ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΧΠΗΣΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΖ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΣΟΤ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΟΤ ΥΔΓΗΑΜΟΤ

Transcript

1 ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΧΠΗΣΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΖ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΣΟΤ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΟΤ ΥΔΓΗΑΜΟΤ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΧΝ «ΦΤΛΟ & ΝΔΑ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΑ ΚΑΗ ΔΡΓΑΗΑΚΑ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΑ ΣΖΝ ΚΟΗΝΧΝΗΑ ΣΖ ΠΛΖΡΟΦΟΡΗΑ» Γιπλυμαηική Δπγαζία ηεο Οξθαλίδνπ ιγαο (425Μ/ ) Θέκα: «Ζ θαηαπνιέκεζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ απφ ηηο δνκέο ηεο Γηά Βίνπ Μάζεζεο Πνηνηηθή κειέηε ελφο ρνιείνπ Γεχηεξεο Δπθαηξίαο» ΔΞΔΣΑΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ ΓΟΤΒΗΑ ΓΗΟΝΤΖ ΔΠΗΚΟΤΡΟ ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ (Σ.Δ.Π.Α.Δ..) ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ ΚΑΡΑΝΣΕΟΛΑ ΔΛΔΝΖ ΔΠΗΚΟΤΡΖ ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ (Σ.Δ.Π.Α.Δ..) ΜΔΛΟ ΗΝΣΕΗΓΖ ΔΤΑΓΓΔΛΟ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΟ ΓΛΧΟΛΟΓΟ ΔΜΠΔΗΡΟΓΝΧΜΟΝΑ Ο.Ο..Α. ΤΝΔΡΓΑΣΖ Π.Μ.. ΜΔΛΟ Ρόδορ, 2010

2 ηνλ ηέιην γηα ηελ αζηακάηεηε παξνρή πνηνηηθώλ δεδνκέλσλ ηε κλήκε ηνπ Βαζίιε Γεκαθόπνπινπ 2

3 Πεπίλητη Λέμεηο θιεηδηά: θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, θνηλσληθή έληαμε, δηά βίνπ κάζεζε, ζρνιεία δεχηεξεο επθαηξίαο, δεμηφηεηεο. ηφρνο ηεο παξνχζαο έξεπλαο είλαη ε πνηνηηθή δηεξεχλεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ιεηηνχξγεζε έλα ρνιείν Γεχηεξεο Δπθαηξίαο ηεο ειιεληθήο πεξηθέξεηαο, ζρεηηθά κε ηνλ πξνγξακκαηηθφ ηνπ ζηφρν ηεο θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. Με ην εξεπλεηηθφ εξγαιείν ηεο Οκαδηθά Δζηηαζκέλεο πλέληεπμεο αληρλεχνληαη νη αληηιήςεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζε απηφ, ζηειερψλ θαη εθπαηδεπνκέλσλ, ηα ηξία πξψηα ρξφληα ιεηηνπξγίαο ηνπ. Ζ έξεπλα δείρλεη φηη ην ρνιείν Γεχηεξεο Δπθαηξίαο πέηπρε πνιινχο απφ ηνπο πξνγξακκαηηθνχο ηνπ ζηφρνπο επηηπγράλνληαο ηε βειηίσζε ηεο απηνεηθφλαο θαη ηεο θνηλσληθήο έληαμεο ησλ απνθνίησλ ηνπ. Παξάιιεια αλαδεηθλχεη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο θαη ηηο αλεζπρίεο ηφζν γηα ηε ζρέζε ηνπ ζεζκνχ κε ην ππφινηπν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, φζν θαη γηα ην κέιινλ ηνπ ζεζκνχ ζηελ Διιάδα. Keys: social exclusion, social inclusion, lifelong learning, second chance schools, skills The objective of this research is a qualitative exploration of the way a Second Chance School in the Greek periphery operated, as far as its policy target to combat social exclusion is concerned. Having as a research tool the Focus Group Interview, the participants, the staff and trainees perceptions, during the first three years of its operation, are being detected. The research shows that the Second Chance School has achieved many of its policy goals by achieving a better self-image and its graduates inclusion. At the same time, it highlights the concerns and worries for both the institution's relationship with the rest of the education system and the future of this institution in Greece. 3

4 Πεξίιεςε... 3 Πξφινγνο Δπραξηζηίεο... 6 ΔΗΑΓΧΓΖ... 7 Κεθάιαην 1: ΚΟΗΝΧΝΗΚΟ ΑΠΟΚΛΔΗΜΟ Κνηλσληθή έληαμε θαη απνθιεηζκφο Οξηνζέηεζε ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ Γηαζηάζεηο θαη κνληέια αλάιπζεο γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ O θνηλσληθφο απνθιεηζκφο σο ζηέξεζε ή παξεκπφδηζε ηεο άζθεζεο δηθαησκάησλ O θνηλσληθφο απνθιεηζκφο σο δπλακηθή δηαδηθαζία Κξηηηθή γηα ηε ρξήζε ηνπ φξνπ Ζ αλαγθαηφηεηα ηεο ελαζρφιεζεο κε ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ Δθπαίδεπζε θαη θνηλσληθφο απνθιεηζκφο Κεθάιαην 2: ΔΤΡΧΠΑΨΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΓΗΑ ΣΖΝ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΔΝΣΑΞΖ χγρξνλα θνηλσληθά κνληέια θαη Γηά Βίνπ Μάζεζε ζηελ Δπξψπε Ζ Δπξσπατθή Πνιηηηθή γηα ηελ Κνηλσληθή έληαμε - ελζσκάησζε Σν ηζηνξηθφ ησλ Δπξσπατθψλ βεκάησλ γηα ηε Γηά Βίνπ Μάζεζε Ζ Γηά Βίνπ Μάζεζε ζηελ Δ.Δ.: ζηφρνη, πεξηερφκελν θαη εξσηεκαηηθά Ζ Γηά Βίνπ Μάζεζε βαζηθφ εξγαιείν γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ: ζεκαζία θαη αληηθάζεηο Κεθάιαην 3: ΓΗΑ ΒΗΟΤ ΜΑΘΖΖ & ΥΟΛΔΗΑ ΓΔΤΣΔΡΖ ΔΤΚΑΗΡΗΑ Ζ Γηά Βίνπ Μάζεζε θαη ε εθπαίδεπζε ελειίθσλ Ζ Γηά Βίνπ Μάζεζε θαη ε εθπαίδεπζε ελειίθσλ ζηελ Διιάδα Ζ ζρέζε ηεο ΓΒΜ ζηελ Διιάδα κε ην αληίζηνηρν επξσπατθφ πιαίζην Σα ρνιεία Γεχηεξεο Δπθαηξίαο (ΓΔ) Σα ΓΔ ζηελ Διιάδα Μνξθή, ιεηηνπξγία θαη πεξηερφκελν ησλ ΓΔ Σν πξφγξακκα ζπνπδψλ ησλ ΓΔ θαη ν Γξακκαηηζκφο Ζ πινπνίεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ ησλ ΓΔ ζηελ Διιάδα Κεθάιαην 4: ΔΡΔΤΝΑ ΠΔΓΗΟΤ Δξεπλεηηθά δεηνχκελα θνπφο θαη Δξεπλεηηθνί ζηφρνη Δξεπλεηηθά εξσηήκαηα Μεζνδνινγία Έξεπλαο Δπηινγή κεζφδνπ Δξεπλεηηθφο ρεδηαζκφο Πιαίζην θαη πξφζβαζε ζην πεδίν πκκεηέρνληεο ζηελ πνηνηηθή έξεπλα ρέζε εξεπλήηξηαο θαη εξσηψκελσλ πιινγή δεδνκέλσλ Ζ νκαδηθά εζηηαζκέλε ζπλέληεπμε (focus group interview) Ζ δηεμαγσγή ησλ ΟΔ Ζκεξνιφγην έξεπλαο εκεηψζεηο πεδίνπ Οδεγφο αλνηρηψλ εξσηήζεσλ Γενληνινγία Αμηνπηζηία θαη Δγθπξφηεηα Αλάιπζε πνηνηηθψλ δεδνκέλσλ Κεθάιαην 5: ΣΑ ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΣΖ ΔΡΔΤΝΑ

5 5.1 Ο απνθιεηζκφο σο βίσκα θαη σο δηαδηθαζία Ζ πηνζέηεζε ηεο αξλεηηθήο απηνεηθφλαο ζηε δηαπξνζσπηθή επηθνηλσλία θαη αιιειεπίδξαζε Λφγνη γηα ηε δηαθνπή ηεο θνίηεζεο ζην ηππηθφ ζρνιείν Ζ έληαμε ζην πξφγξακκα ηνπ ΓΔ Ο θνηλσληθφο πεξίγπξνο Αληηδξάζεηο θαη δηαδηθαζίεο ζηηγκαηηζκνχ Σν πεξηερφκελν ηνπ πξνγξάκκαηνο ηνπ ΓΔ: Σα κέζα δελ είλαη αλεμάξηεηα απφ ην ζθνπφ Πψο δηακνξθψζεθε ε εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία ζην ΓΔ: ε κέζνδνο Ση πεξηειάκβαλε ε εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία ζην ΓΔ: ην πεξηερφκελν Μεηά ηε θνίηεζε ζην ΓΔ Άκεζεο θαη νξαηέο ζπλέπεηεο: δεμηφηεηεο Έκκεζεο θαη ιηγφηεξν νξαηέο ζπλέπεηεο: ζπλεηδεηνπνίεζε θαη θξηηηθή ηθαλφηεηα Κνηλσληθή θαη πνιηηηθή παξέκβαζε Σν παξφλ θαη ην κέιινλ ηνπ ζεζκνχ ησλ ΓΔ ζην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα Ζ ζρέζε ηνπ ΓΔ κε ην Σππηθφ ζρνιείν: ε ηππηθή θαη ε εθαξκνζκέλε γλψζε Κξηηηθή ζηηο αιιαγέο πνπ έρνπλ γίλεη ζηα ΓΔ θαη αλεζπρία γηα ην κέιινλ ηνπ ζεζκνχ Κεθάιαην 6: ΤΕΖΣΖΖ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ Αλαζθφπεζε ησλ απνηειεζκάησλ Κνηλσληθφο απνθιεηζκφο Σα ραξαθηεξηζηηθά: πξνο κία έλλνηα ηνπ απνθιεηζκνχ Ζ δηαδηθαζία: νη δπλακηθέο πνπ γελλνχλ απνθιεηζκνχο θαη ην πιαίζηφ ηνπο Ο ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο δηά βίνπ κάζεζεο Γεμηφηεηεο θαη γξακκαηηζκφο ηφρνη ηεο δηά βίνπ κάζεζεο ΓΔ: παξφλ θαη κέιινλ Αληί επηιφγνπ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ ΟΓΖΓΟ ΑΝΟΗΥΣΧΝ ΔΡΧΣΖΔΧΝ Ο.Δ.. ΠΡΟΧΠΗΚΟΤ - 22/6/ ΟΓΖΓΟ ΑΝΟΗΥΣΧΝ ΔΡΧΣΖΔΧΝ Ο.Δ.. ΑΠΟΦΟΗΣΧΝ - 24/6/ ΠΗΝΑΚΑ 1: ΓΡΑΣΖΡΗΟΣΖΣΔ ΓΔ ΝΖΗΟΤ ΠΗΝΑΚΑ 2: ΑΠΟΦΟΗΣΟΗ/Δ ΣΧΝ ΣΡΗΧΝ ΠΡΧΣΧΝ ΔΣΧΝ ΛΔΗΣΟΤΡΓΗΑ ΣΟΤ ΓΔ (ΓΤΟ ΔΗΡΔ ΑΠΟΦΟΗΣΧΝ) ΖΜΔΡΟΛΟΓΗΟ ΔΡΔΤΝΑ: Απξίιηνο Ηνχιηνο

6 Ππόλογορ Δςσαπιζηίερ Ζ εξγαζία απηή δε ζα κπνξνχζε λα νινθιεξσζεί ρσξίο ηελ πνιχηηκε βνήζεηα κηαο ζεηξάο αλζξψπσλ πνπ ζηάζεθαλ ζην πιάη κνπ θαη κε ηνπο νπνίνπο πνξεπηήθακε καδί κέρξη εδψ. Θα ήζεια ινηπφλ λα επραξηζηήζσ ηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή Γηνλχζε Γνπβηά πνπ κε ζπζηεκαηηθφηεηα θαη ζπλέπεηα ζηάζεθε ζην πιάη κνπ απφ ηελ αξρηθή ζχιιεςε ηεο ηδέαο κέρξη ηελ νινθιήξσζε ηνπ εγρεηξήκαηνο. Δπραξηζηψ επίζεο ηα κέιε ηεο επηηξνπήο, ηελ θαζεγήηξηα Διέλε Καξαληδφια γηα ηε ζηγνπξηά πνπ ελέπλεπζε θαη ηνλ θ. Δπάγγειν Ηληδίδε γηα ην πάζνο κε ην νπνίν δίλεη λφεκα ζην ξφιν ηνπ δαζθάινπ. Ζ βνήζεηα πνπ κνπ πξνζέθεξε ην ηκήκα έξεπλαο ηνπ ΚΔ.Θ.Δ.Α. ππήξμε πνιχηηκε. Ηδηαίηεξα ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνλ Γεξάζηκν Παπαλαζηαζάην, ηνλ Μάθε, γηα φια απηά πνπ δελ απνηππψλνληαη νχηε κε πνιιέο νχηε κε ιίγεο ιέμεηο. Οη εμαηξεηηθνί απφθνηηνη θαη απφθνηηεο, θαζψο θαη νη θαηαπιεθηηθνί ζπλάδειθνη κε ηνπο νπνίνπο κνηξαζηήθακε ην πξψην ηαμείδη πνπ έθαλε ην ρνιείν Γεχηεξεο Δπθαηξίαο ζην Νεζί, θαη πνπ ιφγνη δενληνινγίαο δε κνπ επηηξέπνπλ λα αλαθέξσ ηα νλφκαηά ηνπο, έπαημαλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ πξαγκαηνπνίεζε απηήο ηεο εξγαζίαο. Σνπο επραξηζηψ φινπο θαη φιεο πξνζσπηθά μέξνπλ απηνί Δπραξηζηψ επίζεο ηηο βνεζνχο ζηε δηεμαγσγή ησλ ζπλεληεχμεσλ θπξίεο νθία Φαξξνχ θαη Μαηίλα νισκάθνπ. Απηή ε εξγαζία δε ζα κπνξνχζε ζε θακία πεξίπησζε λα νινθιεξσζεί ρσξίο ηελ αδηάιεηπηε βνήζεηα θαη ππνζηήξημε ηεο νκάδαο ησλ παπηψλ, ηελ νπνία θαη επραξηζηψ ηε Μαξία πνπ άλνημε ην δξφκν, ηνλ Κπξηάθν κε ηηο κεηακεζνλχρηηεο κνπζηθέο εθπνκπέο, ηε Φσηεηλή κε ηελ εηθνζηηεηξάσξε ππνζηήξημε, ηε Θεαλψ κε ηε ζπκκεηνρή ζην εληαηηθφ «θνηηψξην» ηνπ Ηνπιίνπ θαη ηηο δηεμνδηθέο ζπδεηήζεηο πεξί πνηνηηθήο κεζνδνινγίαο θαη βέβαηα ηνλ Γξεγφξε γηα ην ρέξη πνπ θξαηνχζακε ν έλαο ζηνλ άιιν φινλ απηφ ηνλ θαηξφ. Σέινο, επραξηζηψ ηνλ Γηψξγν θαη ηελ Πίηζα γηα ηελ φιε back stage ππνζηήξημε πνπ πξνζθέξεη ε νηθνγέλεηα ζε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο θαη ηνλ Νίθν γηα ηελ ππνκνλή ηνπ. 6

7 ΔΗΑΓΧΓΖ «Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο σο ζχλζεην πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ θαηλφκελν απνηειεί κηα ζπλνιηθή αδπλακία ζπκκεηνρήο ζηηο δηαθνξεηηθέο εθθάλζεηο ηεο ζχγρξνλεο θαζεκεξηλφηεηαο» (Παπαδνπνχινπ, 2004:385). Χο θαηλφκελν ζπγθεληξψλεη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ην ελδηαθέξνλ ηφζν ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ φζν θαη ησλ πνιηηηθψλ δηαρείξηζεο ηεο θνηλσληθήο αλάπηπμεο θαη θξίζεο ζε επξσπατθφ θπξίσο επίπεδν. ην πιαίζην ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο πξνζειθχεη ην ελδηαθέξνλ απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1990 θαζψο ε θαηαπνιέκεζή ηνπ ζπλδέεηαη κε ηελ αλάπηπμε θαη ην κέιινλ ηεο Δπξψπεο. Ζ εθπαίδεπζε θαη εηδηθφηεξα ε Γηά βίνπ κάζεζε απνθηνχλ ηδηαίηεξε ζεκαζία γηα ηελ επίηεπμε ηνπ παξαπάλσ ζηφρνπ θαη ηα ρνιεία Γεχηεξεο Δπθαηξίαο απνηεινχλ έλαλ απφ ηνπο ζεζκνχο αηρκήο ζηελ πξνψζεζε ηεο θνηλσληθήο έληαμεο θαη ηεο βειηίσζεο ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηεο επξσπατθήο νηθνλνκίαο. ηελ παξνχζα εξγαζία γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα πνηνηηθήο δηεξεχλεζεο ηνπ εάλ θαη πψο έλα ρνιείν Γεχηεξεο Δπθαηξίαο κηαο λεζησηηθήο πξσηεχνπζαο ζηελ Διιάδα, πνπ μεθίλεζε ηε ιεηηνπξγία ηνπ ην 2005, ζπλέβαιιε ζηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ ηεο θνηλσληθήο έληαμεο ησλ απνθνίησλ ηνπ θαηά ηα ηξία πξψηα ρξφληα ιεηηνπξγίαο ηνπ. πγθεθξηκέλα, κέζα απφ ηε δηεμαγσγή δχν Οκαδηθά Δζηηαζκέλσλ πλεληεχμεσλ (focus group interviews) δηεξεπλψληαη εξσηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε ζεκαζία πνπ απνθηάεη ν φξνο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ηεο θνηλσληθήο έληαμεο γηα ηνπο εκπιεθφκελνπο ζην ζεζκφ, εθπαηδεπηηθνχο, ζπκβνχινπο θαη απνθνίηνπο ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ν ζεζκφο ηεο εθπαίδεπζεο ζρεηίδεηαη κε θαηλφκελα απνθιεηζκνχ θαη ε Γηά βίνπ κάζεζε κε ηελ θαηαπνιέκεζή ηνπ, θαζψο θαη ν ξφινο ησλ ρνιείσλ Γεχηεξεο Δπθαηξίαο ζην παξαπάλσ πιαίζην. Απφ ηελ έξεπλα αλαδεηθλχεηαη ν ζεηηθφο ξφινο πνπ είλαη δπλαηφ λα παίμεη έλα ηέηνην ζρνιείν σο πξνο ηελ έληαμε ησλ απνθνίησλ ηνπ, αιιά θαη σο πξνο ηελ επηηπρή εθαξκνγή θαηλνηφκσλ εθπαηδεπηηθψλ κνληέισλ ζην πιαίζην ηνπ ειιεληθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Παξάιιεια εληνπίδνληαη ηα δεηήκαηα πνπ αλαθχπηνπλ ζρεηηθά κε ηελ εμέιημε ηνπ ζεζκνχ θαζψο θαη κε ηε ζρέζε ηνπ κε ην ππφινηπν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Ζ εξγαζία απνηειείηαη απφ έμη θεθάιαηα απφ ηα νπνία ηα ηξία πξψηα είλαη αθηεξσκέλα ζηε ζεσξεηηθή δηεξεχλεζε ηνπ δεηήκαηνο θαη ηα ηξία επφκελα ζηελ εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ ππφ κειέηε αληηθεηκέλνπ. 7

8 ην πξψην θεθάιαην επηρεηξείηαη ε νξηνζέηεζε ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ε παξνπζίαζε ησλ δηαθνξεηηθψλ δηαζηάζεψλ ηνπ θαζψο θαη ηνπ ζθεπηηθνχ κε ην νπνίν ε έλλνηα ηνπ απνθιεηζκνχ ζπλδέεηαη κε ην ζεζκφ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο Γηά βίνπ κάζεζεο. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο αθνξά ζε κηα πνιπδηάζηαηε θαη δπλακηθή έλλνηα γηα ηελ νπνία δελ ππάξρεη γεληθή ζπκθσλία σο πξνο ην αθξηβέο πεξηερφκελφ ηεο. ην πιαίζην ηνπ επίθαηξνπ επηζηεκνληθνχ δηαιφγνπ γηα ην ζέκα απνζαθελίδεηαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν καο απαζρνιεί ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζηελ παξνχζα εξγαζία. ην δεχηεξν θεθάιαην εμεηάδεηαη ε πνιηηηθή γηα ηελ θνηλσληθή έληαμε θαη ελζσκάησζε έηζη φπσο απηή δηακνξθψζεθε ζην επξσπατθφ πιαίζην. Μέζα απφ ηε δηαρξνληθή εμέιημε ησλ βεκάησλ ηεο Γηά βίνπ κάζεζεο γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα λα απνζαθεληζηεί ε ζρέζε ηεο ηειεπηαίαο κε ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ κέζα απφ ηελ αλάπηπμε δεμηνηήησλ πνπ ζεσξνχληαη απαξαίηεηεο γηα ηελ έληαμε ζε κία ζχγρξνλε δπηηθνχ ηχπνπ θνηλσλία. Παξάιιεια εληνπίδνληαη θαη νη αληηθάζεηο πνπ αλαθχπηνπλ απφ ην ζπζρεηηζκφ ηεο Γηά βίνπ κάζεζεο κε ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ νη νπνίεο ραξαθηεξίδνπλ θαη ην πιαίζην κέζα ζην νπνίν θηλείηαη θαη ν ζεζκφο ησλ ρνιείσλ Γεχηεξεο Δπθαηξίαο πνπ απνηειεί αληηθείκελν κειέηεο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. ην ηξίην θεθάιαην επηρεηξείηαη κία αλαζθφπεζε ηεο εμέιημεο ησλ δνκψλ ηεο εθπαίδεπζεο ελειίθσλ θαη, ζηε ζπλέρεηα, ηεο δηά βίνπ κάζεζεο ζηελ Διιάδα ζε ζπζρεηηζκφ κε ηηο αληίζηνηρεο εμειίμεηο ζην επξσπατθφ πιαίζην. Παξνπζηάδεηαη ν ζεζκφο ησλ ρνιείσλ Γεχηεξεο Δπθαηξίαο θαη ε πνξεία ηνπ ζηελ Διιάδα θαη επηδηψθεηαη λα εμεγεζεί ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν νη ζηφρνη θαη ην πεξηερφκελφ ηνπο, ηεο αλάπηπμεο δεμηνηήησλ θαη ηνπ εγγξακκαηηζκνχ, ζπλδέζεθαλ κε ηελ θνηλσληθή έληαμε θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο δηά βίνπ κάζεζεο ζην επξσπατθφ πιαίζην. ην ηέηαξην θεθάιαην πεξηγξάθνληαη φια ηα ζηάδηα ηεο έξεπλαο πεδίνπ ζην πιαίζην κηαο πνηνηηθήο κεζνδνινγίαο. Γίλεηαη παξνπζίαζε ησλ ζηφρσλ ηεο έξεπλαο θαη ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ, θαζψο θαη αλαιπηηθή πεξηγξαθή ησλ βεκάησλ πνπ αθνινπζήζεθαλ. Δμεηάδνληαη δεηήκαηα κεζνδνινγίαο θαη επηινγήο ηεο ζπγθεθξηκέλεο κεζφδνπ πνπ αθνινπζήζεθε ζηελ παξνχζα εξγαζία, θαζψο θαη ηνπ εξεπλεηηθνχ εξγαιείνπ ηεο νκαδηθά εζηηαζκέλεο ζπλέληεπμεο (focus group interview). Παξνπζηάδεηαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ζπλειέγεζαλ θαη αλαιχζεθαλ ηα πνηνηηθά δεδνκέλα θαη εμεηάδνληαη δεηήκαηα δενληνινγίαο θαη πνηφηεηαο ηεο εξεπλεηηθήο δηαδηθαζίαο. Σν πέκπην θεθάιαην είλαη αθηεξσκέλν ζηελ παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο. Αλαθέξεηαη ζηηο δπλακηθέο ηεο επηθνηλσλίαο πνπ ζπλδένληαη κε ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ 8

9 ησλ αηφκσλ θαη ν ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηεο ζρνιηθήο απφξξηςεο ζηε γέλλεζε απνθιεηζκψλ. Παξνπζηάδεηαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ε ιεηηνπξγία ηνπ ππφ κειέηε ζρνιείνπ ζπλέβαιε ζηελ ελδπλάκσζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ απνθνίησλ ηνπ, έηζη φπσο απηή έγηλε αληηιεπηή απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο. Δληνπίδνληαη ηέινο ηα πξνβιήκαηα πνπ αλαθχπηνπλ απφ ηελ αδπλακία δηνηθεηηθήο θαη νηθνλνκηθήο ζηήξημεο ηνπ ζεζκνχ θαη απφ ηε κε νπζηαζηηθή ζχλδεζή ηνπ κε ην ππφινηπν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Σέινο, ζην έθην θεθάιαην επηδηψθεηαη κία θξηηηθή δηαπξαγκάηεπζε ησλ δεηεκάησλ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηα απνηειέζκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο θαη ε ζχλδεζή ηνπο κε ηνλ επίθαηξν δηάινγν ηφζν γηα ηελ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, ηνπ πεξηερνκέλνπ θαη ησλ αηηηψλ ηνπ, φζν θαη ηνπ ξφινπ ηεο δηά βίνπ κάζεζήο ζηελ αληηκεηψπηζε θαη θαηαπνιέκεζή ηνπ. Γίλεηαη επίζεο κηα πξνζπάζεηα θξηηηθήο απνηίκεζεο ηνπ ξφινπ ησλ ρνιείσλ Γεχηεξεο Δπθαηξίαο ζην παξαπάλσ πιαίζην, θαζψο θαη ησλ εξσηεκάησλ πνπ αλαθχπηνπλ ζρεηηθά κε ην κέιινλ ηνπ ζεζκνχ. 9

10 Κεθάλαιο 1: ΚΟΗΝΧΝΗΚΟ ΑΠΟΚΛΔΗΜΟ 1.1 Κνηλωληθή έληαμε θαη απνθιεηζκόο Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο (social exclusion) θαη ε αληηκεηψπηζε ησλ θαηλνκέλσλ πνπ ζπλδένληαη κε απηφλ απνθηνχλ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ, θαζψο εκθαλίδνληαη ζηηο ξεηνξηθέο γηα ηελ θνηλσληθή έληαμε (social inclusion) θαη ηελ θνηλσληθή νινθιήξσζε (integration) θαη ζπλδένληαη κε κηα ζεηξά πνιηηηθψλ πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ ηειεπηαία. Αλάινγα εληεηλφκελν, θαη κάιηζηα ζπζηεκαηηθφηεξα ρξεκαηνδνηνχκελν, εκθαλίδεηαη ην ελδηαθέξνλ γηα ην ζέκα θαη ζην επίπεδν ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο θαη ηνπ ζρεηηθνχ δηαιφγνπ. Σν απμαλφκελν φκσο πνιηηηθφ ελδηαθέξνλ γηα ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ γελλά αθελφο δεηήκαηα νξηζκνχ θαη αθεηέξνπ δεηήκαηα επηινγήο κεζνδνινγηθήο πξνζέγγηζεο, θαζψο ν νξηζκφο θαη ε αηηηνιφγεζε ηνπ θαηλνκέλνπ λνκηκνπνηνχλ θαη ηηο πνιηηηθέο επηινγέο αληηκεηψπηζήο ηνπ (Σζηάθαινο, 1998). Απφ ηελ άιιε, είλαη γεγνλφο φηη ν πξνβιεκαηηζκφο γχξσ απφ ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ ηείλεη λα ππνθαζηζηά απηφλ γηα ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο θαη ηα άιια κείδνλα θνηλσληθά πξνβιήκαηα, φπσο απηά ηεο αλεξγίαο θαη ηεο έιιεηςεο αζθάιεηαο, ηα νπνία νθείινληαη ζηε δνκή ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο θαη εμαθνινπζνχλ λα δηνγθψλνληαη απφ ηνλ απμαλφκελν αληαγσληζκφ (Silver,1995 Ννχηζνο, 1998). Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, σο φξνο, θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπ γηα πξψηε θνξά ζηε Γαιιία ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 θαη επαλέξρεηαη θαηά ηελ επφκελε δεθαεηία ρσξίο, φκσο, λα θέξεη ηε ζεκαζία πνπ ηνπ απνδίδεηαη ζηηο κέξεο καο. Ζ πξψηε ρξήζε ηνπ φξνπ αλαθέξεηαη ζ έλα θαηλφκελν πνπ, θαηαξρήλ, είλαη πεξηνξηζκέλεο έθηαζεο θαη δελ απαζρνιεί νχηε ηελ επηζηήκε νχηε ηελ πνιηηηθή σο κείδνλ δήηεκα γηα ηελ θνηλσληθή ζπλνρή, φπσο ζπκβαίλεη ζηηο κέξεο καο. Δπίζεο, δε ζπλδέεηαη ηφζν κε θνηλσληθά φζν κε αηνκηθά αίηηα, ηα νπνία νδεγνχλ θάπνηα άηνκα ζην πεξηζψξην κηαο επεκεξνχζαο, ζε γεληθέο γξακκέο, νηθνλνκίαο θαη θνηλσλίαο (Παπαδνπνχινπ, 2004). ηε δεθαεηία ηνπ 1970, θνηλσληθά απνθιεηζκέλνη ζεσξνχληαη ηα άηνκα πνπ αδπλαηνχλ λα ζπκκεηέρνπλ ζηνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο, είηε ιφγσ πξνζσπηθψλ αδπλακηψλ είηε ιφγσ ηεο έληαμήο ηνπο ζε νκάδεο πνπ ζεσξνχληαλ απνθιίλνπζεο. ε απηφ ην πιαίζην, ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο δελ αθνξά έλα θαηλφκελν ην νπνίν πξνθαιείηαη απφ θνηλσληθέο θαη έμσ απφ ην άηνκν αηηίεο, αιιά απφ ραξαθηεξηζηηθά ησλ ίδησλ ησλ αηφκσλ πνπ ηα νδεγνχλ ζηελ εθδήισζε κηαο αδπλακίαο λα εληαρζνχλ θνηλσληθά (Silver, 1995). 10

11 Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980, ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο αξρίδεη λα εκθαλίδεηαη σο πξφβιεκα, ηα αίηηα ηνπ νπνίνπ εζηηάδνληαη ζε δνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θνηλσληθνχ θαη νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο. Έηζη, ζην επίθεληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηνλ απνθιεηζκφ πξνβάιινπλ πξνβιήκαηα πνπ ζπλδένληαη κε ηνπο λένπο αλεηδίθεπηνπο αλέξγνπο, ηνπο καθξνρξφληα αλέξγνπο, ηνπο άζηεγνπο θαζψο θαη ηνπο κεηαλάζηεο θαη, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ εκθάληζε ησλ πξψησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πνπ ζπλδέζεθαλ κε ηα παξαπάλσ, νδήγεζαλ ζηελ αλάγθε ηεο αληηκεηψπηζεο ηνπ απνθιεηζκνχ ζε δηαθνξεηηθή βάζε (Silver, 2006). Δθείλν πνπ ζεκαηνδνηεί ηελ έλαξμε ηεο ρξήζεο ηνπ φξνπ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ κε ηε ζεκαζία πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηηο κέξεο καο, είλαη ε πηνζέηεζή ηνπ απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε ζηε δεθαεηία ηνπ Ζ θχζε ηεο λέαο θηψρηαο πνπ είλαη πεξηζζφηεξν δνκηθή παξά αηνκηθή θαη πεξηζηαζηαθή, ν λενθηιειεπζεξηζκφο θαη ε παγθνζκηνπνίεζε πνπ νδήγεζαλ ζηελ ππνρψξεζε ηνπ παξαδνζηαθνχ θξάηνπο πξφλνηαο θαη ε απμαλφκελε δηεζλήο κεηαλάζηεπζε, πξνθάιεζαλ ηελ αλάγθε λα ηεζεί ζε λέα βάζε ην δήηεκα ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο (cohesion) θαη ηεο ελζσκάησζεο (integration). Σα λέα δεδνκέλα ήξζε λα θαιχςεη ν φξνο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, ν νπνίνο είλαη κελ επξσπατθήο ζχιιεςεο αιιά επεξεάδεη ηνλ ηξφπν αληίιεςεο ηεο κε έληαμεο ζε φιν ηνλ θφζκν, αλαπηπγκέλν θαη αλαπηπζζφκελν (Gore,1995). 1.2 Οξηνζέηεζε ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλωληθνύ απνθιεηζκνύ Σν δήηεκα πνπ αλαθχπηεη ζρεδφλ απηφκαηα κε ηελ αλαγλψξηζε ελφο λένπ θνηλσληθνχ θαηλνκέλνπ είλαη απηφ ηνπ αθξηβνχο νξηζκνχ ηνπ, θαζψο θαη ηεο δηάθξηζήο ηνπ απφ άιια θαηλφκελα κε ηα νπνία είλαη δπλαηφ λα ζπγρέεηαη. Απηφ ζηελ πεξίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ γίλεηαη ηδηαίηεξα πεξίπινθν, εθφζνλ ην κφλν, ίζσο, ζην νπνίν ζπκθσλνχλ φινη νη κειεηεηέο, είλαη φηη πξφθεηηαη γηα έλα θαηλφκελν πνιπδηάζηαην. Ζ πξνζπάζεηα νξηζκνχ ηνπ, ν νπνίνο ζα θαζνξίδεη θαη ηα θξηηήξηα θαη ηηο κεηαβιεηέο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ θαηαγξαθή ηνπ φπσο, επίζεο, θαη ηε κεζνδνινγία πξνζέγγηζήο ηνπ, απνηειεί έλα δήηεκα πνπ ζπλδέεηαη άκεζα κε ην θνηλσληθφ ζπκθξαδφκελν. Καη ελψ ππάξρεη ζπκθσλία σο πξνο ην ραξαθηήξα ηνπ πνιπδηάζηαηνπ, δελ ππάξρεη ζπκθσλία σο πξνο ην πνηα απφ ηηο δηαζηάζεηο ηνπ είλαη ε ζεκαληηθφηεξε (Silver, 2006). Αξρηθά ε έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζπλδέζεθε κε ηε θηψρηα θαη ε νηθνλνκηθή δηάζηαζε ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ φξνπ ήηαλ απηή πνπ θπξηάξρεζε δηφηη αθελφο ε κέηξεζή ηεο παξνπζίαδε ζρεηηθή επθνιία ζε ζρέζε κε ηνπο ππφινηπνπο παξάγνληεο, ηνπο ιηγφηεξν εχθνιν λα νξηζηνχλ θαη λα θαηακεηξεζνχλ, θαη αθεηέξνπ ε θηψρηα ζπλδεφηαλ άκεζα αθξηβψο κε ηνπο ελ ιφγσ παξάγνληεο πνπ εκθαλίδνληαλ σο ζπλέπεηέο ηεο (Levitas, 2004). Έηζη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο εκθαλίδεηαη αξρηθά σο ζπλψλπκν ηεο θηψρηαο. Υσξίο 11

12 απαξαίηεηα λα ηαπηίδνληαη νη δχν έλλνηεο, θαζψο ε έλλνηα ηνπ απνθιεηζκνχ είλαη πην πεξίπινθε απφ εθείλε ηεο θηψρηαο, ηφζν σο πξνο ηνλ νξηζκφ φζν θαη σο πξνο ηε δηεξεχλεζε θαη θαηαγξαθή ηεο, ε θηψρηα δελ παχεη λα ζεσξείηαη, ζε πξψηε θάζε, ε θχξηα αηηία ή ην θχξην εξεπλεηηθφ θξηηήξην γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. Παξάιιεια, φκσο, επηζεκαίλεηαη θαη ε αδπλακία θαζνξηζκνχ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ κε βάζε θπξίσο ηελ νηθνλνκηθή ηνπ δηάζηαζε θαζψο πξφθεηηαη γηα πνιπδηάζηαην θαηλφκελν, ην νπνίν κπνξεί λα νθείιεηαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζηελ άζρεκε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε, δελ είλαη δπλαηφ φκσο λα εξκελεπηεί απνθιεηζηηθά κέζσ απηήο. πσο επηζεκαίλεη θαη ε Γ. Παπαδνπνχινπ (2002), ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο αθελφο επηδέρεηαη πνιιά θαη δηαθνξεηηθά επίπεδα αλάιπζεο θαη αθεηέξνπ σο έλλνηα παξαπέκπεη ζε κηα ζεηξά θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ, ηα νπνία είλαη πνιχ δηαθνξεηηθά κεηαμχ ηνπο θαη είλαη δχζθνιν λα θαηεγνξηνπνηεζνχλ, θαη άξα λα κειεηεζνχλ, σο εληαίν θνηλσληθφ θαηλφκελν. Απφ ηε θχζε ηνπ δελ παξαπέκπεη ζε κία ζπγθεθξηκέλε θαηάζηαζε νχηε ζπλδέεηαη κε ζπγθεθξηκέλα θξηηήξηα ή ζηνηρεία πνπ είλαη εχθνια κεηξήζηκα. Ζ επηινγή, άιισζηε, ησλ ελδερφκελσλ δεηθηψλ δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί νπδέηεξε θαζψο «εκπεξηέρεη ππνζέζεηο ζρεηηθά κε ηηο αηηηψδεηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ δηαδηθαζηψλ πνπ αληαλαθιψληαη ζηνπο δείθηεο, θαζψο θαη ηε ζρεηηθή ηνπο ζπνπδαηφηεηα» (Levitas, 2004:260). Πξφθεηηαη πεξηζζφηεξν γηα κηα έλλνηα - νκπξέια κηαο ζεηξάο θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ ή γηα κηα έλλνηα αξθεηά ειαζηηθή ψζηε λα απνθηά ζπγθεθξηκέλν πεξηερφκελν, αλάινγα κε ηε ζέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ πνπ ηελ εθθέξεη. Απηφ ζεκαίλεη φηη δελ είλαη δπλαηφ λα ππάξμεη έλαο νπδέηεξνο θαη απνζηαζηνπνηεκέλνο απφ ην θνηλσληθφ γίγλεζζαη νξηζκφο ηνπ απνθιεηζκνχ (Παπαδνπνχινπ, 2002:50). Σν πεξηερφκελν πνπ δίλεηαη ζηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ εμαξηάηαη θάζε θνξά απφ ην πιαίζην αλάιπζήο ηνπ ελψ ε «θαηαπνιέκεζή» ηνπ ζεκαίλεη, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, «θαηαπνιέκεζε δηαθνξεηηθψλ πξαγκάησλ ζε δηαθνξεηηθά άηνκα» (Silver, 1995:77) Γιαζηάζειρ και μονηέλα ανάλςζηρ για ηον οπιζμό ηος κοινυνικού αποκλειζμού ηηο πξνζπάζεηεο νξηζκνχ θαη θαηαλφεζεο ηεο ζεκαζίαο ηνπ θαηλνκέλνπ, πξέπεη λα ιεθζεί ζνβαξά ππφςε φηη ε ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθή ζηηγκή ζηελ νπνία θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπ δελ είλαη ηπραία. Οχηε είλαη ηπραίν φηη ν φξνο απνθιεηζκφο ζπγθεληξψλεη ην ελδηαθέξνλ ηφζν ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο φζν θαη ηεο πνιηηηθήο, φηαλ δηαηππψλεη ζηξαηεγηθέο γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπ είλαη κάιηζηα ραξαθηεξηζηηθφ ην γεγνλφο φηη εηζέξρεηαη ζην πεδίν ηεο επηζηεκνληθήο αλαδήηεζεο απφ ηε ζθαίξα ηεο πνιηηηθήο. Οη αλάγθεο ηεο πνιηηηθήο δηαρείξηζεο θαη ηεο αληηκεηψπηζεο ησλ δηαξζξσηηθψλ αιιαγψλ ζηελ νηθνλνκηθή θαη 12

13 θνηλσληθή δσή, θαζψο θαη ησλ αιιεπάιιεισλ ζνβαξψλ θξίζεσλ ησλ δπηηθψλ θνηλσληψλ, είλαη εθείλεο πνπ έζηξεςαλ ην ελδηαθέξνλ ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο επάλσ ηνπ. απηφ ην ηζηνξηθφ θαη θνηλσληθννηθνλνκηθφ πιαίζην έγηλε ε ζχιιεςε ηεο έλλνηαο θαη ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν, ε νπνία αθνινχζεζε ηελ παξάδνζε ηεο ζεσξεηηθήο ζθέςεο ησλ θνηλσληψλ ζηηο νπνίεο εκθαλίζηεθε, κε απνηέιεζκα λα δηακνξθψλνληαη δηαθνξεηηθά εμεγεηηθά ζρήκαηα γηα ην θαηλφκελν, αλάινγα κε ηελ πεξίπησζε. Έηζη, ζηε Γαιιία ε έλλνηα εκθαλίδεηαη σο πξννδεπηηθή δηάξξεμε ηνπ θνηλσληθνχ δεζκνχ (rupture of social bond) πνπ ζε θνηλσληθφ θαη ζπκβνιηθφ επίπεδν ζπλδέεη ην άηνκν κε ηελ θνηλσλία, ζην πιαίζην κηαο πεξηζζφηεξν θνηλσληνθεληξηθήο δηάζηαζεο (Silver, 1995) ελψ ζηελ Αγγινζαμνληθή πξνζέγγηζε εληνπίδεηαη πεξηζζφηεξν ζην επίπεδν ηνπ αηφκνπ, ή ηνπ λνηθνθπξηνχ, σο αδπλακία ηθαλνπνίεζεο ησλ βαζηθψλ αλαγθψλ επηβίσζεο αξρηθά, θαη φζσλ ζπλεπάγεηαη ην γεγνλφο απηφ, ζχκθσλα κε ηηο επηηαγέο κηαο πεξηζζφηεξν λενθηιειεχζεξεο νπηηθήο (dehaan, 1999). Μεηά ηελ παξαδνρή φηη ν νξηζκφο θαη ε απνζαθήληζε κηαο έλλνηαο δελ γίλνληαη ελ θελψ, ε Ζ. Silver (1995) έρεη πξνρσξήζεη ζηε ζχλδεζε ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ κε ηελ θνηλσληθή ζεσξία, δεκηνπξγψληαο ηα ηξία παξαδείγκαηα ζεσξεηηθά κνληέια αλάιπζεο, ηα νπνία δηακνξθψλνπλ ην πιαίζην ηνπ δηαιφγνπ γηα ηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ: o Σν κνληέιν ηεο Αιιειεγγχεο (Solidarity), φπνπ ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο γίλεηαη αληηιεπηφο σο ξήμε ηνπ θνηλσληθνχ ηζηνχ θαη ησλ θνηλσληθψλ δεζκψλ κεηαμχ αηφκνπ θαη θνηλσλίαο. απηή ηελ πεξίπησζε, ηα άηνκα πνπ δελ είλαη ηθαλά λα θάλνπλ ρξήζε ησλ δηθαησκάησλ θαη λα αληεπεμέιζνπλ ζηηο ππνρξεψζεηο πνπ ζπλεπάγεηαη ε ζπκκεηνρή ζηελ θνηλσλία ηίζεληαη «εθηφο». Ζ αλαδηαλνκή ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ θξίλεηαη απαξαίηεηε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο. o Σν λενθηιειεχζεξν αγγινζαμνληθφ κνληέιν ηεο Δμεηδίθεπζεο (Specialization), φπνπ ν απνθιεηζκφο ζεκειηψλεηαη ζηελ έλλνηα ηεο δηάθξηζεο (discrimination), σο απνηέιεζκα ηφζν ηεο θνηλσληθήο δηαθνξνπνίεζεο, πνπ πξνέξρεηαη απφ ηνλ θαηακεξηζκφ θαη ηελ εμεηδίθεπζε ζηηο δηαθνξεηηθέο ζθαίξεο ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ, φζν θαη απφ ηηο αηνκηθέο επηινγέο. Χο ιχζε εδψ εκθαλίδεηαη ε ελδπλάκσζε ησλ δηθαησκάησλ θαη ε ελίζρπζε ηεο απην-απνηειεζκαηηθφηεηαο ζηα άηνκα, παξάιιεια κε ηελ πνιηηηθή ίζσλ επθαηξηψλ. o Σν Μνλνπσιηαθφ κνληέιν (Monopoly) ζηε βάζε ηνπ νπνίνπ βξίζθνληαη νη ηεξαξρηθέο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη ε αιιειεπίδξαζε ησλ ηάμεσλ, ηεο ζέζεο-ζηάηνπο θαη ηεο εμνπζίαο, σο δνκηθψλ ζηνηρείσλ ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο. Ο απνθιεηζκφο 13

14 εκθαλίδεηαη σο ην απνηέιεζκα ηεο νξηνζέηεζεο θάζε κνξθήο νκάδαο, ε νπνία θαη πξνζδίδεη ηελ ηδηφηεηα ηνπ κέινπο ζε θάπνηνπο, απνξξίπηνληαο ηνπο ππφινηπνπο. Γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπ ζε απηφ ην πιαίζην, ε ελδπλάκσζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηεο πνιηηεηφηεηαο εκθαλίδεηαη σο απάληεζε. (Silver, 1995 Strobel, 1996 dehaan, 1999 Barata, 2000) Ζ πνιππινθφηεηα ηνπ φξνπ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, δελ έρεη λα θάλεη κφλν κε ηηο δπζθνιίεο ζχλδεζήο ηνπ κε ηελ θνηλσληθή ζεσξία, αιιά ζπλδέεηαη θαη κε ηελ αζπκθσλία σο πξνο ηελ θαηάηαμή ηνπ ζε κία ζπγθεθξηκέλε ελλνηνινγηθή θαηεγνξία ζην πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Με δεδνκέλν φηη ν φξνο έλλνηα ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο πξνυπνζέηεη (ή ζπλεπάγεηαη) έλα νξηνζεηεκέλν πεξηερφκελν, γηα ην νπνίν ππάξρεη κία ζρεηηθή ζπκθσλία έηζη ψζηε απηφ λα γίλεηαη ιεηηνπξγηθφ ζηελ επηζηεκνληθή ζπδήηεζε, ν φξνο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ δε θαίλεηαη λα πιεξνί ηηο πξνυπνζέζεηο ψζηε λα ζεσξείηαη θνηλσληνινγηθή έλλνηα θαη ζπρλά ραξαθηεξίδεηαη σο πξν-έλλνηα ή πξν-ηδέα, έλλνηα-νξίδνληαο, θνηλσληθφ παξάδεηγκα, κεηα-θαηεγνξία ή ηαμηλνκηθή θαηεγνξία (Καπηαηδφγινπ, 2006:30). Αλεμάξηεηα φκσο απφ ην ζεσξεηηθφ πιαίζην ζην νπνίν είλαη δπλαηφ λα εληαρζεί ε επηζηεκνληθή πξνζέγγηζε ηνπ πεξηερνκέλνπ πνπ απνδίδεηαη ζηνλ φξν θαη αλεμάξηεηα απφ ην αλ απηφο απνηειεί έλλνηα, κε ην πεξηερφκελν πνπ έρεη ε ιέμε ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο, ή φρη, ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο δελ παχεη λα αλαθέξεηαη ζε κηα ζεηξά λέσλ θαηλνκέλσλ πνπ εκθαλίδνπλ νινέλα θαη κεγαιχηεξε εμάπισζε θαη επηδείλσζε ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο, πξνζδίδνληαο λέν πεξηερφκελν ζην ηη ζεκαίλεη θνηλσληθφ πξφβιεκα. Τπ απηή ηελ έλλνηα, ν φξνο «επηηξέπεη έλαλ έζησ αλνινθιήξσην ζηνραζκφ κε ζέκα ηηο ίδηεο ηηο θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο, ηηο κεηαιιαγέο ηεο θνηλσλίαο θαη ηηο ινγηθέο νη νπνίεο πξνΐζηαληαη ησλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ κεραληζκψλ απνπνκπήο, έμσζεο αηφκσλ θαη νκάδσλ, πξνζσπηθήο θζνξάο ηνπο θαζψο θαη έθπησζεο θαη αιινίσζεο ηνπ θνηλσληθνχ δεζκνχ ηνπο» (φ.π., ζ. 35). Ο απνθιεηζκφο έρεη λα θάλεη πεξηζζφηεξν κε κηα θαηεγνξία επηζηεκνληθήο ζθέςεο πνπ αλνίγεη λέα πεδία αλαδήηεζεο θαη έξεπλαο θαη κάιηζηα έξεπλαο πεδίνπ (Παπαδνπνχινπ, 2002:50). Σν δεηνχκελν, επνκέλσο, θαηά ηελ ελαζρφιεζε κε ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ δελ είλαη ηφζν ε ζθαηξηθή πξνζέγγηζε φζν ε αλάδεημε ησλ δηαζηάζεψλ ηνπ εθείλσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα πξνο εξκελεία θαη αληηκεηψπηζε θνηλσληθά θαηλφκελα πνπ καο ελδηαθέξνπλ. Απφ ηελ πνηθηιία ησλ ζηνηρείσλ πνπ ζπλζέηνπλ ηνλ νξηζκφ απηνχ ηνπ λένπ θνηλσληθνχ δεηήκαηνο, δχν είλαη εθείλα πνπ ρξεηάδνληαη πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε γηα ηηο αλάγθεο ηεο παξνχζεο 14

15 εξγαζίαο: ε ζπζρέηηζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ κε ηελ έλλνηα ηνπ δηθαηψκαηνο θαη ε δπλακηθή ηνπ δηάζηαζε O κοινυνικόρ αποκλειζμόρ υρ ζηέπηζη ή παπεμπόδιζη ηηρ άζκηζηρ δικαιυμάηυν πσο πξναλαθέξζεθε, ε έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζπλδέζεθε αξρηθά κε ηε θηψρηα, πνπ ζρεηηδφηαλ είηε κε ην φξην ηεο επηβίσζεο είηε κε ηελ αδπλακία παξνρήο ησλ πξνυπνζέζεσλ ελφο ζπγθεθξηκέλνπ επηπέδνπ πνηφηεηαο δσήο. Ζ θπξηαξρία ηεο νηθνλνκηθήο δηάζηαζεο ζηνλ νξηζκφ ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο έλλνηαο γξήγνξα κεηαηνπίζηεθε θαη, ζηε δεθαεηία ηνπ 1990, ην θέληξν βάξνπο κεηαθέξζεθε ζην επίπεδν ησλ δηθαησκάησλ (ζηε βάζε ηεο δηάθξηζήο ηνπο θαηά ην Marshall ην ) θαη ζην πψο απηά ζπλδένληαη κε ηελ πξαγκάησζε ηεο έλλνηαο ηεο πνιηηεηφηεηαο (citizenship) θαη ηνπ ξφινπ ηνπ ελεξγνχ πνιίηε (Strobel, 1996). Μνινλφηη πθίζηαηαη λνκηθή θαηνρχξσζε ησλ θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ζπγθαηαιέγνληαη ηα δηθαηψκαηα ζηελ εθπαίδεπζε, ηελ πγεία θαη γεληθφηεξα ζηελ πνηφηεηα δσήο, είλαη εκθαλήο ηα ηειεπηαία ρξφληα, αθφκα θαη ζηηο αλαπηπγκέλεο νηθνλνκίεο ηεο Γχζεο, ε παξαβίαζή ηνπο ζηελ πξάμε. Ο απνθιεηζκφο απφ ηε δπλαηφηεηα άζθεζεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ αιιά θαη άιισλ δηθαησκάησλ νδεγεί ζηε ζπλνιηθή ππνβάζκηζε ηεο θαηάζηαζεο ηνπ πνιίηε. Ζ ινγηθή ηεο ελδπλάκσζεο ηεο πνιηηεηφηεηαο, απνηειεί έηζη δεηνχκελν θαη σο ηέηνην δηαηξέρεη θαη ηα επίζεκα θείκελα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο (E.U., 1995). Σν ζθεπηηθφ, ζην νπνίν ζηεξίδεηαη απηή ε ζχλδεζε, είλαη φηη ε ππνβάζκηζε ησλ θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ νδεγεί, ζηε ζπλέρεηα, ζηελ ππνβάζκηζε θαη ησλ πνιηηηθψλ θαζψο θαη ησλ παξαδνζηαθψλ ζπληαγκαηηθψλ ειεπζεξηψλ, πξνθαιψληαο κηα ζεηξά πξνβιεκάησλ ζηελ πξαγκάησζε ηεο έλλνηαο ηνπ πνιίηε. Έηζη, ε Δ.Δ. αζρνιείηαη επηζήκσο κε ηελ επίηεπμε ηεο Οηθνλνκηθήο θαη Κνηλσληθήο ζπλνρήο κέζσ ηεο ελίζρπζεο ησλ δηθαησκάησλ, φπσο θαίλεηαη ηφζν ζηα επίζεκα θείκελα φζν θαη ζηελ πξνψζεζε πνιηηηθψλ πξνο ηα θξάηε-κέιε. Ζ εμαζθάιηζε ησλ αηνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ γίλεηαη αληηιεπηή σο απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ζπλαθφινπζα γηα ηελ πξαγκάησζε ηεο πνιηηεηφηεηαο (Ακίηζεο & Καηξνχγθαινο, 1998). Ζ εμαζθάιηζε απηψλ ησλ δηθαησκάησλ γίλεηαη, ζην παξαπάλσ πιαίζην, ζπλψλπκν κε ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. 1 Καηά ηνλ Marshall, ηα δηθαηψκαηα δηαθξίλνληαη ζε αηνκηθά, πνιηηηθά θαη θνηλσληθά. Ζ ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε ζπλδέεηαη κ απηά ηα δηθαηψκαηα, ηα νπνία απνηεινχλ θαη ηε βάζε γηα ηελ νηθνδφκεζε ηεο ζρέζεο ηνπ αηφκνπ κε ην θξάηνο θαη ηελ θνηλσλία (Heywood, 2006). 15

16 ηε λνεκαηνδφηεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, ε νπνία έσο ηψξα εζηηαδφηαλ ζε φξνπο νηθνλνκηθνχο, επηθεληξψλνληαο ζηε θηψρηα θαη ηελ νηθνλνκηθή ηνπ δηάζηαζε, εηζέξρεηαη ην δήηεκα ηεο απψιεηαο ησλ θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ. Χο εθ ηνχηνπ, ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο γίλεηαη αληηιεπηφο σο «παξεκπφδηζε απνξξφθεζεο θνηλσληθψλ θαη δεκφζησλ αγαζψλ» (Σζηάθαινο, 1998:58), σο αδπλακία άζθεζεο ή σο πιεκκειήο άζθεζε ησλ πνιηηηθψλ, θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ δηθαησκάησλ (Καπηαηδφγινπ, 2006) O κοινυνικόρ αποκλειζμόρ υρ δςναμική διαδικαζία ε αληίζεζε κε ηελ εηθφλα γηα ηνλ απνθιεηζκφ φπσο απηή δηακνξθψλεηαη κέζα απφ ηνλ πνιηηηθφ -θπξίσο- ιφγν, ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο δελ αθνξά κία θαηάζηαζε αιιά κία δηαδηθαζία, θαζψο πξφθεηηαη πεξί θαηλνκέλνπ πνπ δελ κπνξεί λα νξηζηεί αιιά νχηε θαη λα πεξηγξαθεί κε ζαθήλεηα. Ζ απφδνζε ηνπ φξνπ ζε θαηάζηαζε αθνξά ηελ πξαθηηθή ηνπ ειέγρνπ απφ κία θπξίαξρε πνιηηηθή ή θξαηηθή ηδενινγία ζηελ πξνζπάζεηά ηεο λα ειέγμεη κία δηαδηθαζία πνπ μεθεχγεη απφ ηα φξηα ηεο θαηεγνξηνπνίεζεο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε έλλνηα ηνπ απνθιεηζκνχ, αθνξά ζε πνηθηιία δηαθνξεηηθψλ θαηαζηάζεσλ κε δηαθνξεηηθέο αηηίεο θαη δηαδηθαζίεο παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο ηνπο. πζρεηίδεηαη κε θαηαζηάζεηο, φπσο γηα παξάδεηγκα ηε θηψρηα, νη νπνίεο ελδερνκέλσο κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζε απνθιεηζκφ, ρσξίο φκσο λα ηηο ζπλδέεη επζεία αηηηαθή ζρέζε κε ηνλ ηειεπηαίν. ηαλ ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο αλαθέξεηαη ζηελ αληθαλφηεηα θάπνηνπ λα απνιακβάλεη ηα θνηλσληθά δηθαηψκαηα ρσξίο βνήζεηα ή ζην φηη ππνθέξεη απφ ρακειή απηνεθηίκεζε, απφ αλεπάξθεηα λα εθπιεξψζεη ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ, απφ ηνλ θίλδπλν καθξνρξφληαο αλεξγίαο θαη ην ζηηγκαηηζκφ, εηζάγεη κηα πξνβιεκαηηθή ηνπ «γηαηί» θαη ηνπ «πψο» ηα άηνκα θαη νη θνηλσληθέο νκάδεο απνηπγράλνπλ λα έρνπλ πξφζβαζε ζηα επεξγεηήκαηα θαη ηηο επθαηξίεο πνπ ηνπο πξνζθέξνληαη (Rodgers, 1995). Απφ ηελ άιιε, κηα ζεηξά παξαγφλησλ θαη θαηαζηάζεσλ εκθαλίδνληαη άιινηε σο αηηίεο θαη άιινηε σο απνηειέζκαηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, ελψ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο δε ζρεηίδνληαη θαλ κε ηνλ απνθιεηζκφ. Δπνκέλσο ν απνθιεηζκφο δελ κπνξεί λα εμεγεζεί παξά κφλν σο δηαδηθαζία ζηα πιαίζηα ελφο δπλακηθνχ κνληέινπ αλάιπζεο, πνπ επηρεηξεί λα εμεγήζεη ηνπο κεραληζκνχο παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο ηνπ (Παπαδνπνχινπ, 2002). Δηδηθά ε αλαπαξαγσγή είλαη απηή πνπ αμίδεη λα κειεηεζεί ηδηαίηεξα, θαζψο αθνξά κηα δπλακηθή δηαδηθαζία θαη φρη ζηαηηθή θαηάζηαζε επηδερφκελε εχθνισλ γεληθεχζεσλ (Παπαδνπνχινπ, 2004:51-52). 16

17 Ο απνθιεηζκφο σο δηαδηθαζία, θαη κάιηζηα δπλακηθή, ζπλδέεη, κε ηξφπν πνπ δελ είλαη εχθνιν λα απνθσδηθνπνηεζεί θάζε θνξά, ηελ απνξξφθεζε δεκφζησλ θαη θνηλσληθψλ αγαζψλ κε ηελ πξφζβαζε ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηελ εξγαζία θαη απηά, κε ηε ζεηξά ηνπο, είλαη δπλαηφ λα ζπλδένληαη κε ηε θηψρηα θαη ηελ απνζηέξεζε (Σζηάθαινο, 1998). Ζ απνδνρή ηεο έλλνηαο ηνπ απνθιεηζκνχ σο δηαδηθαζίαο γίλεηαη θαλεξή θαη ζην επίπεδν ησλ κέηξσλ αληηκεηψπηζεο, ηα νπνία παχνπλ λα είλαη ηεο κνξθήο ησλ παξαδνζηαθψλ παξεκβάζεσλ (επηδφκαηα) θαη απνθηνχλ ην ραξαθηήξα ζπλνιηθφηεξσλ ή πην θαηλνηφκσλ παξεκβάζεσλ (Γηά Βίνπ Μάζεζε). Δπηπιένλ, ζρεδηάδνληαη κε ηε ζπκβνιή ηεο αληαιιαγήο εκπεηξηψλ κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ θνξέσλ θαη ελδηαθεξνκέλσλ νκάδσλ ζε εζληθφ θαη ππεξεζληθφ επίπεδν (Καβνπλίδε, 1996) 1.3 Κξηηηθή γηα ηε ρξήζε ηνπ όξνπ Με ηελ εκθάληζε ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζην πξνζθήλην ηνπ θνηλσληθνχ πξνβιεκαηηζκνχ, παξνπζηάζηεθαλ θαη νη πξψηεο επηθπιάμεηο θαη παξάιιεια αζθήζεθε έληνλε θξηηηθή σο πξνο ην αλ ε ρξήζε ηνπ φξνπ ζπκβάιιεη ή φρη ζηελ εμήγεζε θαη ηελ επίιπζε ησλ ζχγρξνλσλ πξνβιεκάησλ. Ζ ρξεζηκφηεηα ηεο έλλνηαο ακθηζβεηείηαη, δηφηη νδεγεί ζπρλά ζηελ εμαηνκίθεπζε ησλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ θαη, σο εθ ηνχηνπ, ζηελ απνκάθξπλζε απφ ην πιαίζην ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ θαη ηεο ινγηθήο ηνπ αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ, ηα νπνία κε απηφλ ηνλ ηξφπν αζσψλνληαη θαη εκκέζσο λνκηκνπνηνχληαη. Απηφ ζπκβαίλεη δηφηη ε πξνζέγγηζε ησλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ κέζσ ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαίλεηαη λα ζπγθαιχπηεη ηελ αηηηαθή ζρέζε κεηαμχ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ θαη θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη «εμαθαλίδεη» ηελ ηεξαξρηθή δνκή ηεο θνηλσλίαο αθνχ ην «πάλσ θάησ» κεηαηξέπεηαη ζε «εληφο εθηφο» (ηάλνπ, 1998). ηε ξεηνξηθή ησλ θεηκέλσλ ηεο Δ.Δ., πνπ καο ελδηαθέξεη, ε θπξίαξρε ζέζε ππέξ ηεο θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ιεηηνπξγεί κε ηξφπν πνπ ν ζηφρνο ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο θαίλεηαη λα παξαβιέπεη ηελ θνηλσληθή αληζφηεηα σο δνκηθφ ζπζηαηηθφ ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ (Ννχηζνο, 1998). Ζ πξνζέγγηζε ηεο «θνηλσληθήο ζπλνρήο» κεηαθέξεη ζε κία νπδέηεξε θαη αλψδπλε γιψζζα ηελ ππαξθηή πξαγκαηηθφηεηα ηεο αληζφηεηαο θαη ησλ πθηζηακέλσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο. Ζ πηνζέηεζε ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ απνθιεηζκνχ, πξνβάιεη κηα έληνλε δηρνηνκηθή αληίιεςε γηα ηελ θνηλσλία, ελψ ηα εξσηήκαηα ηνπ ηχπνπ «πνηνο απνθιείεη πνηφλ θαη απφ ηη» παξακέλνπλ ρσξίο ηθαλνπνηεηηθή απάληεζε. Ο απνθιεηζκφο απφ ηελ εθπαίδεπζε, ηελ αγνξά 17

18 εξγαζίαο, ηελ αμηνπξεπή δηαβίσζε ή ηηο θνηλσληθέο ππεξεζίεο πξνυπνζέηεη φηη ε έληαμε ζε έλα ζπγθεθξηκέλν κνληέιν θνηλσληθήο αλάπηπμεο απνηειεί κνλφδξνκν (Wolfe, 1995). Αθφκα θαη ε ζπκκεηνρή θαη ε εθπξνζψπεζε ησλ ελδηαθεξφκελσλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ γίλεηαη κε φξνπο δεκφζηνπ δηαιφγνπ, ηνπο νπνίνπο θάπνηνη κπνξεί λα αδπλαηνχλ ή λα κελ επηζπκνχλ λα απνδερζνχλ (Rodgers, 1995). Σν δηθαίσκα ζηε κε έληαμε, σο επηινγή, φπσο θαη ην δηθαίσκα ζηε δηαθνξά ελ γέλεη θαη ζηνλ απηνπξνζδηνξηζκφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο αθπξψλνληαη ζηελ πξάμε, θαζψο ηαπηίδνληαη κε ηνλ απνθιεηζκφ (Edwards et al., 2001). Πεξαηηέξσ, θαη παξά ηηο φπνηεο πξνζπάζεηεο γηα ην αληίζεην, ε εθαξκνγή πξνγξακκάησλ θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ δελ θαηαθέξλεη λα ππεξθεξάζεη ην πξφβιεκα ηνπ ζηηγκαηηζκνχ ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ ζηηο νπνίεο απεπζχλνληαη ηα ελ ιφγσ πξνγξάκκαηα. Ζ θαηνλνκαζία, θαη κφλν, κηαο θνηλσληθήο νκάδαο σο ηδηαίηεξεο ηελ θαηαηάζζεη ζε κηα θαηεγνξία θαη κ απηφ ηνλ ηξφπν «γελληέηαη» απνθιεηζκφο (Rodgers, 1995). Δπηπιένλ, ζην επίπεδν ησλ πνιηηηθψλ θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, φπσο απηέο πνπ εθαξκφδνληαη ζηελ Δπξψπε, ε αλαγσγή ηεο θαηαπνιέκεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ζε απιή ιήςε κέηξσλ είλαη δπλαηφ λα απνζπά ηελ πξνζνρή απφ ηα πξαγκαηηθά πξνβιήκαηα πνπ εμαθνινπζνχλ λα πθίζηαληαη θαη λα δηνγθψλνληαη (φπσο απηά ηεο αληζφηεηαο, αλαζθάιεηαο θαη αλεξγίαο) θαη λα ηε ζηξέθεη ζε κηθξέο νκάδεο «απνθιεηζκέλσλ» πνπ ελ ηέιεη γθεηνπνηνχληαη ζε θαηεγνξίεο πςεινχ θηλδχλνπ θάησ απφ κία λέα ηαπηφηεηα (Silver, 1995:78). 1.4 Η αλαγθαηόηεηα ηεο ελαζρόιεζεο κε ηνλ θνηλωληθό απνθιεηζκό Απφ ηελ πξνεγνχκελε αλάιπζε έρεη θαηαζηεί ζαθέο φηη έλαο ζπλνιηθφο θαη ηαπηφρξνλα θνηλά απνδεθηφο νξηζκφο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ δελ κπνξεί λα ππάξμεη θη νχηε απαξαίηεηα απνηειεί δεηνχκελν. Ζ ελαζρφιεζε κε ηελ έλλνηα αθεαπηή παξέρεη πιαίζην αλάιπζεο θαη πνιηηηθήο δξάζεο. πσο ηνλίδεη θαη ν dehaan (1999:6), εθείλν πνπ έρεη ζεκαζία ζηελ πεξίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ δελ είλαη ε εθθίλεζε απφ ηνλ θαζνξηζκφ κηαο ζεκαζίαο γεληθήο ρξήζεο γηα ηελ έλλνηα, φπσο γίλεηαη ζπρλά ζην επίπεδν ράξαμεο πνιηηηθήο, αιιά ε εμαζθάιηζε, κέζσ ηνπ ζηνραζκνχ, εθείλνπ ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηνπ πιαηζίνπ πνπ είλαη θαηάιιεια ηφζν γηα ηελ αλάιπζε φζν θαη γηα ηε ράξαμε ηεο πνιηηηθήο. Μφλνλ έηζη είλαη δπλαηφ ε γεληθή ηδέα ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν εθαξκφδεηαη, λα εμεηαζηνχλ ζε άκεζε αλαθνξά κε ζπγθεθξηκέλεο θαηαζηάζεηο θαη λα ιεηηνπξγήζνπλ ζε δεδνκέλν πιαίζην, φπνπ ε ζχιιεςε ηεο έλλνηαο απνηειεί ηελ αθνξκή. 18

19 Ζ ρξεζηκφηεηα ηνπ φξνπ έγθεηηαη ζην φηη επηηξέπεη ηελ πξνζέγγηζε φρη κφλν ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν δηακνξθψλνληαη, ζε θνηλσληθφ επίπεδν, νη αλαπαξαζηάζεηο γηα ηηο θνηλσληθέο θαηεγνξίεο, αιιά θαη ηεο δηαιεθηηθήο κεηαμχ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ θαη ηδεαηψλ πνιηηηζκηθψλ πιαηζίσλ (Καπηαηδφγινπ, 2006). Ζ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ απνηειεί έλα εξγαιείν, είλαη έλαο ηξφπνο λα θαηαλνήζνπκε ηελ έλλνηα ηεο θνηλσλίαο θαη δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα πξνρσξήζεη θαλείο πέξα απφ ηελ πεξηγξαθηθή ζηελ αλαιπηηθή εμήγεζε ησλ δηαδηθαζηψλ πνπ αηηηνινγνχλ ηελ θνηλσληθή απνζηέξεζε (dehaan, 1999:12). Χο ηέηνην εξγαιείν, εηζάγεη κηα λέα θξηηηθή ζεψξεζε ηφζν ζηελ έλλνηα ηεο θνηλσλίαο, φζν θαη ζε απηήλ ηνπ θνηλσληθνχ πξνβιήκαηνο (Wolfe, 1995) θαη επηηξέπεη κηα ζπλζεηηθή ζεψξεζε πνιιψλ δηαθνξεηηθψλ θαη αιιειεπηδξψλησλ παξαγφλησλ (Σζηξψλεο, 2003:115) Παξά ηηο δηαθσλίεο σο πξνο ηε ζεκαζία θαη ηελ αλαγλψξηζε ή κε ηεο ρξεζηκφηεηαο ηνπ φξνπ, δελ κπνξεί λα παξαβιέπεηαη ην γεγνλφο φηη ε νπηηθή πνπ εηζάγεη ξίρλεη θσο ζε γελεζηνπξγέο δηαδηθαζίεο θαη ζε δηαζηάζεηο ησλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ πνπ, κε ηα δηαζέζηκα κέρξη ηψξα κεζνδνινγηθά εξγαιεία, δελ ήηαλ δπλαηφ λα εμεηαζηνχλ. Ζ ζχιιεςε δε ηεο έλλνηαο σο δηαδηθαζίαο είλαη εθείλε πνπ εμαζθαιίδεη ηελ αλάγλσζε ηνπ θνηλσληθνχ γίγλεζζαη κέζα απφ κία λέα νπηηθή. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο πξνζθέξεη έλαλ ηξφπν επαλαζεκειίσζεο θαη θαηαλφεζεο ηεο θνηλσληθήο κεηνλεμίαο (disadvantage), φζν ζπληειείηαη ε παγθνζκηνπνίεζε ησλ νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ (Rodgers, 1995). 1.5 Δθπαίδεπζε θαη θνηλωληθόο απνθιεηζκόο Ζ ζχγρξνλε πξνζέγγηζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζπλδέεηαη άκεζα ή έκκεζα κε ην ζεζκφ ηεο εθπαίδεπζεο, ηδηαίηεξα φηαλ ν πξψηνο γίλεηαη αληηιεπηφο σο έλα δπλακηθφ θαηλφκελν, θαζψο ην επίπεδν εθπαίδεπζεο ζπλδέεηαη αθελφο κε ηελ εξγαζηαθή έληαμε θαη αθεηέξνπ κε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν επεξεάδεη ηε δπλαηφηεηα ηνπ αηφκνπ λα έρεη πξφζβαζε ζε κηα ζεηξά ζεζκνχο θαη δηθαηψκαηα. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο εκθαλίδεηαη (ζηελ εξεπλεηηθή βηβιηνγξαθία αιιά θαη ζηελ πνιηηηθή ξεηνξηθή) κε ηε ζεκαζία ηεο «άξλεζεο ή κε πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ ησλ πνιηηψλ», δειαδή σο παξεκπφδηζε θαη πεξηνξηζκφο ζηελ πξφζβαζε ζε θνηλσληθά αγαζά θαη ππεξεζίεο, αλεμάξηεηα κε ην αλ ε παξεκπφδηζε απηή είλαη ζθφπηκε ή φρη. Απηφ νδεγεί κε ηε ζεηξά ηνπ ζηελ απνμέλσζε απφ ηνπο κεραληζκνχο παξαγσγήο, δηάζεζεο θαη αλαδηαλνκήο ησλ θνηλσληθψλ πφξσλ θαη δεκηνπξγείηαη έηζη έλαο θαχινο θχθινο. Δδψ, νη εθπαηδεπηηθέο αληζφηεηεο δηαδξακαηίδνπλ ηδηαίηεξν ξφιν, θαζψο ν πεξηνξηζκφο ζηελ άζθεζε ηνπ βαζηθνχ θαη ζπληαγκαηηθά θαηνρπξσκέλνπ δηθαηψκαηνο ζηελ εθπαίδεπζε νδεγεί ζε πεξηνξηζκνχο ζηελ άζθεζε θαη άιισλ δηθαησκάησλ (Υξπζάθεο, 1996). 19

20 Ζ ζρέζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ απνθιεηζκνχ κε ηνλ θνηλσληθφ έρεη ζπρλά επηζεκαλζεί, αλ θαη ζα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη δελ είλαη απαξαίηεηα επζχγξακκε. Ζ εθπαίδεπζε απμάλεη κελ ηηο επθαηξίεο απαζρφιεζεο, σζηφζν επεξεάδεη θαη ην ζχλνιν ησλ πνιηηηζκηθψλ ηαπηνηήησλ ηνπ αηφκνπ, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο παίδνπλ ξφιν ζην βαζκφ ηφζν ηεο επαγγεικαηηθήο φζν θαη ηεο ζπλνιηθήο έληαμεο ηνπ αηφκνπ ζε ζπγθεθξηκέλν ηξφπν δσήο (Πιεηφο, 1999). Ζ κε νινθιήξσζε ηεο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο δε ζπλεπάγεηαη κφλν ηελ απνπζία νπζηαζηηθήο ή ηππηθήο επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο αιιά, θπξίσο, ηελ αδπλακία ζπγθξφηεζεο θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ θσδίθσλ, νη νπνίνη είλαη απαξαίηεηνη γηα ηελ νκαιή έληαμε ηνπ λένπ αηφκνπ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε θνηλσλία (ηακέινο, 1999). Σα παξαπάλσ απνθηνχλ αθφκα κεγαιχηεξε ζεκαζία ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο ηεο χζηεξεο λεσηεξηθφηεηαο, ζηηο νπνίεο ε εθπαίδεπζε θαίλεηαη λα θαηέρεη δηπιφ ξφιν. Ζ παγθνζκηνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο, ε εθξεθηηθή αλάπηπμε ησλ επηθνηλσληψλ θαη νη κεηαβαιιφκελεο θνηλσληθέο δνκέο θέξλνπλ ηελ εθπαίδεπζε ζην πξνζθήλην, σο ην ζεζκφ εθείλν πνπ είλαη δπλαηφ λα αλαιάβεη θνκβηθφ ξφιν γηα ηελ θνηλσληθή έληαμε θαη ζπλνρή, ηφζν «πξνιακβάλνληαο» ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ φζν θαη «ζεξαπεχνληάο» ηνλ φπνπ απηφο έρεη ήδε ζπκβεί. Ζ εθπαίδεπζε απνηειεί ην κέζν κε ην νπνίν νη απαξαίηεηεο, γηα ηελ επαγγεικαηηθή θαη θνηλσληθή έληαμε, δεμηφηεηεο θαη γλψζεηο γίλνληαη θηήκα ησλ λέσλ, πξηλ εηζέιζνπλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, αιιά θαη ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία πνπ γηα ηνλ νπνηνδήπνηε ιφγν παξακέλνπλ απνθιεηζκέλνη γηα ηνπο ηειεπηαίνπο, ιεηηνπξγνχλ σο έλαο κεραληζκφο επαλέληαμεο παξέρνληάο ηνπο κηα δεχηεξε επθαηξία (Σζηξψλεο, 2003). 20

21 Κεθάλαιο 2: ΔΤΡΧΠΑΨΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΓΗΑ ΣΖΝ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΔΝΣΑΞΖ 2.1 ύγρξνλα θνηλωληθά κνληέια θαη Γηά Βίνπ Μάζεζε ζηελ Δπξώπε Οη ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα ζεκαηνδνηήζεθαλ απφ κηα ζεηξά δνκηθψλ αιιαγψλ πνπ δελ άθεζαλ αλεπεξέαζην θαλέλα επίπεδν ηεο νηθνλνκηθήο, θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο αιιά νχηε θαη ην επίπεδν ηεο παξαγσγήο θαη δηάδνζεο ησλ ηδεψλ. ε φ,ηη αθνξά ηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία, ε ζηαδηαθή κεηαηφπηζε ηνπ θέληξνπ βάξνπο απφ ηελ παξαγσγή πιηθψλ αγαζψλ ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα θαη ηηο ππεξεζίεο δελ νδεγεί απιψο ζηελ απνυινπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο, αιιά θέξλεη ζε πξψην πιάλν ηε γλψζε πνπ ζηαδηαθά αλάγεηαη ζε βαζηθή παξαγσγηθή δχλακε, κε ηε βνήζεηα ηεο ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο. Ζ νηθνλνκία παγθνζκηνπνηείηαη, ην έζλνο-θξάηνο παχεη λα απνηειεί θπξίαξρν κνληέιν πνιηηηθήο νξγάλσζεο, νη εξγαζηαθέο ζρέζεηο ειαζηηθνπνηνχληαη θαη ην θξάηνο πξφλνηαο ζπξξηθλψλεηαη (Περιηβαλίδεο, 2007). Οη ζχγρξνλεο κεηαβηνκεραληθέο θνηλσλίεο εμειίζζνληαη κε ηαρείο ξπζκνχο, γεγνλφο πνπ ζπληειεί ζηε ξεπζηφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ξφισλ αιιά θαη ηελ απνζηαζεξνπνίεζε ησλ θνηλσληθψλ ζηαζεξψλ. Ζ εγγπεκέλε δηα βίνπ εξγαζία, νπζηαζηηθφ ζηνηρείν έληαμεο ησλ αηφκσλ, δίλεη ηε ζέζε ηεο ζε επέιηθηεο κνξθέο απαζρφιεζεο πξνθαιψληαο ζπρλά δπζθνιίεο ζηα άηνκα λα αθνινπζήζνπλ ηνπο ξπζκνχο κεηαβνιήο ηεο (Tuomi, 2007). Ζ ζρέζε ηεο γλψζεο κε ηελ παξαγσγή παχεη λα θηλείηαη ζην επίπεδν ηεο πξαθηηθήο ηερλνγλσζίαο θαη ε γλψζε αλάγεηαη ζε βαζηθφ παξαγσγηθφ ζπληειεζηή, επεξεάδνληαο άκεζα ηνπο παξαδνζηαθνχο ζπληειεζηέο θαη απνηειψληαο ζην εμήο βαζηθή πεγή θαηλνηνκίαο. Ζ απμαλφκελε ζεκαζία ηεο θνηλσλίαο ηεο γλψζεο έρεη δηαπηζησζεί ζε παγθφζκην επίπεδν, θαζψο ε πξναγσγή ηεο απνηειεί ζηφρν αηρκήο γηα ηα πεξηζζφηεξα έζλε (Hargreaves, 2007). Ο Μ. Castells (2004), κάιηζηα, ππνζηεξίδεη φηη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ην αλζξψπηλν θεθάιαην πξνζαξκφδεηαη ζηελ νηθνλνκία ηεο γλψζεο θαζνξίδεη θαη ην κνληέιν αλάπηπμεο πνπ αθνινπζεί θάζε νηθνλνκία. πνπ νη νηθνλνκίεο ζηεξίδνληαη ζηε γλψζε, ην παξαδνζηαθφ θξαηηθφ κνληέιν βξίζθεηαη ζε θξίζε σο πξνο ηνλ εζληθφ (θαη θνηλσληθφ) ηνπ ραξαθηήξα, ελψ ν νηθνλνκηθφο αληαγσληζκφο θέξλεη ζην πξνζθήλην ηηο νηθνλνκίεο εθείλεο πνπ έρνπλ ην πιενλέθηεκα ζε κηα παξαγσγηθφηεηα ζηεξηγκέλε ζηε γλψζε θαη ηελ πιεξνθνξία. Ζ ζρέζε κεηαμχ παξαγσγηθφηεηαο, αληαγσληζκνχ θαη θνηλσληθνχ θξάηνπο γίλεηαη αξθεηά πεξίπινθε, 21

22 θαζψο νη ρψξεο κε ην πιενλέθηεκα ζηνλ αληαγσληζκφ έρνπλ ηηο πξνυπνζέζεηο λα πξνζθέξνπλ πςειά επίπεδα δηαβίσζεο (φ.π., 2004: ). Ζ πξνεγκέλε ηερλνινγία, νη ειεθηξνληθνί ππνινγηζηέο θαη ην δηαδίθηπν, εθηφο απφ ηελ επίδξαζή ηνπο ζηελ παξαγσγή, δηακνξθψλνπλ λέα πιαίζηα δξάζεο ζε αηνκηθφ θαη ζπιινγηθφ επίπεδν. Οη αιιαγέο απηέο ζηηο κεηαβηνκεραληθέο θνηλσλίεο πξνζιακβάλνπλ δηαξθψο απμαλφκελε ζεκαζία ζε θάζε ηνκέα θαη δηακνξθψλνπλ λέα δεδνκέλα ηέηνηα ψζηε λα κηιάκε πιένλ γηα Κνηλσλία ηεο Πιεξνθνξίαο θαη Κνηλσλία ηεο Γλώζεο. Οη κεηαβνιέο πνπ πξνέθπςαλ ζηε θχζε θαη ζην πεξηερφκελν ηεο θαζεκεξηλήο δσήο κε ηελ απειεπζέξσζε ησλ ζρέζεσλ απφ ρσξνρξνληθνχο πεξηνξηζκνχο θαη ε ζε βάζνο αλαδηνξγάλσζε ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ, απνηεινχλ γηα ηνλ Α. Giddens (1991) ραξαθηεξηζηηθά ππέξβαζεο ησλ ζπζηαηηθψλ ζηνηρείσλ ησλ θνηλσληψλ ηεο λεσηεξηθφηεηαο θαη κεηάβαζε ζε έλα λέν θνηλσληθφ κνληέιν, απηφ ηεο χζηεξεο λεσηεξηθφηεηαο. Καζφζνλ απνζπλδέεηαη ε θνηλσληθή δξαζηεξηφηεηα απφ ηελ έλλνηα ηνπ ηφπνπ θαη ηνπ ρξφλνπ, νη θνηλσληθέο ζρέζεηο αλαδηακνξθψλνληαη θη απηέο ζε επξείαο θιίκαθαο ρσξνρξνληθέο δψλεο, ελψ ε γλψζε πνπ παξάγεηαη γηα ηελ θνηλσληθή δσή αλαιακβάλεη ξφιν αλαπαξαγσγηθφ ζηε ζέζε ηεο παξάδνζεο (Giddens, 2001). απηέο ηηο ζπλζήθεο, ε επηβίσζε ησλ ρσξψλ ζην δηεζλή νηθνλνκηθφ αληαγσληζκφ θαζηζηά αλαγθαία ηε ζπλερή αλαλέσζε θαη αλαβάζκηζε ησλ γλψζεσλ θαη δεμηνηήησλ ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ, θαζψο ην αλζξψπηλν θεθάιαην ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο νηθνλνκίαο. Σαπηφρξνλα, ε εμάπισζε ηεο ρξήζεο ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ θαζηζηά κεγάιν κέξνο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ιεηηνπξγηθά αλαιθάβεην ζηελ πεξίπησζε πνπ δελ ελεκεξψλεηαη θαη δελ εθπαηδεχεηαη ζ απηέο. Ζ Γηά Βίνπ Μάζεζε (ζην εμήο ΓΒΜ) πξνβάιιεη σο απάληεζε ζηελ αληηκεηψπηζε ηέηνησλ πξνθιήζεσλ ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο (Μπαιάζθαο, 1989). ηελ έθζεζε ηνπ ΟΟΑ ην 1996, κε ηίηιν «Γηα βίνπ εθπαίδεπζε γηα φινπο» πξνβάιιεηαη ε ζεκαζία ηεο ΓΒΜ γηα ηελ πξνζσπηθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ θαη ε ζπκβνιή ηεο ζηελ πξνψζεζε ησλ δεκνθξαηηθψλ παξαδφζεσλ θαη ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ θηλδχλσλ πνπ αλαδχνληαη γηα ηελ θνηλσληθή ζπλνρή (Schuetze, 2006). ην παξαπάλσ πιαίζην, ζα πξέπεη λα γίλεη αληηιεπηή θαη θάζε εζληθή ή ππεξεζληθή πξνζπάζεηα δηαρείξηζεο ηεο γλψζεο. ην πιαίζην απηφ ζα αλαδεηεζνχλ θαη νη πνιηηηθέο θαη δξάζεηο ηεο Δ.Δ. γηα ηε ΓΒΜ, σο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ δηαηήξεζε θαη βειηίσζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηεο Δπξψπεο θαη ηεο αληηκεηψπηζεο ησλ θαηλνκέλσλ πνπ ηελ απεηινχλ φπσο ην δήηεκα ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο. ε κηα Δπξψπε πνπ ιφγσ ησλ ηζηνξηθψλ θαη δεκνγξαθηθψλ ηδηαηηεξνηήησλ ηεο κε θπξίαξρν ραξαθηεξηζηηθφ ηε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο, αιιά θαη ιφγσ ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο πνπ ηε ραξαθηεξίδεη σο ζπλέπεηα ηεο 22

23 κεηαλάζηεπζεο, θαζψο θαη κε ηα ζπλερψο εληεηλφκελα πξνβιήκαηα απφ ηελ απμαλφκελε αλεξγία, ην δήηεκα ηεο θνηλσληθήο ελζσκάησζεο θαίλεηαη επηηαθηηθφ γηα ηελ επηβίσζε θαη ηελ εμέιημή ηεο. Με απηφ ην ζθεπηηθφ, ε εθπαίδεπζε ζηελ Δπξψπε απνηειεί έλα ζεκαληηθφ πεδίν ελδηαθέξνληνο, ράξαμεο πνιηηηθήο θαη δξαζηεξηνπνίεζεο γηα κηα ζεηξά ιφγσλ, πνπ ζπλδένληαη ηφζν κε ηηο εμσηεξηθέο ζρέζεηο θαη ηε ζέζε ηεο ζην δηεζλή αληαγσληζκφ φζν θαη κε ηηο εζσηεξηθέο ηεο ηδηαηηεξφηεηεο. Οη ηειεπηαίεο, πνπ πξνέξρνληαη θαη απφ ηελ παξάδνζε θαη ην παξειζφλ ηεο, ηελ θαζηζηνχλ πξνλνκηαθφ πεδίν αλάπηπμεο θαη εθαξκνγήο λέσλ δπλακηθψλ πεηξακαηηθψλ κνληέισλ ζην επίπεδν ηεο εθπαίδεπζεο, αλνηρηψλ ζηε ζπδήηεζε (Ennals, 2004:247). 2.2 Η Δπξωπαϊθή Πνιηηηθή γηα ηελ Κνηλωληθή έληαμε - ελζωκάηωζε Οη ξαγδαίεο αιιαγέο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, επεξέαζαλ ζε κεγάιν βαζκφ ηηο νηθνλνκίεο θαη θνηλσλίεο ηεο Δπξψπεο ζην εζσηεξηθφ ηνπο θαη, ζπλαθφινπζα, ηελ πνξεία ηεο επξσπατθήο νινθιήξσζεο. Σν γεγνλφο φηη θαηλφκελα απνθιεηζκνχ άξρηζαλ λα εληνπίδνληαη θαη λα γίλνληαη αληηιεπηά φρη κφλν σο ζπκπησκαηηθφ αιιά σο δνκηθφ θαηλφκελν απηψλ ησλ θνηλσληψλ, νδήγεζε ηελ Δ.Δ. ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ γηα ηε ιήςε κέηξσλ κε ζηφρν ηελ θαηαπνιέκεζή ηνπο. Ζ αληηκεηψπηζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζην πιαίζην ηεο Δ.Δ. δηαθνξνπνηείηαη ζήκεξα ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ. Απηφ ζπλδέεηαη κε ην γεγνλφο φηη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο δελ έγηλε εμ αξρήο αληηιεπηφο σο πνιπδηάζηαην θαη πνιππαξαγνληηθφ θαηλφκελν. Ζ πξψηε ρξήζε ηνπ φξνπ ζε επξσπατθφ θείκελν απαληά ην 1989, έηνο πηνζέηεζεο ηνπ Κνηλσληθνχ Υάξηε. ην εμήο, παξαηεξείηαη ε νινέλα απμαλφκελε ρξήζε ηνπ. ε φιεο ζρεδφλ ηηο ρψξεο ηεο Δ.Δ. είραλ ήδε θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπο δηάθνξεο λέεο θαη πνιπδηάζηαηεο κνξθέο απνζηέξεζεο (άζθεζε θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ) πιάη ζηηο παιηέο (εξγαζία, ζηέγε κφξθσζε), γεγνλφο πνπ δεκηνπξγνχζε κηα ζεηξά δεηεκάησλ, φπσο ε αδπλακία ησλ αηφκσλ λα ζπκκεηέρνπλ ζηηο θνηλσληθέο πξαθηηθέο θαη ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε. Έηζη πηνζεηήζεθε απφ ηα θνηλνηηθά θείκελα ν φξνο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ζπλδέζεθε κε ηνλ πξνβιεκαηηζκφ γηα ηα εκπφδηα ζηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο ζπλνρήο, φπσο θαη κε ηηο ελδερφκελεο απεηιέο γηα ηελ πνιηηηθή ζηαζεξφηεηα ηεο Δπξψπεο (Καβνπλίδε, 1996). 23

24 Ζ αξρηθή ζχιιεςε ηεο έλλνηαο, κε έκθαζε ζηελ νηθνλνκηθή ηεο δηάζηαζε, νδεγεί ζηε ιήςε κέηξσλ πνπ ζηφρν έρνπλ ηελ επαγγεικαηηθή ελζσκάησζε ησλ νκάδσλ πνπ θαίλεηαη λα θηλδπλεχνπλ απφ απηφλ, θαζψο ε έλλνηα ηνπ απνθιεηζκνχ ηαπηίδεηαη κε ηνλ απνθιεηζκφ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Ζ θάζε απηή ραξαθηεξίδεηαη απφ δξάζεηο πνπ ζηφρν έρνπλ ηελ απφθηεζε δεμηνηήησλ θαη επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ απφ νκάδεο ζηφρνπο φπσο νη γπλαίθεο, ηα Άηνκα κε Δηδηθέο Αλάγθεο θαη γεληθψο νκάδεο πνπ γηα δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο απνθιείνληαη απφ ηελ πξφζβαζε ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Κχξην κέιεκα ησλ κέηξσλ απνηειεί ε εμαζθάιηζε ζέζεσλ εξγαζίαο θαη ε άξζε ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ πξφζβαζε ζε απηέο. ηελ ίδηα ινγηθή θηλήζεθε θαη ην πξφγξακκα ηνπ Β Κνηλνηηθνχ Πιαηζίνπ ηήξημεο κε ηίηιν «Δπηρεηξεζηαθφ Πξφγξακκα Καηαπνιέκεζεο ηνπ Απνθιεηζκνχ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο» ηελ πεξίνδν (Τπνπξγείν Δξγαζίαο, 1994). Μνινλφηη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ηαπηίδεηαη αξρηθά κε ηνλ απνθιεηζκφ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, ν πξνβιεκαηηζκφο ζηε βάζε ησλ πεξηζζφηεξσλ ηεο κηαο δηαζηάζεσλ ηνπ θαηλνκέλνπ γίλεηαη ήδε θαλεξφο ζηα επξσπατθά θείκελα ηεο ίδηαο πεξηφδνπ. ηα ίδηα θείκελα, θαη παξάιιεια κε ηελ αλαδήηεζε ησλ αηηηψλ, πξνβάιιεηαη θαη ε αλάγθε νξγάλσζεο κνληέισλ θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηε βάζε ηεο ζπλεξγαζίαο θαη ηεο αληαιιαγήο εκπεηξηψλ θαη γλψζεσλ ζε θνηλνηηθφ επίπεδν. ε επίπεδν θαζαξά νηθνλνκηθήο αλάιπζεο ηνπ άκεζνπ θαη έκκεζνπ θφζηνπο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ γηα ηελ νηθνλνκία ηεο Δπξψπεο, ε θαηαπνιέκεζε ηνπ ηειεπηαίνπ θαίλεηαη λα απνθηά άκεζε πξνηεξαηφηεηα γηα ηελ επίηεπμε θαη δηαηήξεζε ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο, ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηεο Δ.Δ. ζην δηεζλή θαηακεξηζκφ (Σζηξψλεο, 2003). Δλψ ζε πξψηε θάζε ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζεσξείηαη κε απνζπαζκαηηθφ ηξφπν είηε σο αληηθείκελν πξνβιεκαηηζκνχ γηα ην πκβνχιην Τπνπξγψλ Κνηλσληθψλ Θεκάησλ είηε σο ζέκα ζπζηάζεσλ απφ ην Δπξσπατθφ πκβνχιην ή ζεκείν επηθνηλσλίαο ηεο Δπηηξνπήο, ηα πξάγκαηα αιιάδνπλ απφ ην Δπξσπατθφ πκβνχιην ηεο Ληζζαβφλαο, ην ην εμήο, ζεζκνζεηείηαη έλα πξφγξακκα θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ βαζηζκέλν ζηε ζπλεξγαζία φισλ ησλ επξσπατθψλ ζεζκψλ θαη αλαδεηθλχεηαη ζε ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηνπ ζρεδηαζκνχ θαη ηεο αλάπηπμεο ηεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο ηεο Δ.Δ. (Daly, 2008). Ζ αλαγλψξηζε ηεο ζεκαζίαο ηεο ιήςεο κέηξσλ γηα ηελ απνθπγή ησλ θαηλνκέλσλ εθείλσλ πνπ πιήηηνπλ ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή αλάπηπμε ησλ θξαηψλ-κειψλ ηεο Δ.Δ., αιιά θαη ε έκθαζε ζε πξνιεπηηθνχο ζρεδηαζκνχο, θαη δεπηεξεπφλησο ζηελ θαηαπνιέκεζε κε ηε κνξθή ηεο «ζεξαπείαο», απνηεινχλ ζην εμήο άμνλεο ηεο δξάζεο ηεο Δ.Δ. απηή ηε θάζε, ε βειηίσζε θαη ε αλαβάζκηζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ αλαδεηθλχεηαη σο θεληξηθφο ζηφρνο ηεο πνιηηηθήο ηεο. ηελ πξνζπάζεηα επαλεμέηαζεο ηνπ ξφινπ ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ 24