωπικό επίπεδο είτε σε κοινωνικό επίπεδο σημαίνει την διανομή του ίσου και την επίτευξη ισότητας μεταξύ των ανθρώπων 22. Στο πρόσωπο του Χριστού και της διδασκαλίας του φανερώνεται η πραγματική δικαιοσύνη και η σωτηρία των ανθρώπων καθώς δίνονται τα κατάλληλα πνευματικά κριτήρια 23. Κατά τον Μέγα Βασίλειο, η αγάπη είναι έμφυτη δύναμη και θεμελιώδης λειτουργία του ανθρώπου. Η εφαρμογή αυτής στην χρήση του πλούτου εξισορροπεί τις κοινωνικές ομάδες και κάνει τους πλούσιους καλούς διαχειριστές των αγαθών του Θεού 24. Ο Μέγας Βασίλειος επικρίνει δριμύτατα την φιλοχρηματία των πλουσίων και καυτηριάζει εκείνους που αδιαφορούν για τη δυστυχία των άλλων, χαρακτηρίζοντας ανόητο εκείνον, που ενώ μπορεί να ενδύσει τον γυμνό, δεν το κάνει 25. Ενώ σε άλλο σημείο παρατηρεί ότι στον πεινασμένο, το γυμνό και τον ανυπόδητο ανήκουν ο άρτος, το ένδυμα και τα υποδήματα, τα οποία φυλάττονται απ' τον πλούσιο και «κατασήπονται εις τας αποθήκας» 26. Βλέποντας την κατάσταση του κόσμου διακρίνεται ότι είναι δυσέφικτη η τέλεια δικαιοσύνη 27 γιατί κατά τον Γρηγόριο τον Θεολόγο ο νόμος που κατευθύνει τα ανθρώπινα είναι ο νόμος του κρατήσαντος 28. Υποστηρίζει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος ότι αρχικά υπήρχε μεταξύ των ανθρώπων ισονομία αλλά οι άνθρωποι από τα πάθη τους αλλοτριώθηκαν και ο νόμος τους αποδείχθηκε δυναστείας επίκουρος ώστε ο νόμος να εξυπηρετεί αυτούς που τους κατασκευάζουν 29. Το κριτήριο της διανομής του ίσου αποτελεί κριτήριο και για τους άλλους Πατέρες 20 Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, «Εις Αγ. Αναστασίου Σιναΐτου Ερωτήσεις και αποκρίσεις, Ερώτηση 11», στο Κοινωνική διδασκαλία των Ελλήνων Πατέρων, ό.π., σελ Αρχιμ.Αρίσταρχου Γκρέκα Αδημοσίευτο Εκπαιδευτικό υλικό για τη διδασκαλία των εννοιών «Ειρήνη, καταλλαγή και δικαιοσύνη με τη βοήθεια κειμένων από την Πατερική Γραμματεία» 22 Μ. Βασιλείου, Εις την αρχήν των παροιμιών 8, PG 31,404A. 23 Μ. Βασιλείου, Εις την αρχή των παροιμιών 9, PG 31,404C. 24 Κρικώνης Χ., Ο ιδεώδης κοινωνικός τύπος κατά τους τρείς Ιεράρχες, Θεσσαλονίκη, 1988,σελ Μ.Βασιλείου, Εις το καθελώ μου τας αποθήκας, PG 31, Μ.Βασιλείου, Εις το καθελώ μου τας αποθήκας, PG 31, Μ. Βασιλείου, Ομιλία εις Ζ Ψαλμόν 5, PG 29,241 A. 28 Γρηγορίου Θεολόγου, Περί φιλοπτωχίας 25-26, PG 35,892 ΑΒ. 29 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 37,6, PG 36,289 ΑΒ. Περί φιλοπτωχίας 25-26, PG 35,892 ΑΒ. 5

7 της Εκκλησίας καθώς διαμορφώθηκε ως κοινά αποδεκτή θέση της Εκκλησίας δίνοντας μια κοινωνική διάσταση στη δικαιοσύνη 30. Χαρακτηριστικά ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος σημειώνει: «...συ βλέπε την πρώτην ισονομίαν, μη την τελευταίαν διαίρεσιν...» 31. Η κοινωνική ανισότητα δεν είναι φυσική κατάσταση αλλά κοινωνική που οφείλεται στις ενέργειες των ανθρώπων. Είναι το αποτέλεσμα άνισης κατανομής των αγαθών που επιβλήθηκε καταχρηστικά με τη βία από τους ισχυρούς στους αδύνατους 32. Αναφερόμενος ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος στην πρώτη χριστιανική κοινότητα των Ιεροσολύμων, όπου επικρατούσε η κοινοχρησία των αγαθών, αποτέλεσμα της αγάπης που υπήρχε μεταξύ τους, παρατηρεί χαρακτηριστικά: «Ειπέ δέ μοι, η αγάπη την κοινοκτημοσύνη έτεκεν ή η κοινοκτημοσύνη την αγάπην; Εμοί δοκεί η αγάπη την ακτημοσύνην». Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος χαρακτηρίζει την υπέρμετρη μέριμνα και προσκόλληση στον πλούτο ως ανοησία και παρατηρεί ότι ο Θεός δεν έδωσε περισσότερα υλικά αγαθά για να σπαταλώνται σε μέθη και πολυτέλεια, αλλά για να διανέμονται στους έχοντες ανάγκη. Χαρακτηρίζει ο ιερός πατήρ ως αρπαγή και πλεονεξία να μη διανέμονται στους άλλους τα αγαθά που περισσεύουν 33. Οι Πατέρες της Εκκλησίας κατακρίνουν τους πλουσίους εκείνους που κάνουν κακή χρήση του πλούτου και δείχνουν αδιαφορία για τη δυστυχία των άλλων. Ο Κλήμης Αλεξανδρείας, ξεκινώντας απ' την άποψη ότι τα υλικά αγαθά δημιουργήθηκαν απ' το Θεό για χρήση όλων των ανθρώπων, στηρίζεται στο αρχαίο γνωμικό «κοινά τα των φίλων» και παρατηρεί ότι, εφόσον είναι κοινά όλα για τους φίλους και ο άνθρωπος είναι θεοφιλής, τότε «γίνεται δη ουν τα πάντα του Θεού και των ανθρώπων». Επίσης παρατηρεί ότι ο αληθινά πλούσιος δεν είναι «ο έχων και φυλάττων» αλλά αυτός που μεταδίδει στους ενδεείς 34. Αυτή η μετάδοση είναι που χαρακτηρίζει την μακαριότητα και την ευτυχία του ανθρώπου. Οι Πατέρες της Εκκλησίας διδάσκουν ότι ο Θεός είναι δημιουργός και κύριος του κόσμου. Όλα τα αγαθά ανήκουν στην αποκλειστική κυριότητα του Θεού και προορίζονται για τις ανάγκες όλων των παιδιών Του. Η αρχική κατάσταση των ανθρώπων ήταν η ισότητα. Οι κοινωνικές διακρίσεις (πλούσιοι - 30 Γρηγορίου Θεολόγου, Περί φιλοπτωχίας 24-26, PG 35,889A-892C. Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, Λόγοι εις τους Μακαρισμούς 5, 3-4,PG44, 1252A-1253A. Ιωάννου Δαμασκηνού, Ιερά Παράλληλα 10,4 PG 96,60D. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Περί της εν πνεύματι και αληθεία προσκυνήσεως και λατρείας 7, PG 68,521BCD. 31 Γρηγόριου Θεολόγου, Λόγος ιδ, PG35, Γρηγορίου Θεολόγου, Περί φιλοπτωχίας 25-26, PG 35,889C-892C. Πέτρου Ι. Κοινωνική δικαιοσύνη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ Ι.Χρυσοστόμου, Εις τον πτωχόν Λάζαρον και τον πλούσιον λόγοι, PG48, Κλήμεντος Αλεξανδρέως, Προτρεπτικός, PG 8,

8 φτωχοί, δούλοι - ελεύθεροι κ.α.), οι πόλεμοι και τα άλλα κακά οφείλονται, όχι στη θέληση του Θεού, αλλά στην πτώση του ανθρώπου και στο δίκαιο του ισχυρού που επικράτησε από κατά την πτώση. Η συσσώρευση των αγαθών στα χέρια των ολίγων αποτελεί κλοπή και ιδιοποίηση ξένης περιουσίας. Η ελεημοσύνη, μολονότι εκθειάζεται υπέρμετρα από τους Πατέρες, δεν αποτελεί παρά προσωρινή και μερική λύση στο πρόβλημα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Οριστική λύση για τους Πατέρες της Εκκλησίας αποτελεί η «απόδοση», δηλαδή η επιστροφή των «περίσσιων» αγαθών στους δικαιούχους δηλαδή τους φτωχούς. Η κοινωνική αδικία αποκαταστάθηκε και με τους επίμονους αγώνες των Πατέρων, οι οποίοι έλεγχαν και καυτηρίαζαν τις κακώς κείμενες δομές της κοινωνίας και πολλές φορές αυτός ο έλεγχος στρεφόταν προς όλες τις κατευθύνσεις. Ζώντας και εφαρμόζοντας την εντολή της αγάπης, που στην ουσία είναι εντολή θυσίας, υπέμειναν οι ίδιοι καρτερικά αδικίες που γίνονταν σε βάρος τους χωρίς να παραιτηθούν απ' τον αγώνα για την υπεράσπιση του πλησίον 35. Έτσι οι Πατέρες, μέσω της διδασκαλίας τους, δεν έχουν σκοπό να ανατρέψουν την υπάρχουσα κατάσταση, όπως αυτή νοείται στο πλαίσιο ταξικών αγώνων, αλλά μέσω της καλλιέργειας της αγάπης να εξισορροπήσουν τις αντιθέσεις, ώστε να γεφυρώσουν το χάσμα της άνισης κατανομής των αγαθών μεταξύ των πλουσίων και των πτωχών. Είναι γνωστοί οι ανυστερόβουλοι αγώνες των μεγάλων Πατέρων για την επικράτηση της δικαιοσύνης στην Εκκλησία και στην κοινωνία 36». 35 Μαντζαρίδη Γ. Ορθόδοξη θεολογία και ζωή, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1996, σελ Χαρακτηριστική είναι η επιγραμματική φράση του Μ. Βασιλείου: «ώστε τόσους αδικείς, όσους μπορούσες να βοηθήσεις» (P.G. 31, 277). Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός επισημαίνει: «Εσύ όμως να βλέπεις την πρώτη ισότητα (την προπτωτική) και όχι την κατοπινή διαίρεση- όχι το νόμο του ισχυρού, αλλά το νόμο του Κτίστη» (P.G. 35, 892). Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει με έμφαση: «Αν όλοι αγαπούσαν και αγαπιούνταν κανείς δε θα μπορούσε να αδικήσει κανένα... είναι ολέθριο το πάθος της πλεονεξίας και δεν είναι, δεν είναι δυνατόν να πλουτίσει κανείς χωρίς να αδικεί» (P.G. 61, 271 και 62, 561). Ο Αμβρόσιος επίσκοπος Μεδιολάνων (Μιλάνου) τονίζει: «η φύση δεν γνωρίζει πλουσίους, μήτε γενικά φτωχούς» (P.L. 14, 767). Ο Γρηγόριος Παλαμάς συμφωνεί με τα παραπάνω γράφοντας: «Ό,τι θησαυρίζει κανείς δεν του ανήκει. τα αγαθά είναι κοινά, γιατί προέρχονται από τα κοινά ταμεία των κτισμάτων του Θεού». (P.G. 151, 164). 7