ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Transcript

1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... ΧΧΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... XXV ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... XIX 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Διαδίκτυο και ηλεκτρονικές πληροφορίες στον 21ο αιώνα Ιστορία του διαδικτύου και της ηλεκτρονικής πληροφορίας οι πρωτοπόροι του διαδικτύου Η έννοια της ασφάλειας Ασφάλεια - ανασφάλεια στο διαδίκτυο και φόβος του εγκλήματος Η τεχνική διάσταση του όρου ασφάλεια στα συστήματα ηλεκτρονικών πληροφοριών και στο διαδίκτυο Η έννοια της ασφάλειας στον ελληνικό ΠΚ Αντικείμενο του παρόντος πονήματος ΧΩΡΙΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ (UNAUTHORIZED ACCESS TO ELECTRONIC DATA) ΚΑΙ HACKING Ορισμός της έννοιας hacking Ιστορία του hacking Κατηγοριοποιήσεις των hαckers Hackers και crackers Διαχωρισμός των hackers ανάλογα με τον σκοπό και το αποτέλεσμα της δράσης τους Διαστρωμάτωση («τάξεις») των hackers... 49

2 X Φώτης Σπυρόπουλος Διάκριση των hackers με κριτήριο τη δημιουργική τους ικανότητα Η εξέλιξη των hackers και τα χαρακτηριστικά τους από την εμφάνιση των ηλεκτρονικών πληροφοριών μέχρι σήμερα Τα κίνητρα των hackers Η ηθική των hackers Η ιδεολογία των hackers Η (υπο)κουλτούρα του hacking Ειδικές εκφάνσεις του hacking Ηθικό hacking ( Ethical hacking ) Hacktivism («ΧΑΚτιβισμός» - παραβιαστές με ακτιβιστική δράση) Ο «σκοτεινός αριθμός» των περιστατικών hacking (αφανής εγκληματικότητα) Μέθοδοι και τεχνικές (modi operandi) των hackers για την απόκτηση χωρίς δικαίωμα πρόσβασης Η ανακάλυψη της ταυτότητας του χρήστη η «κλοπή ταυτότητας» (identity theft) Η πρόσβαση στο σύστημα Εξωπρογραμματιστικές πρακτικές hacking Συλλογή πληροφοριών για το σύστημα (information gathering) «Κοινωνική μηχανική» ( Social engineering ) «Κατάδυση στα σκουπίδια» ( Dumpster diving «Ιχνηλάτηση» ( Footprinting ) Shoulder surfing («κρυφοκοίταγμα»)... 98

3 Χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε ηλεκτρονικά συστήματα πληροφοριών XI Phishing Γνήσιες πρακτικές hacking (χρήση ηλεκτρονικών προγραμμάτων και εντολών) Pharming Επιθέσεις άρνησης υπηρεσίας (DoS και DDoS attacks) Joomla bugs Packet sniffers Οι «δούρειοι ίπποι» ( Trojan horses ) «Ιοί» (viruses) και «σκουλήκια» (worms) IP Spoofing SQL (Structured Query Language) injection Hacking shells Exploits «Καταγραφή πλήκτρων» ( Key logger ) «Λογικές βόμβες» ( Logic bombs ) Snoopers «Ανίχνευση ευπαθειών» ( Vulnerability scanning ) Source rooting Bouncing Rootkits Υπερχείλιση προσωρινής μνήμης (buffer overflow) Ο hacker μέσα στο σύστημα πληροφοριών ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΩΡΙΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Θεωρία ορθολογικής επιλογής και παράγωγες θεωρίες Θεωρία ορθολογικής επιλογής Θεωρία της καθημερινής δραστηριότητας ( routine activity theory )

4 XII Φώτης Σπυρόπουλος Ορθολογική επιλογή προοπτικής ( rational choice perspective ) Κριτική εγκληματολογία Θεωρία τεχνικών ηθικής ουδετεροποίησης Εγκλήματα «λευκού περιλαιμίου» Η θεωρία της «ηθικής ανάπτυξης» ( moral development theory ) Η θεωρία της έντασης ( strain theory / blocked opportunity theory - Robert Merton) Η θεωρία έλλειψης αυτοελέγχου ( self-control theory - Michael Gottfredson and Travis Hirschi) Situational action theory Moral Beliefs and Moral Judgment Theory Θεωρία του «διαφορικού συγχρωτισμού» ή της «διαφοροποιούσας συναναστροφής ( differential association theory Edwin Sutherland) Διαχειριστική εγκληματολογία ΧΩΡΙΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Τιμώρηση είτε κατά την ωφελιμιστική είτε κατά την ανταποδοτική θεώρηση Οι hackers και ο ποινικός νόμος Ειδικές προβληματικές του ποινικού δικαίου σχετικά με το hacking Τόπος τέλεσης του hacking και αρχή ne bis in idem Ποινική ευθύνη ή μη του παρόχου πρόσβασης Επισκόπηση εννόμων τάξεων αναφορικά με το hacking Ελλάδα Ο νόμος 1805/ Το άρθρο 4 του νόμου 2246/ Ο νόμος 3674/2008 και η εισαγωγή του άρθρου 292Α ΠΚ Ο νόμος 3917/ Ο νόμος 3471/ Ηνωμένο Βασίλειο Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ) Γερμανία

5 Χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε ηλεκτρονικά συστήματα πληροφοριών XIII 5. ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΩΡΙΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ Η διάταξη του άρθρου 370Γ παρ. 2 ΠΚ Εισαγωγικά Προστατευόμενο έννομο αγαθό Έννοια και στοιχεία της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος Έννοια «στοιχείων» στο ά. 370Γ παρ Έννοια απόκτησης πρόσβασης Προσέγγιση της έννοιας «χωρίς δικαίωμα» Η έννοια του «νόμιμου κατόχου» Υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος Ποινή του εγκλήματος - Σύγκριση και συρροή με άλλα εγκλήματα Δικονομικά ζητήματα Το άρθρο 292Α ΠΚ και η σχέση του με το άρθρο 370Γ παρ. 2 ΠΚ Εισαγωγικά Χαρακτηρολογικά στοιχεία των εγκλημάτων του ά. 292Α ΠΚ τα οποία αφορούν σε χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε ηλεκτρονικά δεδομένα Περιορισμοί στην εφαρμογή της διάταξης Σχέση ά. 292Α ΠΚ με ά. 370Γ παρ. 2 ΠΚ και ά. 370Α ΠΚ Το ζήτημα της συρροής Ο νόμος 3917/2011 και οι ποινικές κυρώσεις του Ο νόμος 3917/2011 και η ενσωμάτωση της Οδηγίας 2006/24/ΕΚ Οι ποινικές κυρώσεις του ά. 11 ν. 3917/ Συσχέτιση ά. 11 ν. 3917/2011 με ά. 370Γ παρ. 2 και ά. 292Α ΠΚ Ο νόμος 3471/2006 και οι ποινικές διατάξεις του Ο νόμος 3471/2006 και η ενσωμάτωση της Οδηγίας 2002/58/ΕΚ Οι ποινικές κυρώσεις του ά. 15 ν. 3471/ Συσχέτιση ά. 15 ν. 3471/2006 με το ά. 11 ν. 3917/2011 και το ά. 370Γ παρ

6 XIV Φώτης Σπυρόπουλος 5.5. Νομολογιακή αντιμετώπιση της χωρίς δικαίωμα πρόσβασης σε ηλεκτρονικά δεδομένα από τα ελληνικά δικαστήρια Κριτική επισκόπηση και προτάσεις de lege ferenda αναφορικά με την ποινική αντιμετώπιση της χωρίς δικαίωμα πρόσβασης σε ηλεκτρονικά δεδομένα και του hacking ΤΟ HACKING ΣΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ - ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Εισαγωγή Το hacking και η χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε δεδομένα στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης Συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα πληροφορικά εγκλήματα Η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης της για την καταπολέμηση του εγκλήματος στον κυβερνοχώρο (Convention on cyber-crime) Ευρωπαϊκό ενωσιακό θεσμικό πλαίσιο και ψηφίσματα για το hacking και τη χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε ηλεκτρονικά δεδομένα Η Απόφαση του Συμβουλίου της στον Τομέα της Ασφάλειας Συστημάτων Πληροφοριών H Σύσταση του Συμβουλίου της για τα κοινά κριτήρια ασφάλειας της τεχνολογίας πληροφοριών Το Ψήφισμα του Συμβουλίου της για το παράνομο και επιβλαβές περιεχόμενο του διαδικτύου Το Ψήφισμα του Συμβουλίου της για κοινή προσέγγιση και ειδικές δράσεις στον τομέα της ασφάλειας των πληροφοριών και των δικτύων Το Ψήφισμα του Συμβουλίου της για την ευρωπαϊκή αντίληψη για την ασφάλεια των δικτύων και των πληροφοριών

7 Χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε ηλεκτρονικά συστήματα πληροφοριών XV Ο Κανονισμός 460/2004 για τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Ασφάλεια Δικτύων και Πληροφοριών Η Απόφαση Πλαίσιο της για τις επιθέσεις κατά των συστημάτων πληροφοριών Η Ανακοίνωση της Επιτροπής της σχετικά με την καταπολέμηση των ανεπίκλητων ηλεκτρονικών μηνυμάτων, του κατασκοπευτικού και του κακόβουλου λογισμικού Η Ανακοίνωση της Επιτροπής της προς την κατεύθυνση γενικής πολιτικής σχετικά με την καταπολέμηση του εγκλήματος στον κυβερνοχώρο To Ψήφισμα του Συμβουλίου της για μια ευρωπαϊκή συνεργατική προσέγγιση όσον αφορά την ασφάλεια δικτύων και πληροφοριών Η Ανακοίνωση της Επιτροπής της για τη «στρατηγική εσωτερικής ασφάλειας της EE στην πράξη: πέντε βήµατα για µια ασφαλέστερη Ευρώπη» Το περιεχόμενο της ανακοίνωσης για την πρόληψη του κυβερνοεγκλήματος Η δημιουργία του ευρωπαϊκού κέντρου για τα εγκλήματα στον κυβερνοχώρο (EC3) Ο Κανονισμός υπ αρ. 526/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της σχετικά με τον Οργανισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Ασφάλεια Δικτύων και Πληροφοριών (ENISA) και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αρ. 460/ Η Οδηγία 2013/40/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της για τις επιθέσεις κατά συστημάτων πληροφοριών και την αντικατάσταση της απόφασης-πλαισίου 2005/222/ΔΕΥ του Συμβουλίου

8 XVI Φώτης Σπυρόπουλος 7. ΕΡΕΥΝΑ ΣΕ ΝΟΜΙΚΟΥΣ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ (ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ) ΚΑΙ HACKERS Ο στόχος της έρευνας Οι υποθέσεις της έρευνας Η σύγχρονη έννοια της χωρίς δικαίωμα πρόσβασης σε ηλεκτρονικά συστήματα πληροφοριών και δεδομένα και του hacking Ιδεολογία ή οικονομικό όφελος/ οικονομική ζημία; Έλεγχος γενικοπροληπτικής αποτελεσματικότητας της ελληνικής ποινικής νομοθεσίας και προτάσεις de lege ferenda για τη σύγχρονη νομοθετική αντιμετώπιση του hacking Εναλλακτικοί τρόποι ενίσχυσης της ασφάλειας των ηλεκτρονικών συστημάτων πληροφοριών και δεδομένων Η ταυτότητα της έρευνας Μορφές και φύση της έρευνας Διερευνητική έρευνα Περιγραφική έρευνα Επεξηγητική έρευνα Έρευνα αξιολόγησης Έρευνα σε δείγμα σκοπιμότητας Έρευνα με πρωτογενή δεδομένα Μέθοδος και τεχνική της έρευνας Συνδυασμός ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας Τεχνικές της έρευνας (ερωτηματολόγιο και επικουρικά συνέντευξη με hackers και ανάλυση περιεχομένου και δευτερογενών δεδομένων) Η ερευνητική ομάδα Ο εντοπισμός του δείγματος της έρευνας Κατάρτιση, κοινοποίηση και συμπλήρωση των ερωτηματολογίων Η προβληματική της χρήσης του διαδικτύου ως εργαλείου στην έρευνα

9 Χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε ηλεκτρονικά συστήματα πληροφοριών XVII Το δείγμα των νομικών Το δείγμα των επιστημόνων πληροφορικής (προγραμματιστές, τεχνικοί δικτύων ηλεκτρονικών υπολογιστών και διαχειριστές ηλεκτρονικών δεδομένων) Το δείγμα των hackers Οι hackers στην Ελλάδα Η δυσκολία της ανεύρεσης δείγματος hackers Η προσέγγιση ομάδων hackers στην Ελλάδα H Ελληνική Χάκινγκ Σκηνή (Greek Hacking Scene) Ανάλυση περιεχομένου της επικοινωνίας Η ομάδα hackerspace.gr Ανάλυση περιεχομένου της επικοινωνίας Ανοιχτή συνέντευξη με δύο μέλη της ομάδας Περιορισμοί της έρευνας Τα ερωτηματολόγια Γενικές επισημάνσεις για τη διατύπωση των ερωτήσεων Δημογραφικά στοιχεία Τα ερωτηματολόγια για το δείγμα νομικών και το δείγμα επιστημόνων πληροφορικής Το ερωτηματολόγιο για το δείγμα hackers Αποτελέσματα της έρευνας Δείγμα νομικών Απαντήσεις Συνολική θεώρηση απαντήσεων δείγματος νομικών Δείγμα επιστημόνων πληροφορικής (τεχνικών ασφαλείας και υπεύθυνων διαχείρισης ηλεκτρονικών δεδομένων) Απαντήσεις Συνολική θεώρηση απαντήσεων δείγματος επιστημόνων πληροφορικής Συσχέτιση απαντήσεων νομικών και επιστημόνων πληροφορικής

10 XVIII Φώτης Σπυρόπουλος Τι είναι hacking σύμφωνα με την εμπειρία σας; Πιστεύετε ότι οι hackers ενεργούν περισσότερο με βάση ιδεολογικά κίντρα ή με σκοπό το οικονομικό όφελος; Θεωρείτε ότι οι έλληνες νομικοί που ασχολούνται με το δίκαιο της πληροφορικής είναι επαρκώς ενημερωμένοι και εκπαιδευμένοι σε θέματα πληροφορικής και ιδίως hacking; / Θεωρείτε ότι οι έλληνες επιστήμονες πληροφορικής είναι επαρκώς ενημερωμένοι σε σύγχρονα θέματα ασφάλειας των ηλεκτρονικών δεδομένων Πιστεύετε ότι οι δράσεις των hackers μπορούν να έχουν θετική συμβολή στην κοινωνία; Αν ναι, σε ποιες περιπτώσεις; Κατά τη γνώμη σας, η ελληνική νομοθεσία είναι αποτελεσματική για τη διαφύλαξη της ασφάλειας των ηλεκτρονικών δεδομένων; Πρέπει να είναι ελεύθερη η πρόσβαση στην πληροφορία στο διαδίκτυο; Αν ναι, σε ποιες περιπτώσεις; Έχετε να προτείνετε άλλα μέτρα πέρα από ποινικές διατάξεις που μπορούν να ληφθούν για την προαγωγή της ασφάλειας των ηλεκτρονικών δεδομένων; Αν ναι, ποια; Πόσο ασφαλής νιώθετε αναφορικά με τα ηλεκτρονικά σας δεδομένα στο διαδίκτυο; Ποια η γνώμη σας: χρειάζεται αυστηροποίηση των ποινικών κυρώσεων, αποποινικοποίηση του hacking ή οι νομικές προβλέψεις να μείνουν ως έχουν; Όποιος αποκτά χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε ηλεκτρονικά δεδομένα στο διαδίκτυο με σκοπό οικονομικό όφελος ή πρόκληση

11 Χωρίς δικαίωμα πρόσβαση σε ηλεκτρονικά συστήματα πληροφοριών XIX ζημίας πρέπει να έχει την ίδια, ηπιότερη ή αυστηρότερη ποινική μεταχείριση από τον νόμο σε σχέση με αυτόν που δεν έχει σκοπό το οικονομικό όφελος ή την πρόκληση ζημίας; (ερώτηση 10 του ερωτηματολογίου των νομικών και ερώτηση 12 του ερωτηματολογίου των επιστημόνων πληροφορικής) Δείγμα hackers Απαντήσεις Συνολική θεώρηση απαντήσεων δείγματος hackers ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΠΟΡΙΣΜΑΤΩΝ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΕ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕ ΤΙΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η σύγχρονη ένοια της χωρίς δικαίωμα πρόσβασης σε ηλεκτρονικά συστήματα πληροφοριών και δεδομένα και του hacking Το κίνητρο των hackers Έλεγχος γενικοπροληπτικής αποτελεσματικότητας της ελληνικής ποινικής νομοθεσίας και προτάσεις de lege ferenda για τη σύγχρονη νομοθετική αντιμετώπιση του hacking Εναλλακτικοί τρόποι ενίσχυσης της ασφάλειας των ηλεκτρονικών συστημάτων πληροφοριών και δεδομένων EΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Τεχνικές και πρακτικές για την ασφάλεια των ηλεκτρονικών συστημάτων πληροφοριών Έλεγχος της πρόσβασης προφύλαξη ηλεκτρονικών δεδομένων Χρήση τεχνολογικών κατασκευών για την ασφάλεια των πληροφοριών (αυτοματοποιημένα συστήματα ανίχνευσης βιομετρικός έλεγχος «πύρινα τείχη» )

12 XX Φώτης Σπυρόπουλος Σωστή λειτουργία της επιχείρησης αναφορικά με την ασφάλεια των ηλεκτρονικών πληροφοριών Αξιοποίηση της πείρας και κατάρτισης των hackers Κρυπτογραφία Ηθική διαπαιδαγώγηση, ενημέρωση και εκπαίδευση Αυτορρύθμιση (self-regulation) Ανάγκη διεθνοποίησης μέτρων για το κυβερνοέγκλημα ΣΥΝΟΨΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ ΕΠΙΜΥΘΙΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ: ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ HACKERS ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IV: ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΗΣ GREEK HACKING SCENE ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ V: ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ ΚΑΙ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΩΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΩΝ ΔΕΛΤΙΑ ΤΥΠΟΥ (ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ)