Η έννοια της εξωτερικής αμέλειας των ιατρών

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΜΣ ΤΟΜΕΑ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: Η έννοια της εξωτερικής αμέλειας των ιατρών ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ (Α.Μ. 1832/2011) ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗ, Νοέμβριος 2015 Σελίδα 0

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή σελ Αντικείμενο εργασίας.. σελ Η έννοια της Εξωτερικής Αμέλειας στο Ποινικό Δίκαιο. σελ. 10 Ι) Γενικά: Η έννοια της αμέλειας..... σελ. 10 α) Ορισμός σελ. 10 β) Στοιχεία αμέλειας. σελ Η έλλειψη προσοχής. σελ Το σφάλμα. σελ Αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ ελλείψεως προσοχής και σφάλματος σελ.13 ΙΙ) Η είσοδος της έννοιας της εξωτερικής αμέλειας στο ελληνικό ποινικό δίκαιο.. σελ. 14 ΙΙΙ) Οι θεωρίας που αναπτύχθηκαν επί του όρου της εξωτερικής αμέλειας... σελ. 17 IV) Το περιεχόμενο της εξωτερικής αμέλειας.. σελ. 22 V) Η λειτουργία της εξωτερικής αμέλειας στα πλαίσια της αντικει- μενικής υποστάσεως του εγκλήματος αμέλειας σελ. 25 VI) Πηγές άντλησης κανόνων επιμέλειας. σελ. 26 VII) Η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της πλημμελούς συμπεριφοράς - σφάλματος και του αποτελέσματος ως στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης του εξ αμελείας εγκλήματος. σελ. 28 Σελίδα 1

3 VIII) Ο όρος της εξωτερικής αμέλειας στην ελληνική νομολογία.. σελ. 32 IX) Η εξωτερική αμέλεια και η έννοια της παράλειψης σελ.34 X) Η έννοια της εσωτερικής αμέλειας. σελ Η ιατρική ευθύνη. σελ. 40 Ι) Ιστορική αναδρομή και η εισαγωγή της ιατρικής δεοντολογίας στην ελληνική έννομη τάξη.. σελ. 40 II) Προβληματισμοί περί του νομικού χαρακτηρισμού της ιατρικής ευθύνης... σελ. 43 α) Η θεωρία της απόλυτης ανευθυνότητας του ιατρού. σελ. 43 β) Η θεωρία της ελαττωμένης ευθύνης του ιατρού. σελ. 43 γ) Η θεωρία της πλήρης υπευθυνότητας του ιατρού. σελ. 43 ΙΙΙ) Οι αρχές της ιατρικής ευθύνης.. σελ. 44 IV) Οι προϋποθέσεις που ελέγχονται για την στοιχειοθέτηση της ι- ατρικής ευθύνης.. σελ. 46 V) Η ποινική ευθύνη των ιατρών... σελ Η ιατρική αμέλεια. σελ. 49 Ι) Οι προϋποθέσεις στοιχειοθέτησης της ιατρικής αμέλειας.. σελ. 49 ΙΙ) Τα ποινικά αδικήματα σελ. 49 ΙΙΙ) Το υλικό αντικείμενο της προσβολής... σελ. 50 ΙV) Η ανάληψη της υποχρέωσης περίθαλψης του αρρώστου σελ.52 Σελίδα 2

4 V) Η πλημμελής ιατρική συμπεριφορά.. σελ. 54 VI) Η έλλειψη της απαιτούμενης προσοχής.. σελ. 55 VII) Η ύπαρξη βλαπτικού αποτελέσματος σελ Η έννοια της εξωτερική αμέλεια των ιατρών Το ιατρικό σφάλμα... σελ. 65 Ι) Γενικά. σελ. 65 ΙΙ) Η έννοια της εξωτερικής αμέλειας του ιατρού στην νομολογία. σελ. 74 ΙΙΙ) Η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της εξωτερικά αμελούς συμπεριφοράς του ιατρού και του αποτελέσματος σελ. 75 IV) Το ιατρικό σφάλμα. σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών πράξεων ιατρών.. σελ. 81 Ι) Με κριτήριο τη διάκριση ενεργειών παραλείψεων. σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών ιατρικών ενεργειών σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών ιατρικών παραλείψεων..... σελ Περιπτώσεις εξωτερικής αμέλειας ιατρών με την μορφή συν- δυασμού ενέργειας και παράλειψης σελ. 88 ΙΙ) Με κριτήριο την ειδικότητα του ιατρού. σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών ιατρικών πράξεων στο επίπεδο της μαιευτικής γυναικολογίας.. σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών ιατρικών πράξεων στο επίπεδο Σελίδα 3

5 των χειρουργικών επεμβάσεων. σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών ιατρικών πράξεων του αναισθησιολόγου.. σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών ιατρικών πράξεων του ειδικευόμενου ιατρού... σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών ιατρικών πράξεων στο επίπεδο των επειγόντων περιστατικών (Τ.Ε.Π.)... σελ Περιπτώσεις εξωτερικά αμελών ιατρικών πράξεων στο επίπεδο συγκλίνουσας ιατρικής δραστηριότητας... σελ. 121 ΙΙΙ) Με κριτήριο το είδος του ιατρικού σφάλματος σελ Διαγνωστικά σφάλματα Διαγνωστικές αστοχίες.. σελ Θεραπευτικά σφάλματα Θεραπευτικές αστοχίες.. σελ Επίλογος.. σελ Παράρτημα Ι: Βιβλιογραφία Αρθρογραφία... σελ. 136 Παράρτημα ΙΙ: Νομολογία. σελ. 140 Πίνακας Α... σελ. 140 Πίνακας Β.. σελ. 141 Πίνακας Γ.. σελ. 144 Σελίδα 4

6 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιατρική πράξη είναι οποιαδήποτε επιστημονική μέθοδος, ακόμα και ερευνητική, η οποία έχει ως σκοπό την πρόληψη, τη διάγνωση, τη θεραπεία και την αποκατάσταση της υγείας του ανθρώπου (Άρθρο 1 παρ. 1, 2, 3 Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας 1 ). Βάσει του ανωτέρω νομικού ορισμού γίνεται αντιληπτό ότι η άσκηση της ιατρικής επιστήμης αποτελεί ένα λειτούργημα, που στοχεύει στη διατήρηση και στην αποκατάσταση της σωματικής και της ψυχικής υγείας του ασθενούς 2. Ουσιαστικά, επρόκειτο για μία ιδιαίτερη μορφή κοινωνικής και επαγγελματικής σχέσης μεταξύ ιατρού και ασθενούς, η οποία λόγω των ιδιαιτεροτήτων της δεν δύναται να καθορισθεί άμεσα από το Δίκαιο. Από πλευράς Δικαίου, θεωρείται πως κάθε ιατρική πράξη προσβάλλει έννομα αγαθά της ανθρώπινης ύπαρξης, ήτοι εκ των πραγμάτων την σωματική ακεραιότητα και σε δεύτερο βαθμό την προσωπικότητα και την ιδιωτική ζωή του ασθενούς. Στο ελληνικό δίκαιο, όπως και στο γερμανικό, υπάρχει a priori αδικοπρακτικός χαρακτήρας στην διενέργεια της ιατρικής πράξης, ο οποίος όμως αίρεται με τις προϋποθέσεις που ορίζει ο νόμος, εφόσον δηλαδή αποδειχθεί η νομιμότητα αυτής. Για παράδειγμα, σύμφωνα με την κρατούσα άποψη στο ελληνικό Ποινικό Δίκαιο κάθε ιατροχειρουργική επέμβαση χαρακτηρίζεται ως «σωματική βλάβη» 3 υπό την έννοια των διατάξεων του Ποινικού Κώδικα, ενώ ο ιατρός απαλλάσσεται στην περίπτωση που η επέμβαση διεξαχθεί lege artis, με την κατασκευή 1 Ν /2005, Φ.Ε.Κ. 287/ Βλ. Σ. Προβατά, Ιατρική Ευθύνη. Ερμηνεία Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας & όσων δραστηριοποιούνται στο χώρο της Υγείας, Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, Ιατρική Ευθύνη και Δεοντολογία (Πρώτοι βασικοί Προβληματισμοί), Υπερ 1993, σελ. 508 επ. Σελίδα 5

7 της υπάρξεως λόγου άρσης του αδίκου χαρακτήρα της πράξεως και συγκεκριμένα της συναινέσεως του παθόντος. Η θεώρηση αυτή στηρίζεται στην ιδιαίτερη σημασία που θα πρέπει να δίνεται στη συναίνεση του ασθενούς, και συνεπώς στην υποχρέωση του ιατρού να διαφωτίσει αυτόν πλήρως για την ακολουθητέα θεραπευτική μέθοδο και τα πιθανά αποτελέσματα ή τις τυχόν παρενέργειες αυτής. Υπάρχουν βέβαια και αντίθετες νεότερες τάσεις της επιστήμης 4, οι οποίες υποστηρίζουν ότι η ιατροχεορουργική επέμβαση που διενεργείται lege artis και καταλήγει με επιτυχία δεν δύναται σε καμία περίπτωση να χαρακτηρισθεί ως σωματική βλάβη, καθώς το Ποινικό Δίκαιο δεν προστατεύει την σωματική ακεραιότητα καθεαυτή, αλλά την υγεία της ανθρώπινης υπάρξεως. Συνεπώς, μία ιατρική επέμβαση που πληροί τις ως άνω προϋποθέσεις, υποστηρίζει το έννομο αγαθό της υγείας και δεν μπορεί να θεωρηθεί αξιόποινη προσβολή αυτού. Στο ίδιο συμπέρασμα της μη αξιόποινης lege artis ιατροχειρουργικής επέμβασης καταλήγει και η άποψη που θεωρεί ότι το επιτρεπτό αυτής στηρίζεται στην «κοινωνικά πρόσφορη πράξη» 5. Πέραν τούτων όμως, αυτό που ενδιαφέρει κυρίως τη νομική θεωρία είναι η περίπτωση αποτυχίας οποιασδήποτε ιατρικής ενέργειας, και δη όταν αυτή δεν οφείλεται σε «απλή ατυχία», αλλά σε αμέλεια του ιδίου του ιατρού. Ο ιατρός κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του βάσει των ανωτέρω, υπέχει ευθύνη για οιαδήποτε πράξη του, ανεξαρτήτως της βαρύτητας του αποτελέσματος που 4 Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, Ποινικό Δίκαιο - Ειδικό Μέρος: Εγκλήματα κατά του ατόμου, Αθήνα Κομοτηνή, 1974, σελ. 116 επ. 5 Βλ. Γ. Αλ. Μαγκάκη, Ποινικό Δίκαιο Διάγραμμα Γενικού μέρους, Αθήνα, 1984, σελ. 225 επ. Σελίδα 6

8 αυτή επιφέρει. Η νομική του ευθύνη λοιπόν κατά τη θεραπευτική αντιμετώπιση των ασθενών εμφανίζεται σε τρία επίπεδα 6 : 1 ο ως πειθαρχική ευθύνη του ιατρού έναντι επαγγελματικών οργάνων, όπως για παράδειγμα των ιατρικών συλλόγων της χώρας για παραβιάσεις καθηκόντων και υποχρεώσεων, που επιβάλλονται από τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, 2 ο ως αστική ευθύνη του ιατρού απέναντι στον ασθενή, όταν αυτός προκαλεί στον τελευταίο ζημιά κατά την άσκηση της ιατρικής του δραστηριότητας, για την οποία γεννάται υποχρέωση αποζημιώσεως, και 3 ο ως ποινική ευθύνη του ιατρού, στη βάση της οποίας η πολιτεία τιμωρεί τον ιατρό για προσβολή εννόμων αγαθών του ασθενή, όπως για παράδειγμα για την πρόκληση σωματικής βλάβης ή θανάτου, με ποινές οι οποίες πέρα από τον κατασταλτικό τους χαρακτήρα συνεπάγονται και έναν ιδιαίτερο στιγματισμό του ιατρού στον κοινωνικό του χώρο. Δεδομένου ότι στις μέρες μας παρατηρείται μία αύξηση του αριθμού των μηνύσεων που στρέφονται κατά των ιατρών για το λόγο ότι «έσφαλαν» κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους, και άρα μία διεύρυνση της ποινικής νομολογίας, που πραγματεύεται την εσφαλμένη ιατρική δράση και ιδίως την ύπαρξη ιατρικής αμέλειας, η παρούσα εργασία θα διερευνήσει το 3 ο επίπεδο ευθύνης του ιατρού, ήτοι την ποινική ευθύνη αυτού. 6 Βλ. Μ. Καϊάφα Γκμπάντι, Κλασσικές και σύγχρονες προβληματικές της ποινικής ευθύνης των ιατρών κατά την θεραπευτική αντιμετώπιση καρκινοπαθών, Περιοδικό Ογκολογική Ενημέρωση, Τόμος 2 ος, Τεύχος 3, 2000, αναρτημένο στην ιστοσελίδα Σελίδα 7

9 2. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Για να βρεθεί ένας ιατρός από το ιατρείο, την αίθουσα του χειρουργείου και γενικότερα από τον χώρο του νοσοκομείου στην αίθουσα του ποινικού δικαστηρίου με την ιδιότητα του κατηγορουμένου, δύο εγκλήματα μπορεί να του αποδίδονται, είτε η ανθρωποκτονία από αμέλεια (άρθρο 302 Π.Κ.) είτε η σωματική βλάβη από αμέλεια (άρθρο 314 Π.Κ.) 7, καθώς είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που θα μπορούσαν να αποδοθούν οι σχετικές αξιόποινες πράξεις σε δόλο αυτού, αφού τότε απαιτείτο τουλάχιστον η από μέρους του αποδοχή των βλαπτικών αποτελεσμάτων για τον ασθενή. Έτσι γίνεται δεκτό πως ο χώρος της ιατρικής ευθύνης κυριαρχείται γενικά από τα εγκλήματα της αμέλειας 8. Για να αποδοθεί, τώρα, η αποτυχία του εγχειρήματος του ιατρού στην αμέλεια αυτού και να καταφαθεί εκ του Δικαστηρίου η πράξη της ανθρωποκτονίας ή της σωματικής βλάβης από αμέλεια, θα πρέπει σύμφωνα με όσα γίνονται γενικότερα δεκτά στο Ποινικό Δίκαιο, η αμέλεια του ιατρού να αποτελείται εκ του εξωτερικού ή αντικειμενικού σκέλους (κακοτεχνία, σφάλμα) και εκ του εσωτερικού ή υποκειμενικού σκέλους (έλλειψη προσοχής ή επιμέλειας). Ειδικότερα, η παρούσα εργασία θα επιχειρήσει να ερευνήσει την πρώτη προϋπόθεση που απαιτείται για να γίνει δεκτή στη συνέχεια του δικανικού συλλογισμού η ύπαρξη ποινικής ευθύνης από αμέλεια του ιατρού, δηλαδή μέλημα της παρούσης είναι να διερευνήσει την έννοια της εξωτερικής αμέλειας του ιατρού. 7 Βλ. Δ. Παπαγεωργίου, Ποινική δίωξη και προδικασία σε υποθέσεις ιατρικής ευθύνης από αμέλεια, Θέματα Αναισθησιολογίας και εντατικής ιατρικής, Τόμος 8, Τεύχος 17/5, σελ Βλ. Μ. Καϊάφα Γκμπάντι, ό.π., Σελίδα 8

10 Για το λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμο να παρουσιαστεί, αρχικά, η έννοια του νομικού όρου της «εξωτερικής αμέλειας», ως αυτή εμφανίζεται στο ποινικό δίκαιο, και στη συνέχεια να εξειδικευτεί αυτή στα πλαίσια της ιατρικής ευθύνης και συγκεκριμένα της ιατρικής αμέλειας. Επίσης, μέλημα της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει πώς κρίνεται κατά το δίκαιο η εξωτερικά αμελής συμπεριφορά και με ποια κριτήρια μπορεί να καταφαθεί κατά τη διεξαγωγή μίας ιατρικής πράξης. Τέλος, θα επιχειρήσει να αναδείξει την επί του ως άνω θέματος σύγχρονη τάση των ποινικών δικαστηρίων μέσα από δημοσιευμένες αποφάσεις των τελευταίων ετών, στις οποίες βέβαια ο κατηγορούμενος είναι γιατρός, διαχωρισμένες δε με διάφορα κριτήρια, όπως το είδος της συμπεριφοράς (πράξη ή παράλειψη) του ιατρού - κατηγορουμένου, την ειδικότητα αυτού, αλλά και το είδος του ιατρικού σφάλματος. Σελίδα 9

11 3. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΜΕΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Ι) Γενικά: Η έννοια της αμέλειας. Στην θεωρία του ελληνικού Ποινικού Δικαίου διακρίνουμε δύο μορφές υπαιτιότητας, οι οποίες διαχωρίζουν τα εγκλήματα σε εγκλήματα δόλου (άρθρο 27 Π.Κ.) και εγκλήματα αμέλειας (άρθρο 28 Π.Κ.). Για την τέλεση ενός εγκλήματος αμελείας απαιτείται α) να στοιχειοθετείται στο νόμο το έγκλημα ως εξ αμελείας, β) να πληρούται η αντικειμενική του υπόσταση, ενώ πρέπει να εξετάζεται και γ) το κατά πόσο όφειλε και ηδήνατο ο δράστης να καταβάλει τη δέουσα προσοχή, αλλά και δ) υποκειμενικά ο βαθμός αμέλειας, ήτοι η πρόβλεψη ή μη του αποτελέσματος. α) Ορισμός Άρθρο 28 Π.Κ. «Από αμέλεια πράττει όποιος από έλλειψη της προσοχής την οποία όφειλε κατά τις περιστάσεις και μπορούσε να καταβάλει είτε δεν προέβλεψε το αξιόποινο αποτέλεσμα που προκάλεσε η πράξη του, είτε το προέβλεψε ως δυνατό, πίστεψε όμως ότι δεν θα επερχόταν.» Βάσει των ανωτέρω, αμέλεια ως προς ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα είναι η μη ηθελημένη πρόκληση αυτού λόγω ελλείψεως προσοχής την οποία ο δράστης ήταν σε θέση και έπρεπε να καταβάλει 9. Πρόκειται δηλαδή για μία προσωπική στάση του δράστη έναντι του εγκληματικού αποτελέσματος, η ουσία της οποίας έγκειται στο ότι αυτός δεν κατέβαλε την προσήκουσα επιμέλεια, προκειμένου 9 Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, Διάγραμμα Ποινικού Δικαίου, Γενικό μέρος, 2003, σελ. 170 επ. Σελίδα 10

12 να αποφύγει το κατά το νόμο ανεπιθύμητο, το οποίο είτε προέβλεψε είτε είχε τη δυνατότητα να προβλέψει 10. Κατά την πάγια νομολογία δε του Αρείου Πάγου 11 ορίζεται ότι για να υπάρχει αμέλεια «πρέπει να διαπιστωθεί αφενός μεν ότι ο δράστης δεν κατέβαλε την απαιτούμενη κατά αντικειμενική κρίση προσοχή την οποία όφειλε να καταβάλει κάθε μετρίως συνετός και ευσυνείδητος άνθρωπος που ευρίσκεται υπό τις ίδιες πραγματικές καταστάσεις, με βάση τους νομικούς κανόνες, τις συνήθειες που επικρατούν στις συναλλαγές, την κοινή πείρα, τη συνήθη πορεία των πραγμάτων και τη λογική, αφετέρου δε ότι είχε τη δυνατότητα με τις προσωπικές του ιδιότητες, γνώσεις και ικανότητες να προβλέψει και να αποφύγει το αξιόποινο αποτέλεσμα, το οποίο μπορεί να τελεί σε αντικειμενικό αιτιώδη σύνδεσμο με την πράξη ή την παράλειψή του.» β) Στοιχεία αμέλειας - Η έλλειψη προσοχής. Προσοχή, την οποία «όφειλε» να επιδείξει ο δράστης. Ο όρος αυτός προσδιορίζεται αντικειμενικά, με βάση τους οικείους κανόνες του τομέα κοινωνικής δραστηριότητας του δράστη. Για παράδειγμα το τι «όφειλε» ένας γιατρός προσδιορίζεται από τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, τα πορίσματα της ιατρικής επιστήμης αλλά και αυτά του κλάδου της εξειδίκευσής του, το τι «όφειλε» ένα δικηγόρος προσδιορίζεται από τον Κώδικα περί Δικηγόρων, το τι 10 Βλ. Κ. Βαθιώτη, Στοιχεία Ποινικού Δικαίου: γενικό μέρος, 2007, Κεφ.18 Αρ. 1 (σελ. 263). 11 Βλ. Θ. Σοφό, ΣυστΕΠΚ, Άρθρο 28, Αριθμ. περ. 88 και Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2010, σελ Σελίδα 11

13 «όφειλε» ένας οδηγός αυτοκινήτου προσδιορίζεται από τον Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, κ.λ.π. 12. Επιπλέον, προσοχή, την οποία «ηδήνατο»/«μπορούσε» να επιδείξει ο δράστης. Ο όρος αυτός προσδιορίζεται υποκειμενικά, με βάση τις ατομικές ικανότητές του. Αν, τώρα, οι ατομικές ικανότητες του δράστη είναι κατώτερες από αυτές του μέσου ανθρώπου, τότε λαμβάνονται αυτές υπόψη. Αν, όμως, οι ατομικές ικανότητες του δράστη είναι ανώτερες από αυτές του μέσου ανθρώπου, κατά την κρατούσα άποψη, ο δράστης αρκεί να ενεργήσει με βάση τις ικανότητες του τελευταίου, καθώς αυτές λαμβάνονται υπόψη κατά την κρατούσα άποψη 13. Το εν λόγω φλέγων ζήτημα θα αναλυθεί παρακάτω παρουσιάζοντας και την θέση της παρούσης. - Το σφάλμα. Ως αντικειμενικό σφάλμα θεωρείται είτε η παράβαση γραπτού κανόνα που ρυθμίζει μία από την φύση της επικίνδυνη συμπεριφορά, είτε ακόμη η παράβαση κανόνα συμπεριφοράς τέτοιας επικίνδυνης δραστηριότητας, έστω και αν ο κανόνας αυτός είναι άγραφος, εφόσον προσδιορίζει τον ασφαλέστερο τρόπο διεξαγωγής της κατά την αντίστοιχη επιστήμη ή τέχνη 14. Δηλαδή «σφάλμα» αποτελεί οιαδήποτε πράξη αντιτίθεται στους κανόνες κοινωνικής 12 Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2003, σελ. 171, όπου αναφέρονται παραδείγματα από διάφορους χώρους κοινωνικής δραστηριότητας και του ιδίου, Σύνοψη Ποινικού Δικαίου: Γενικό Μέρος Ι, 2010, σελ Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2010, σελ Βλ. Γ. Μπέκα, Η προστασία της ζωής και της υγείας στον ποινικό κώδικα, 2004, σελ. 185 και Ν. Ανδρουλάκη, Ποινικό δίκαιο Γενικό Μέρος, 2006, σελ. 302 επ. Σελίδα 12

14 δραστηριότητας ή με άλλα λόγια μία συμπεριφορά εξωτερικά άτεχνη, πλημμελή ή εσφαλμένη 15. Παράδειγμα της πρώτης κατηγορίας αποτελούν οι διατάξεις του Κ.Ο.Κ., οι διατάξεις του οικοδομικού κανονισμού, οι νομικά ρυθμισμένες προϋποθέσεις λειτουργίας επικίνδυνων εγκαταστάσεων, ενώ της δεύτερης οι κάθε φύσης κανόνες, οι οποίοι σύμφωνα με την εκάστοτε κρατούσα ή έστω ισχυρά υποστηριζόμενη θεωρία μίας τέχνης ή επιστήμης, προσδιορίζουν τον ασφαλέστερο τρόπο διεξαγωγής της εν λόγω δραστηριότητας, όπως για παράδειγμα το ενδεδειγμένο σε είδος και ποσότητα φάρμακο για τη νάρκωση ασθενούς. Έτσι, αν η συμπεριφορά του δράστη συμφωνεί με επιστημονική εύρυθμα υποστηριζόμενη άποψη, δεν υφίσταται αντικειμενικό σφάλμα, έστω και αν αυτή η άποψη είναι αντίθετη με την κρατούσα. - Αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ ελλείψεως προσοχής και σφάλματος. Μεταξύ ελλείψεως προσοχής και σφάλματος θα πρέπει να υπάρχει αιτιώδης συνάφεια. Δηλαδή, δεν αρκεί η παραδοχή υπάρξεως σφάλματος, ως παραβιάσεως των οικείων κανόνων επιμελούς συμπεριφοράς, το οποίο και οδήγησε στο αξιόποινο αποτέλεσμα, αλλά απαιτείται η διαπίστωση ότι ο δράστης δεν τήρησε το απαιτούμενο καθήκον προσοχής, ώστε να προβλέψει ότι η δράση του τούτη μπορούσε να επιφέρει το συγκεκριμένο αποτέλεσμα που τελικά έφερε και να το αποφύγει 16. Για παράδειγμα, η αντικειμενική υπόσταση του 302 Π.Κ. δεν στοιχειοθετείται, όχι μόνο όταν ο δράστης δεν πράττει αντικειμενικό σφάλμα, αλλά και όταν υπάρχει μεν αντικειμενικό σφάλμα, αλλά αυτό δεν συνδέεται αιτιωδώς με το αποτέλεσμα του θανάτου. 15 Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2010, σελ Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2010, σελ Σελίδα 13

15 Εάν όμως στην επέλευση του αποτελέσματος συντέλεσαν περισσότερες από μία αμελείς πράξεις του δράστη αντικειμενικά σφάλματα, τότε υπάρχει αιτιώδης συνάφεια 17 όταν είτε η κάθε μία αυτοτελώς πράξη, είτε όλες στο σύνολό τους συντέλεσαν στην επέλευση του αποτελέσματος. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί και η περίπτωση του αλλότριου σφάλματος, ήτοι όταν ένα πρόσωπο με τη συμπεριφορά του θέτει την αφετηρία μίας αιτιώδους διαδρομής στην οποία, όμως, παρεμβάλλεται η αμελής συμπεριφορά ενός τρίτου («αλλότριο σφάλμα») από την οποία επέρχεται τελικά το αποτέλεσμα. Στην περίπτωση αυτή ισχύει η αρχή της εμπιστοσύνης 18, σύμφωνα με την οποία κάθε κοινωνός εφόσον τηρεί ο ίδιος τους κανόνες συμπεριφοράς, δικαιούται να πιστεύει ότι και οι τρίτοι θα επιδείξουν την ίδια σύνεση, δηλαδή δεν οφείλει καταρχήν να προβλέψει το ενδεχόμενο τους σφάλματος εκ μέρους τρίτου 19. Εξάλλου, σύμφωνα με την ανωτέρω αρχή καθένας κρίνεται για τα δικά του έργα, ήτοι αν η δική του δράση είναι καθ εαυτήν επιμελής και δεν δύναται να μολυνθεί από την αμέλεια της δράσης κάποιου άλλου 20. ΙΙ) Η είσοδος της έννοιας της εξωτερικής αμέλειας στο ελληνικό ποινικό δίκαιο. Σύμφωνα με την παραδοσιακή αντίληψη, η αμέλεια αρχικά χαρακτηριζόταν από τους έλληνες θεωρητικούς, όπως και ο δόλος, αποκλειστικά και μόνο ως μία μορφή υπαιτιότητας. Ο κύκλος των υποστηρικτών της ως άνω απόψεως κλείνει ουσιαστικά με τον 17 Βλ. Θ. Σοφό, ΣυστΕΠΚ, Άρθρο 28, Αριθμ. περ Βλ. Κ. Βαθιώτη, ΠοινΧρ ΜΖ, σελ επ. 19 Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2010, σελ Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, ό.π., 2006, σελ Σελίδα 14

16 Κατσαντώνη 21, ο οποίος αρνείται ρητά να αναγνωρίσει στην αμέλεια οιαδήποτε εξωτερική όψη συμμετέχουσα στο άδικο 22. Για αυτόν, όπως και για τους λοιπούς υποστηρικτές της ιδίας απόψεως, η αμέλεια ως μορφή υπαιτιότητας αποτελείται εκ δύο στοιχείων, ήτοι εκ της ελλείψεως της προσήκουσας προσοχής και εκ της δυνατότητας πρόβλεψης και αποφυγής ορισμένου αποτελέσματος. Επιπλέον, η έλλειψη προσοχής κρίνεται με ένα διπλό μεθοδολογικό κριτήριο, ως αυτό αναφέρθηκε και ανωτέρω, αφενός αντικειμενικό και αφετέρου υποκειμενικό. Ο Χωραφάς δε, λαμβάνει μία δισυπόστατη θέση έναντι του παρόντος προβληματισμού. Αφενός κατακρίνει τον όρο εξωτερική αμέλεια ως άστοχο, γιατί κατά αυτόν στο ελληνικό δίκαιο η αμέλεια δείχνει μόνο υπαιτιότητα, αφετέρου όμως παραδέχεται την ύπαρξη μίας αντικειμενικής πλευράς στο έγκλημα της αμέλειας, ήτοι την μη τήρηση της αποτρεπτικής του αποτελέσματος εξωτερικής συμπεριφοράς, στοιχείο που υπονοεί τον κατ αρχήν άδικο χαρακτήρα του εξ αμελείας εγκλήματος 23. Μάλιστα, θεωρεί πως ο ως άνω όρος υπονοείται στο άρθρο 28 Π.Κ., καθώς από αυτό προκύπτει πως ο καθένας υποχρεούται, όταν επιχειρεί οποιαδήποτε ενέργεια ή παράλειψη, να παίρνει κάθε πρόσφορο για την αποφυγή ενδεχομένου και προβλεπτού αδίκου μέτρο. Πάραυτα, αντιτίθεται στην έννοια της εξωτερικής αμέλειας ως στοιχείου του αδίκου, αποφεύγοντας τη σύμμειξη αδίκου ενοχής. Έτσι, αρνείται το ότι η αντικειμενική αδυναμία αποφυγής του αποτελέσματος μπορεί να 21 Διατύπωση που υιοθετεί η Μ. Καϊάφα Γκμπάντι, Εξωτερική και Εσωτερική αμέλεια στο ποινικό δίκαιο, 1994, σελ Βλ. Α. Κατσαντώνη, Η αμέλεια εν τω ποινικώ δικαίω, Αθήναι, 1963, σελ. 208 και του ιδίου, Ποινικόν Δίκαιον, Γενικόν Μέρος, Τόμος 1 ος, Αθήνα, 1972, Βλ. Ν. Χωραφά, Ποινικόν Δίκαιον, τόμος 1 ος, εκδ. 9 η, (επιμέλεια Κ. Σταμάτη), Αθήναι, 1978, σελ Σελίδα 15

17 σημαίνει μη ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας, και άρα έλλειψη αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος, αλλά αρνείται επίσης, και το ότι σε περίπτωση που το αποτέλεσμα θα επερχόταν με υψηλή πιθανότητα, ακόμη και αν τηρούνταν η ορθή συμπεριφορά, και πάλι δεν πραγματώνεται η αντικειμενική υπόσταση. Την θεμελιώδη διαστολή μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής αμέλειας/επιμέλειας εισήγαγε στο ποινικό δόγμα ο Engisch το έτος 1930, ενώ στην ελληνική ποινική δογματική την εν λόγω διάκριση και ειδικότερα τον όρο της εξωτερικής αμέλειας εισήγαγε για πρώτη φορά ο Ανδρουλάκης 24, ο οποίος περιγράφει αυτή ως μία μορφή, τρόπο συμπεριφοράς, που έγκειται στην άτεχνη, πλημμελή διεξαγωγή ενός εγχειρήματος, σε ένα σφάλμα 25, η συνδρομή του οποίου εξαρτάται από την εφαρμογή ή την παραβίαση των κοινώς αναγνωρισμένων κανόνων, που τηρούνται στον ίδιο χώρο της κοινωνικής δραστηριότητας με αυτόν της κρινόμενης συμπεριφοράς, άλλως από την πλήρωση ή μη των αντικειμενικών αξιώσεων επιμέλειας που τίθενται στη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Πρόκειται, ουσιαστικά, για μία κακοτεχνία κατά τη διεξαγωγή ή ανάληψη ενός κοινωνικά αναγνωρισμένου ή πάντως μη αποδοκιμαζόμενου εγχειρήματος. Κατά πολλούς η αδυναμία της θεώρησής αυτής έγκειται στην έννοια των «κοινώς αναγνωρισμένων κανόνων», καθώς οι τελευταίοι δεν δύνανται να αποτελούν κριτήριο απόλυτης αξίας, δεδομένου ότι μπορεί να μην είναι νομικοί, αλλά τεχνικοί, επαγγελματικοί κλπ. Ο συγγραφέας, όμως, καλύπτει το παραπάνω κενό αποδεχόμενος ότι στην περίπτωση αυτή ως κριτήριο ανάγονται οι αντικειμενικές αξιώσεις επιμέλειας Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, Η εξωτερική αμέλεια, ΠοινΧρ Κ (1970), σελ. 93 επ., ενώ δημοσιεύθηκε εκ νέου με κάποιες συμπληρώσεις το 1972 στον τόμο Ποινικαί Μελέται, σελ. 77 επ. 25 Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, ό.π., 2006, σελ Η ανάλυση των όρων θα πραγματοποιηθεί παρακάτω. Σελίδα 16

18 Βάσει των ανωτέρω, κατά τον Ανδρουλάκη για να πληρωθεί η αντικειμενική υπόσταση σε ένα έγκλημα αμέλειας θα πρέπει να αποδοθεί το αποτέλεσμα στο σφάλμα, δηλαδή θα πρέπει να υπάρχει αιτιώδης συνάφεια όχι μεταξύ πράξης και αποτελέσματος, αλλά μεταξύ σφάλματος και αποτελέσματος 27. Αυτό σημαίνει ότι αν δεν υπήρξε λαθεμένη αντικειμενικά συμπεριφορά και πάραυτα επήλθε το αποτέλεσμα, δεν πληρούται η αντικειμενική υπόσταση του εν λόγω εγκλήματος, όπως το ίδιο συμβαίνει και όταν υπήρξε η λανθασμένη συμπεριφορά, αλλά κατά πάσα πιθανότητα το αποτέλεσμα θα επερχόταν, ακόμα και αν είχε τηρηθεί η σωστή συμπεριφορά, οπότε και πάλι δεν μπορεί να αποδοθεί στο σφάλμα. Κατά τα λοιπά, ο Ανδρουλάκης δέχεται κανονικά την υποκειμενική διάσταση της αμέλειας ως μορφή υπαιτιότητας, η οποία αποτελείται εκ της ελλείψεως της προσήκουσας προσοχής και εκ της δυνατότητας πρόβλεψης και αποφυγής ορισμένου αποτελέσματος. ΙΙΙ) Οι θεωρίας που αναπτύχθηκαν επί του όρου της εξωτερικής αμέλειας. Σύμφωνα με τον Μυλωνόπουλο 28, η αντικειμενική παραβίαση ενός καθήκοντος επιμέλειας ως προς το έννομο αγαθό αποτελεί βασικό στοιχείο του αρχικά αδίκου του εγκλήματος αμέλειας. Αυτή δε η παραβίαση συνίστατο σε μία κοινωνικά αντιληπτή απομάκρυνση από το καθήκον επιμέλειας, δηλαδή σε μία αντικειμενικά λαθεμένη εξωτερική συμπεριφορά, που είναι αντίθετη με το περιεχόμενο ενός κανόνα δικαίου. Δεδομένου ότι οι κανόνες 27 Βλ. Μ. Καϊάφα Γκμπάντι, ό.π., 1994, σελ. 9, και Π. Βασιλακόπουλο, Αμελείς παράλειψη Εξωτερική Αμέλεια Αμέλεια, ΠοινΧρ ΝΓ/2003, σελ Bλ. Χ. Μυλωνόπουλο, Τα εκ του αποτελέσματος διακρινόμενα εγκλήματα, Ποινικά 19, σελ Σελίδα 17

19 δικαίου προστατεύουν τα έννομα αγαθά, οιαδήποτε συμπεριφορά αντιτίθεται σε αυτούς, ενέχει ex ante τάση προσβολής των εννόμων αγαθών. Έτσι, η αντικειμενική παραβίαση του καθήκοντος επιμέλειας συνίσταται σε μία διακινδύνευση του εννόμου αγαθού, ήτοι σε μία επικίνδυνη συμπεριφορά, η οποία εμπεριέχει αντικειμενικά διαγνώσιμη δυνατότητα πρόβλεψης του αποτελέσματος. Βάσει των ανωτέρω, η εξωτερικά αμελής συμπεριφορά συνίσταται σε μία αντικειμενική παραβίαση ενός καθήκοντος επιμέλειας, δηλαδή σε μία ex ante επικίνδυνη για το έννομο αγαθό συμπεριφορά, η οποία εμπεριέχει μία αντικειμενικά διαγνώσιμη δυνατότητα πρόβλεψης του αποτελέσματος. Συνεπώς, είναι επικίνδυνη μόνο στο μέτρο που είναι αντικειμενικά διαγνώσιμο το προβλεπόμενο αποτέλεσμα, δηλαδή κατά τον συγγραφέα αν η εξωτερικά αμελής συμπεριφορά προκαλέσει βαρύτερο αποτέλεσμα εκ του αντικειμενικά διαγνώσιμου, άρα μη προβλέψιμο, τότε δεν πληρούται η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος ως προς το βαρύτερο αποτέλεσμα 29. Η εγκληματική εντύπωση συνίστατο στην αντικειμενική παραβίαση του καθήκοντος επιμέλειας από την οπτική γωνία ενός αντικειμενικού παρατηρητή. Με άλλα λόγια, πρόκειται για την αντικειμενική δυνατότητα πρόβλεψης της πρόκλησης του αποτελέσματος, η οποία και αντανακλάται στη δημιουργία της αντίστοιχης εγκληματικής εντύπωσης εντός του κοινωνικού χώρου. Η βασική αδυναμία της παραπάνω θεωρίας συνίσταται στο γενικό, αόριστο και κυρίως υποκειμενικό κριτήριο του ευσυνείδητου κοινωνού ή άλλως του αντικειμενικού παρατηρητή, όπως αυτό 29 Βλ. Στ. Τοπάλη Χ. Χοβαρδά, Η ποινική ιατρική ευθύνη μέσα από τη νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων τάσεις τελευταίας δεκαετίας, σε συλλογικό έργο «Ιατρική ευθύνη στη πράξη: Νομολογιακές τάσεις της τελευταίας δεκαετίας», Κ. Γώγου - Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι - Λ. Παπαδοπούλου - Κ. Φουντεδάκη, 2010, σελ. 11. Σελίδα 18

20 αναφέρθηκε ανωτέρω. Επιπλέον, η χρονική στιγμή της κρίσης για την επικινδυνότητα της πράξης (ex ante = την ώρα της ενέργειας) μπορεί να οδηγήσει σε άτοπα αποτελέσματα, καθώς μπορεί να θεωρηθεί αντικειμενικά επικίνδυνη μία πράξη που είναι απολύτως αδύνατο να επιφέρει το αποτέλεσμα, αλλά και να μην θεωρηθεί επικίνδυνη μία πράξη που εκ των υστέρων αποδείχθηκε επικίνδυνη για το έννομο αγαθό. Κατά την Καϊάφα Γκμπάντι 30, η εξωτερική αμέλεια συνίσταται σε μία ex post επικίνδυνη πράξη (ενέργεια ή παράλειψη) για το έννομο αγαθό, ήτοι μία πράξη που θέτει κάτω από τις συγκεκριμένες κάθε φορά περιστάσεις εμπειρικούς όρους κινδύνου για αυτό με τη μορφή της δημιουργίας τουλάχιστον μίας λειτουργούσας και προσβάσιμης εστίας, που εκπέμπει πραγματικά κίνδυνο (ex post κρίση). Είναι δε ανοικτή, δηλαδή προσβάσιμη στα έννομα αγαθά και μπορεί έτσι να οδηγήσει αυτοδύναμα στη βλάβη τους, πράγμα που εξαρτάται κατά βάση από το πλησίασμα και την είσοδο των εννόμων αγαθών σε αυτήν ή αντίστροφα από τη έκτασή της προς αυτά. Πρόκειται, ουσιαστικά, για μία πράξη, η οποία κινεί τουλάχιστον την αιτιακή διαδρομή και μπορεί να οδηγήσει αυτοδύναμα στη βλάβη, αποτελώντας ένα ουσιαστικό και εμπειρικό μέγεθος κινδύνου για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση και όχι μια αφηρημένη διακινδύνευση. Δηλαδή, η συγγραφέας αντιλαμβάνεται την εξωτερική αμέλεια ως μία επικίνδυνη πράξη, η οποία έχει πραγματικές δυνατότητες για την πρόκληση του αποτελέσματος υπό τις εκάστοτε συνθήκες, μία λειτουργική εστία κινδύνου, που κρίνεται ως τέτοια ex post, με βάση όλες τις αντικειμενικά διαθέσιμες γνώσεις που υπάρχουν κατά την κρίση περί αυτής, και όχι ως μία συμπεριφορά 30 Βλ. Μ. Καϊάφα Γκμπάντι, ό.π., 1994, σελ. 44. Σελίδα 19

21 κρινόμενη απλά ex ante ως επικίνδυνη, δηλαδή ανάλογα με την προκαλούμενη στον κοινωνικό χώρο εντύπωση. Δεν αρκεί, επομένως, κατά την άποψη αυτή, απλά η διαπίστωση της παραβίασης κανόνων ή καθηκόντων επιμέλειας, από την οποία προκύπτει διάγνωση κινδύνου για το έννομο αγαθό. Η κατάφαση της εξωτερικής αμέλειας πρέπει να γίνεται στη βάση αντικειμενικών εξωτερικά στοιχείων που συνδέονται με την πράξη και όχι μεγεθών προβλεψιμότητας των ενδεχόμενων αποτελεσμάτων τους. Κατά τον Βαθιώτη 31, η εξωτερική αμέλεια συνίσταται στην παράβαση του καθήκοντος επιμέλειας και διακρίνεται στην παράβαση της αντικειμενικής και της υποκειμενικής επιμέλειας. Στην πρώτη εντάσσεται το κατά πόσο ο δράστης έπραξε με βάση την επιμέλεια που έπρεπε να επιδείξει κατά τις δεδομένες συνθήκες, ήτοι με βάση τη συμπεριφορά εκείνη που απαιτείται να εκδηλώσει ο συνετός και ευσυνείδητος άνθρωπος που βρίσκεται στην ίδια θέση με αυτή του δράστη και προέρχεται από τον ίδιο τομέα κοινωνικής δραστηριότητας με αυτόν. Συνεπώς, εδώ δεν ενδιαφέρει η ατομική ικανότητα ή ανικανότητα του συγκεκριμένου δράστη. Η παράβαση δε του αντικειμενικού καθήκοντος επιμέλειας προϋποθέτει, κατά τον συγγραφέα, την ύπαρξη μίας συμπεριφοράς που είναι επικίνδυνη κατά τρόπον κοινωνικά απρόσφορο. Συγκεκριμένα, επικίνδυνη με βάση την ex ante κρίση του αντικειμενικού παρατηρητή, ικανή να επιφέρει το αρνητικό αποτέλεσμα και κοινωνικά απρόσφορη, ήτοι χωρίς να τηρείται η συνήθης κατά τις συναλλαγές επιμέλεια, δηλαδή οι κοινώς αναγνωρισμένοι κανόνες, όπως αυτοί θα αναλυθούν παρακάτω. Στην δεύτερη, ήτοι στην παράβαση της υποκειμενικής επιμέλειας, εντάσσεται το κατά πόσο ο εν λόγω δράστης μπορούσε να επιδείξει την επιμέλεια, που ένας άλλος άνθρωπος της ιδίας 31 Βλ. Κ. Βαθιώτη, ό.π., 2007, Κεφ.18 Αρ. 5 45, (σελ. 264 επ.) Σελίδα 20

22 πνευματικής και σωματικής ικανότητας με αυτή του συγκεκριμένου δράστη ήταν ικανός να καταβάλει υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες, αν είχε δηλαδή τη δυνατότητα αποφυγής του αποτελέσματος. Λόγοι που δικαιολογούν την έλλειψη της δυνατότητας του δράστη αποτελούν τα σωματικά ελαττώματα, οι νοητικές πλημμέλειες, η ηλικία, τα κενά γνώσεων ή εμπειριών, αλλά και οι ιδιαίτερες δυσκολίες μίας κατάστασης. Από την άλλη πλευρά, ο βασικός επικριτής και ίσως «ο τελευταίος θύλακας αντίστασης της επιστημονικής θεωρίας απέναντι στην αδιαφιλονίκητη επικράτηση της εξωτερικής αμέλειας» 32 είναι η Σημεωνίδου-Καστανίδου 33, η οποία αρνείται ουσιαστικά να δεχθεί ότι για την στοιχειοθέτηση της αντικειμενικής υπόστασης των εξ αμελείας εγκλημάτων δεν αρκεί η διαπίστωση της πράξης, αλλά απαιτείται να επιβεβαιωθεί ένα επιπλέον στοιχείο, ήτοι η εξωτερική αμέλεια. Κατά τη συγγραφέα, τα εγκλήματα είτε δόλου είτε αμέλειας είναι πράξεις για την συμπλήρωση των οποίων δεν απαιτείται κανένα έτερο αντικειμενικό μέγεθος πέραν αυτού της πράξης. Αναγνωρίζει δε, ότι μέρος της ποινικής θεωρίας κατέφυγε στην εν λόγω κατασκευή λόγω των κενών που υπάρχουν στην θεωρία της αιτιώδους συνάφειας. Συγκεκριμένα, οι θεωρίες του ισοδυνάμου των όρων και της πρόσφορης αιτίας αφήνουν ένα πλήθος μυϊκών ενεργειών ή παραλείψεων να εμφανίζονται ως πράξεις ή παραλείψεις που πραγματώνουν την αντικειμενική υπόσταση των εγκλημάτων. Έτσι, κατά τη συγγραφέα, εάν στα εγκλήματα δόλου η υποκειμενική κάλυψη της πράξης και του αποτελέσματος από δόλο του δράστη μπορεί να περιορίσει το 32 Βλ. Α. Κωστάρα, Η εξ αμελείας δια παραλείψεως τέλεση, 2010, σελ Βλ. Ε. Σημεωνίδου-Καστανίδου, Εγκλήματα κατά της ζωής, 2001, σελ. 528 επ. Σελίδα 21

23 αξιόποινο, στα εγκλήματα αμέλειας το στοιχείο αυτό δεν υπάρχει, επιτρέποντας έτσι στο σύνολο σχεδόν της κοινωνικής δράσης να εμφανίζεται ως συμπεριφορά πρόσφορη να ενταχθεί στην αντικειμενική και στην υποκειμενική υπόσταση των εγκλημάτων αμέλειας. Ο περιορισμός λοιπόν του αδίκου επιχειρήθηκε με την διάκριση της αμέλειας σε εσωτερική και σε εξωτερική. Η ίδια βέβαια εμμένει στην παραδοχή ότι μόνο η ορθή οριοθέτηση της πράξης και η θεωρία της φυσικής ενότητας αυτής μπορεί να λύσει τα προβλήματα που εμφανίζονται στο χώρο της αμέλειας. IV) Το περιεχόμενο της εξωτερικής αμέλειας. Με την εξέλιξη του Ποινικού Δικαίου και την ανάπτυξη των θεωριών που αναφέρθηκαν ανωτέρω, άρχισε να γίνεται ευρέως δεκτό πως το άρθρο 28 Π.Κ. περιέχει ένα μερικό ορισμό της έννοιας της αμέλειας, καθόσον την αντιμετωπίζει μόνο ως μία μορφή υπαιτιότητας, δηλαδή μόνο ως μία εσωτερική ψυχική στάση του δράστη 34. Σήμερα, έχει παγιωθεί στην ελληνική έννομη τάξη πως η αμέλεια καθορίζεται επιπλέον και από μία εξωτερικώς εσφαλμένη συμπεριφορά, η οποία ναι μεν δεν κατονομάζεται ρητά στο άρθρο του Ποινικού Κώδικα, καθώς ως αναφέρθηκε εκεί γίνεται λόγος μόνο για έλλειψη προσοχής, πλην όμως «δεν μπορεί παρά να εξυπονοείται» Βλ. Χ. Μυλωνόπουλο, Η Ποινική ευθύνη του επιβλέποντος μηχανικού γι ανθρωποκτονία και σωματική βλάβη εξ αμελείας κατά την ελληνική νομοθεσία, αναρτημένο στην ιστοσελίδα 35 Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, ό.π., 2006, σελ. 294 και Κ. Βαθιώτη, ό.π., 2007, σελ Σελίδα 22

24 Σε όλα τα εξ αμελείας εγκλήματα, λοιπόν, εννοείται ως όρος της αντικειμενικής τους υπόστασης ένας πρόσθετος άγραφος όρος, το αντικειμενικό σφάλμα, ήτοι μία εξωτερικά αμελής συμπεριφοράς 36, ο ορισμός του οποίου δόθηκε ανωτέρω (Κεφάλαιο 3 Ιβ). Δηλαδή, σε αντίθεση με τον δόλο του οποίου βασικό στοιχείο είναι η απόφαση της προσβολής, ο λόγος τιμώρησης της αμέλειας έγκειται στο ότι ο δράστης διέπραξε αυτό το εμφανές και κοινωνικά μη ανεκτό εξωτερικό σφάλμα. Ουσιαστικά, το αντικειμενικό σφάλμα είναι αυτό που διαφοροποιεί την άδικη συμπεριφορά βλάβης του εννόμου αγαθού από την ποινικά αδιάφορη τυχαία βλάβη αυτού. Έτσι, για παράδειγμα στην αντικειμενική υπόσταση του άρθρου 302 Π.Κ. εννοείται ως πρόσθετος άγραφος όρος το αντικειμενικό σφάλμα και αυτή θα πρέπει να διαβαστεί ως εξής: «Όποιος με αντικειμενικό σφάλμα επιφέρει». Με άλλα λόγια, η αντικειμενική υπόσταση του εξ αμελείας εγκλήματος περιέχει ένα πρόσθετο άγραφο στοιχείο, η ανεύρεση του οποίου απαιτεί μία πρόσθετη αξιολόγηση εκ μέρους της δικαστικής αρχής. Ο δικαστής λοιπόν καλείται να ανεύρει τον κανόνα επιμέλειας που διέπει την υπό κρίση δραστηριότητα, προκειμένου εν συνεχεία να διακριβώσει αν αυτός παραβιάσθηκε, δηλαδή αν πραγματώθηκε το αντικειμενικό σφάλμα. Η προσθήκη αυτή στην αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος δεν παραβιάζει την αρχή «κανένα έγκλημα, καμία ποινή χωρίς υφιστάμενο νόμο» (n.c.n.p.s.l.), αλλά αντιθέτως την ενισχύει, αφού θέτει πρόσθετα εμπόδια στην επιβολή της κύρωσης 37. Δεδομένου ότι θα μπορούσε να υποστηριχθεί προς αντίκρουση των ανωτέρω ότι δεν είναι δυνατόν σε μία έννοια της 36 Βλ. Γ. Μπέκα, Πρακτική διδασκαλία ποινικού δικαίου, 2005, σελ. 138 και του ιδίου, Η προστασία της ζωής και της υγείας στον ποινικό κώδικα, 2004, σελ Βλ. Χ. Μυλωνόπουλο, Ποινικό Δίκαιο, Γενικό μέρος Ι, 2007, σελ Σελίδα 23

25 οποίας ο ορισμός ενυπάρχει στο νόμο να εξυπονοείται ένα επιπλέον στοιχείο που δεν αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του ορισμού αυτού, υποστηρίζεται 38 προς πληρέστερη δογματική θεμελίωση της έννοιας της εξωτερικής αμέλειας ότι στην ίδια την γραμματική διατύπωση του άρθρου 28 Π.Κ. η έννοια αυτή βρίσκεται όχι μόνο στη γενικότερη έννοια της αμέλειας, αλλά και στη φράση «(το αξιόποινο αποτέλεσμα που προκάλεσε) η πράξη του». Δηλαδή στο ανωτέρω άρθρο η αναφορά στην πράξη του δράστη δεν έχει μόνο την ευρεία έννοια της πράξης ως ανθρώπινης εκούσιας συμπεριφοράς, αλλά και αυτήν του σφάλματος, της εξωτερικής κακοτεχνίας, της παραβίασης ενός συγκεκριμένου καθήκοντος επιμέλειας. Επιπλέον, από αρκετές δε διατάξεις του Ποινικού Κώδικα προκύπτει πως η έννοια της εξωτερικής αμέλειας δεν είναι παντελώς άγνωστη και καινούρια για το Έλληνα Νομοθέτη. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του άρθρου 441 Π.Κ. σύμφωνα με το οποίο: «Γιατροί και μαίες που χωρίς δικαιολογημένο κώλυμα αρνούνται την εκτέλεση των έργων τους ή που αναφορικά με αυτήν γίνονται υπαίτιοι οποιασδήποτε αμέλειας από την οποία μπορεί να προκύψει κίνδυνος για άλλον τιμωρούνται.» 39. Ανάλογες διατυπώσεις υπάρχουν και στα άρθρα 423, 432 περ. γ, 434 περ. β 40. Εξ όλων αυτών των διατάξεων η παρουσία της έννοιας της εξωτερικής αμέλειας στο Ποινικό κώδικα κρίνεται αδιαμφισβήτητη. Συνεπώς, μαζί με την εσωτερική επιμέλεια/αμέλεια, ήτοι την προσοχή που καταβάλλει ο δράστης ή αντιστοίχως την έλλειψη προσοχής του κατά τη διενέργεια των πράξεων του, υπάρχει η 38 Βλ. Θ. Σοφό, ΣυστΕΠΚ, Άρθρο 28, Αριθμ. περ Ο όρος αμέλεια μπορεί να έχει την έννοια της αποκλειστικά εξωτερικής αμέλειας, δηλαδή της πλημμέλειας, μόνο στα πταίσματα, καθώς σ αυτά η αμέλεια ως μορφή υπαιτιότητας προβλέπεται έτσι και αλλιώς γενικά στο άρθρο 26 του Π.Κ. 40 Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, ό.π., 2006, σελ Σελίδα 24

26 εξωτερική επιμέλεια/αμέλεια, η οποία ισοδυναμεί με την ορθότητα ή αντιστοίχως την πλημμέλεια της εξωτερικής συμπεριφοράς του δράστη. Αυτό το στοιχείο της εξωτερικής επιμέλειας θα πρέπει να ερευνάται ως «λογικώς πρότερον» 41 σε σχέση με το στοιχείο της εσωτερικής επιμέλειας κατά την διερεύνηση των εξ αμελείας εγκλημάτων, καθώς χωρίς την παράβαση της εξωτερικής επιμέλειας δεν συντρέχει ποινική ευθύνη ως γίνεται αντιληπτό. V) Η λειτουργία της εξωτερικής αμέλειας στα πλαίσια της αντικειμενικής υποστάσεως του εγκλήματος αμέλειας. Για να καταφαθεί η αντικειμενική υπόσταση ενός εξ αμελείας εγκλήματος, λοιπόν, θα πρέπει να συντρέχει μία εξωτερικά αμελής πράξη, δηλαδή μία πράξη θέσης εμπειρικών όρων κινδύνου, μία παραβίαση ενός καθήκοντος επιμέλειας, που μπορεί να οδηγήσει αυτοδύναμα στην προσβολή του εννόμου αγαθού, όπως αυτή περιγράφεται στην υπό κρίση νομοτυπική μορφή και η οποία τελικά επέρχεται όντας πραγμάτωση αυτών των όρων κινδύνου, που έθεσε η επικίνδυνη πράξη. Δεδομένου όμως ότι αυτή η κάθε φορά εξωτερικά αμελής, πλημμελής, εσφαλμένη, και απαραίτητη για την στοιχειοθέτηση της αντικειμενικής υπόστασης, συμπεριφορά δεν ορίζεται συνήθως ρητώς στο κείμενο του νόμου, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι εν λόγω αντικειμενικές υποστάσεις χαρακτηρίζονται από μεγάλη μερίδα των θεωρητικών ως «ανοικτές» 42, με αποτέλεσμα ο εφαρμοστής του Δικαίου να αναλαμβάνει την υποχρέωση να εντοπίσει ποιο είναι το καθήκον επιμέλειας που παραβιάστηκε στην εκάστη των περιπτώσεων. 41 Βλ. Κ. Βαθιώτη, ό.π., 2007, σελ Βλ. Ν. Ανδρουλάκη,.ο.π., 2006, σελ. 301 και Κ. Βαθιώτη, ό.π., 2007, σελ Σελίδα 25

27 VI) Πηγές άντλησής κανόνων επιμέλειας. Για την συμπλήρωση της αντικειμενικής υποστάσεως ενός εγκλήματος από αμέλεια πρέπει κατά πρώτο λόγο να γίνει έρευνα στον οικείο τομέα κοινωνικής δραστηριότητας, ώστε να διακριβωθεί ποιοι είναι και αν υπάρχουν κανόνες επιμέλειας, άλλως «κοινώς αναγνωρισμένοι κανόνες», όπως τους ονομάζει ο Ανδρουλάκης, οι οποίοι και διέπουν την εν λόγω δραστηριότητα. Εάν η υπό κρίση συμπεριφορά τηρεί τους υπάρχοντες κανόνες, θεωρείται ότι έχει διεξαχθεί κατ αρχήν επιμελώς και άρα αποκλείεται η θεμελίωση ευθύνης από αμέλεια. Οι κανόνες αυτοί αντλούνται από τρεις πηγές 43 : α) από τις διατάξεις του νόμου, β) από τους συναλλακτικούς, επιστημονικούς, τεχνικούς, αθλητικούς κλπ. κανόνες και γ) από τους εμπειρικούς κανόνες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα κανόνων επιμέλειας οι οποίοι προβλέπονται στο νόμο είναι οι κανόνες οδήγησης του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας και οι κανόνες ασφάλειας και υγιεινής των εργαζομένων. Επ αυτών των περιπτώσεων όταν δηλαδή οι κανόνες επιμέλειας προβλέπονται εκ του νόμου, η διάγνωση της εξωτερικής επιμέλειας/αμέλειας τυγχάνει ιδιαιτέρως ευχερής, καθότι ταυτίζεται με την τήρηση ή παράβαση του νόμου. Στην δεύτερη κατηγορία υπάγονται οι συνήθως άγραφοι αλλά ευρέως αποδεκτοί και αναγνωρισμένοι κανόνες της επιστήμης, της τέχνης, των συναλλακτικών ηθών κλπ., που διαμορφώνονται 43 Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, ό.π., 2006, σελ. 302 επ., Κ. Βαθιώτη, ό.π., 2007, σελ. 265 και Χ. Μυλωνόπουλο, Η Ποινική ευθύνη του επιβλέποντος μηχανικού γι ανθρωποκτονία και σωματική βλάβη εξ αμελείας κατά την ελληνική νομοθεσία, σελ. 6. Σελίδα 26

28 βέβαια από την οικεία πρακτική. Για παράδειγμα στην ιατρική υπάρχουν οι lege artis του ιατρικού επαγγέλματος, έτσι λόγου χάρη κατά την διενέργεια μίας ιατροχειρουργικής επέμβασης πρέπει να εφαρμοστούν οι γενικά παραδεκτοί κανόνες της ιατρικής επιστήμης 44. Ομοίως υπάρχουν οι κανόνες της φαρμακολογίας, που προβλέπουν τον επιμελή τρόπο παρασκευής, διάθεσης και χορήγησης των φαρμακευτικών σκευασμάτων, οι κανόνες της μηχανικής για την ορθή ανέγερση ενός κτηρίου, οι κανόνες ορθής διεξαγωγής αθλημάτων και πολλοί άλλοι. Συνήθως, δε υποστηρίζονται ως προς το εγχείρημα περισσότεροι τεχνικώς υποστηρίξιμοι τρόποι διεξαγωγής του, όμως εάν σύμφωνα με την έμφρονα τεχνική κρίση ο τρόπος που υιοθετήθηκε είναι in concreto υποστηρίξιμος 45, αμέλεια δεν στοιχειοθετείται. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να σημειωθεί πως η ασφάλεια διάγνωσης της παραβίασης του καθήκοντος επιμέλειας είναι μικρότερη σε σχέση με εκείνη που συντελείται βάσει των νομικών κανόνων. Εξάλλου πολλοί από τους κανόνες της συγκεκριμένης κατηγορίας είναι νεοπαγείς και μη επαρκώς δοκιμασμένοι ή βρίσκονται σε συνεχή εξέλιξη, ενώ αρκετοί δεν έχουν διαμορφωθεί με γνώμονα την ασφάλεια του σχετικού εγχειρήματος, όπως συμβαίνει στους νομικούς κανόνες, αλλά με διαφορετικό προσανατολισμό. Όλα αυτά τα δεδομένα υποδεικνύουν πως η τήρηση των συγκεκριμένων κανόνων δεν αρκεί πάντοτε για τον αποκλεισμό του αντικειμενικού σφάλματος, ο οποίος θα συντελείται βάσει των δεδομένων και των απαιτήσεων της εκάστης των περιπτώσεων. Πάντως η τήρησή τους ενδεικνύει καταρχήν την έλλειψη του σφάλματος Βλ. ΑΠ 1250/2003, Ποιν. Λογ. 2003, σελ Από τους σοβαρούς εκπροσώπους του κλάδου μία αποκλίνουσα γνώμη δεν είναι αρκετή. 46 Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, ό.π., 2006, σελ Σελίδα 27

29 Αν τώρα οι κανόνες επιμέλειας δεν περιέχονται ούτε σε νόμο ούτε σε leges artis θα αναζητηθούν στους εμπειρικούς κανόνες, ήτοι στις περιστάσεις με βάση πάντα την γενική αρχή του σεβασμού των εννόμων αγαθών. Για παράδειγμα, η πείρα διδάσκει πως αν αφήσει κάποιος ένα σπίρτο ή ένα κερί αναμμένο δίπλα σε μία κουρτίνα θα πιάσει εύκολα φωτιά. Οι τρεις αυτές πηγές κανόνων επιμέλειας αποτυπώνονται και στη νομολογία του Αρείου Πάγου. Ειδικότερα, βάση της εκάστοτε οφειλόμενης προσοχής, που πρέπει κατ αντικειμενική κρίση να επιδείξει ο μέσος συνετός και ευσυνείδητος άνθρωπος υπό τις αυτές πραγματικές περιστάσεις, είναι α) οι νομικοί κανόνες, β) οι συνήθειες των συναλλαγών και γ) η κοινή κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων πείρα και λογική 47. Βάσει των ανωτέρω διά του άρθρου 28 Π.Κ. εισάγονται στην ελληνική έννομη τάξη και ειδικότερα στο ποινικό δίκαιο προς εφαρμογή ακόμα και εξωνομικοί, άγραφοι και αφηρημένης ισχύος κανόνες επιμέλειας, ως πρωτεύοντες κανόνες συμπεριφοράς, η οποία μέσω αυτών καθίσταται νομικά αξιόλογη 48. VII) Η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της πλημμελούς συμπεριφοράς σφάλματος και του αποτελέσματος ως στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης του εξ αμελείας εγκλήματος. Η εξωτερική αμέλεια θα πρέπει να συνδέεται αιτιωδώς με το επελθόν εγκληματικό αποτέλεσμα, προκειμένου να πληρούται η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος από αμέλεια. Ειδικότερα, ο αντικειμενικός αιτιώδης σύνδεσμος θα πρέπει να υφίσταται μεταξύ 47 ΑΠ 21/2001, Ποιν Λογ, 2001, σελ Βλ. Π. Βασιλακόπουλο, ό.π., 2003, σελ Σελίδα 28

30 του οικείου αποτελέσματος και της πλημμέλειας/σφάλματος της συμπεριφοράς του δράστη, όχι όμως ανάμεσα στο αποτέλεσμα και σε οποιαδήποτε τυχαία πράξη ή παράληψη του δράστη. Κατά την κρατούσα δε άποψη, η αναζήτηση εν προκειμένω της υπάρξεως αιτιώδης συνδέσμου γίνεται σύμφωνα με την θεωρία του «ισοδυνάμου των όρων» 49. Δηλαδή, μόνο όταν δεν δύναται να υποτεθεί ελλείπον το εσφαλμένο της συμπεριφοράς, χωρίς να συνυπολείπεται με βεβαιότητα ή στα εγκλήματα παραλείψεως με πιθανότητα που να αγγίζει τη βεβαιότητα, και το αποτέλεσμα, στοιχειοθετείται η αντικειμενική υπόσταση 50. Τον αιτιώδη σύνδεσμο πάντως μεταξύ της πλημμελούς πράξης και του εγκληματικού αποτελέσματος δεν διακόπτει η ενδεχόμενη συντρέχουσα αμέλεια του θύματος, ήτοι η συνυπαιτιότητα 51, ούτε η συγκλίνουσα αμέλεια άλλου ή άλλων προσώπων, όπως για παράδειγμα ιατρού και αναισθησιολόγου, πλοιάρχου και μηχανικού. Εξάλλου, σύμφωνα με την πάγια νομολογία, όταν το έγκλημα επέρχεται λόγω της συνδρομής αμελειών πολλών προσώπων, έκαστο κρίνεται αυτοτελώς και ανεξαρτήτως των άλλων κατά το μέρος της αμέλειας που επιδείχθηκε από αυτό 52. Δηλαδή όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω στις περιπτώσεις αυτές 53 συνεργασίας ή παράλληλης δράσης- εφαρμόζεται ως κανόνας που διέπει το καθήκον επιμέλειας η αρχή της εμπιστευτικότητας, κατά την οποία στον προσδιορισμό του καθήκοντος επιμέλειας δεν είναι απαραίτητο κάποιος να 49 Βλ. Κ. Βαθιώτη, ό.π., 2007, σελ. 268 επ. και Θ. Σοφό, ΣυστΕΠΚ, Άρθρο 28, Αριθμ. περ Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, ό.π., 2006, σελ. 295 επ. 51 ΑΠ 1462/1983 ΠοινΧρ ΛΔ/ ΑΠ 1049/2003 ΠοινΧρ ΝΔ/516, ΑΠ 2573/2008, ΠοινΛογ. 2008, σελ Βλ. Θ. Σοφό, ΣυστΕΠΚ, Άρθρο 28, Αριθμ. περ. 25. Σελίδα 29

31 συνυπολογίσει μια αιτιακή διαδρομή, η οποία προϋποθέτει την ταυτόχρονη ή μεταγενέστερη αμελή συμπεριφορά τρίτων προσώπων, εκτός αν υπάρχουν επαρκή στοιχεία ότι ο τρίτος θα συμπεριφερθεί αμελώς. Η αρχή αυτή βρίσκει το όριο της στις περιπτώσεις εκείνες όπου το ενδεχόμενο του αλλότριου λάθους είναι εμφανές, όπου δηλαδή διακρίνονται λόγοι που καθιστούν αστάθμητη τη συμπεριφορά των τρίτων 54. Πέραν τούτων, για την πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης εκτός της ανωτέρω προϋποθέσεως, ήτοι της αιτιώδους συνάφειας μεταξύ εξωτερικής αμέλειας και αποτελέσματος, απαιτείται επιπλέον και σύμφωνα με τη θεωρία του αντικειμενικού καταλογισμού, το αποτέλεσμα να συνιστά πραγμάτωση εκείνου ακριβώς του δικαιϊκά απαγορευμένου κινδύνου για το έννομο αγαθό, που έθεσε ο δράστης με την πλημμελή συμπεριφορά του, δηλαδή του κινδύνου που δεν θα είχε δημιουργηθεί αν είχε συμπεριφερθεί επιμελώς ο δράστης. Μόνο τότε, λοιπόν, μπορεί να χαρακτηριστεί το εγκληματικό αποτέλεσμα ως δικό του έργο 55. Συνεπώς, γίνεται αντιληπτό πως μεταξύ της παραβιάσεως του αντικειμενικά οφειλόμενου καθήκοντος επιμέλειας και του εγκληματικού αποτελέσματος θα πρέπει να υπάρχει συνάφεια κινδύνου, η οποία αναδεικνύεται σε αυτοτελές στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης του εξ αμελείας εγκλήματος, πλάι στην αιτιότητα Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, Ποινικό Δίκαιο, 2000, σελ. 305 και Κ. Βαθιώτη, ΠοινΧρ ΜΖ, σελ επ. 55 Βλ. Κ. Βαθιώτη, ό.π., 2007, σελ. 270 επ. 56 Bλ. X. Μυλωνόπουλο, Τα εκ του αποτελέσματος διακρινόμενα εγκλήματα, Ποινικά 19, σελ. 204, του ιδίου, Η Ποινική ευθύνη του επιβλέποντος μηχανικού γι ανθρωποκτονία και σωματική βλάβη εξ αμελείας κατά την ελληνική νομοθεσία, σελ. 4-5, και English, Kausalitat 68, Ulsenheimer, JZ, 1969, 364, 367. Σελίδα 30

32 Στο σημείο αυτό θα πρέπει, επίσης, να τονισθεί πως το αποτέλεσμα θεωρείται έργο του δράστη, μόνο εφόσον αυτός αντικειμενικά μπορούσε να το αποφύγει. Αν δηλαδή η αποφυγή του αποτελέσματος υπερβαίνει το δύνασθαι του μέσου συνετού ανθρώπου, δεν μπορεί να γίνει λόγος ούτε για αντικειμενικό καταλογισμό. Επιπλέον, σημαντικό ρόλο για την κατάφαση του αιτιώδους συνδέσμου, διαφοροποιώντας το αποτέλεσμα της μέχρι εκείνο το σημείο αξιολογήσεως, παίζει η «νόμιμη εναλλακτική συμπεριφορά» 57 δηλαδή οι περιπτώσεις στις οποίες το εγκληματικό αποτέλεσμα θα είχε επέλθει με βεβαιότητα ή τουλάχιστον με υψηλή πιθανότητα, ακόμη και αν ο δράστης είχε συμπεριφερθεί σύννομα 58. Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη στην ελληνική έννομη τάξη, στις περιπτώσεις όπου η νόμιμη εναλλακτική συμπεριφορά θα οδηγούσε με βεβαιότητα στην παραγωγή του αποτελέσματος δεν υφίσταται «νομικά διαφέρων αντικειμενικός αιτιώδης σύνδεσμος ανάμεσα στο σφάλμα της συμπεριφοράς και στο αποτέλεσμα.» 59, συνεπώς εκλείπει οπωσδήποτε η ποινική ευθύνη του δράστη. Αμφιβολίες δημιουργούνται στις περιπτώσεις όπου δεν είναι βέβαιο παρά μόνο πιθανό ότι το αποτέλεσμα θα είχε επέλθει και αν ακόμη ο δράστης είχε τηρήσει τους κανόνες επιμέλειας, όμως η κρατούσα άποψη δέχεται και εδώ άρση της ποινικής ευθύνης του δράστη 60. Αντίθετα, μία ευρύτατα υποστηριζόμενη στην αλλοδαπή ποινική 57 Βλ. σχετικά Roxin, Ο καταλογισμός στην αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος, επιμ. Α. Χαραλαμπάκη, 1995, σελ. 70 επ. 58 Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2010, σελ. 292 επ. 59 Βλ. Ανδρουλάκη, ό.π., 2006, σελ. 297 και Γ. Μπέκα, ό.π., 2004, σελ Schluchter, JUS 1977, σελ Σελίδα 31

33 επιστήμη άποψη 61 αρνείται αυτήν την άρση της ευθύνης του δράστη, με την αιτιολογία ότι αυτός ξεπέρασε με την πράξη του τα ανεκτά όρια διακινδύνευσης που θέτει ο νόμος και έτσι αύξησε παράνομα τον καταρχήν ανεκτό κίνδυνο. Η ελληνική νομολογία τηρεί μία αμφίρροπη στάση έναντι του ανωτέρω θέματος, η οποία υπαγορεύεται από την ηθικοκοινωνική αξιολόγηση της κάθε συγκεκριμένης κρινόμενης περίπτωσης 62. Ορθότερη 63 πάντως φαίνεται η κατάφαση της ευθύνης του δράστη, καθώς αυτός όντως συμπεριφέρθηκε παράνομα και η παράνομη ταύτη συμπεριφορά οδήγησε στο εγκληματικό αποτέλεσμα κατά κάποιον τρόπο. VIII) Ο όρος της εξωτερικής αμέλειας στην ελληνική νομολογία. Η ελληνική νομολογία αντελήφθη από νωρίς και σε πολλές περιπτώσεις την παρουσία και τη λειτουργία της εξωτερικής αμέλειας, εξαρτώντας την κατάφαση του εξ αμελείας εγκλήματος από την ύπαρξη αιτιώδης συνδέσμου μεταξύ του σφάλματος της υπό κρίση συμπεριφοράς και του αποτελέσματος 64 ή μεταξύ της παραβιάσεως ενός καθήκοντος επιμέλειας και του αποτελέσματος Βλ. Roxin, ZStW 74 (1962), σελ. 411 και Α. Χαραλαμπάκη, Η νομολογία στα σύγχρονα ζητήματα του ποινικού δικαίου, 2014, σελ Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2014, σελ. 79, όπου αναφέρονται τρία νομολογιακά παραδείγματα (ΑΠ 733/1989, ΠοινΧρ Μ, σελ. 143, ΑΠ 1588/1995, ΠοινΧρ ΜΣΤ, σελ. 1017, ΑΠ 434/2011, ΠοινΔικ 2011, σελ. 1260), στα οποία το ακυρωτικό δικαστήρια έκρινε ορθή και αιτιολογημένη την καταδίκη των δραστών, χωρίς να άρει την ποινική ευθύνη αυτών. 63 Βλ. Α. Χαραλαμπάκη, ό.π., 2014, σελ ΑΠ 441/1969 ΠοινΧρ Κ, σελ. 17, 464/1969 ΠοινΧρ. Κ σελ. 28 και 513/1969 ΠοινΧρ Κ σελ. 116, οι οποίες στάθηκαν αφορμή για να Σελίδα 32

34 Ρητή δε αναγνώριση της εξωτερικά αμελούς συμπεριφοράς ως στοιχείου της αντικειμενικής υπόστασης των εγκλημάτων αμέλειας από τον Άρειο Πάγο υπήρξε στην με αριθμό 1416/ απόφαση αυτού. Από την έρευνα της νομολογίας του Ακυρωτικού Δικαστηρίου προκύπτει ότι αυτό δεν υπεισέρχεται σε ζητήματα δογματικού προσδιορισμού της εξωτερικής αμέλειας, παρά το ότι περιλαμβάνει στις αποφάσεις του αναφορές στην έννοια αυτής. Από την έρευνα όμως των Δικαστηρίων ουσίας και των Συμβουλίων προκύπτει ότι η εξωτερική αμέλεια περιγράφεται ως «πρόσθετο στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης, το οποίο συνίσταται στην αντικειμενική παραβίαση ενός καθήκοντος επιμέλειας, που ανάγεται στους κοινώς αναγνωρισμένους κανόνες της επιστήμης ή στις αντικειμενικές αξιώσεις επιμέλειας» 67. Παρακάτω θα παρατεθούν πρόσφατες αποφάσεις της ελληνικής νομολογίας που αναφέρονται στην έννοια της εξωτερικής αμέλειας, σχετιζόμενες όμως με το θέμα της παρούσας εργασίας, εκ προχωρήσει ο Ανδρουλάκης στην συγγραφή της μελέτης του περί της εξωτερικής αμέλειας, με την οποία εισήγαγε την έννοια στην ελληνική ποινική δογματική. 65 ΑΠ 958/1981 ΠοινΧρ ΛΒ (1982) σελ. 239, ΑΠ 264/2006 ΠοινΛογ 2006 σελ. 189, ΑΠ 290/2004 ΠοινΛογ 2005 σελ. 331, ΑΠ 2432/2003 ΠοινΛογ 2003 σελ. 2582, ΑΠ 2432/2003 ΠοινΛογ 2003 σελ. 2582, ΑΠ 2451/2003 ΠοινΛογ 2003 σελ. 2608, ΑΠ 123/2003 ΠοινΛογ 2003 σελ. 166, ΑΠ 1526/2004 ΠοινΛογ 2004 σελ. 1881, ΑΠ 1999/2004 ΠοινΛογ 2004 σελ. 2392, και άλλα παραδείγματα της νομολογίας εκτίθενται στη μελέτη του Μυλωνόπουλου, Η Ποινική ευθύνη του επιβλέποντος μηχανικού γι ανθρωποκτονία και σωματική βλάβη εξ αμελείας κατά την ελληνική νομοθεσία, 66 ΑΠ 1416/1997 Υπερ 1998, 1049, με παρατηρήσεις της Μ. Καϊάφα Γκμάντι. 67 ΣυμβΠλημΘεσ 546/2005, ΠοινΔικ, Σελίδα 33