Working Paper. Title: «Ρητορεία και Ρητορική στην Αρχαία Ελλάδα» Georgios K. Karametos

Transcript

1 Working Paper Title: «Ρητορεία και Ρητορική στην Αρχαία Ελλάδα» Georgios K. Karametos

2 Ρητορεία και Ρητορική στην Αρχαία Ελλάδα Του Γεωργίου Κ. Καραμέτου Φοιτητή Νομικής Του Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου Abstract-Summary Στην προκείμενη μελέτη μου προσπάθησα όσο το δυνατόν εκτενέστερα να ορίσω αρχικά τι είναι η Ρητορεία και η Ρητορική. Στη συνέχεια ανέφερα πως ξεκίνησε η Ρητορεία και η Ρητορική στην Αρχαία Ελλάδα, καθώς και κάποιες άλλες πληροφορίες σχετικά με αυτές όπως την κατάταξη των λόγων και την γραπτή μορφή των συμβουλευτικών λόγων. Μετέπειτα ανέφερα συνοπτικά κάποιους από τους σπουδαιότερους ρήτορες της αρχαιότητας και έκλεισα αυτή μου την έρευνα με αναφορά στην Ρητορική στον σύγχρονο κόσμο. Λέξεις κλειδιά: Ρητορεία, Ρητορική, ρήτορες, Σοφιστές, φιλόσοφοι, λόγος, τέχνη, παιδεία, λογική, πειθώ, γνώση, ύφος, συναισθήματα, δικανικός, συμβουλευτικός, επιδεικτικός addresses: 2

3 Περιεχόμενα I. Εισαγωγή 4 II. Ορισμός Ρητορείας 5 III. Ορισμός Ρητορικής. 5 IV. Τα πρώτα δείγματα Ρητορείας και Ρητορικής 5 V. Η ενασχόληση με την Ρητορική. 6 VI. Κατάταξη των λόγων σε τρία γένη. 7 VII. Γραπτή μορφή συμβουλευτικών λόγων. 7 VIII. Οι σπουδαιότεροι Ρήτορες. 8 a. Ο πλατωνικός Γοργίας. 9 b. Ο Λυσίας.10 c. Ισοκράτης 11 d. Αριστοτέλης 13 IX. Σύγχρονη Ρητορική..15 X. Βιβλιογραφία 17 3

4 Εισαγωγή Η κλασική ρητορική ανάγεται στη σχολή των προσωκρατικών φιλοσόφων και στους Σοφιστές. Στους μεταγενέστερους μεσαιωνικούς χρόνους κατέστη μαζί με τη Γραμματική και τη Διαλεκτική τμήμα του λεγόμενου «trivium», (τριπλής φιλολογικής μελέτης), στον δυτικό πολιτισμό. Στους αρχαίους και μεσαιωνικούς χρόνους η Γραμματική σχετιζόταν με την ακριβή και αποτελεσματική χρήσης της γλώσσας μέσω της μελέτης και της κριτικής συγκεκριμένων φιλολογικών μοντέλων. Η Διαλεκτική με τη σειρά της σχετιζόταν με τη δοκιμασία και επινόηση νέας γνώσης μέσω μιας διαδικασίας ερωταπαντήσεων και τέλος η ρητορική με την πειθώ του δημόσιου προφορικού λόγου, πιθανώς σε πολιτικές συγκεντρώσεις ή σε δικανικές διαδικασίες. Υπό αυτή την έννοια η ρητορική σχετίσθηκε στη σύγχρονη εποχή με τις αποκαλούμενες δημοκρατικές κοινωνίες με δικαιώματα ελευθερίας του λόγου και ελεύθερης συγκέντρωσης, ενώ αυτή η συσχέτιση υπήρχε στον ελλαδικό χώρο από την αρχαιότητα. Η λέξη «ρητορική» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ρητορική που σημαίνει «τέχνη του λόγου». Από την ετυμολογία γίνεται ήδη αντιληπτή η συνεισφορά των αρχαίων στον τομέα αυτόν. Μολονότι, η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα δεν ήταν η μόνη η οποία επινόησε την τέχνη του «ομιλείν»-άλλοι αρχαιότεροι πολιτισμοί θα μπορούσαν κάλλιστα να αξιώσουν ανάλογη τιμή-συνέβαλε στην ανάπτυξή της και προώθησε με απαράμιλλη αυστηρότητα θεωρητικούς επ αυτής προβληματισμούς. Κληροδοτώντας όμως την τέχνη του «ομιλείν», η αρχαιότητα μας κληροδότησε επιπλέον τον φόβο αυτής της τέχνης. Ορισμένοι στην αρχαιότητα δήλωναν τη δυσπιστία τους απέναντι στη ρητορική. Ακόμη και σήμερα στην καθομιλουμένη παραμένει η αρνητική συνδήλωση του ουσιαστικού και του επιθέτου ρητορική, τα οποία συνήθως υποδηλώνουν λόγια ρηχά ή απατηλά. Επιπρόσθετα, η λέξη ρητορική ενίοτε προσδίδει δισταγμό και καχυποψία, εκφράσεις που ανταποκρίνονται σε βαθύτερους φόβους απέναντι στη δύναμη της γλώσσας και απέναντι στους κινδύνους της κακής χρήσης της. 4

5 Ορισμός Ρητορείας Ρητορεία είναι η έμφυτη ή επίκτητη ικανότητα του ανθρώπου να διαμορφώνει τον προφορικό του λόγο με τρόπο ευχάριστο και πειστικό. Περικλείει ένα είδος μυστηρίου που μπορεί να μαγέψει το ακροατήριο ακαριαία καθώς ο εκφωνημένος λόγος απαιτεί ενθουσιασμό. Είναι ευχάριστο να εκφράζει κανείς προφορικά τις απόψεις τους άνετα και όμορφα. Καθώς, όταν ο λόγος περικλείεται από καθαρότητα και παραστατικότητα, διαθέτει χάρη και απλότητα και το σημαντικότερο διεισδύει στην ψυχολογία του ακροατηρίου και καθιστά το μήνυμα ευδιάκριτο. Στη γραμματολογία εξετάζονται οι λόγοι που σώθηκαν καταγεγραμμένοι, οι ρήτορες που τους είχαν συνθέσει και όλες οι σχετικές πληροφορίες. Ορισμός Ρητορικής Ρητορική ή πιο συνηθισμένα ρητορική τέχνη είναι ένα σύνολο οδηγιών και κανόνων τα οποία είναι δυνατόν να διδαχτούν και όποιος τα κατανοήσει έχει πολλές πιθανότητες να επιτύχει ως ρήτορας. Επίσης, με τον όρο ρητορική στο σύγχρονο εννοιολογικό πλαίσιο νοείται εκείνος ο τομέας μελέτης και τεχνικής ο οποίος ασχολείται με τη σύνθεση του προφορικού και γραπτού λόγου στις σύγχρονες μορφές εκφοράς του, προκειμένου να καταστεί μέσον πειστικότητας και αποτελεσματικότητας επί κάποιου αιτίου, καθώς η ρητορική είναι μια πολυσύνθετη τεχνική σπουδή. Η ρητορική προέρχεται από την ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία, με σκοπό τη διάδοση ιδεών και πληροφοριών, την εμψύχωση, τη διαπαιδαγώγηση και τη ψυχαγωγία. Στη γραμματολογία εξετάζονται οι οδηγίες και οι κανόνες που σώθηκαν καταγεγραμμένοι και οι ρητοροδιδάσκαλοι που τους κατέγραψαν. Τα πρώτα δείγματα Ρητορείας και Ρητορικής Τα πρώτα δείγματα ρητορείας τα συναντούμε στα ομηρικά έπη, όταν π.χ. μιλά ο γερό-νέστορας, «ο γλυκομίλητος αγορητής [ ], που πιο γλυκά από το μέλι ανάβρυζαν τα λόγια του απ το στόμα» (Α 248-9), ή όταν ο Φοίνικας, ο Οδυσσέας και ο Αίαντας προσπαθούν, καθένας με τον τρόπο του, να πείσουν τον Αχιλλέα να παραμερίσει το θυμό του και να επιστρέψει στις μάχες (Ι ). Τα πρώτα δείγματα ρητορικής γνώσης και διδασκαλίας τα συναντούμε πάλι στην Ιλιάδα, όταν ο Αντήνορας περιγράφει πως μιλούσαν ο 5

6 Μενέλαος και ο Οδυσσέας στην πρώτη πρεσβεία των Αχαιών στην Τροία (Γ ), και ακόμα όταν ο παιδαγωγός του Αχιλλέα, ο Φοίνικας, ισχυρίζεται πως είχε εντολή να τον «διδάξει» όχι μόνο να πολεμά, αλλά και «να μιλεί στη σύναξη» (Ι 443). Οι αρχαίοι πίστευαν πως η ρητορική τέχνη είχε τις ρίζες της στη Σικελία, στις δημοκρατικές Συρακούσες, όπου ο Κόρακας και ο μαθητής του ο Τισίας επινόησαν τη διαίρεση κάθε λόγου σε προοίμιο, διήγηση, αποδείξεις και επίλογο, και μελέτησαν ορισμένους αποδεικτικούς τρόπους, τις έντεχνες πίστεις και τα επιχειρήματα. Στους ίδιους αποδίδεται και ο ορισμός «ρητορική εστί πειθούς δημιουργός». Η ενασχόληση με την ρητορική Η ενασχόληση με την ρητορική δίνει μια ιδέα του μεγαλείου που περικλείει αυτή. Ο άνθρωπος παρατηρεί αρχικώς τον εαυτό του και στη συνέχεια το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει. Αυτό τον βοηθά να αυτοπροσδιοριστεί και να τοποθετηθεί μέσα στη ζωή. Το μέσο που διαθέτει είναι το αίσθημα, η σκέψη, το συναίσθημα και ο λόγος. Ο λόγος είναι το κυριότερο μέσο έκφρασης του ανθρώπου, επομένως και το πιο σημαντικό. Η ρητορεία πρέπει να εκφράζει την αλήθεια και το δίκαιο στον ακροατή. Ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Πλούταρχος ήταν λάτρεις της ρητορικής και πολέμιοι της επίπλαστης ρητορείας και του ψεύδους. Στην αρχαιότητα υπήρχαν τρία μαθήματα κλασσικής παιδείας τα οποία ήταν η γραμματική, η λογική και η ρητορική. Στους αρχαίους Έλληνες η ρητορική ήταν χρήσιμη για να τους προετοιμάσει κατάλληλα ώστε να μπορούν να ασχοληθούν με τα κοινά. Ήταν σε θέση να γνωρίζουν ότι το να μιλήσει κανείς δημόσια ήταν κάτι δύσκολο, καθώς η ρητορική απαιτεί ευγλωττία, συλλογισμούς και επιχειρήματα. Η ευγλωττία η οποία πέρα από ένα κληρονομημένο ταλέντο είναι ένα αγαθό που μπορεί ο καθένας να το αποκτήσει εύκολα, αρκεί όμως να καταβάλλει προσπάθεια και να επιθυμεί να το καλλιεργήσει. Η ευγλωττία είναι ένα εργαλείο χρήσιμο, εκφραστικό καθώς και πανίσχυρο γλωσσικά. Ο ρήτορας είναι απαραίτητο να εκπαιδευτεί στην ικανότητα της κρίσης, της διάκρισης και της ορθής επιχειρηματολογίας. Ο ρήτορας θα πρέπει να είναι σε θέση να μιλήσει για διάφορα θέματα και επί παντός επιστητού μπροστά σε κοινό όπου αυτό απαιτεί κάποια προετοιμασία. Έχοντας ξεπεράσει τις δυσκολίες έκθεσης του εαυτού του, η αυτοπεποίθηση του και η 6

7 αυτοεκτίμηση του από την κατοχή και την χρήση αυτών των τεχνικών και των δεξιοτήτων είναι μεγάλη. Οι Σοφιστές ήταν οι επαγγελματίες ρήτορες της εποχής εκείνης οι οποίοι αναλάμβαναν να διδάξουν την τέχνη της ρητορείας ιδιωτικά, έναντι αμοιβής φυσικά. Ο Κόραξ και ο Τεισίας από την Σικελία ήταν οι πρώτοι που συνέταξαν ένα εγχειρίδιο ρητορικής και δίδασκαν την τέχνη αυτή. Ο Σωκράτης εξάσκησε την ρητορική χρησιμοποιώντας το ρητορικό ερώτημα με σκοπό να αιφνιδιάσει, να προβληματίσει τον συνομιλητή του ως προς το ορθό, το δίκαιο, το αληθές, το χρήσιμο. Ο τρόπος αυτός ανέτρεπε αρχικά τη θέση που είχε ο συνομιλητής και από τη συζήτηση άφηνε να εννοηθεί η αλήθεια των ιδεών, των γεγονότων και των πράξεων. Η μέθοδος αυτή ονομάστηκε η μαιευτική του Σωκράτη. Κατάταξη των λόγων σε τρία γένη Ο Αριστοτέλης καθιέρωσε την κατάταξη των λόγων σε τρία γένη: a) Στο συμβουλευτικό γένος, ανήκουν οι λόγοι που εκφωνούνται στην εκκλησία του δήμου ή σε άλλες, όχι απαραίτητα πολιτικές συγκεντρώσεις. b) Στο δικανικό γένος, ανήκουν οι λόγοι οι οποίοι εκφωνούνται από τους διαδίκους στα δικαστήρια. Ήταν συνηθισμένο φαινόμενο πολίτες που δεν εμπιστεύονταν τις ρητορικές τους ικανότητες να αναθέτουν σε κάποιον επαγγελματία λογογράφο 1 να τους ετοιμάσει ένα λόγο, τον οποίο αποστήθιζαν για να τον απαγγείλουν οι ίδιοι στο δικαστήριο. c) Στο επιδεικτικό γένος, ανήκουν οι λόγοι οι οποίοι δημιουργούνται είτε για να ακουστούν σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις είτε για να κυκλοφορήσουν γραπτά, να διαδώσουν τις ιδέες και να επιδείξουν την ικανότητα του συγγραφέα τους και συχνά να χρησιμέψουν ως διδακτικό υπόδειγμα. Γραπτή μορφή συμβουλευτικών λόγων Σε γραπτή μορφή κυκλοφορούσαν και συμβουλευτικοί λόγοι, καθώς συχνά οι πολιτικοί ρήτορες δημοσίευαν τις σημαντικότερες δημηγορίες τους θέλοντας να τονίσουν και να παρουσιάσουν την ρητορική τους 1 Προσοχή: ας μην μπερδεύουμε τους λογογράφους της Αρχαϊκής εποχής, που έγραφαν γεωγραφικά, εθνολογικά και γενεαλογικά έργα (σ. 79), με τους λογογράφους των κλασικών χρόνων, ένα είδος δικηγόρων που προετοίμαζαν τις αγορεύσεις των διαδίκων στο δικαστήριο. 7

8 δεινότητα. Το ίδιο ισχύει και για πολλούς δικανικούς λόγους, τους οποίους οι λογογράφοι συνήθιζαν να τους κυκλοφορούν ως δείγμα της ικανότητας τους. Παρ όλα αυτά οι λόγοι που σώθηκαν από τον 5 ο αιώνα π.χ. είναι ελάχιστοι. Είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι ο Θεμιστοκλής, ο Κίμων και άλλοι πολιτικοί ήταν λαμπροί ρήτορες. Από μαρτυρίες ξέρουμε ότι ο Περικλής όταν μιλούσε, «άστραφτε και βροντούσε και συντάραζε την Ελλάδα» (Αριστοφάνης). Όμως, από τους λόγους που εκφωνήθηκαν την Πεντηκονταετία δεν σώζεται ούτε ένας. 2 Τα πιο πρώιμα δείγματα ρητορείας που σώζονται είναι οι Τετραλογίες του Αντιφώντα. Στη ρητορική θεωρία του 4 ο αιώνα π.χ. αιώνα κυριαρχεί κυρίως η διδασκαλία του Ισοκράτη. Κύριος ανταγωνιστής του ένας άλλος μαθητής του Γοργία, ο Αλκιδάμας από την Ελαία της Αιολίας (5 ος /4 ος π.χ. αιώνας), ο οποίος έζησε και δίδαξε στην Αθήνα. Από τα έργα του σώζεται το «Περί τους γραπτούς λόγους γραφόντων», όπου αποδοκιμάζει τους ρητορικούς τρόπους όσων προετοίμαζαν και παρουσίαζαν τους λόγους τους γραπτά όπως ο Ισοκράτης, και επαινεί την προφορική αυτοσχεδιαστική ρητορεία. Ο Αλκιδάμας έγραψε και «Ρητορική Τέχνη», και ένα ακόμη έργο, το «Μουσείον» με ποικίλο λογοτεχνικό περιεχόμενο. Τέλος, ρήτορας και ρητοροδιδάσκαλος ήταν ο Αναξαμένης από τη Λάμψακο (περ π.χ.), δάσκαλος και ακόλουθος του Μέγα Αλέξανδρου. Δικό του έργο θεωρείται πως είναι η «Ρητορικήν» προς Αλέξανδρον», το μόνο εγχειρίδιο ρητορικής τέχνης το οποίο σώθηκε πριν από την ρητορική του Αριστοτέλη. Οι σπουδαιότεροι ρήτορες Τα μόνα σωζόμενα εγχειρίδια ρητορικής από την κλασική περίοδο στην αρχαία Ελλάδα είναι η περίφημη πραγματεία του Αριστοτέλη και η ρητορική προς Αλέξανδρον, πιθανό έργο του Αναξαμένη από τη Λάμψακο, ο οποίος ήταν σύγχρονος του Αριστοτέλη. Το συμπέρασμα των λογίων του εικοστού αιώνα είναι ότι η συγγραφή εγχειριδίων δικανικής ρητορείας ξεκίνησε με τον Κόρακα ή τον Τισία και συνεχίστηκε από το Θεόδωρο και άλλους. Επίσης, τα εγχειρίδια ήταν 2 Για τον Επιτάφιο του Περικλή και τις άλλες δημηγορίες που περιέχονται στο έργο του Θουκυδίδη βλ. σ

9 δομημένα ανάλογα με τα μέρη του λόγου, παρέχοντας συμβουλές ως προς το τι έπρεπε να διευθετείται σε κάθε μέρος, καθώς και ότι η ανάλυση της πίστεως αφιερωνόταν κατά κύριο λόγο, ίσως αποκλειστικά, στην χρήση επιχειρημάτων εκ του εικότος. 3 Ο πλατωνικός Γοργίας Ο σοφιστής Γοργίας αποτελεί μια σημαντική φυσιογνωμία της πρώιμης ιστορίας της ρητορικής. Όπως διαπιστώνεται από το απόσπασμα του Αριστοτέλη (Περί των σοφιστικών ελέγχων 184a), ο Γοργίας δεν είχε κάποιο σύστημα στη διδασκαλία του, δηλαδή δεν έδινε διαλέξεις περί ρητορικής, ούτε έγραψε κάποιο εγχειρίδιο ρητορικών κανόνων. Αντίθετα, το νόημα της ρητορικής για εκείνον ενσάρκωναν οι επιδεικτικοί λόγοι. Οι μαθητές του Γοργία εκφωνούσαν λόγους, τους οποίους στη συνέχεια εκείνος έκρινε προκειμένου να τους βοηθήσει να βελτιώσουν τα προσόντα τους. Στα σχετικά παραδείγματα περιλαμβάνεται ο ορισμός της ρητορικής ως «εργάτη της πειθούς» (Πλάτων, Γοργίας 453a2) και η δήλωση ενός χαρακτήρα στον πλατωνικό Φίληβο (53a8- b2) ότι είχε ακούσει συχνά το Γοργία να λέει ότι η τέχνη της πειθούς διέφερε από τις υπόλοιπες τέχνες κατά το ότι όλα τα πράγματα γίνονται σκλάβοι της με τη θέλησή τους και όχι δια της βίας, και ότι ήταν κατά πολύ μεγαλύτερη από όλες τις τέχνες. Συνεπής προς ότι ξέρουμε γι αυτόν, από άλλες πηγές ο Γοργίας εμφανίζεται στο διάλογο σαν να μην έχει μια ιδιαίτερα ανεπτυγμένη θεωρία για την ρητορική και την περιγράφει με αφηρημένους όρους. Ο Πλάτων δεν επιτρέπει στον Γοργία να υπερασπιστεί πραγματικά, την πεποίθηση του ότι η ρητορική είναι τέχνη και τον παρουσιάζει να κάνει αρκετά τακτικά και σημαντικά λάθη στην επιχειρηματολογία του. Στον Γοργία, ο Σωκράτης αρνείται ότι η ρητορική είναι τέχνη βασισμένη σε μια μορφή γνώσης. Αντίθετα, είναι μια εμπειρία, κάτι που αποκτάται με την πείρα, ή τριβή, μια από τις τέσσερις μορφές κολακείας που αναγνωρίζει ο Σωκράτης. Καθεμία από αυτές είναι αντανάκλαση μιας πραγματικής τέχνης. Υπάρχουν δύο κατηγορίες τεχνών, εξηγεί ο Σωκράτης, αυτές οι οποίες επενεργούν στην ψυχή, οι οποίες αποκαλούνται εδώ πολιτική και εκείνες που επηρεάζουν το σώμα. Κάθε κατηγορία χωρίζεται στη συνέχεια σε δύο, με βάση εάν δημιουργεί καλή 3 Αυτή η παραδοσιακή αντίληψη χρωστά πολλά στη σαφή διατύπωσή της στο έργο του Navarre, Essai sur la rhetorique grecque, από το

10 σωματική και ψυχική κατάσταση ή εάν διορθώνει κάποιο ελάττωμα. Η νομοθεσία καθορίζει τις σωστές συνθήκες για την πολιτεία και για το άτομο. Η δικαιοσύνη, που ερμηνεύεται ως τιμωρία για την παράβαση γραπτών ή άγραφων νόμων, διορθώνει τα σφάλματα. Η γυμναστική καθορίζει υγιείς συνθήκες για το σώμα. Η ιατρική διορθώνει τις ανθυγιεινές συνθήκες. Η σοφιστική ορίζεται ως το αντίστοιχο της νομοθεσίας και δημιουργεί ευχάριστες αλλά εσφαλμένες αρχές για την ψυχή. Η ρητορική προσπαθεί να διορθώσει την απομάκρυνση από αυτά τα πρότυπα. Ο Σωκράτης εκτελέστηκε με βάση μια κατηγορία για την οποία ήταν αθώος, ενώ αντίθετα η ρητορική πιθανόν θα είχε εξασφαλίσει την αθώωση roc με κόστος κάποια κολακεία προς τους ενόρκους. Η ρητορική που αποζητά ο Σωκράτης είναι ένα ιδανικό, πέρα από τις δυνατότητες της αρχαιοελληνικής ή της σύγχρονης πόλης. Η αναγνώριση αυτού του γεγονότος από τον Πλάτωνα επιδεικνύεται στην Πολιτεία, στην οποία χρησιμοποιούνται πολλά από τα ηθικά νοήματα του Γοργία, αλλά καθίσταται απαραίτητη η φαντασίωση μιας ιδανικής πολιτείας προκειμένου να βρεθεί η δικαιοσύνη. 4 Ο Λυσίας Ο Λυσίας ήταν γιος του Κέφαλου, πλούσιου επιχειρηματία που καταγόταν από τις Συρακούσες, αλλά είχε προτιμήσει να ζει στην Αθήνα ως μέτοικος, φίλος του Περικλή και του Σωκράτη. Ο ίδιος έζησε αρκετά χρόνια στους Θούριους της Κάτω Ιταλίας, όπου λένε πως μαθήτεψε στον Τισία, αλλά τελικά γύρισε στην Αθήνα και εργάστηκε ως ρητοροδιδάσκαλος και λογογράφος. Το 404 π.χ. η πατρική περιουσία δημεύτηκε και ο αδελφός του Πολέμαρχος θανατώθηκε από τους τριάκοντα τυράννους έτσι, μετά την παλινόρθωση της δημοκρατίας ο Λυσίας εκφώνησε έναν από τους ωραιότερους λόγους του, τον Κατὰ Ἐρατοσθένους, εναντίον του Ερατοσθένη, του τυράννου που είχε συλλάβει τον αδελφό του. Από τους 35 συνολικά λόγους που μας σώθηκαν με το όνομά του 5 ξεχωρίζουμε τον «Κατὰ σιτοπωλῶν», όπου κατηγορεί ορισμένους σταρέμπορους ότι αγοράζουν μεγάλες ποσότητες για να ανεβάσουν 4 Μερικά τμήματα αυτής της ανάλυσης έχουν μεταφερθεί από το έργο του Κέννεντυ, Classical Rhetoric, Ανάμεσά τους και ο Ερωτικός, που ανήκει στο επιδεικτικό γένος και μας παραδόθηκε ενσωματωμένος στον πλατωνικό διάλογο Φαίδρος (σ. 170). 10

11 αργότερα τις τιμές τον «Ὑπὲρ τοῦ ἀδυνάτου», όπου ένας ανάπηρος υπερασπίζεται, με πάθος αλλά και με χιούμορ, το δικαίωμά του να εισπράττει «κοινωνικό επίδομα» από την πολιτεία τέλος την «Ὑπέρ τοῦ Ἐρατοσθένους φόνου ἀπολογίαν», όπου ένας αγρότης, ο Ευφίλητος, κατηγορείται ότι με πονηριά έστειλε στο σπίτι του τον Ερατοσθένη, εραστή της γυναίκας του, για να τους πιάσει στο κρεβάτι και να τον σκοτώσει - αλλά φυσικά στην απολογία του το αρνείται. Ο Διονύσιος από την Αλικαρνασσό (σ. 249), που είχε στη διάθεσή του και μελέτησε πάνω από 230 λόγους του Λυσία, τον χαρακτηρίζει «άριστο κανόνα της αττικής γλώσσας» επαινεί την ικανότητά του να διαγράφει χαρακτήρες και να διηγείται με ζωντάνια, και ακόμα υπογραμμίζει το απλό λεξιλόγιο, τη φυσικότητα, την πειστικότητα και τη χάρη των λόγων του. Οι δικανικοί λόγοι μας βοηθούν να γνωρίσουμε το σύστημα απονομής δικαίου: τα αδικήματα, τους νόμους, τις ποινές, τη δικονομική τάξη κλπ., και ακόμα αποκαλύπτουν πλήθος λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, όταν αφορούν ιδιωτικές υποθέσεις, και της δημόσιας ζωής, όταν αφορούν υποθέσεις δημόσιες. Διαφορετικά πεδία φωτίζουν ορισμένοι επιδεικτικοί λόγοι, συνθεμένοι από σημαντικές προσωπικότητες που εκθέτουν τις απόψεις τους σε καίρια θέματα με πανελλήνιο ενδιαφέρον. Ισοκράτης Ο Ισοκράτης ήταν μερικά χρόνια μεγαλύτερος από τον Πλάτωνα και λέγεται ότι είχε σπουδάσει κοντά στον Πρόδικο, στον Γοργία και σε άλλους. Σίγουρα πάντως γνώριζε τον Σωκράτη. 6 Μετά την απώλεια της οικογενειακής του περιουσίας στον Πελοποννησιακό πόλεμο έγινε λογογράφος, συγγραφέας λόγων για άλλους, προκειμένου να εκφωνηθούν στα δικαστήρια. Από αυτούς διασώζονται έξι. Περί το 390 π.χ. άνοιξε μια σχολή στην Αθήνα, όπου τα επόμενα σαράντα χρόνια δίδαξε ένα μεγάλο αριθμό νέων ανδρών. Μερικοί από τους μαθητές του έγιναν σπουδαίοι και διακεκριμένοι πολιτικοί ηγέτες και συγγραφείς. Ο ίδιος ο Ισοκράτης έχει συχνά θεωρηθεί σοφιστής. Μοιάζει με τους 6 Οι πηγές για τη ζωή του Ισοκράτη mm το δοκίμιο Ισοκράτης, του Διονυσίου Αλικαρνασσέα, η περιγραφή γι αυτόν στους Βίους των δέκα ρητόρων (που διασώθηκαν μαζί με τα έργα του Πλουτάρχου), καθώς και κάποιες αναφορές στα δικά του έργα. Η καλύτερη αγγλική μετάφραση των έργων του Ισοκράτη είναι αυτή της Loeb Classical Library, οι τ. 1-2 από τον Norlin, ο τ. 3 από τον VanHook. 11

12 Σοφιστές στο ότι δεχόταν πληρωμή για τη διδασκαλία του. 7 Κατέβαλλε όμως μεγάλες προσπάθειες για να διαφοροποιήσει τον εαυτό του από τους Σοφιστές, όπως και στην πραγματικότητα από κάθε άλλο δάσκαλο της εποχής του. Ισχυρίζεται ότι δίδασκε τη φιλοσοφία, και ποτέ δεν αναφέρεται στη τέχνη του ως ρητορική, αλλά πάντα ως «τέχνη του λόγου». Στο έργο «Κατά των Σοφιστών» ο Ισοκράτης πρώτα (1-8) επιτίθεται στον ισχυρισμό των Σοφιστών, που θεωρούν αλαζονικά ότι μεταδίδουν στους μαθητές όλα όσα χρειάζεται να μάθουν για να είναι ευτυχισμένοι, επιτυχημένοι και εύποροι. Αυτοί οι δάσκαλοι είναι διψασμένοι για χρήμα, δύσπιστοι πως προς τους μαθητές τους και χωρίς οποιαδήποτε γνώση των θεμάτων που παριστάνουν ότι διδάσκουν. Η ρητορική ικανότητα είναι μια μορφή γνώσης. Η αρχαία ελληνική λέξη επιστήμη χρησιμοποιείται από τον Πλάτωνα με την έννοια «πλήρης και συγκεκριμένη γνώση της αλήθειας». Για τον Ισοκράτη θα έχει την έννοια της γνώσης αυτού που αποκαλεί «ιδέες». Ο Ισοκράτης εξετάζει αυτό που έχει καταλήξει να είναι γνωστό στη ρητορική θεωρία ως εύρεσις. Στην συνέχεια προχωρά στην τάξη. Ο μαθητής πρέπει να μάθει πώς να διευθετεί τις ιδέες και να εκμεταλλεύεται την κατάλληλη συγκυρία για να τις θέτει σε εφαρμογή. Επίσης, ο Ισοκράτης θίγει το θέμα της λέξης. Ο μαθητής πρέπει να είναι σε θέση να κοσμεί ένα λόγο σύμφωνα με τον κατάλληλο τρόπο. Ο καλλωπισμός και η ευπρέπεια θα οριστούν από μεταγενέστερους δασκάλους ως δύο από τις «αρετές» του καλού ύφους. Από τα στοιχεία της ρητορικής ο Ισοκράτης στρέφεται στη συνέχεια στην εκπαιδευτική μέθοδο. Εδώ όπως και αλλού, τονίζει με έμφαση ότι ο σπουδαστής είναι αναγκαίο να διαθέτει κάποια φυσική ικανότητα πρωτίστως. Αύτη μετέπειτα είναι δυνατόν να βελτιωθεί κυρίως με τη μάθηση και την άσκηση. Ακόμη, συμβούλευε τους πιο προχωρημένους μαθητές του αναθεωρώντας τα δικά του γραπτά και επιζητούσε την κριτική τους, ενώ οι μαθητές του έγραφαν λόγους τους οποίους έκρινε ο ίδιος και τους βοηθούσε να τους βελτιώσουν. Ο Ισοκράτης δεν θεωρεί ότι υπάρχει κάποια τέχνη που είναι σε θέση να διδάξει τον αυτοέλεγχο και την δικαιοσύνη σε όσους δεν την έχουν. 7 Ίσως μόνο από ξένους μαθητές, πρβλ. Περί αντιδόσεως

13 Πιστεύει όμως, ότι η μελέτη πολιτικών πραγματειών μπορεί να βοηθήσει να διεγερθεί και να σχηματισθεί η αρετή. 8 Περί τι 354 π.χ. όταν ήταν ογδόντα δύο ετών, ο Ισοκράτης διαπίστωσε με πόνο ότι στην Αθήνα επικρατούσε εχθρότητα εναντίον του, με βάση την αντίληψη ότι είχε πλουτίσει και την παρανόηση όσων συνέβαιναν στη σχολή του. Αυτό το γεγονός τον προκάλεσε να γράψει τον «Περί αντιδόσεως», ένα μακρύ λόγο στον οποίο υπεραμύνεται της ζωής και του έργου του. Ο λόγος αποτελεί μια «απολογία». Ο Ισοκράτης φαντάζεται τον εαυτό του να δικάζεται για τη ζωή του, όπως ο Σωκράτης, με την κατηγορία ότι μετέτρεψε την «πιο αδύνατη υπόθεση σε ισχυρότερη» και ότι διέφθειρε τους νέους. 9 Ο λόγος περιέχει πολλούς υπαινιγμούς στην Απολογία του Πλάτωνα. Ο Ισοκράτης έχει θεωρηθεί σε μερικές περιπτώσεις ως ο πατέρας της φιλελεύθερης εκπαίδευσης. Οι σύγχρονοι λόγιοι συχνά κάνουν διαχωρισμό μεταξύ μιας Ισοκρατικής παράδοσης στην κλασική ρητορική, προς την οποία αντιπαραβάλλεται μια Αριστοτελική παράδοση. Υπ αυτή την έννοια η Ισοκρατική παράδοση δίνει έμφαση στην γραπτή παρά στην προφορική διαπραγμάτευση, στον επιδεικτικό παρά στο συμβουλευτικό ή δικανικό λόγο, στο ύφος παρά στην επιχειρηματολογία, στην διεύρυνση και στην άμβλυνση παρά στην σφριγηλότατα. Αριστοτέλης Ο Αριστοτέλης προερχόταν από μια ελληνική οικογένεια που είχε εγκατασταθεί στην αποικία των Σταγείρων. Ο πατέρας του ήταν προσωπικός γιατρός του Μακεδόνα βασιλιά, ενώ και ο ίδιος διατηρούσε σχέσεις με τους βασιλείς της Μακεδονίας σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Ο Αριστοτέλης αντιμετωπίζονταν στην Αθήνα με κάποια καχυποψία. Ο ίδιος όμως θεωρούσε την Αθήνα ως το πολιτιστικό κέντρο του ελληνόφωνου κόσμου και αφιέρωσε ένα σημαντικό μέρος της μελέτης του στους αθηναϊκούς θεσμούς. Στα πλαίσια της περιλαμβάνονται το δράμα, η διακυβέρνηση και η πολιτική ρητορεία, που άνθησε εκεί περισσότερο παρά σε οποιαδήποτε άλλη πόλη. 8 Υπάρχει μια αγγλική μετάφρασή του από τον Rackham, στο δεύτερο τόμο της έκδοσης των Προβλημάτων του Αριστοτέλη, της Loeb Classical Library. Το καλύτερο κείμενο είναι του Fuhrmann, Anaximenis Ars Rhetorica. Η πραγματεία έχει τύχει σχετικά περιορισμένης επιστημονικής επεξεργασίας από την περίοδο της αντίστοιχης επεξεργασίας στο έργο μου Η τέχνη της πειθούς στην αρχαία Ελλάδα. 9 Πρβλ. ειδ. Solmsen, The Aristotelian tradition». 13

14 Το 367, σε ηλικία 17 ετών, ο Αριστοτέλης πήγε στην Αθήνα προκειμένου να σπουδάσει στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Εκεί παρέμεινε για είκοσι χρόνια. Ο Αριστοτέλης είχε ένα έντονο ενδιαφέρον για τις φυσικές επιστήμες και το οποίο τον οδήγησε σε μελέτες στη βιολογία. Ο Αριστοτέλης ήταν ρεαλιστής, πολύ πιο πραγματιστής, γοητευμένος από την πολυπλοκότητα της φύσης και της ανθρώπινης ζωής. Κατά την δεύτερη δεκαετία της περιόδου παραμονής του στην Ακαδημία, ο Αριστοτέλης ξεκίνησε τις μελέτες οι οποίες τελικά οδήγησαν στα έργα του για τη λογική και τη διαλεκτική. Η εφαρμογή της λογικής σε φιλοσοφικά ερωτήματα είναι γνωστή ως διαλεκτική, και ο Αριστοτέλης την περιγράφει στην πραγματεία με την ονομασία Τυπικά. Ο Αριστοτέλης είχε αρχίσει να γράφει και να δημοσιεύει διαλόγους για φιλοσοφικά θέματα. Η κομψότητα του ύφους των αριστοτελικών διαλόγων εγκωμιάζεται από μεταγενέστερους Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς, όμως κανένας από αυτούς τους διαλόγους δεν έχει διασωθεί. Ο Αριστοτέλης περιέγραφε τον εαυτό του ως παρόντα στους διαλόγους του, ίσως όμως να μην κατείχε ηγετικό ρόλο στη συζήτηση. Στα μέσα της δεκαετίας του 350 ο Αριστοτέλης ξεκίνησε να δίνει μια σειρά από διαλέξεις για τη ρητορική. Φαίνεται ότι οι διαλέξεις δίνονταν τα απογεύματα και αποτελούσαν έτσι ένα είδος εξωπανεπιστημιακής ή δημόσιας προσφοράς, συνοδευόμενης από ρητορικές ασκήσεις. 10 Ίσως ο Αριστοτέλης παρουσίαζε την ρητορική ως ένα δημοφιλές «αντίστοιχο» της διαλεκτικής, την οποία, δίδασκε στους φοιτητές της φιλοσοφίας εκείνης της περιόδου. Περίπου την εποχή του θανάτου του Πλάτωνα, το 347, ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε την Αθήνα και πήγε να ζήσει στην Τρωάδα και στη συνέχεια στη Λέσβο, όπου εκεί ασχολήθηκε κυρίως με την μελέτη της βιολογίας. Το 343 ο Φίλιππος Η προσκάλεσε τον Αριστοτέλη στη Μακεδονία προκειμένου να αναλάβει και να κατευθύνει την εκπαίδευση του νεαρού πρίγκιπα Αλεξάνδρου. Η ευθύνη του Αριστοτέλη για τον Αλέξανδρο διήρκησε μόλις δύο ή τρία χρόνια. Στις αρχές της δεκαετίας του 330 ο Αριστοτέλης ενδεχομένως 10 Βλ. Φιλόδημο 6 στ. 48 (τ. 2, σελ. 50, στην έκδοση του Sudhaus). Κοϊντιλιανό , Αύλο Γέλλιο

15 ζούσε στο αρχικό του σπίτι στα Στάγειρα, απασχολημένος με τις έρευνες του, το πιο πιθανό με κάποιους ιδιωτικούς μαθητές. Παρ όλο που ο Αριστοτέλης δε διαιρεί απερίφραστα τα μέρη της ρητορικής σε μέρη, όπως κάνουν μεταγενέστεροι δάσκαλοι, η πραγματεία του ως σύνολο, διαιρείται σε αναλύσεις των τριών από τα παραδοσιακά μέρη και περιλαμβάνει μερικές παρατηρήσεις για ένα τέταρτο. Ο Αριστοτέλης ξεκινάει το πρώτο βιβλίο συνδέοντας τη ρητορική με τη διαλεκτική. Επικρίνει τα παλαιότερα εγχειρίδια για την αδιαφορία τους για τα λογικά επιχειρήματα και για τους λόγους, εκτός από αυτούς που εκφωνούνται στα δικαστήρια. Συνεχίζοντας το βασικό του διαχωρισμό, ο Αριστοτέλης κάνει εκείνη τη διάκριση, την οποία μεταγενέστεροι συγγραφείς ξεχωρίζουν ως την πιο χαρακτηριστική του συνεισφορά. Υπάρχουν τρία είδη ρητορικής: η δικανική, η συμβουλευτική και η επιδεικτική. Στην αρχή του δεύτερου βιβλίου ο Αριστοτέλης επιστρέφει στο ήθος και στο πάθος ως μέσα της πειθούς και στη συνέχεια αναλύει μια σειρά από συναισθήματα και μια ποικιλία χαρακτηριστικών τύπων, για να επιστρέψει τελικά σε μια περαιτέρω συζήτηση των λογικών επιχειρημάτων. Στο τρίτο βιβλίο, μετά από ένα εισαγωγικό κεφάλαιο, στο οποίο επισημαίνεται η πιθανή σημασία του ύφους, εξετάζει το ύφος και τη διάταξη. Ο Αριστοτέλης καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια για να ξεχωρίσει το ποιητικό ύφος από αυτό που είναι κατάλληλο για την ρητορεία και την πρόζα. Μεταξύ των υφολογικών τεχνικών που εξετάζονται είναι η παρομοίωση, η προσήνεια, ο ρυθμός και η περιοδική δομή. Σύγχρονη Ρητορική Οι σύγχρονες σπουδές στη ρητορική θεμελιώνονται σε διαφορετικό φάσμα πρακτικών απ ότι στην αρχαιότητα. Οι μελετητές της ρητορικής θεωρούν ότι η κλασική κατανόηση της ρητορικής είναι περιορισμένη καθώς η πειθώ εξαρτάται κατά κύριο λόγο από την επικοινωνία, η οποία με τη σειρά της σχετίζεται με την παραγωγή νοήματος. Έτσι, η έννοια της ρητορικής σήμερα περιλαμβάνει κάτι περισσότερο από την απλή 15

16 δημόσια επικοινωνία και αλληλεπίδραση. Παρ όλο που παραδοσιακά η ρητορική σχετιζόταν με την πολιτική, το δίκαιο, τις δημόσιες σχέσεις, την αγορά και τη διαφήμιση, η μελέτη της εισήλθε πλέον σε διαφορετικούς τομείς οι οποίοι σχετίζονται με τις ανθρωπιστικές επιστήμες και τις κοινωνικές επιστήμες, 11 την δημοσιογραφία, την ιστορία, τη λογοτεχνία, ακόμη και την αρχιτεκτονική, ως οπτικές γλώσσες οι οποίες μεταφέρουν νόημα. Τέλος, υπό αυτή την έννοια κάθε όψη της ανθρώπινης ζωής που εξαρτάται από τη δημιουργία και τη μεταφορά νοήματος εμπλέκει στοιχεία ρητορικής. 11 John S. Nelson, Allan Megill, and Donald N. McCloskey The Rhetoric of Human Sciences: Language and Argument in Scholarship and Public Affairs, London: University of Wisconsin Press,

17 Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση 1. Φραγκομίχαλος Κ., Αριστοτέλους Ρητορική Τέχνη, Αθήνα, 2001, εκδόσεις Νομική βιβλιοθήκη 2. Καλλιά Ελένη, Η Ρητορική τέχνη στην καθημερινή ζωή, Αθήνα, 2003, εκδόσεις Παπαζήση 3. Καστοριάδης Κορνήλιος, Η ελληνική ιδιαιτερότητα: Θουκυδίδης: η Ισχύς και το Δίκαιο, Αθήνα, 2011, εκδόσεις Κριτική 4. Θεοδωρακόπουλος Βασίλειος, Δικανικοί λόγοι Αττικής ρητορείας, Αθήνα, 2006, εκδόσεις Γρηγόρη 5. Πεντζοπούλου - Βαλαλά Τερέζα, Γοργίας, Αθήνα, 1999, εκδόσεις Ζήτρος Διαδικτυακές Πηγές 1. Τι είναι η Ρητορική, διαθέσιμο στο B9%CE%BA%CE%B7.html 2. Ρητορική, διαθέσιμο στο 3. Ρητορεία-Ρητορική, διαθέσιμο στο 4. Η πολιτική Ρητορεία στην αρχαιότητα, διαθέσιμο στο 5. Η Ρητορική του χθες στο σήμερα, διαθέσιμο στο 17