Μεγάλοι φωτογράφοι: Ηenri Cartier Bresson «Ο Τολστόϊ της φωτογραφίας»

Transcript

1 Μεγάλοι φωτογράφοι: Ηenri Cartier Bresson «Ο Τολστόϊ της φωτογραφίας» Μια παρουσίαση της ζωής και του έργου του Επιμέλεια: Αναστασία Διακουμίδου Πάτρα Noέμβριος 2013

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή: Ποιοι μπορεί να ονομαστούν Μεγάλοι φωτογράφοι? Γιατί έχει αξία να μελετάμε το έργο τους? Πώς πρέπει να μελετάμε το έργο τους? Ήταν ο Μπρεσσόν «Μεγάλος φωτογράφος»? Για τις πηγές αυτού του αφιερώματος Τα πρώτα του χρόνια. Η οικογένειά του Ποια τα πλεονεκτήματα που είχε ο Henri Cartier-Bresson για να καλλιεργηθεί? Η πρώτη του μηχανή και τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής Η πρώτη του επαφή με το κίνημα του σουρεαλισμού Οι σουρεαλιστές φωτογράφοι Man Ray και Eugene Atget Ο δάσκαλός του κυβιστής ζωγράφος και γλύπτης André Lhote Οι σπουδές του Η στρατιωτική του θητεία Το πρώτο του ταξίδι (στην Αφρική) Τρία αγόρια στη Λίμνη Τανγκανίκα του Martin Munkacsi «Θέμα», «φόρμα» και «περιεχόμενο» Για τη δημιουργία εντυπωσιακών φωτογραφιών Τα βασικά είδη γραμμών Σύγκριση δυο φωτογραφιών των Henri Cartier- Bresson και του Ferndinando Scianna Περίοδος Η πρώτη του Λάικα Σχολιασμός Φωτογραφίας : Μασσαλία. Αλέα Prado. Σχολιασμός Φωτογραφίας : Βρυξέλλες Σχολιασμός Φωτογραφίας:1932.Παρίσι.Πίσω από το σταθμό του Σαιν Λαζάρ Σχολιασμός Φωτογραφίας : Γαλλία. Διαμέρισμα «Var». Hyères. Επιρροή από Αντρέ Κερτέζ και Μπρασάι Σχολιασμός Φωτογραφίας : 1933 Βαλένσια, Ισπανία Σχολιασμός Φωτογραφίας : 1933 Σεβίλλη. Ισπανία, Ισπανία, Επαρχία Βαλένθιας, Αλικάντε Άνοδος των εθνοσοσιαλιστών του Χίτλερ στην εξουσία 1934 Μεξικό Σχολιασμός Φωτογραφίας : 1934, Μεξικό, Σάντα Κλάρα Henri Cartier-Bresson και κινηματογράφος Ο Henri Cartier-Bresson παντρεύεται Σχολιασμός Φωτογραφίας:1938 Κυριακή,πικνικ στις όχθες του ποταμού Μάρνη, Γαλλία Σχολιασμός Φωτογραφιών:Κάλυψη της στέψης του βασιλιά Γεωργίου του 6ου της Αγγλίας Σχολιασμός Φωτογραφίας:1938,Παρίσι Μονμάρτη. Η επίσκεψη του Καρδινάλιου Πατσέλι Σελίδα ,9 9, , , ,20,21 22,23, , ,31 32, , , ,

3 Καταταγή στο γαλλικό στρατό. Αιχμαλωσία από Γερμανούς- Γαλλική Αντίσταση Έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη Ελεύθερος φωτορεπόρτερ: «Freelance» Magnum «Απείραχτες» φωτογραφίες Σχολιασμός Φωτογραφίας : 1947 Σαγκάη , Μεταξουργείο, Οδός Αγ. Ασωμάτων 45 Το σπίτι με τις Καρυάτιδες Πάτρα: Καφενείο ΚΟΤΤΑ στην Πάτρα Έγχρωμες φωτογραφίες Ελλάδα, Σίφνος Σχολιασμός Φωτογραφίας: 1961,Ελβετία.Περιφέρεια του Grisons.Χωριό Stampa. Ο Ελβετός ζωγράφος και γλύπτης, Alberto GIACOMETTI, στο σπίτι του Ελλάδα- Ήπειρος Σχολιασμός Φωτογραφίας:1962 Μεξικό. Στην πόλη του Μεξικού. 1965, H.Π.A., Νέα Υόρκη. Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Μανχάταν. «Ο χορός" του Γάλλου ζωγράφου Henri Matisse. Σχολιασμός Φωτογραφίας:1965 Ιαπωνία, Τόκιο. Κηδεία του ηθοποιού Danjuro Σχολιασμός Φωτογραφίας:1965, Ιαπωνία, Τόκιο, συνοικία Hibiya. Δυο ζευγάρια 1965,Ιαπωνία, Κιότο. Daitoku-ji Temple. Martine Franck. Ο δεύτερος γάμος του Henri Cartier-Bresson Σχολιασμός Φωτογραφίας: 1965 Τα πόδια της Martine Σχολιασμός Φωτογραφίας: 1969 Γαλλία. Πόλη Simiane-la-Rotonde. Φωτογράφος πορτρέτων Σχολιασμός Φωτογραφίας: 1944, Ζεύγος Curie Martine και Mélanie Franck Φωτογραφίες της Martine Επιστροφή στην πρώτη του αγάπη Σχολιασμός Φωτογραφίας: 1975, Ρουμανία. Σε ένα τραίνο Σχολιασμός Φωτογραφίας: Royal Gardens στο Παρίσι Ίδρυμα Henri Cartier-Bresson Επίλογος Πηγές , , , , 90 90, ,116 3

4 Εισαγωγή: Ποιοι μπορεί να ονομαστούν Μεγάλοι φωτογράφοι? Μεγάλοι φωτογράφοι χαρακτηρίζονται αυτοί που επηρέασαν τη φωτογραφία ή αυτοί που υπήρξαν πρωτοπόροι σε έναν τομέα της. Μεγάλοι φωτογράφοι είναι επίσης αυτοί που έβγαλαν μοναδικές φωτογραφίες τέτοιες που είναι πολύ δύσκολο να τις ξαναβγάλουμε. Γιατί έχει αξία να μελετάμε το έργο τους? Η προσπάθειά μας να ερμηνεύσουμε τις φωτογραφίες τους, να καταλάβουμε κάτω από ποιες συνθήκες τις έβγαλαν και τι το ιδιαίτερο έχουν, θα μας κάνει πιο παρατηρητικούς και θα μας κάνει να εντοπίσουμε τους λόγους που κάνουν μια φωτογραφία τους ξεχωριστή. Κάποιες φωτογραφίες θα μας παραδειγματίσουν και κάποιοι φωτογράφοι πιθανά θα μας εμπνεύσουν. Πώς πρέπει να μελετάμε το έργο τους? Σωστό είναι να μελετάμε το έργο τους, σε συνάρτηση με τις κοινωνικές οικονομικές και πολιτικές συνθήκες της εποχής τους, που επηρέασαν τη σκέψη τους, αλλά και σε συνάρτηση με την προσωπική τους ζωή, τα προσωπικά τους «πιστεύω» τη δική τους φιλοσοφία Παρίσι. Ήταν ο Μπρεσσόν «Μεγάλος φωτογράφος»? Θεμελιωτής της φωτοδημοσιογραφίας αλλά και εξαιρετικός φωτογράφος δρόμου ο Bresson αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί πηγή έμπνευσης για πολλούς φωτογράφους. Το να γράψει κάποιος και να παρουσιάσει ολοκληρωμένα τον Bresson και το έργο του και μάλιστα σε τόσο λίγη ώρα, δεν είναι κάτι απλό. Ο Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν Μάρτιος του 1924 Ο Μπρεσσόν στην 5 η Λεωφόρο. Φωτογραφίες του Rene Burri 4

5 1961.Ο Bresson στο Παρίσι. Φωτογραφία του Dan Budnik,D.R. αναφερθώ σε ένα βιβλίο του φωτογράφου-εικαστικού Βασίλη Καρκατσέλη που είχα την τύχη να βρω ξεχασμένο σε ένα βιβλιοπωλείο της Πάτρας: «Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν. Ο φωτογράφος. Η δημιουργία μιας εποχής» Είχα ήδη καταλήξει στον τρόπο που ήθελα να παρουσιάσω τη ζωή του Μπρεσόν και αυτό ήρθε να μου δώσει ταξινομημένο το υλικό, και γραμμένο στη γλώσσα μας. Ιδιαίτερα μου άρεσε ο ξεχωριστός τρόπος ανάπτυξης του βιβλίου: Η ζωή του φωτογράφου και οι απόψεις του περιγράφονται στις δεξιές σελίδες. Στις αριστερές σελίδες, μπορεί ο αναγνώστης να διαβάσει αποσπάσματα που τον βοηθούν να καταλάβει ποια ήταν τα γεγονότα της αντίστοιχης εποχής που επηρέασαν τον τρόπο σκέψης του καλλιτέχνη και το έργο του που περιγράφεται στη δεξιά σελίδα. Πολλά αποσπάσματα από το συγκεκριμένο βιβλίο, με την άδεια του συγγραφέα, υπάρχουν σε τούτο το αφιέρωμα. Έχουν γραφτεί και λεχτεί τόσα πολλά αξιόλογα γι αυτόν. Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών που ασχολήθηκαν μαζί του, τον θεοποιούν. Κάποιοι λίγοι τον αμφισβητούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Αυτό ίσως να οφείλεται στις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες σκέψεις του για τη φωτογραφία που βγήκαν μέσα από τα βιώματά του αλλά και στη σπουδαιότητα του έργου του, το οποίο εκτεινόμενο σε πολλές δεκαετίες παρουσιάζει ειρμό και μια αξιοζήλευτη ενότητα ύφους. Θα κάνω μια προσπάθεια να σας παρουσιάσω τον «Ηenri Cartier Bresson» που ο φωτογράφος Ρίτσαρντ Άβεντον αποκαλούσε «Τολστόι της φωτογραφίας». Υπάρχουν πάρα πολλά ενδιαφέροντα άρθρα και βίντεο για τη ζωή και το έργο του στο Ίντερνετ, στα Αγγλικά και Γαλλικά και λιγότερα στη γλώσσα μας. Πολύ ενδιαφέρουσα ήταν η βιογραφία που έγραψε για τον Μπρεσσόν η Γκλόρυ Ροζάκη. Ιδιαίτερα θα ήθελα να Έργο του φωτογράφουεικαστικού Βασίλη Καρκατσέλη Οι φωτογραφίες που περιλαμβάνονται στο PPT έχουν συλλεχθεί απ το διαδίκτυο. Είναι κύρια από το «Magnum». Οι πηγές που χρησιμοποίησα για την παρουσίαση της ζωής, του έργου και την κριτική κάποιων φωτογραφιών του Ηenri Cartier Bresson αναγράφονται στο τέλος. 5

6 Τα πρώτα του χρόνια. Η οικογένειά του. Ο Ηenri Cartier Bresson γεννήθηκε λίγο έξω από το Παρίσι, στο Chanteloup της Γαλλίας το Ήταν ο μεγαλύτερος από τα πέντε αδέρφια του. Οι γονείς του ήταν άνθρωποι καλλιεργημένοι. O πατέρας του είχε εργοστάσιο υφαντουργίας το «Cartier-Bresson Textile, που ήταν πολύ κερδοφόρο τον 19ο αιώνα. Αργότερα είχε κατακόρυφη πτώση. Ο Bresson και οι γονείς του, Chanteloup, Γαλλία, 1909 Η μητέρα του ήταν από οικογένεια εμπόρων βαμβακιού και γαιοκτημόνων, από τη Νορμανδία. Εκεί πέρασε μέρος των παιδικών του χρόνων ο Ηenri Cartier Bresson. Η δημιουργικότητα ήταν σίγουρα ένα μέρος του DNA του. Ο προπάππος του και ο πατέρας του, είχaν ασχοληθεί με τη ζωγραφική. Ήδη από τα πέντε του χρόνια είχε επισκεφτεί το εργαστήρι του ζωγράφου θείου του και από τότε η ζωγραφική μπήκε στην καρδιά του Η Marthe Cartier-Bresson με τα παιδιά της Henri, Jacqueline and Denise. 6

7 Ποια τα πλεονεκτήματα που είχε ο Henri Cartier-Bresson για να καλλιεργηθεί? H οικονομική επιρροή και το κύρος της οικογένειάς του στη μικρή επαρχιακή πόλη, αλλά και η μηδενική σχεδόν απόσταση από το Παρίσι, την πόλη της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας εκείνης της εποχής, του προσέφερε τη δυνατότητα όχι μόνα να σπουδάσει χωρίς προβλήματα επιβίωσης στα καλύτερα σχολεία της Γαλλίας, Σχολή «Fénelon». 6η τάξη. Σε πρώτο πλάνο, 3ος από αριστερά ο Μπρεσσόν αλλά και να πηγαινοέρχεται για μελέτη στα μουσεία και τις εκθέσεις της περιοχής. Παρίσι 1910: Η μεγάλη Πλημμύρα 7

8 Γαλλία, Chanteloup, Ο Henri Cartier-Bresson με τη φωτογραφική του μηχανή Όταν ήταν μικρό παιδί, ο Καρτιέ Μπρεσόν, διέθετε μια φωτογραφική μηχανή Box Brownie (το πρώτο μοντέλο της kodak), που την χρησιμοποιούσε για να παίρνει φωτογραφίες για το οικογενειακό άλμπουμ, ενώ αργότερα πειραματιζόταν με μία view camera 3x4 ιντσών. Δώδεκα χρονών παίρνει τα πρώτα μαθήματα ελαιογραφίας και συνεχίζει να διδάσκεται από διαφορετικούς ζωγράφους. Σε ηλικία 18 ετών ο δάσκαλος ζωγραφικής του, τον γνώρισε με πολλούς πρωτοποριακούς καλλιτέχνες που αργότερα έγιναν συνεργάτες του. Ήρθε σε επαφή με σουρεαλιστές που τον επηρέασαν βαθύτατα και τον έκαναν να απορρίψει την τάξη στους κόλπους της οποίας είχε ανατραφεί. Τον οδήγησαν σαν ανήσυχο πνεύμα που ήταν να αρνηθεί να συνεχίσει την επιχείρηση του πατέρα του μιας και του ήταν αδύνατον να ζήσει συμβατικά. Οι σουρεαλιστές φωτογράφοι Man Ray και Eugene Atget τον εντυπωσιάζουν. Η φλόγα της τέχνης αρχίζει να καίει τη ψυχή του Eugene Atget Λεωφόρος Gobelins,

9 Φωτογραφίες του Man Ray Έργα του André Lhote 9

10 Το , παρακολούθησε μαθήματα στον κυβιστή ζωγράφο και γλύπτη André Lhote που τον επηρέασε ιδιαίτερα. Ο δάσκαλος έχει πολύ ευρείς ορίζοντες. Δεν ζητάει από τους μαθητές του να τον αντιγράψουν, όπως κάνουν πολλοί δάσκαλοι, αλλά τους προτρέπει να βρουν το δικό τους δρόμο. Εδώ ο Bresson θα γνωρίσει πολλούς τρόπους οργάνωσης της επιφάνειας ενός έργου. Από τον κυβισμό θα κρατήσει την απόλυτη αυτονομία κάθε δισδιάστατης επιφάνειας, την αδιαφορία για την προοπτική και το πολύπλοκο της συνύπαρξης πολλών στοιχείων στο κάδρο αλλά και την ανάγκη για εκφραστική απλότητα με σκοπό την εξασφάλιση μιας εννοιακής πληρότητας με ουσία. Ο André Lhote του έχει προσφέρει στον τομέα της φόρμας τα πάντα. Αργότερα ο Ηenri Cartier Bresson χαρακτήρισε τον André Lhote : «δάσκαλο της φωτογραφίας χωρίς φωτογραφική μηχανή». Το σπουδάζει ζωγραφική και λογοτεχνία στο Cambridge. Διάβαζε ακατάπαυστα: Ντοστογέφσκι, Ρεμπό, Νίτσε, Μαλαρμέ, Μαρξ, Ενγκελς, Χέγκελ, Προυστ και Τζόις. Kάνει παρέα με σουρεαλιστές καλλιτέχνες. Απ αυτούς γνωρίζει τα κείμενα του Μαρξ και διαμορφώνει τις απόψεις του για την κοινωνική ελευθερία και του Φρόυντ που τον επηρεάζει σε επίπεδο ατομικής ελευθερίας. Αποφασίζει να κρατήσει από τους σουρεαλιστές το δικαίωμα να διατυπώνει τη δική του φωνή σε ένα δρόμο ανατροπής των άθλιων συνθηκών που κυριαρχούν, για την απόλυτη απελευθέρωση της παγκόσμιας κοινωνίας των ατόμων. Προσπάθησε να αποτυπώσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες στον καμβά, αλλά απογοητεύτηκε και κατέστρεψε τα περισσότερα έργα του Ζευγάρι στο Cambridge Έργο του Henri Cartier-Bresson (1928) 10

11 Θαυμάζει ζωγράφους όπως τους Paolo Uccello και Piero della Francesca που χρησιμοποιούν στα έργα τους τη χρυσή τομή. Αν ο André Lhote του έδωσε τα πάντα στη «φόρμα», η επανάσταση που έφεραν οι σουρεαλιστές στις απόψεις του για την τέχνη και τη ζωή του τον διαμόρφωσαν στο «περιεχόμενο». Μελετά και αναλύει έργα μεγάλων ζωγράφων. Σκέφτεται πολύ και αποκτά το απαιτούμενο υπόβαθρο που σε λίγο θα αποτελέσει ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του φωτογραφικού του έργου. Κάνει παρέα με τον σουρεαλιστή André Breton Υπηρετεί τη στρατιωτική του θητεία. Σαν αυθεντικός σουρεαλιστής περιφρονεί και χλευάζει το στρατό, γεγονός που του στοίχισε βαριές ποινές. Απολύεται. To 1929 επιστρέφει στο Παρίσι. Όπως θα δηλώσει ο ίδιος αργότερα σε μια συνέντευξή του στο περιοδικό Cahiers de la Photographie, το 1986 : «Έμαθα πολλά από τον Lhote, αλλά έφυγα από το στούντιο του γιατί δεν ήθελα άλλες θεωρίες. Ήθελα να αλλάξω μέσω της ζωγραφικής μου τον κόσμο» Με τη στολή του κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής θητείας του. 11

12 Ας δούμε μέσα από τις δικές του φωτογραφίες ποια ήταν η ζωή του από εδώ και πέρα Ακτή Ελεφαντοστού Δεν εντάσσεται σε ομάδα. Ότι μάζεψε μέσα του, εκφράζεται μοναχικά. Απορρίπτει την αστική βιομηχανική κοινωνία, τον τρόπο ζωής που αυτή επιβάλλει, την αντίληψη, την ηθική τις συνήθειες, μαζί και την Τέχνη της. Ταυτίζεται με όσους βρίσκονται έξω απ αυτόν τον πολιτισμό. Σύντομα αυτός ο «εκτός των τειχών» πολιτισμός η έξω από τα φλας της δημοσιότητας ζωή, θα αποτελέσουν τον πυρήνα του έργου του. Ένα έργο γεμάτο απ αυτούς που αποτελούν το «περιθώριο» της ευρωπαϊκής και αμερικάνικης κοινωνίας και το «περιθώριο του περιθωρίου». Αυτούς που μένουν στις άλλες χώρες, τις αποκαλούμενες τριτοκοσμικές. Έτσι αδιάφορος για τη δημιουργία καριέρας μπαρκάρει στα 22 του χρόνια, το 1931, για την Αφρική. Το πρώτο από τα πολλά ταξίδια του στον κόσμο είναι στις γαλλικές αποικίες Καμερούν και στην Ακτή Ελεφαντοστούν (Δυτική Αφρική). Κυνηγάει αντιλόπες και αγριογούρουνα για να βγάλει τα προς το ζην. Έχει και μια μικρή οικονομική στήριξη από την οικογένειά του. Το ταξίδι του στην Αφρική μπορεί να του αποκάλυψε κάποιες αξίες της πρωτόγονης τέχνης, να του παρουσίασε την ανάγκη για λιτή και μεστή τέχνη, κυρίως όμως τον κάνει να νιώσει ακόμα μεγαλύτερη αποστροφή για την εκμετάλλευση των φτωχών από τους πλούσιους. Βλέπει τα εγκλήματα της γαλλικής αποικιοκρατίας που ακόμα και μετά από έναν καταλυτικό πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, συνεχίζονται. Ακτή Ελεφαντοστού 1931 Abidjan. 12

13 Με τη ζωγραφική μπορείς να φτιάξεις όποια εικόνα θέλεις. Η φωτογραφία όμως δείχνει κάτι που υπήρξε πραγματικά. Είναι μια τέχνη που γίνεται στο δρόμο, ζωντανή και επικοινωνιακή. «Ο τυχοδιώκτης μέσα μου» λέει ο Bresson «αισθάνθηκε υποχρεωμένος να επιβεβαιώσει με ένα ταχύτερο όργανο από το πινέλο τις ουλές του κόσμου» Μια φωτογραφία, ιδιαίτερα εκείνη την εποχή, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κανένα. Όλοι παραδέχονται ότι σε αντίθεση με τη ζωγραφική, όπου ο ζωγράφος φτιάχνει και συγκολλά ό,τι και όπως θέλει, το εικονιζόμενο στη φωτογραφία υπήρξε. Ζωγραφίζει και φωτογραφίζει με μια μηχανή roll film (9X12) που αγοράζει εκεί. Εκ των υστέρων αποδείχτηκε ότι είχε κάποιο πρόβλημα.tα αρνητικά μουχλιασμένα, είχαν καταστραφεί σχεδόν όλα. Γι αυτό έχουμε ελάχιστες φωτογραφίες από εκεί Ακτή Ελεφαντοστού Αρρωσταίνει από μελιταίο πυρετό τόσο άσχημα που κόντεψε να πεθάνει. Στέλνει στο Παρίσι επιστολή με ακριβείς οδηγίες για την κηδεία του ταφή στη Νορμανδία υπό τους ήχους του Ντεμπυσί. Τελικά δεν χρειάστηκαν. Επιστρέφει κακήν κακώς στη Γαλλία. Η θεραπεία και ανάρρωσή του διαρκούν μεγάλο διάστημα. 13

14 Τρία αγόρια στη Λίμνη Τανγκανίκα, Φωτογρ: M. Munkácsi, Κονγκό, 1930 Όταν είδε τη φωτογραφία του Ούγγρου φωτογράφου Martin Munkacsi «Τρία αγόρια στη Λίμνη Τανγκανίκα», κάτι άλλαξε μέσα του και αποφάσισε να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη φωτογραφία. Ο Martin Munkacsi ένας αξιόλογος δημιουργός που ασχολήθηκε με τη φωτογραφία μόδας, έχει αφήσει αξιόλογο έργο. Για την ιστορία αρκούσε και μόνο αυτή η φωτογραφία, αφού χάρη σ αυτήν ασχολήθηκε ο Bresson με τη φωτογραφία. Όπως μας εξηγεί: «Όταν είδα για πρώτη φορά τη φωτογραφία του Munkacsi, με τα 3 μαύρα παιδιά να τρέχουν στα κύματα, δε μπορούσα να πιστέψω πως μπορεί να συλληφθεί μια τέτοια εικόνα με μια φωτογραφική μηχανή. Για μένα αυτή η φωτογραφία ήταν σαν μια σπίθα που με αγκάλιασε. Ξαφνικά, συνειδητοποίησα ότι, με τη σύλληψη αυτής τη στιγμή, η φωτογραφία μπορούσε να την περάσει στην αιωνιότητα. Είναι η μόνη φωτογραφία που με έχει επηρεάσει. Υπάρχουν σε αυτή τη φωτογραφία μια τέτοια ένταση, ένας τέτοιος αυθορμητισμός, μια τέτοια χαρά για τη ζωή, είναι ένα τέτοιο θαύμα, που με συναρπάζει ακόμη και σήμερα. Τότε ήταν η στιγμή που απλά πήρα τη φωτογραφική μηχανή μου και βγήκα στο δρόμο». Στο βιβλίο Σκέψεις για τη φωτογραφία του Πλ. Ριβέλλη, στη σ.220 διαβάζουμε: «Ας προσέξουμε τη χορογραφία των κινήσεων των παιδιών, την απλή υπόμνηση της παρουσίας τους μέσα από τις ακαθόριστες μαύρες φιγούρες. Την ασυμμετρία του κάδρου και το εισβάλλον χέρι που τονίζει την κίνηση του φωτογράφου που ακολουθεί την έκρηξη των παιδιών. Το απλωμένο χέρι του παιδιού που είναι επικεφαλής θα μας οδηγήσει στο άγνωστο στη θάλασσα που χωρίς τέλος περιμένει.» 14

15 «Για μένα η φωτογραφία είναι ένα είδος σκίτσου. Aμεσου σκίτσου, που γίνεται με διαίσθηση και που δεν μπορείς να διορθώσεις. Αν το διορθώσεις, τότε έχεις μια άλλη φωτογραφία.» Henri Cartier- Bresson Καθώς ξεκίνησε να φωτογραφίζει, συνειδητοποίησε πως για να βγάλεις φωτογραφίες χρειάζεσαι σταθερό χέρι Δεν ήθελε όμως να ανοίξει διάφραγμα και να χρησιμοποιεί υψηλές ταχύτητες γιατί θα έχανε το βάθος πεδίου. ( τα ήθελε όλα νετ). Βέβαια το 1930 δεν είχαν κυκλοφορήσει ούτε τα σούπερ-γρήγορα φιλμ, ούτε οι σούπερφωτεινοί φακοί. Συνεπώς για να βγάζεις φωτογραφίες με κλειστό διάφραγμα και χαμηλές ταχύτητες, χρειαζόσουνα οπωσδήποτε σταθερό χέρι! Έκοψε λοιπόν εντελώς το οινόπνευμα, το κάπνισμα και κάθε βλαβερή συνήθεια. Άρχισε να κάνει εντατική γυμναστική (για να έχει καλή φυσική κατάσταση) Και επίσης άρχισε να κοιμάται πολύ νωρίς. Οι εντατικές αυτές προσπάθειες, σύντομα ανταμείφθηκαν, αφού τώρα πια μπορούσε να τραβάει άνετα με ταχύτητες κοντά στο 1/8 Τώρα, γύρναγε ΟΛΗ τη μέρα και φωτογράφιζε. Τις μόνες μέρες που καθότανε, ήταν οι μέρες με πολύ δυνατό ήλιο, πράγμα που σιχαινότανε, αφού ο ήλιος περιόριζε τις οπτικές του γωνίες. Σχόλιο του Μάνου Λυκάκη στο DPGR. 15

16 «Θέμα», «φόρμα» και «περιεχόμενο» Μια φωτογραφία κάτι απεικονίζει. Αυτό που δείχνει, ό,τι και αν είναι αυτό, θα το ονομάσουμε «Θέμα» Στη φωτογραφία, το πιο μικρό πράγμα, η πιο μικρή ανθρώπινη λεπτομέρεια, μπορεί να γίνει ένα σπουδαίο θέμα.ένα βλέμμα, μια φευγαλέα έκφραση, μια παιδοπαρέα στην αλάνα, μια δενδροστοιχία, όλα μπορούν να έχουν ένα νόημα σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή γι αυτόν που τα βλέπει και τα φωτογραφίζει. Είναι, πολύ απλά, εκείνο που σε τραβάει για να φωτογραφίσεις. Και αυτό το κάτι είναι συνάρτηση τού κόσμου που μας περιβάλλει και του εσωτερικού κόσμου του φωτογράφου, που μέσα από ένα συνεχή διάλογο γίνονται τελικά ένα και αυτό το ένα είναι που προσπαθεί να μεταδώσει μέσα από το έργο του.» Φόρμα ονομάζουμε τον τρόπο που θα διαλέξει ο φωτογράφος να μας παρουσιάσει το θέμα του. Κάθε τεχνοτροπία και κάθε τεχνική, αποτελούν φόρμα. Ασπρόμαυρο, υπέρυθρο, τονισμένο, μερικώς αποχρωματισμένο, κορεσμένο κλπ, επηρεάζουν τη φόρμα. Ευρυγώνιοι φακοί, υπέρ-ευρυγώνιοι, πανοραμικές λήψεις, υπερβολικά σκοτεινές, υπερβολικά φλου, επηρεάζουν τη φόρμα Οπτική οργάνωση: «Λέγοντας φόρμα,» λέει ο Μπρεσσόν, «εννοώ μιαν αυστηρή πλαστική οργάνωση, που χάρη σ αυτήν, και μόνο χάρη σ αυτήν, οι σκέψεις μας και τα συναισθήματά μας συγκεκριμενοποιούνται και γίνονται κατανοητά.» 16

17 Υπάρχει στη φωτογραφία, μας λέει, μια νέα πλαστική, που είναι συνάρτηση στιγμιαίων γραμμών. Οι γραμμές και τα σχήματα, δηλαδή, γεννιούνται και εξαφανίζονται στιγμιαία, αλλάζουν από λεπτό σε λεπτό και μέσα σ αυτήν τη μεταβλητότητα και την κίνηση ο φωτογράφος δουλεύει, απομονώνοντας διάφορες στιγμιαίες εκφάνσεις του πραγματικού μέσα απ το φακό του, που έχει γίνει ένα με το μάτι του. Όμως, για τον Bresson, όλες αυτές οι όψεις του πραγματικού, όλες αυτές οι αλλεπάλληλες εικόνες ενός διαδραματιζόμενου γεγονότος, που μπορούν να μεταφραστούν σε ισάριθμα φωτογραφικά αρνητικά, δεν είναι ισοδύναμες. Ανάμεσά τους υπάρχει, ή μπορεί να υπάρξει, κάποια που να παρουσιάζει μια τέτοια εκφραστική ισορροπία, δηλαδή μια τέτοια διάταξη των οπτικών στοιχείων μέσα στην εικόνα, ώστε να αποδίδουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ένταση και καθαρότητα το περιεχόμενό της. Ο φωτογράφος διαλέγει ένα θέμα και μέσω της φόρμας προσπαθεί να μας μεταδώσει το «περιεχόμενο» που με μια λέξη, είναι η συγκίνηση που μεταδίδει η εικόνα.. Όπως λένε όλοι οι μεγάλοι δάσκαλοι, το αριστούργημα έρχεται όταν «φόρμα» και «περιεχόμενο» ισορροπήσουν. Όταν κανένα από τα δυο δεν λειτουργεί σε βάρος του άλλου Να μια φωτογραφία του Μπρεσσόν στην οποία μπορούμε ξεκάθαρα να δούμε τη σημασία αυτών που προαναφέραμε Νέα Υόρκη. Φωτογραφία ενός μοναχικού ανθρώπου που κάθεται σε ένα πεζοδρόμιο, σε ένα σοκάκι. Σκύβει και έχει τα χέρια διπλωμένα στα γόνατά του. Κοιτάζει ίσως το μόνο φίλο που του κρατάει συντροφιά. Μια μικρή γάτα (ή σκύλο). Τα περιγράμματα του σώματός τους φαίνονται πολύ μικρά μπροστά στα ψηλά κτίρια δίπλα τους που μας κάνουν να τους νιώθουμε μικρούς σε μια πόλη που τους συνθλίβει. Αλλά η στιγμή που έχει συλλάβει ο φακός είναι μια όμορφη στιγμή. Ένας διάλογος μεταξύ του ανθρώπου και του ζώου. 1947, ΗΠΑ, Νέα Υόρκη, Μανχάταν, Downtown. 17

18 Η στιγμή αυτή, την οποία ο Bresson ονομάζει αποφασιστική στιγμή, είναι επομένως εκείνη, όπου η σύνθεση (η φόρμα) αναδεικνύει με τον πιο ιδανικό τρόπο το περιεχόμενο. Η φωτογραφία για μένα, είναι η ταυτόχρονη αναγνώριση, μέσα σ ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, από τη μια μεριά της σημασίας ενός γεγονότος και από την άλλη, μιας αυστηρής οργάνωσης των μορφών που συλλαμβάνει το μάτι μας και που εκφράζουν αυτό το γεγονός.το περιεχόμενο δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη φόρμα. Η φόρμα είναι για μένα η πρώτη. Ο φωτισμός είναι το άρωμα.» μας λέει ο Μπρεσσόν Αποφασιστική στιγμή «Υπάρχει μια στιγμή όπου το μάτι,το μυαλό και η καρδιά βρίσκονται σε μια ευθεία. Αυτή είναι η στιγμή που θα μας δώσει μια φωτογραφία που θα μετρήσει για την υπόλοιπη ζωή μας» Για τη δημιουργία εντυπωσιακών φωτογραφιών Σ αυτή την ενότητα τα γενικά στοιχεία είναι από το Αναλύοντας τις γραμμές - Το γραμμικό στοιχείο στη σύνθεση : Βάσια Πελεγράτη και: Ανδρέα Ζέρβα Για να δημιουργήσει ένας φωτογράφος εντυπωσιακές φωτογραφίες, θα ήταν θετικό να κατανοήσει τον τρόπο που οι άνθρωποι ανταποκρίνονται στα διάφορα είδη οπτικής οργάνωσης. Πριν δούμε την υπόλοιπη ζωή του Μπρεσσόν μέσα από τις φωτογραφίες του, ας θυμηθούμε λίγα απ αυτά που ήδη έχουν αναφερθεί, σε προηγούμενες συναντήσεις μας, για τη σύνθεση. Για τους κανόνες που όπως είπαμε υπάρχουν για να τους ξέρουμε, να τους χρησιμοποιούμε αλλά και για να τους παραβιάζουμε Υπάρχουν πολλοί κανόνες για την καλή σύνθεση μιας φωτογραφίας. ( όπως ο κανόνας των 2/3,... κ.λ.π.) Για μια καλή σύνθεση φωτογραφίας, οι γραμμές παίζουν σπουδαίο ρόλο. Γραμμές διαφορετικών σχημάτων και υπό διαφορετικές γωνίες έχουν τη δική τους επίδραση τόσο στη σύνθεση της εικόνας όσο και στην ψυχολογία μας. Το σχήμα και η κατεύθυνση γραμμών μέσα στο κάδρο φαίνεται να προκαλεί στον θεατή υποσυνείδητα αντίδραση που στο βάθος της εδράζεται πάνω σε συσχετισμούς με γνωστά αντικείμενα στην φύση. 18

19 Ας θυμηθούμε τα βασικά είδη γραμμών Οι απόλυτα κάθετες και οριζόντιες γραμμές δίνουν μια πιο στατική εντύπωση από ότι οι γραμμές που διατάσσονται υπό γωνία, ενώ οι καμπύλες γραμμές είναι πιο ρευστές. Η τεθλασμένη γραμμή e προκαλεί στο θεατή συναισθήματα σύγχυσης και άγχους. Υποσυνείδητα παρομοιάζεται με γραμμή σπασμένου αντικειμένου ή με αστραπή. Τέλος η γραμμή f επειδή γέρνει και λόγω της μύτης της προκαλεί αίσθηση κίνησης και κατεύθυνσης. Αν θελήσουμε να τις κατατάξουμε με βαθμό έντασης, 1) Η οριζόντια η λιγότερο δυναμική 2) Η κάθετη και η κατακόρυφη πιο δυναμική 3) Η Διαγώνια πολύ δυναμική 4) Καμπύλες και τεθλασμένες οι πιο δυναμικές από όλες 1957, ΗΠΑ, Ουάσιγκτον. 19

20 Τα δέντρα είναι ψηλά και ισχυρά, αλλά αν δεν έχουν ισχυρές ρίζες είναι εύκολο να ανατραπούν. Οι Ουρανοξύστες με εκατοντάδες ορόφους είναι ασταθείς και ένας σεισμός θα μπορούσε να τους ανατρέψει πολύ πιο εύκολα σε σχέση με μια χαμηλή κατασκευή κοντά στο έδαφος που είναι πιο σταθερή. Όταν κάποιος στέκει (κατακόρυφη γραμμή), είναι πιο εύκολο να ανατραπεί και να πέσει σε σύγκριση με κάποιον που βρίσκεται στο έδαφος και είναι σταθερός (οριζόντια γραμμή). Στη φύση κάτι που βρίσκεται σε διαγώνια θέση, είναι πολύ πιο ασταθές από ότι κάτι οριζόντιο ή κάθετο. Κάτι που βρίσκεται στη διαγώνιο κινδυνεύει να ανατραπεί. Είναι γεμάτο δυναμική ενέργεια και ένταση. Οι διαγώνιες προσθέτουν μια ισχυρή αίσθηση κίνησης και κατεύθυνσης, δίνουν ζωντάνια και νεύρο στις συνθέσεις μας. Η καμπύλη γραμμή έχει τη δική της ροή. Το μάτι τη «σκανάρει» με μια φυσική ευκολία και ευχαρίστηση. Είναι ελεύθερη και εκφράζει περισσότερη δυναμική κίνηση από τις κάθετες και οριζόντιες ευθείες. Είναι η πιο οικεία γραμμή στον άνθρωπο για το λόγο ότι είναι η γραμμή που συναντάμε τόσο στη φύση, στα βουνά, στα δέντρα, στο νερό, στην άμμο, στα σύννεφα, όσο και στο ανθρώπινο σώμα. Ακόμη περισσότερο όμως παραπέμπει στη θηλυκή φύση και τη τρυφερότητα. Είναι η γραμμή του συναισθήματος και της αυθόρμητης έκφρασης ΗΠΑ. Ιλινόις. Σικάγο.. Γαλλία The Var department. Hyères 20

21 Μια γραμμή μπορεί να καθοδηγήσει το βλέμμα του θεατή. Είναι πολύ πιο εύκολο να έχουμε γραμμές στο φόντο που οδηγούν τα μάτια μας μακριά από το κύριο θέμα, και όχι προς το κυρίως θέμα. Κάθε φορά που βλέπουμε μια φωτογραφία, η πρώτη ερώτηση που θα μπορούσαμε να θέσουμε είναι : ποιο είναι το θέμα της ; Αν δεν μπορεί ο θεατής εύκολα να προσδιορίσει ποιο είναι το κύριο θέμα, αποπροσανατολίζεται και δεν του προκαλούμε θετικά συναισθήματα αφού τον αναγκάζουμε να ψάχνει για να εντοπίσει το κεντρικό θέμα. Μπορούμε λοιπόν να χρησιμοποιήσουμε γραμμές που να οδηγούν το βλέμμα και να επισημαίνουν το κύριο θέμα μας στο θεατή. 21

22 Σύγκριση δυο φωτογραφιών των Henri Cartier- Bresson και του Ferndinando Scianna 1949, Ινδονησία, Μπαλί. Henri Cartier- Bresson 1989, Ινδονησία, Μπαλί. Ferdinando Scianna Ποια από τις δύο σας αρέσει πιο πολύ? Γιατί? Αν έπρεπε να περιγράψουμε τις φωτογραφίες των Henri Cartier-Bresson και του Ferndinando Scianna θα μπορούσαμε να πούμε: "Μια γυναίκα που κρατά ένα καλάθι στο κεφάλι της σε μια αγορά του Μπαλί." Η ασπρόμαυρη εικόνα από Καρτιέ Μπρεσόν είναι μια κοινή σκηνή, για το Μπαλί κατά τη διάρκεια της δεκαετίας Σαράντα χρόνια αργότερα, όταν ο φίλος και συνάδελφός του Καρτιέ Μπρεσόν Ferdiando Scianna πήγε στο Μπαλί, πήρε την ίδια φωτογραφία με λίγες διαφορές. Οι φωτογραφίες φαίνονται παρόμοιες, παρά τα σαράντα χρόνια που μεσολάβησαν για τη δημιουργία της δεύτερης. Αλλά αν κοιτάξουμε προσεκτικά τα σχεδιαστικά στοιχεία που ο Καρτιέ Μπρεσόν χρησιμοποίησε και ο Scianna αντέγραψε, θα δούμε τη διαφορά μεταξύ του Δασκάλου και του μαθητευόμενου. Ο Scianna έχει κάνει κάποιες υπέροχες φωτογραφίες σε όλη τη σταδιοδρομία του. Αυτός και ο Cartier - Bresson ήταν καλοί φίλοι και τα όσα γράφονται εδώ δεν έχουν πρόθεση να μειώσουν το έργο του. Όμως στη φωτογραφία του Scianna υπάρχουν παραλείψεις που αν τις εντοπίσουμε θα έχουμε πάρει ένα ανεκτίμητο μάθημα. 22

23 Πού είναι η διαφορά; Η κύρια διαφορά είναι ότι η φωτογραφία του Καρτιέ Μπρεσόν έχει μεγαλύτερη ενέργεια. Μπορούμε να νιώσουμε την περιστροφή του κεφαλιού της γυναίκας, την ταλάντευση των γοφών της και τη δραστηριότητα της αγοράς. Η εικόνα του είναι πιο ζωντανή. Η απεικόνιση δράσης σε μια ακίνητη εικόνα είναι μια πρόκληση για τους φωτογράφους. Ο Καρτιέ Μπρεσόν τα καταφέρνει. Η εικόνα του αναπνέει, αναπηδά και βρίσκεται σε μια κατάσταση διαρκούς κίνησης. ΠΩΣ το καταφέρνει; Ας κατανοήσουμε πρώτα τι δεν λειτουργεί καλά στη φωτογραφία του Scianna. Ο Scianna τράβηξε τη φωτογραφία σχεδόν από την ίδια γωνία με τον Καρτιέ Μπρεσόν, αλλά δεν έδωσε προσοχή στη θέση της γυναίκας. Το πρώτο λάθος του Scianna είναι ότι πάτησε το κουμπί λήψης την ώρα που το κεφάλι και το σώμα ήταν στραμμένα προς την ίδια κατεύθυνση. Αυτό δολοφόνησε την αίσθηση κίνησης. Μήπως όμως όλα αυτά ήταν τυχαία? Όχι ο Μπρεσόν είχε εντρυφήσει στη ζωγραφική και είχε μελετήσει το έργο πολλών ζωγράφων. Για παράδειγμα ο Leonardo Da Vinci στην «Πραγματεία για τη ζωγραφική» εξηγεί πώς πρέπει να είναι προσανατολισμένα το κεφάλι και το σώμα για να υπάρχει η αίσθηση της κίνησης. Δεύτερον, στη φωτογραφία του Scianna, είναι αδύνατο να δούμε την ταλάντευση των γοφών γιατί την έχει κροπάρει. Θα έπρεπε να κάνει ένα βήμα πίσω και να δώσει άλλη κλίση στην κάμερα. Οι γοφοί και οι ώμοι έχουν μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ τους. Αν δεν το πιστεύετε δοκιμάστε το. Σταθείτε μπροστά στον καθρέφτη σε τέλεια ευθεία, σαν στρατιώτης. Ρίξτε όλο το βάρος σας στο αριστερό πόδι. Αμέσως, η δεξιά πλευρά της λεκάνης σας θα χαμηλώσει και ο δεξιός ώμος σας θα ανασηκωθεί. Όταν κάποιος καλλιτέχνης μαθαίνει να σχεδιάζει, θα μελετήσει αυτή τη σχέση ώμων και γοφών και θα είναι σε θέση να τη χρησιμοποιήσει σε ένα έργο του. Στη φωτογραφία του Scianna, με την περικοπή που έκανε έχει εξαλείψει αυτή τη δυνατότητα. Τρίτον, κάθε εικόνα έχει μια κυρίαρχη κατεύθυνση. Στη φωτογραφία του Scianna, ο κύριος άξονας είναι ο κατακόρυφος. Καλός, αλλά όχι δυναμικός. Δεν υπάρχει ένα συνολικό σύστημα σχεδιασμού. 23

24 Ενώ αυτή του Cartier-Bresson έχει σχεδιαστεί χρησιμοποιώντας τόξα. Υπάρχουν τρία κύρια τόξα τα οποία επαναλαμβάνονται στο σώμα της γυναίκας και δίνουν στην εικόνα κίνηση. Μπορεί αυτά τα στοιχεία να φαίνονται «ψιλά γράμματα», αλλά είναι πολύ αποτελεσματικά. Πώς o Μπρεσόν έμαθε να βλέπει τα τόξα σε ένα σχήμα; Απλό... είχε πολύ καλό δάσκαλο ζωγραφικής. Στο μάθημα ζωγραφικής οι μαθητευόμενοι διδάσκονται να κάνουν σκαριφήματα για ανθρώπινες μορφές. Μπορεί να τους δοθούν μόλις δευτερόλεπτα για να σχεδιάσουν κάποιον που ποζάρει. Αρχικά είναι δύσκολο, αλλά με την πάροδο του χρόνου ο καλλιτέχνης μαθαίνει να συλλαμβάνει μόνο τις βασικές κινήσεις που καθορίζουν μια στάση. Με μερικές γραμμές που κάνει με ένα μολύβι, μπορούμε να πάρουμε την αίσθηση ότι το μοντέλο γέρνει, είναι καθιστό, όρθιο ή σηκώνει ένα αντικείμενο. Εξασκούνται πολύ και είναι σε θέση να ξεχωρίζουν μια πόζα σε κλάσμα του δευτερολέπτου Πηγή και περισσότερα: «Η φωτογραφία μοιάζει να είναι μια εύκολη δραστηριότητα αλλά δεν είναι. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια διαδικασία αμφιλεγόμενη και ποικιλόμορφη, στην οποία ο μόνος κοινός παρονομαστής ανάμεσα σε όσους με αυτήν ασχολούνται είναι το όργανο, το μέσο.» 24

25 «Είναι ψευδαίσθηση ότι οι φωτογραφίες γίνονται με τη φωτογραφική μηχανή. Γίνονται με τα μάτια, την καρδιά και το μυαλό.» Henri Cartier-Bresson Ταξίδεψε σε πολλές πόλεις σε όλη την Ευρώπη και αλλού 1931 Πολωνία, Κρακοβία και Βαρσοβία 1932 Βρυξέλλες, Αυτή τη χρονιά εξέθεσε για πρώτη φορά τη δουλειά του, στη Νέα Υόρκη Βαρκελώνη, Ισπανία, Βαλένσια, Μαδρίτη, Σεβίλλη 1934 Μεξικό Αυτή τη χρονιά έκανε έκθεση φωτογραφίας μαζί με τον Manuel Alvarez Bravo. Οργώνει τους δρόμους σε όποια πόλη περνάει τραβώντας φωτογραφίες για δική του και μόνο ευχαρίστηση. Τα πρώτα χρόνια ( ) Η Φωτογραφική μηχανή σαν ένα πινέλο αστραπή! Μια φωτογραφία στην οποία η επιρροή της ζωγραφικής είναι εμφανής. Τα χρόνια αυτά, όχι μόνο σηματοδοτούν την αρχή της καριέρας του σαν διάσημου φωτογράφου, αλλά είναι και τα πιο δημιουργικά χρόνια της ζωής του. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι πολλές από τις πιο διάσημες φωτογραφίες του χρονολογούνται αυτή την περίοδο, που είναι αρχάριος φωτογράφος. To γκέτο των Εβραίων, Βαρσοβία 25