Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΗΤΡΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ» Development of an Environmental Impact Matrix for an Olive Press ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΝΤΟΥΣΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Α.Ε.Μ 4392 Α.Ε.Μ Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Κόγια Γρ. Φωτεινή Καβάλα, Φεβρουάριος 2013

2

3 Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΗΤΡΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ» Development of an Environmental Impact Matrix for an Olive Press ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΝΤΟΥΣΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Α.Ε.Μ 4392 Α.Ε.Μ Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Κόγια Γρ. Φωτεινή Καβάλα, Φεβρουάριος 2013

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή αποτελεί την Πτυχιακή μας Εργασία στα πλαίσια των σπουδών στο Τμήμα Ηλεκτρολογίας, της Σχολής Τεχνολογικών Εφαρμογών, του Τ.Ε.Ι. Καβάλας. Η εκπόνηση της ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 2012, υπό την επίβλεψη της Καθηγήτριας κας Κόγια Γρ. Φωτεινής, Καθηγήτριας Εφαρμογών του Τομέα Φυσικής, του Γενικού Τμήματος Θετικών Επιστημών, της Σχολής Τεχνολογικών Εφαρμογών, του Τ.Ε.Ι. Καβάλας. Η παρούσα εργασία, είχε ως σκοπό την Ανάπτυξη Μήτρας Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων για την Λειτουργία ενός Ελαιοτριβείου. Ο στόχος αυτής της εργασίας ήταν η μελέτη, η κατανόηση και η ανάλυση προτεινόμενων λύσεων, για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων που υπάρχουν στο περιβάλλον, από την λειτουργία ενός ελαιοτριβείου και κυρίως από την παραγωγή των αποβλήτων του. Πιστεύουμε και νοιώθουμε ότι είναι υποχρέωση μας να ευχαριστήσουμε την Καθηγήτρια κα Κόγια Φωτεινή, αρχικά για την ανάθεση του θέματος, και στη συνέχεια για την σαφέστατη καθοδήγησή της στην ανάπτυξη της εργασίας, την αμέριστη συμπαράστασή της, τις εύστοχες υποδείξεις και το αμείωτο ενδιαφέρον που έδειξε όλο αυτό το χρονικό διάστημα που αναπτύξαμε την εργασία. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στις οικογένειές μας για την εμπιστοσύνη και την αλληλεγγύη που μας δείξανε. Κλείνοντας θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον Κύριο Γιαννουχίδη για την καθοριστική συνεργασία που μας παρείχε καθώς και όλους τους συμφοιτητές μας και καθηγητές οι οποίοι μας βοήθησαν με τις γνώσεις και την εμπειρία τους. Ευχαριστούμε επίσης όσους ανήκουν στο φιλικό μας περιβάλλον που μας στήριξαν αυτό το χρονικό διάστημα. ii

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ... i ΠΡΟΛΟΓΟΣ... ii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... iii ΠΕΡΙΛΗΨΗ....vii ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΛΙΑ 2.1. Γενικά Το Λάδι Ιστορική Αναδρομή Τρόποι Συλλογής της Ελιάς Συλλογή με τα χέρια Συλλογή με ράβδισμα Μάζεμα από το έδαφος Συλλογή με δόνηση Παραλαβή Καρπού...9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ 3.1. Περιγραφή Ελαιοτριβείου Διαδικασία Παραλαβή Πλύσιμο Σπαστήρας Μαλακτήρας Φυγοκέντρηση (Decader) iii

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Διαχωριστήρες (Delavar) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ 4.1. Εισαγωγή Διαχείριση Αποβλήτων Χαρακτηριστικά και Σύνθεση Αποβλήτων Ελαιοτριβείων..26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ 5.1. Λύσεις για την καλύτερη διαχείριση των αποβλήτων ελαιοτριβείου Ιδιαιτερότητες του Προβλήματος της Διαχείρισης των Υγρών Αποβλήτων των Ελαιοτριβείων στην Ελλάδα Προτεινόμενες λύσεις Εξατμισοδεξαμενές Αποθήκευση και άρδευση καλλιεργειών το καλοκαίρι Επιφανειακή διάθεση σε ελαιώνες και φυσική αποκατάσταση Υπεδάφια διάθεση και φυτοεξυγίανση (χωρίς προστασία υδροφορέα) Υπεράφια διάθεση και φυτοεξυγίανση με προστασία του υδροφορέα Προτεινόμενες κεντρικές μονάδες επεξεργασίας Κεντρική Μονάδα #1 Φυτοεξυγίανσης Κεντρική Μονάδα #2 Εξατμισοδεξαμενή με απόσμηση Κεντρική Μονάδα #3 Φίλτρανση με πριονίδια και ρητίνες Κεντρική Μονάδα #4 Αναερόβια Χώνευση Απόσμηση με Ηλεκτρολυτική Επεξεργασία Καινοτομίες Διαχείριση Υγρών Αποβλήτων Ελαιουργείων με Ανακύκλωση και Εκμετάλλευση Eco Olive Cleaner - Σύστημα Διαχείρισης Αποβλήτων Ελαιοτριβείων..47 iv

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΜΗΤΡΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ 7.1. Εισαγωγή Ορισμός Διαχρονική εξέλιξη της μήτρας περιβαλλοντικών επιπτώσεων Μεθοδολογία WRAM Μεθοδολογία Crawford Μεθοδολογία PADC Μεθοδολογία Fisher and Davis Μεθοδολογία Loran Μεθοδολογία Leopold Δομή Οι έννοιες «μέγεθος» και «σημασία» των επιπτώσεων Περιγραφή μήτρας Πλεονεκτήματα / Μειονεκτήματα της μήτρας Ανάπτυξη μήτρας περιβαλλοντικών επιπτώσεων Εφαρμογή Μήτρας Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Συνοπτική περιγραφή του έργου Περιβαλλοντικοί παράγοντες (Σειρές μήτρας) Βαθμολόγηση Επιπτώσεων Μήτρα Σχολιασμός της Μήτρας...71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΜΗΤΡΑΣ...73 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..74 ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...74 ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ...75 v

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ..76 vi

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η πτυχιακή αυτή εργασία έχει ως αντικείμενο την ανάπτυξη μήτρας περιβαλλοντικών επιπτώσεων για τη λειτουργία και την παραγωγή των αποβλήτων ενός ελαιοτριβείου. Παρουσιάζεται μια πλήρης περιγραφή της παραγωγής του ελαιόλαδου παγκοσμίως αλλά και συγκεκριμένα για το ελαιοτριβείο το οποίο θα εξετάσουμε. Θα ακολουθήσει μια ανάλυση της παραγωγής και της διαχείρισης των αποβλήτων ενός ελαιοτριβείου, που είναι και η σημαντικότερη επίπτωση στο περιβάλλον που προκαλείται από τη λειτουργία του. Επίσης θα προταθούνε εναλλακτικές και αποτελεσματικότερες λύσεις οι οποίες θα μπορούν να εφαρμοστούν. Τέλος θα αναπτυχθεί πλήρως η ειδική μήτρα περιβαλλοντικών επιπτώσεων η οποία θα βοηθήσει σημαντικά στην καλύτερη κατανόηση και διαχείρηση του όλου ζητήματος. vii

10 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT The aim of this graduate thesis is the development of an environmental Impact matrix about the operation and the waste s production of an olive press. It is featured a complete description of the olive oil s production in the world and about the current olive press which we will look in. Then it will follow an analysis of the production and the management of an olive press waste, which is the most important impact for the environment and it is caused from its operation. They will also be proposed alternative and effective solutions which they could be able to apply. Finally it will be developed the unique matrix of environmental impact Which will help importantly in the better understanding and management of the whole issue. viii

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από τις αρχές του 20 ου αιώνα η ανθρωπότητα γνώρισε μία τεράστια βιομηχανική ανάπτυξη. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την αλματώδη αύξηση των ρυπογόνων ουσιών έτσι ώστε το παγκόσμιο περιβάλλον να πληγεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Έτσι στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα και κυρίως στα τέλη του άρχισε να αναπτύσσεται μια περιβαλλοντική-οικολογική συνείδηση παγκοσμίως, ή οποία σύντομα υιοθετήθηκε και από τους επίσημους φορείς (κυβερνήσεις, οργανισμούς κ.τ.λ.). Όταν τα ανεπτυγμένα κράτη συνειδητοποίησαν ότι σχεδόν κάθε έργο επιδρά στο περιβάλλον και τελικά στους ίδιους τους ανθρώπους, αποφάσισαν πριν την κατασκευή των έργων να ελέγχουν τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον και να τις περιορίζουν επιβάλλοντας μέτρα πρόληψης και προστασίας. Στην Ελλάδα, η περιβαλλοντική συμβατότητα ενός έργου εξασφαλίζεται με την υποβολή μιας Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και την έκδοση των αντίστοιχων Περιβαλλοντικών Όρων. Οι περιβαλλοντικοί όροι εγκρίνονται από την αρμόδια Αρχή (Νομ. Αυτοδιοίκηση, Περιφέρεια, ΥΠΕΧΩΔΕ) και περιλαμβάνουν έναν κατάλογο με μέτρα για τη φιλοπεριβαλλοντική διαχείριση του έργου. Οι Μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων περιλαμβάνουν: 1) Περιγραφή του κύριου έργου, των συνοδών αυτού έργων και ιδιαίτερα της οδοποιίας και της ηλεκτρικής διασύνδεσης με το Σύστημα ή το Δίκτυο. 2) Περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης του περιβάλλοντος με τα απαραίτητα στοιχεία και τις τεκμηριώσεις για την αξιολόγηση και την εκτίμηση των κυριότερων περιβαλλοντικών επιπτώσεων του έργου στον άνθρωπο, την πανίδα, τη χλωρίδα, το έδαφος, τα νερά, τον αέρα, το κλίμα, το τοπίο, τα υλικά αγαθά, την πολιτιστική κληρονομιά, καθώς και την αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγόντων που αναφέρονται στις προηγούμενες περιπτώσεις. 3) Εκτίμηση και αξιολόγηση άμεσων και έμμεσων, σωρευτικών και συνεργιστικών επιπτώσεων στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. 1

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4) Συνοπτική περιγραφή των κύριων εναλλακτικών λύσεων, συμπεριλαμβανομένης και της μηδενικής, που μελετά ο κύριος του έργου και υπόδειξη των κύριων λόγων της επιλογής τους, λαμβανομένων υπόψη των επιπτώσεών τους στο περιβάλλον. 5) Απλή (μη τεχνική) περίληψη των πληροφοριών που αναφέρονται στις προηγούμενες περιπτώσεις. Η συγκεκριμένη μελέτη που ακολουθεί θα εφαρμοστεί στην κατασκευή και τη λειτουργία ενός ελαιοτριβείου, καθώς τα ελαιοτριβεία, κυρίως με τα απόβλητα που παράγονται κατά τη λειτουργία τους, προκαλούν επιπτώσεις στον περιβάλλοντα χώρο και έτσι κρίνεται αναγκαία ή εκπόνηση μιας μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. 2

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΛΙΑ ΕΛΙΑ 2.1. Γενικά Παγκοσμίως καλλιεργούνται περισσότερα από 750 εκατομμύρια ελαιόδεντρα, το 95% αυτών στις Μεσογειακές χώρες. Η μεγαλύτερη παραγωγή ελαιολάδου προέρχεται από τη Νότια Ευρώπη, τη Βόρειο Αφρική και την Εγγύς Ανατολή. Από την Ευρωπαϊκή παραγωγή, το 93% προέρχεται από την Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα. Η Ισπανική επαρχία Jaén είναι παγκοσμίως γνωστή ως η επαρχία με τους περισσότερους και μεγαλύτερους ελαιώνες. Η Ισπανία κατέχει την πρώτη θέση στην παραγωγή και την εξαγωγή ελιών και ελαιολάδου ενώ στο έδαφός της καλλιεργούνται περισσότερα από 300 εκατομμύρια ελαιόδεντρα. Από τα 2,1 εκατομμύρια εκτάρια (5,19 εκατομμύρια στρέμματα) ελαιώνων το 92% προορίζεται για παραγωγή ελαιολάδου. Η μέση ετήσια παραγωγή ποικίλλει λόγω του κυκλικού χαρακτήρα της συγκομιδής, αλλά γενικά κυμαίνεται μεταξύ και μετρικών τόνων, εκ των οποίων μόνο το 20% εξάγεται. Περίπου 80% της Ισπανικής παραγωγής συγκεντρώνεται στην Ανδαλουσία, (επαρχία Jaén). Στην Ανδαλουσία, την πιο σημαντική ελαιοπαραγωγική περιοχή της επαρχίας Jaén, επικρατεί η ποικιλία Picual, όπως επίσης οι Verdala,Real,και Μanzanilla de Jaén,ενώ στην επαρχία Cσrdoba, οι ποικιλίες Picula, Picual, Lechín, Chorrío, Pajarero, και Hojiblanco. Το ελαιόλαδο κατηγορίας τα Α της Ανδαλουσίας έχει μέγιστη οξύτητα 0,4%, ενώ ελαιόλαδα κατηγορίας Β έχουν οξύτητα μέχρι 1%. Η Καταλονία είναι επίσης ελαιοπαραγωγική περιοχή με το ελαιόλαδό της να είναι γενικά ελαφρύτερο. Οι περισσότεροι ελαιώνες βρίσκονται στην περιοχή Les Garrigues, στην επαρχία Lleida, και στην περιοχή Siurana, πολύ κοντά στην επαρχία Τarragona, όπου η κύρια ποικιλία είναι η Arbequina καθώς και οι Real (Royal), Verdiel και Morrut. Η Ιταλία είναι η δεύτερη ελαιοπαραγωγική χώρα της Ευρώπης, με τα 2/3 της παραγωγής της να ανήκει στην κατηγορία «εξαιρετικά παρθένο», με 37 είδη με Προστατευμένη Ονομασία Προέλευσης τα οποία παράγονται σε όλη την έκτασή της. Στην Ιταλία υπάρχουν περίπου 6180 ελαιοτριβεία, με 3

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΛΙΑ μέση ποσότητα κατεργασμένου ελαιόκαρπου για το 2006/2007 τους τόνους και παραγωγή περίπου τόνους ελαιολάδου. Το 90% της του Ιταλικού ελαιολάδου παράγεται στις νότιες περιοχές, Σικελία, Καλαβρία και Πούλια. Η λειτουργία όλο και περισσότερων σύγχρονων ελαιοτριβείων έχει αυξήσει την παραγωγή και έχει μειώσει την ανάγκη για εργατικό δυναμικό, ενώ έχει κάνει ιδιαίτερα έντονο το πρόβλημα της διάθεσης των αποβλήτων της ελαιοπαραγωγικής διαδικασίας. Στην Ιταλία παράγονται ετησίως περισσότεροι από 2000 τόνοι αποβλήτων με σχεδόν τη μισή ποσότητα να προέρχεται από την περιοχή της Πούλιας. Στην Ιταλία καλλιεργούνται πολλές ποικιλίες ελιάς, με σπουδαιότερες τις Frantoio, Leccino Pendolino, και Moraiolo. Στην Ελλάδα σχεδόν το 60% του καλλιεργούμενου εδάφους της είναι ελαιώνες ενώ είναι η χώρα με τις περισσότερες ποικιλίες ελιάς. Παγκοσμίως η Ελλάδα είναι πρώτη στην παραγωγή μαύρων ελιών και τρίτη στην παραγωγή ελαιολάδου. Στο έδαφός της καλλιεργούνται περισσότερα από 132 εκατομμύρια ελαιόδεντρα, από τα οποία παράγονται περίπου τόνοι ελαιολάδου ετησίως, εκ των οποίων το 82% ανήκει στην κατηγορία εξαιρετικά παρθένο. Περίπου η μισή από την ετήσια ελληνική παραγωγή ελαιολάδου εξάγεται προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κυρίως στην Ιταλία, η οποία απορροφά περίπου τα ¾ του συνόλου της ελληνικής εξαγωγής. Οι πιο σημαντικές ελαιοπαραγωγικές περιοχές στην Ελλάδα είναι η Πελοπόννησος, η οποία παράγει το 65% της συνολικής παραγωγής, καθώς επίσης και η Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου. Η περισσότερο βραβευμένη ελληνική ποικιλία ελιάς είναι η Κορωνέικη, προερχόμενη από την Κορώνη της Μεσσηνίας. Η Κορωνέικη ευδοκιμεί στις πλαγιές των βουνών, παράγει πολύ μικρούς καρπούς, η μεγάλη αναλογία φλοιού προς σάρκα των οποίων, χαρίζει στο ελαιόλαδο το ιδιαίτερο άρωμά του. Η ποικιλία αυτή είναι επίσης κατάλληλη για παραγωγή αγουρέλαιου Ελαιώνες υπάρχουν και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Οι περισσότερο καλλιεργούμενες ποικιλίες στη Γαλλία είναι η Picholine, στην Καλιφόρνια η Mission, στην Πορτογαλία η Galega, στην Κροατία η Oblica και η Leccino. 4

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΛΙΑ Εκτός Ευρώπης, εξαιρετικής ποιότητας ελαιόλαδο παράγει η Αυστραλία, κυρίως λόγω στις πολύ καλές συνθήκες ανάπτυξης και καλλιέργειας που επικρατούν και έχουν υιοθετηθεί, το γόνιμο έδαφος και της σημαντικά ελαττωμένης παρουσίας παρασίτων και ασθενειών. Το αυστραλιανό ελαιόλαδο εξάγεται στην Ασία και στην Ευρώπη και εκτιμάται ιδιαιτέρως η πολύ καλή και σταθερή ποιότητά του. Στη Βόρεια Αμερική, τα Ιταλικά και Ισπανικά ελαιόλαδα είναι αυτά που καταναλώνονται σε μεγαλύτερες ποσότητες, ενώ εξαιρετικά-παρθένα ελαιόλαδα από την Ιταλία, την Ισπανία, την Κροατία και την Ελλάδα πωλούνται σε υψηλές τιμές. Ένα μεγάλο μέρος των εισαγωγών της Αμερικής προέρχεται από την Ιταλία, την Ισπανία, και την Τουρκία. Η Βόρειος Αφρική παράγει επίσης εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο με αυξανόμενους ρυθμούς παραγωγής και συνεχή βελτίωση των χαρακτηριστικών του Το λάδι Το λάδι είναι μια λιπαρή ρευστή ουσία η οποία παράγεται από την έκθλιψη του καρπού της ελιάς. Ονομάζεται συνήθως ελαιόλαδο. Το ελαιόλαδο μαζί με το φοινικέλαιο είναι τα μόνα φυτικά λάδια που παράγονται από το καρπικό σάρκωμα και όχι από το κουκούτσι του καρπού, όπως άλλα λάδια όπως το σησαμέλαιο, βαμβακέλαιο, αραχιδέλαιο, λινέλαιο κλπ. Η παραγωγή του ελαιολάδου που θα ασχοληθούμε εδώ, αφορά την περιγραφή της εξαγωγής αυτού προϊόντος, που βρίσκεται ήδη στον καρπό, με καθαρά μηχανικά μέσα Ιστορική αναδρομή Το ελαιόλαδο είναι ένα προϊόν που είναι γνωστό στον άνθρωπο από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους. Η ανεύρεση στο οροπέδιο των Μεθάνων του αρχαιότερου ελαιοτριβείου στον Ελληνικό χώρο (που χρονολογείται κατά το 4000 π.χ.) μαρτυρεί ότι η χρήση του ελαιόλαδου ήταν από την εποχή εκείνη ήδη γνωστή. Οι ανασκαφές στην Κνωσό, έφεραν στο φως πήλινα λυχνάρια που έκαιγαν λάδι, της πρωτομινωικής εποχής (πριν το 3000 π.χ.). 5

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΛΙΑ Από εκείνη την εποχή λοιπόν η ευρεία χρήση του ελαιόλαδου είναι αποδεδειγμένη με βασικότερη απόδειξη φυσικά, πλήθος αναπαραστάσεων και ερειπίων αρχέγονων ελαιοτριβείων διεσπαρμένων σε όλο τον ελληνικό χώρο. Το λάδι χρησιμοποιήθηκε για φαγητό και φωτισμό, για θρησκευτικούς λόγους στις διάφορες ιεροτελεστίες, για λόγους υγιεινής τόσο σαν καλλυντικά όσο και σε θεραπευτικούς σκοπούς και τέλος στη βιομηχανία. Κατά τους ομηρικούς χρόνους το λάδι χρησιμοποιούνταν για την επάλειψη του σώματος και όχι για τροφή ή φωτισμό. Αργότερα έγινε είδος πρώτης ανάγκης για τους Έλληνες και άρχισε να χρησιμοποιείται για τροφή και φωτισμό όπως αναφέρουν πολλοί συγγραφείς, ανάμεσά τους ο Αριστοφάνης στις «Θεσμοφοριάζουσες» και τον «Πλούτο». Οι Ρωμαίοι επίσης χρησιμοποιούσαν ευρέως το λάδι για την παρασκευή διαφόρων εδεσμάτων και πολλά είναι τα δοχεία λαδιού που βρέθηκαν στις ανασκαφές της Πομπηίας μέσα στα σπίτια και τα ελαιοκαπηλεία, όπως ονομάζονταν εκείνη την εποχή τα καταστήματα που πουλούσαν το λάδι. Μεγάλη χρήση του λαδιού γινόταν από τους Ιουδαίους για θρησκευτικούς σκοπούς. Συνήθως πρόσφεραν λάδι προς το Θεό ως ένδειξη ευγνωμοσύνης. Η σημερινή χρήση του ελαιόλαδου σύμφωνα με τους κανόνες του Χριστιανισμού αποτελεί κληρονομιά ανάλογων κανόνων άλλων θρησκειών και ιδιαίτερα φυσικά της ιουδαϊκής θρησκείας. Το λάδι χρησιμοποιήθηκε και για λόγους υγιεινής από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους. Αλλά και οι Ιουδαίοι και οι Άραβες άλειφαν το σώμα τους με λάδι, κυρίως δε τα πόδια τους για να διατηρείται το δέρμα ελαστικό και να αποφεύγονται οι πληγές στις μεγάλες πορείες, αλλά και να επιτυγχάνεται η ταχύτερη επούλωση αυτών που τυχόν υπήρχαν. Επίσης η επάλειψη του σώματος με λάδι το προστάτευε από τις ατμοσφαιρικές μεταβολές και τα τσιμπήματα των εντόμων. Με λάδι επίσης αλείβονταν οι αθλητές πριν και μετά την είσοδό τους στην παλαίστρα για να είναι το δέρμα τους ελαστικό και να έχει μεγαλύτερη αντοχή στις ταλαιπωρίες του αγωνίσματος της πάλης. Απαραίτητη επίσης θεωρούνταν η επάλειψη του σώματος με λάδι μετά το λουτρό για να γίνεται η επιδερμίδα απαλή. Εκτός βέβαια από το κοινό ελαιόλαδο το οποίο δεν μυρίζει και πολύ ωραία, τόσο οι Ιουδαίοι όσο και οι 6

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΛΙΑ αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι γνώριζαν την τεχνική παρασκευής αρωματικών λαδιών. Στην αρχαιότητα βιομηχανική χρήση του λαδιού γινόταν κατά την κατεργασία του λίνου, ώστε τα κατασκευαζόμενα υφάσματα να είναι μαλακότερα και να αντέχουν περισσότερο Τρόποι συλλογής ελιάς Στην Ελλάδα, όπως και στις άλλες χώρες χρησιμοποιούνται οι ίδιες μεθοδολογίες συγκομιδής και είναι οι ακόλουθες: Συλλογή με τα χέρια Το μάζεμα των ελιών με τα χέρια είναι το καλύτερο. Οι ειδικοί την συμβουλεύουν για την παραγωγή ανώτερου ποιοτικά λαδιού. Κι είναι φυσικό γιατί οι ελιές δεν τραυματίζονται. Όταν τα δέντρα είναι χαμηλά η συλλογή γίνεται απ το έδαφος αλλιώς χρησιμοποιούνται σκάλες για να φτάσουν τα κλαδιά του δέντρου. Επιτραπέζιες ελιές μαζεύονται όλες με τα χέρια Συλλογή με ράβδισμα Είναι ο παραδοσιακός τρόπος συλλογής που χρησιμοποιείται στην περισσότερη Ελλάδα και η αρχή του χάνεται στους αιώνες. Οι αρχαίοι Έλληνες καθώς και οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν την ίδια μέθοδο. Κάτω από τα λιόδεντρα στρώνονται λωρίδες πανιών (τα ραβδιστόπανα ή λαδόπανα) και με ευλύγιστα ραβδιά, σε διάφορα μήκη, χτυπούν τους κλάδους του δέντρου μέχρι που να πέσει ο καρπός. Τεχνική πιο οικονομική από την προηγούμενη με βασικότερο μειονέκτημα τον τραυματισμό ενός ποσοστού ελαιοκάρπου και των φυτών. Οι κακώσεις του καρπού αυξάνουν τις δυνατότητες μόλυνσης (βακτηριδίων, μυκήτων, κ.ά.) η οποία μπορούν να προκαλέσει αύξηση της οξύτητας και πτώση της ποιότητας του λαδιού. Γι αυτό οι ειδικοί συμβουλεύουν οι ελιές που μαζεύονται με αυτή την μέθοδο να αλέθονται όσο το δυνατό νωρίτερα: ώρες από την συλλογή. 7

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΛΙΑ Ο τραυματισμός που προκαλεί βλάβες στους οφθαλμούς του φυτού είναι μία από τις αιτίες της πτώσης της παραγωγής την επόμενη χρονιά. Η σύγχρονη τεχνολογία τείνει να αντικαταστήσει τα ραβδιά με ηλεκτρομηχανές κρούσεως( λειτουργούν με μπαταρίες) με ελαστικά ελάσματα άνθρακα που περιορίζουν τους τραυματισμούς του δέντρου και των καρπών. Ελάσματα που είναι εφαρμοσμένα στην άκρη περισκοπικών ράβδων μήκους μέχρι και τριών μέτρων. Απαιτούν σχετικά χαμηλά δέντρα και σχετικά ομαλά εδάφη. Η παραγωγικότητα τους είναι σχεδόν ίδια με κείνη του κλασικού ραβδίσματος και σε συνδυασμό με το κλάδεμα μπορεί να γίνει ακόμη πιο καλύτερη Μάζεμα από το έδαφος Είναι κι αυτός ένας από τους πιο διαδεδομένους τρόπους συλλογής των ελιών. Συλλέγονται οι καρποί που πέφτουν στο έδαφος από υπερωρίμανση ή από προσβολή ασθενειών. Η πτώση των καρπών στο έδαφος βασισμένη στην υπερωρίμανση, ακόμη κι επάνω σε δίχτυα, προκαλεί την μόλυνσή τους και την αλλοίωσή τους παίρνοντας και τη μυρωδιά του εδάφους. Δυο λόγοι κάνουν αυτή τη μέθοδο πιο οικονομική όπου αυτή προσφέρεται, όπως τα πεδινά εδάφη: το χαμηλό κόστος συλλογής και η πλούσια καρποφορία των δέντρων την επόμενη χρονιά επειδή τα δέντρα δεν υποφέρουν. Το ελαιόλαδο που παράγεται μ αυτή την μεθοδολογία συλλογής είναι κακής ποιότητας. Αποτελούν επίσης σημαντικά μειονεκτήματα: -η μεγάλη διάρκεια της συγκομιδής, -οι φθορές των καρπών έντομα, ζώα και μύκητες, -η αλλοίωση των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών του λαδιού Συλλογή με δόνηση Η μέθοδος αυτή βασίζεται στη χρήση μιας μηχανής δόνησης του κορμού ή χοντρών κλάδων η οποία μεταδίδεται μέχρι τον πιο μικρό κλώνο. Οι καρποί συλλέγονται σ ένα δίχτυ απλωμένο στο έδαφος ή στερεωμένο σαν χωνί πιο ψηλά στον κορμό του δέντρου. 8

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΛΙΑ Ο δονητής χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με το ψέκασμα του δέντρου με ουσίες (γλυκερίνη, τριαιθολαμίνη, ασκορβικό οξύ κ.λπ.) που διευκολύνουν την πτώση του καρπού. Βασικό πλεονέκτημα αυτής της τεχνικής είναι παραγωγή λαδιού εκλεκτής ποιότητας. Ενώ αποτελεί σημαντικό μειονέκτημά της η απαίτηση ομαλών εδαφών και η δύσκολη μετακίνησή της Παραλαβή καρπού Μετά τη συγκομιδή οι ελιές παραδίδονται στις μεταποιητικές μονάδες για επεξεργασία το ταχύτερο δυνατόν. Η μεταφορά τους γίνεται σε πλαστικά τελάρα (κλούβες) με οπές αερισμού ή πλαστικούς σάκους. Σε περίπτωση που χρειάζεται να αποθηκευτεί ο καρπός θα πρέπει να είναι για μικρό χρονικό διάστημα σε χώρο με καλό αερισμό. Εικόνα 2.1 Μεταφορά του καρπού με τελάρα, παράδοση καρπού στο ελαιοτριβείο και ζύγισμα 9

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ 3.1. Περιγραφή Ελαιοτριβείου Η παρούσα μελέτη αφορά ελαιοτριβείο 200 m 2 ιδιοκτησίας του Π. Γιαννουχίδης και Υιός στην περιοχή του Δήμου Αχινού και του Δημοτικού Διαμερίσματος Λευκότοπου. Ο μηχανολογικός εξοπλισμός είναι της εταιρίας PIERALISI και το κόστος των μηχανημάτων ανέρχεται στο ποσό των ,05. Σύμφωνα με την εικόνα (3.1) βλέπουμε τον πινάκα-εγκέφαλο που δίνει όλες τις εντολές για τη διαδικασία παραγωγής ελαιόλαδου,συνοπτικά τα μηχανήματα που ελέγχει είναι τα εξής: Εικόνα 3.1 Πίνακας ελέγχου μηχανημάτων PIERALISI 10

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ 1) Μεταφορική ταινία ελαιόκαρπου 2) Αποφυλλωτηριο ελαιόκαρπου 3) Πλυντήριο ελαιόκαρποι 4) Αναβατόριο σπαστήρα 5) Σπαστήρας 6) Προμαλακτήρας 7) Μαλακτήρας 8) Αντλία ελαιόπαστας 9) DECADER 10) Κοχλίας πυρήνα 11) DELAVAR 3.2. Διαδικασία Παραλαβή Μετά την παραλαβή του καρπού οι ελιές αφού ζυγιστούν ξεφορτώνονται και τοποθετούνται μέσα σε μια χοανοειδή υποδοχή από όπου με μια ταινία μεταφοράς μεταφέρονται στον αποφυλλωτήρα όπου με την διοχέτευση αέρα ξεχωρίζουν τα φύλλα και τα κλαδάκια από τον καρπό. Τα φύλλα που με έναν σωλήνα απομακρύνονται και συγκεντρώνονται εκτός του ελαιοτριβείου είναι πολύ θρεπτικά και τα χρησιμοποιούν οι κτηνοτρόφοι για να ταΐζουν τα ζώα τους, κυρίως τα κατσίκια. 11

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Εικόνα 3.2 Τροφοδοσία και μεταφορά με ταινία στο μηχάνημα αποφύλλωσης Εικόνα 3.3 Ταινία μεταφοράς 12

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Εικόνα 3.4 Μέσω της τουρμπίνας τα φύλλα μεταφέρονται έξω Πλύσιμο Στη συνέχεια οι ελιές πλένονται με νερό για να καθαριστούν από υπολείμματα σκόνης και χώματος. Η χρήση μεγάλης ποσότητας τρεχούμενου νερού ήταν ο βασικός λόγος που πολλά ελαιοτριβεία βρίσκονταν κατά το παρελθόν στις όχθες ρεμάτων που η αέναη ροή των υδάτων τους εξασφάλιζε και την εύκολη απορροή των λυμάτων. Το νερό μόλις λερωθεί μέσω μιας σωλήνας μεταφέρεται έξω από το κτήριο και στη θέση του μπαίνει καθαρό νερό. 13

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Εικόνα 3.5 Πλύσιμο ελιάς Εικόνα 3.6 Πλύσιμο ελιάς Στη συνέχεια οι ελιές αφού πλυθούν ζυγίζονται και περνάνε στο ανεβατόρι όπου μεταφέρονται στο σπαστήρα. 14

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Σπαστήρας Στο σπαστήρα γίνεται το σπάσιμο του καρπού και η ανάμικτη πολτοποιημένη ύλη που προκύπτει, η ελαιοζύμη ή χαμούρι αποτελείται από τα υγρά και στερεά συστατικά της ελιάς όπου οδηγούνται όλα αυτά στον μαλακτήρα. Εικόνα 3.7 Ανεβατόρη & Σπαστήρας Μαλακτήρας Μετά τη σύνθλιψη του καρπού ακολουθεί η μάλαξη της ελαιοζύμης. Το στάδιο αυτό είναι σημαντικό διότι βοηθάει στη συσσωμάτωση μικρών σταγονιδίων λαδιού σε μεγαλύτερες. Η μάλαξη γίνεται στους θερμομαλακτήρες, έχουμε 3 μεγάλες δεξαμενές των 1300 kg στις οποίες ρυθμίζεται η θερμοκρασία τους κατάλληλα ώστε το μίγμα να απελευθερώσει τους «χυμούς» του, και να πάρει το άρωμά του μέσω της δράσης ενζύμων. Σε αυτή τη φάση έχει μεγάλη σημασία η τιμή της θερμοκρασίας του νερού περίπου 26 0 C στην οποία θα βρίσκεται το μίγμα ώστε να μην υπερθερμανθεί το λάδι και καταστραφούν τα πολύτιμα συστατικά του. Η μάλαξη πρέπει να διαρκεί τουλάχιστον 40 min. Το νερό θερμαίνεται και οδηγείται στο μαλακτήρα από τον καυστήρα μέσω αντλιών. 15

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Εικόνα 3.8 Μαλακτήρες Εικόνα 3.9 Μάλαξη στου θερμομαλακτήρες 16

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Φυγοκέντρηση (Decader) Ο πολτός της ελιάς οδηγείται στη συνέχεια στους «φυγοκεντρωτές». Ο φυγοκεντρωτής περιστρέφεται με ταχύτητα περιστροφής 3100 rpm. Η μεγάλη φυγόκεντρος δύναμη που αναπτύσσεται κατά την περιστροφή διαχωρίζει τις τρεις φάσεις της ελαιοζύμης ανάλογα με το ειδικό βάρος του καθενός συστατικού της. Τα στερεά απόβλητα αποτελούν το 48-50%, τα υγρά απόβλητα είναι περίπου 20% και το απεξέργαστο λάδι από 17-28%. Μέσα στο περιστρεφόμενο κωνικό τύμπανο του φυγοκεντρωτή υπάρχει κατάλληλος σπειροειδής μηχανισμός που σπρώχνει τα στερεά και τα υγρά απόβλητα έξω από το σύστημα, τα οποία αποθηκεύονται σε ειδικό χώρο εκτός του ελαιοτριβείου. Ο πυρήνας όπως ονομάζονται συνολικά τα στερεά απόβλητα της φυγοκέντρισης θα μεταφερθεί με φορτηγό στο πυρηνελαιουργείο όπου εκεί θα αρχίσει ένας άλλος κύκλος επεξεργασίας για να παραχθεί το πυρηνέλαιο και άλλα προϊόντα. Στο ελαιοτριβείο θα επιστρέψει ένα μέρος από αυτόν τον πυρήνα εντελώς στεγνό πια το πυρηνόξυλο όπως λέγεται. Το πυρηνόξυλο θα χρησιμοποιηθεί ως καύσιμο στους καυστήρες του ελαιουργείου για να ζεστάνει το νερό. Τα υγρά απόβλητα θα μεταφερθούν με βυτίο σε περιοχή με την ονομασία «Λατομείο» 17

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Εικόνα 3.10 Φυγοκέντρηση (delavar) Εικόνα 3.11 Διαχωρισμός υγρών και στερεών αποβλήτων 18

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Εικόνα 3.12 Τα στερεά απόβλητα που αποβάλλονται κατά τη διαδικασία της φυγοκέντρισης έξω από το ελαιοτριβείο Εικόνα 3.13 Πυρηνόξυλο Εικόνα 3.14 Καυστήρας 19

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Εικόνα 3.15 Τα υγρά απόβλητα που αποβάλλονται κατά τη διαδικασία της φυγοκέντρισης έξω από το ελαιοτριβείο Διαχωριστήρες (Delavar) Tο απεξέργαστο λάδι μαζί με τα φυτικά υγρά (νερό) θα οδηγηθούν στους διαχωριστήρες, θα διαχωρίσουν εντελώς λάδι και νερό. Το καθαρό λάδι θα τρέξει σε μια μικρή δεξαμενή μπροστά στους διαχωριστήρες και με αυτό θα γεμίσει το δοχείο. Για την καλύτερη ποιότητα του λαδιού το νέο λάδι θα ξαναπεράσει δεύτερη φορά από φιλτράρισμα για καλύτερη ποιότητα όπου τους διαχωριστήρες θα γεμίσει τα δοχεία των παραγωγών. 20

31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Εικόνα 3.16 Διαχωριστήρας (Delavar) Εικόνα 3.17 Δεύτερο φιλτράρισμα πριν το παραλάβει ο παραγωγός 21

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ 4.1 Εισαγωγή Τα απόβλητα ελαιοτριβείων και η διάθεση αυτών είναι ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα το οποίο επιφέρει περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις στις ελαιοπαραγωγικές περιοχές. Όσον αφορά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, αυτές καθορίζονται κυρίως από τον τρόπο διάθεσής τους στο περιβάλλον και τις επιπτώσεις που επιφέρει στους αποδέκτες και τις βιοκοινωνίες τους, αποδέκτες οι οποίοι συνήθως είναι το έδαφος και τα επιφανειακά υδατικά συστήματα. Οι κοινωνικές επιπτώσεις αφορούν κυρίως στις εντάσεις που δημιουργούνται μεταξύ των μελών των τοπικών κοινωνιών και αφορούν στον τρόπο διάθεσης των αποβλήτων και τους πιθανούς κινδύνους για την υγεία και το περιβάλλον, αλλά και εξαιτίας της γενικότερης υποβάθμισης των περιοχών όπου συμβαίνει ανεξέλεγκτη διάθεση (υποβάθμιση τοπίου, οσμές κ.λπ.). Οι οικονομικές επιπτώσεις αφορούν τις συνέπειες από τη γενικότερη υποβάθμιση του περιβάλλοντος και περιλαμβάνουν για παράδειγμα, παρεμπόδιση αξιοποίησης φυσικών πόρων, μείωση παραγωγικών και εμπορικών δραστηριοτήτων εξαρτώμενων από τους άμεσους και έμμεσους αποδέκτες των αποβλήτων, επιπτώσεις στην τουριστική δραστηριότητα, απαξίωση της γης κ.λπ. 22

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ 4.2. Διαχείριση Αποβλήτων Τα απόβλητα διακρίνονται γενικά σε στερεά, υγρά και αέρια. Στη σχετική νομοθεσία, η οποία αφορά την ίδρυση και λειτουργία βιομηχανικών εγκαταστάσεων, την περιβαλλοντική αδειοδότηση, την ατμοσφαιρική ρύπανση, τα υγρά απόβλητα, τα στερεά και επικίνδυνα απόβλητα, τα καύσιμα κ.λπ. δίνονται οι ορισμοί των αστικών λυμάτων, των βιομηχανικών αποβλήτων και οδηγίες για τις μεθόδους επεξεργασίας και διαχείρισής τους. Αστικά λύματα είναι τα υγρά απόβλητα που προέρχονται κυρίως από χώρους υγιεινής, κουζίνες, πλυντήρια και γενικά από διαδικασίες καθαριότητας κατοικιών, γραφείων, καταστημάτων κ.λ.π. Υγρά βιομηχανικά απόβλητα ονομάζονται τα απόβλητα που απορρίπτονται από κτίρια και χώρους που χρησιμοποιούνται για οποιαδήποτε εμπορική ή βιομηχανική δραστηριότητα και τα οποία δεν είναι οικιακά λύματα ή όμβρια ύδατα. Είναι δηλαδή τα υγρά απόβλητα των βιομηχανικών ή βιοτεχνικών εγκαταστάσεων, που δημιουργούνται κατά την παραγωγική διαδικασία και μπορεί να περιέχουν υπολείμματα των υλών που χρησιμοποιούνται. Τα βιομηχανικά απόβλητα προέρχονται από την παραγωγική διαδικασία (κατανάλωση νερού σε πολυάριθμες υγρές διεργασίες) όπως π.χ. από βιομηχανίες μετάλλου, χημικών προϊόντων, συνθετικών υλών, κονσερβοποιείων, βαφείων, γαλακτοβιομηχανιών κ.λπ. τα οποία περιέχουν υπολείμματα υλών οι οποίες χρησιμοποιούνται κατά την παραγωγική διαδικασία ή παράγονται από τη βιοτεχνία ή τη βιομηχανία. Η ποσότητα των βιομηχανικών αποβλήτων είναι διαφορετική για κάθε βιομηχανία, ακόμα και ανάμεσα σε ομοειδείς βιομηχανίες. Αυτό είναι συνάρτηση της δυναμικότητας του εργοστασίου και οφείλεται στον τρόπο παραγωγικής διαδικασίας, στην ποιότητα της πρώτης ύλης και στο είδος του τελικού προϊόντος. Η παραγωγή των αποβλήτων μπορεί να είναι συνεχής ή διακεκομμένη κατά το χρόνο λειτουργίας του εργοστασίου, επίσης μπορεί να περιορίζεται μόνο σε συγκεκριμένες εποχές του χρόνου (π.χ. κονσερβοποίηση φρούτων). Για τα βιομηχανικά απόβλητα δεν είναι δυνατόν να δοθούν συγκεκριμένες τιμές 23

34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ ποσότητας, σε αντίθεση με τα αστικά λύματα, όπου η διακύμανση είναι σχετικά μικρή. Στη βιβλιογραφία αναφέρονται ενδεικτικές τιμές με μεγάλες διακυμάνσεις. Σύσταση βιομηχανικών αποβλήτων. Οι ρυπαντικές ουσίες που υπάρχουν στα βιομηχανικά απόβλητα αλλοιώνουν τα φυσικά, χημικά και βιολογικά χαρακτηριστικά του νερού. Οι ουσίες αυτές ανάλογα με τις ιδιότητες, τη συμπεριφορά και την επίδρασή τους διακρίνονται σε φυσικούς και χημικούς ρυπαντές. Οι ουσιαστικές γνώσεις των ρυπαντικών ουσιών, φυσικών (αδιάλυτες, διαλυτές, κολλοειδείς), ή χημικών (ανόργανες, οργανικές, ραδιενεργά και τοξικά στοιχεία) είναι βασική προϋπόθεση για τον έλεγχο της λειτουργίας των εγκαταστάσεων επεξεργασίας βιομηχανικών αποβλήτων. Ακόμα, ο σωστός εξοπλισμός και η καλή οργάνωση του εργαστηρίου καθώς επίσης και η τήρηση των γενικών κανόνων δειγματοληψίας και ανάλυσης αποτελούν βασική προϋπόθεση για τον έλεγχο της λειτουργίας μιας εγκατάστασης επεξεργασίας βιομηχανικών αποβλήτων. Φυσικοί ρυπαντές βιομηχανικών αποβλήτων. Οι φυσικοί ρυπαντές προσδίδουν στα απόβλητα χρώμα, οσμή και θολότητα. Εκτός από τη θερμοκρασία σ αυτούς ανήκουν: αδιάλυτες ουσίες, (επιπλέουσες, αιωρούμενες, καθιζάνουσες) διαλυτές ουσίες (ζάχαρη, άλλες γλυκαντικές ύλες, αλάτι, διάφορα άλατα κ.λπ.) κολλοειδείς ουσίες σε λεπτό καταμερισμό (ουσίες που κυρίως προσδίδουν θολότητα). Χημικοί ρυπαντές βιομηχανικών αποβλήτων. Στους χημικούς ρυπαντές των αποβλήτων ανήκουν: ανόργανες ουσίες, (χλωριούχα ιόντα, φώσφορος, άζωτο, διάφορες τοξικές ενώσεις, βαρέα μέταλλα κ.λπ.) οργανικές ουσίες, (υδρογονάνθρακες, αλκοόλες, υδατάνθρακες, λίπη, έλαια, φαινόλες, πρωτεΐνες, παρασιτοκτόνα, εντομοκτόνα κ.λπ.) ραδιενεργά στοιχεία και ενώσεις τους. Η παρουσία των χημικών ρυπαντών στα απόβλητα επηρεάζει και αλλοιώνει τα βιολογικά και τα χημικά χαρακτηριστικά του νερού. 24

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ Επεξεργασία των υγρών αποβλήτων ονομάζεται κάθε τεχνική χειρισμού, που απομακρύνει ή τροποποιεί κατάλληλα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους ώστε να εξαλείφονται ή ελαττώνονται οι δυσμενείς συνέπειες από τη διάθεσή τους στο περιβάλλον. Η επεξεργασία των αστικών λυμάτων και των βιομηχανικών αποβλήτων έχει σαν στόχο την προστασία όλων των φυσικών αποδεκτών από τη συνεχώς απειλούμενη ρύπανση. Η κατάλληλη μέθοδος επεξεργασίας προϋποθέτει ειδικές γνώσεις αναφορικά με την προέλευση, την ποσότητα και το είδος των αποβλήτων, χαρακτηριστικά που αποτελούν τη βάση του σχεδιασμού μιας εγκατάστασης επεξεργασίας αποβλήτων. Μετά την επεξεργασία τους τα απόβλητα καταλήγουν σε φυσικούς υποδοχείς, επιφανειακά (ποταμοί, λίμνες, θάλασσα) ή υπόγεια νερά, έδαφος ή υπέδαφος. Οι υποδοχείς αυτοί ονομάζονται αποδέκτες υγρών αποβλήτων. Η δυνατότητα αυτοκαθαρισμού ενός αποδέκτη είναι η ιδιότητά του να δέχεται τη μέγιστη δυνατή ποσότητα από μια ρυπαντική ή μολυσματική ουσία η οποία μπορεί να αφομοιωθεί χωρίς (μακροσκοπικά) να διαταράσσονται μόνιμα τα φυσικά, φυσιολογικά, βιοχημικά και λοιπά χαρακτηριστικά του (ή γενικά η ισορροπία, ο βιοχημικός κύκλος και η οικολογία του αποδέκτη). Ρύπανση ονομάζεται η ανεπιθύμητη μεταβολή των ποιοτικών χαρακτηριστικών του νερού (φυσικών, χημικών, ραδιολογικών, βιολογικών - μικροβιολογικών), εξαιτίας κυρίως των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, σε βαθμό που μπορεί να δημιουργηθεί κίνδυνος για την υγεία και να υποβαθμιστεί η ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Η ρύπανση προκαλεί βλάβη στα φυσικά οικοσυστήματα και παρεμποδίζει τις επιθυμητές χρήσεις των υδατικών πόρων. Μόλυνση ονομάζεται η παρουσία στο νερό παθογόνων μικροοργανισμών ή και μικροοργανισμών δεικτών, που υποδηλώνουν την πιθανότητα παρουσίας παθογόνων, εξαιτίας κυρίως των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. 25

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ 4.3. Χαρακτηριστικά και Σύνθεση Αποβλήτων Ελαιοτριβείων Τα απόβλητα των ελαιοτριβείων αποτελούν ένα σημαντικό παράγοντα ρύπανσης στις ελαιοκομικές περιοχές αλλά και ένα σημαντικό πρόβλημα προς επίλυση για τη γεωργική βιομηχανία. Ο κυριότεροι λόγοι είναι : 1. Η μεγάλη παραγωγή αποβλήτων μέσα σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα, τα οποία θα πρέπει, ιδανικά, να κατεργαστούν ή να διατεθούν με ασφάλεια για το περιβάλλον πριν αρχίσει η επόμενη παραγωγική περίοδος. Αν και οι παραγόμενοι όγκοι αποβλήτων εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, όπως την ποικιλία του ελαιόκαρπου, το στάδιο ωριμότητας, το χρόνο αποθήκευσης πριν την ελαιοποίηση, το χρόνο διαχωρισμού του ελαιόλαδου από την ελαιοζύμη, το διαθέσιμο νερό στο ελαιοτριβείο και το κόστος προμήθειάς του, σε γενικές γραμμές για κάθε 100 kg ελαιόκαρπου παράγονται kg υγρών αποβλήτων, με μέση ημερήσια τιμή ανά ελαιουργείο tn. 2. Τα φυσικό-χημικά χαρακτηριστικά των αποβλήτων, κάποια από το οποία μπορούν να προκαλέσουν σημαντική επιβάρυνση στους αποδέκτες που διατίθενται (π.χ. ευτροφισμός, εκδήλωση τοξικών φαινομένων στην υδρόβια πανίδα, φυτοτοξικότητα, αισθητική υποβάθμιση). 3. Το ιδιαίτερα υψηλό οργανικό φορτίο των αποβλήτων, το οποίο αποτελείται από ενώσεις άμεσα διασπώμενες (π.χ. σάκχαρα, οργανικά οξέα, αμινοξέα, πρωτεΐνες), από ενώσεις δύσκολα διασπώμενες (π.χ. μεγαλομοριακές λιπαρές ουσίες, πολυφαινόλες). Οι πολυφαινόλες περιέχονται σε υψηλές συγκεντρώσεις στα απόβλητα και είναι υπεύθυνες για την εμφάνιση βιοτοξικών φαινομένων στους φυσικούς αποδέκτες. 26

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ Τα απόβλητα των ελαιοτριβείων περιέχουν επίσης πολλά ανόργανα συστατικά (ενώσεις του αζώτου και του φωσφόρου, νάτριο, κάλιο, σίδηρο, κ.α.). Αν και τα ανόργανα αυτά συστατικά δεν είναι τοξικά, εν τούτοις η μεγάλη συγκέντρωσή τους και η επαναλαμβανόμενη διάθεσή τους μπορεί να προκαλέσουν προβλήματα στο περιβάλλον. Τα απόβλητα χαρακτηρίζονται από Έντονα ιώδες-σκούρο καφέ έως μαύρο χρώμα Πολύ έντονη μυρωδιά ελαιολάδου Πολύ μεγάλο οργανικό φορτίο (τιμές COD μέχρι και 220g/l) Τιμές ph μεταξύ 3 και 6 Υψηλή ηλεκτρική αγωγιμότητα Μεγάλη συγκέντρωση πολυφαινολικών ενώσεων (από 0,5 έως 24g/l) Μεγάλη περιεκτικότητα σε στερεή ουσία Όσον αφορά τη σύσταση των υγρών και των στερεών αποβλήτων της ελαιουργίας θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι τιμές που δίνονται στη βιβλιογραφία διαφέρουν. Αυτό είναι λογικό αν σκεφτεί κανείς ότι τα ελαιουργεία έχουν εποχιακή λειτουργία, καθημερινά παραλαμβάνουν και ελαιοποιούν ελαιόκαρπο διαφορετικής προέλευσης-μεταχείρισης-ποικιλίας αλλά και χρησιμοποιούν διαφορετική τεχνολογία. Συνεπώς μόνο μία ιδέα μπορεί να σχηματιστεί και αυτή αφορά κυρίως το εύρος διακύμανσης των παραμέτρων. Το εύρος αυτό διαφέρει πάντως και από χώρα σε χώρα. Μερικές παράμετροι των υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείων στην Ισπανία και στην Ιταλία. Παράμετρος Ισπανία (Granada) Ιταλία (Liguria) COD (mg/l) BOD5 (mg/l) Ξηρή ουσία (g/l) 35,1 73,0 ph 4,9 5,2 27

38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ Τα υγρά απόβλητα των ελαιοτριβείων (ΥΑΕ) παράγονται σε μεγάλες ποσότητες μεταξύ Νοεμβρίου-Απριλίου κάθε χρόνο και αποτελούν σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα στις χώρες της Μεσογείου. Η διάθεσή τους είναι πιθανό να προκαλέσει αρνητικές επιπτώσεις σε εδάφη, επιφανειακά και υπόγεια νερά εξαιτίας της περιεκτικότητάς τους σε οργανικά συστατικά, π.χ. οργανικά οξέα, λιπίδια, αλκοόλες και πολυφαινόλες τα οποία θεωρούνται ως φυτοτοξικά. Κατά την επεξεργασία ενός τόνου ελιών παράγονται περίπου 0,8 τόνοι ΥΑΕ τα οποία χαρακτηρίζονται ως όξινα (ph 4-5), με μέση τιμή συγκέντρωσης COD 80 g/l και υψηλές συγκεντρώσεις αιωρούμενων στερεών (7 15 g/l) και φαινολικών ενώσεων (2 10 g/l). Το σκούρο χρώμα των ΥΑΕ ποικίλει ανάλογα με την ηλικία και τον τύπο των ελιών που χρησιμοποιούνται. Για την επεξεργασία, αξιοποίηση και επαναχρησιμοποίηση των ΥΑΕ έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορες μέθοδοι. Ωστόσο, οι διάφορες φυσικές, φυσικόχημικές, βιολογικές και θερμικές μέθοδοι, όταν χρησιμοποιούνται μεμονωμένα παρουσιάζουν πολλά μειονεκτήματα, όπως π.χ. χαμηλή αποδοτικότητα ή υψηλό κόστος. Η πιο κοινή χρησιμοποιούμενη μέθοδος διαχείρισης των ΥΑΕ στην περιοχή της Μεσογείου είναι η διάθεση σε εξατμισοδεξαμενές ή αγροτικά εδάφη, εξαιτίας του χαμηλού κόστους και της μεγάλης διασποράς των ελαιοπαραγωγικών μονάδων οι οποίες είναι συνήθως μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις. Με τον τρόπο αυτό μειώνεται ο όγκος των ΥΑΕ μέσω εξάτμισης του νερού. Από την άλλη, εξαιτίας της συνεχούς και απευθείας διάθεσης των ΥΑΕ υπάρχει πιθανότητα να επηρεαστούν ιδιότητες του εδάφους, όπως είναι η υφή, η περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά και σε οργανική ύλη, καθώς και η βλάστηση και η παραγωγικότητα. Στην Ελλάδα, η διαχείριση των ΥΑΕ περιλαμβάνει εξουδετέρωση με υδράσβεστο και στη συνέχεια διάθεση σε εξατμισοδεξαμενές, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις η διάθεση λαμβάνει χώρα στη θάλασσα, σε ποταμούς ή εδάφη. Η κατασκευή των εξατμισοδεξαμενών σπάνια συμμορφώνεται με τους κανόνες ασφαλούς διάθεσης των ΥΑΕ, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται φαινόμενα υπερχείλισης των ΥΑΕ επηρεάζοντας τις 28

39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΒΛΗΤΑ γειτνιάζουσες περιοχές (αγροτικά εδάφη, επιφανειακά και υπόγεια νερά). Ο πυθμένας των δεξαμενών είναι συνήθως διαπερατός και η πιθανότητα ρύπανσης του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα είναι υψηλή. 29

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ 5.1. Λύσεις για την καλύτερη διαχείριση των αποβλήτων ελαιοτριβείου Τα απόβλητα (αέρια, υγρά, στερεά) που σχηματίζονται κατά τη διάρκεια της λειτουργίας είναι αναμφίβολα ο σημαντικότερος παράγοντας ρύπανσης που μπορεί να έχει ένα ελαιοτριβείο. Παρόλα αυτά έχουν ήδη αναπτυχθεί και αναπτύσσονται συνεχώς ενδεχόμενες λύσεις για την όσο το δυνατόν καλύτερη διαχείριση και αξιοποίηση αυτών των αποβλήτων έχοντας στόχο την ελάχιστη ρύπανση του περιβάλλοντος της μονάδας. Από τους τρεις τύπους αποβλήτων ελαιοτριβείου (αέρια, υγρά, στερεά) εκείνα που απαιτούν τη μεγαλύτερη προσοχή και είναι τα πιο δύσκολα στη διαχείριση και αξιοποίηση είναι τα υγρά απόβλητα Ιδιαιτερότητες του Προβλήματος της Διαχείρισης των Υγρών Αποβλήτων των Ελαιοτριβείων στην Ελλάδα Τα ελαιοτριβεία στην Ελλάδα είναι ως επί το πλείστον μικρές οικογενειακές ή συνεταιριστικές επιχειρήσεις και ως εκ τούτου δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να εγκαταστήσουν και να λειτουργούν πολύπλοκα συστήματα επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων (γνωστά ως λιοζούμια ή κατσίγαροι). Τα περισσότερα ελαιοτριβεία είναι φυγοκεντρικά με τριφασικά decanters παλαιού τύπου τα οποία απαιτούν σημαντικές ποσότητες νερού για αραίωση της ελαιοζύμης με αποτέλεσμα την δημιουργία μεγάλου όγκου αποβλήτων. Αντίθετα, τα κλασσικά ελαιοτριβεία ψυχρής συμπίεσης ή τα φυγοκεντρικά εξοπλισμένα με τριφασικά decanters νέας γενιάς, δημιουργούν απόβλητα με υψηλότερο οργανικό φορτίο αλλά σημαντικότερα μικρότερο όγκο. Το οργανικό φορτίο των αποβλήτων παρουσιάζει υψηλές διακυμάνσεις και χαρακτηρίζεται από COD μεταξύ έως mg/l. Εάν όμως υπολογίσουμε το οργανικό φορτίο ανά kg ελαιοκάρπου, τότε το φορτίο είναι ουσιαστικά ανεξάρτητο της μεθόδου διαχωρισμού του ελαιολάδου και ίσο προς: 100 έως 120 g-cod/kg-olives ή 45 έως 55 g-bod5/kg-olives 30

41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ Ο όγκος των αποβλήτων ανά 1000 kg ελαιοκάρπου μπορεί να υπολογιστεί εύκολα θεωρώντας ότι στα 1000 kg ελαιοκάρπου έχουμε 500 kg νερό, 300 kg πυρήνα (ξηρός) και 200 kg ελαιόλαδο. Στον πίνακα 5.1 δίνονται οι αναμενόμενες ποσότητες αποβλήτων για τις διαφορετικές μεθόδους παραγωγής του ελαιολάδου. Πίνακας 5.1 Οι αναμενόμενες ποσότητες αποβλήτων για τις διαφορετικές μεθόδους παραγωγής του ελαιολάδου Μέθοδος Διαχωρισμού Νερό Απόβλητα Νερό (kg) Νερό (%) Αραίωσης (kg) OMW (kg) στον πυρήνα στον πυρήνα Ψυχρή Συμπίεση 0 kg ~ % Decanter 2 φάσεων 0 kg 0 ~ % Decanter 3 φάσεων (παλαιού τύπου) 500 kg 700 ~300 50% Decanter 3 φάσεων (νέας γενιάς) kg ~325 52% Ελαιοτριβεία με διφασικά decanters δεν παράγουν ξεχωριστή φάση με υγρά απόβλητα. Ουσιαστικά τα υγρά απόβλητα ευρίσκονται στον πυρήνα υψηλής υγρασίας, τον οποίο τα πολλά πυρηνελαιουργεία αρνούνται να παραλάβουν (διότι δεν έχουν εγκαταστήσει τα ειδικά συστήματα προεπεξεργασίας που απαιτούνται). Σε αυτή την περίπτωση έχουμε μεταφορά του προβλήματος από τα ελαιοτριβεία στα πυρηνελαιουργεία. Εάν όμως είχαμε μία τεχνολογική αναβάθμιση των πυρηνελαιουργείων ώστε να ήταν σε θέση να διαχειρίζονται πυρήνα υψηλής υγρασίας και «όλα» τα ελαιοτριβεία χρησιμοποιούσαν διφασικά decanters (που παράγουν και το καλύτερο ποιοτικά ελαιόλαδο), το πρόβλημα των κατσιγάρων στην Ελλάδα θα είχε ουσιαστικά λυθεί. Προφανώς μία τέτοια λύση θα απαιτούσε την σημαντική μείωση της τιμής αγοράς του πυρήνα από τα ελαιοτριβεία για να καλυφθούν τα μεταφορικά και το επιπλέον κόστος επεξεργασίας που απαιτείται. Επομένως στο βαθμό που δεν είναι εφικτή η παραπάνω λύση, είμαστε υποχρεωμένοι να καταφύγουμε σε εναλλακτικούς τρόπους, χαμηλού κόστους για την επεξεργασία των υγρών αποβλήτων από ελαιοτριβεία με τριφασικά 31

42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ decanters. Όλοι οι εναλλακτικοί τρόποι βασίζονται κυρίως σε φυσικά/ βιολογικά φαινόμενα που η ίδια η φύση χρησιμοποιεί Προτεινόμενες λύσεις Εξατμισοδεξαμενές Οι λιμνοδεξαμενές εξάτμισης (γνωστές ως εξατμισοδεξαμενές) είναι η κλασική μέθοδος χαμηλού κόστους επίλυσης του περιβαλλοντικού προβλήματος του κατσίγαρου και χρησιμοποιείται ευρέως σε πολλά μέρη της Ελλάδας και κυρίως στη Κρήτη. Ο σχεδιασμός της δεξαμενής γίνεται με βάση τη παραγωγή λαδιού (τα υγρά απόβλητα είναι περίπου 3 φορές περισσότερα από παραγόμενο ελαιόλαδο για τριφασικά ελαιοτριβεία παλαιού τύπου), τον ρυθμό της εξάτμισης και την ετήσια βροχόπτωση. Έτσι για ένα τυπικό ελαιουργείο παραγωγής 300 tn ελαιολάδου, τα παραγόμενα απόβλητα είναι περίπου 1000 m 3. Είναι σημαντικό να κατακρατείται η ποσότητα του ελαιολάδου που ευρίσκεται στα απόβλητα αλλιώς δημιουργείται μια «κρούστα» στην επιφάνεια της δεξαμενής που δυσκολεύει την εξάτμιση και τη μεταφορά οξυγόνου στο υγρό (που βοηθά στη βιοδιάσπαση των φαινολών). Η δεξαμενή κατά την κατασκευή της πρέπει να έχει μεμβράνη η οποία θα συντηρείται για να προστατευτεί ο υπόγειος υδροφορέας από τη ρύπανση. Τέλος, τα στερεά που εναπομένουν στο τέλος της περιόδου εξάτμισης (μέσα καλοκαιριού) απομακρύνονται, αναμειγνύονται με χώμα και χρησιμοποιούνται ως λίπασμα για τα ελαιόδεντρα. Συνήθη προβλήματα: (1) οχλήσεις από οσμές και (2) δεν λειτουργεί ικανοποιητικά σε περιοχές με υψηλές βροχοπτώσεις ή βροχοπτώσεις κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Ενδείκνυται για περιοχές που βρίσκονται μακριά από οικισμούς ή τουριστικές περιοχές. 32

43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ Εικόνα 5.1 Τυπική Εξατμισοδεξαμενή Αποθήκευση και άρδευση καλλιεργειών το καλοκαίρι Εναλλακτική λύση της χρήσης λιμνοδεξαμενών για την εξάτμιση του κατσίγαρου είναι η χρήση του κατσίγαρου για άρδευση καλλιεργειών το καλοκαίρι. Το υπάρχον σύστημα απαιτεί την χρήση Ca(OH) 2 για κροκίδωση και απομάκρυνση στερεών από τον κατσίγαρο (Εικόνα 5.2), μεταφορά και «αποθήκευση» του υπερκείμενου υγρού σε εξατμισοδεξαμενές (Εικόνα 5.3) και χρήση των μη εξατμισμένων υπολειμμάτων για άρδευση κατά την καλοκαιρινή περίοδο σε καλλιέργεια καλαμποκιών. Ο κατσίγαρος αναμειγνύεται με νερό (1:4). Η χρησιμοποίηση του κατσίγαρου για άρδευση έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της απόδοσης ανά στρέμμα καλλιέργειας καλαμποκιού. 33

44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ Εικόνα 5.2 Kροκίδωση και απομάκρυνση στερεών από τον κατσίγαρο Εικόνα 5.3 Mεταφορά και «αποθήκευση» του υπερκείμενου υγρού σε εξατμισοδεξαμενές Η μέθοδος αυτή ενδείκνυται όταν η επιφάνεια των εξατμισοδεξαμενών είναι σχετικά μικρή και δεν προλαβαίνει να εξατμιστεί με το τέλος της καλοκαιρινής περιόδου ή όταν εφαρμόζεται σε περιοχές με βροχοπτώσεις όλο τον χρόνο. Τα στερεά που έχουν καθιζάνει με την προσθήκη ασβέστη, μπορούν να αναμειχθούν με φύλλα ελιάς και να κομποστοποιηθούν για την παραγωγή εγγειοβελτιωτικού υλικού κατάλληλου και για βιολογικές καλλιέργειες. Το πρόβλημα των οχλήσεων από οσμές πλησίον της εξατμισοδεξαμενής/δεξαμενής αποθήκευσης παραμένει και γι αυτό τον λόγο ενδείκνυται σε περιοχές μακριά από οικισμούς ή τουριστικές περιοχές Επιφανειακή διάθεση σε ελαιώνες και φυσική αποκατάσταση Με αυτή τη πρόταση γίνεται επιφανειακή διάθεση του κατσίγαρου σε ελαιώνες ανάμεσα στις σειρές των δέντρων. Η διάθεση ανά τετραγωνικό μέτρο πρέπει να είναι τέτοια ώστε ο κατσίγαρος να παραμείνει στα πρώτα 30 εκατοστά του εδάφους. Το τμήμα αυτό του εδάφους έχει πάντοτε σημαντική 34

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ συγκέντρωση οξυγόνου ώστε να έχουμε αερόβια αποδόμηση των συστατικών του κατσίγαρου από τους μικροοργανισμούς του εδάφους. Σε μέρες οι φυτοτοξικές φαινόλες θα έχουν αποδομηθεί σημαντικά και η οργανική ουσία θα έχει εξασθενίσει στους επόμενους μήνες, ώστε με αρχή του φθινοπώρου το έδαφος να έχει επανέλθει πρακτικά στην αρχική του κατάσταση. Ουσιαστικά, χρησιμοποιούμε το έδαφος μαζί με τους μικροοργανισμούς του σαν «φυσικό αντιδραστήρα» για την επεξεργασία του κατσίγαρου Η Ιταλική Οδηγία προτείνει την επιφανειακή διάθεση 8-10 m 3 κατσίγαρου ανά στρέμμα ανά έτος. Για ένα σχετικά μικρό ελαιοτριβείο που κάνει περίπου 250 tn λάδι, παράγει περίπου 1000 m 3 κατσίγαρο / έτος, απαιτούνται περίπου 100 στρέμματα ελαιώνων. Ελληνική Οδηγία δεν υπάρχει. Με βάση μελέτες που έχει κάνει το ΕΘΙΑΓΕ προτείνεται η επιφανειακή διάθεση 1,5 m 3 κατσίγαρου ανά δέντρο και ανά έτος. Η διάθεση γίνεται σε 5 δόσεις, δηλαδή 5 φορές 300 l κατσίγαρου ανά δέντρο. Για όγκο κατσίγαρου 1000 m 3 απαιτείται έκταση γης με 670 ελαιόδεντρα που αντιστοιχεί σε περίπου 56 στρέμματα (θεωρώντας ότι έχουμε 12 δέντρα ανά στρέμμα). Οι υπολογισμοί έχουν γίνει για τριφασικά Decanters παλαιού τύπου. Δεν απαιτούνται μεγάλες δεξαμενές αποθήκευσης. Η διάθεση μπορεί να γίνει με μικρά βυτία που διαθέτουν τον κατσίγαρο ανάμεσα στις σειρές των δέντρων σε γειτονικούς ελαιώνες ή με τη μόνιμη εγκατάσταση σωλήνων στον ενδιάμεσο χώρο και όχι στις ρίζες των δέντρων. Το κόστος της εγκατάστασης είναι χαμηλό: απαιτούνται μόνο πλασικές σωλήνες διάθεσης (χαμηλής πίεσης) & βάνες, αντλία και μία μικρή δεξαμενή για την εξισορρόπηση της ροής Υπεδάφια διάθεση και φυτοεξυγίανση (χωρίς προστασία υδροφορέα) Η φυτοεξυγίανση ως τεχνολογία αποκατάστασης βασίζεται στη χρήση φυτών για την επί τόπου επεξεργασία ρυπασμένων εδαφών καθώς και 35

46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Είναι εφαρμόσιμη σε πεδία βεβαρημένα με οργανικούς ρυπαντές, θρεπτικά ή βαρέα μέταλλα, και μπορούν να προσεγγιστούν από το ριζικό σύστημα των φυτών. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα έχουν κατανοηθεί οι μηχανισμοί που αφορούν την άντληση και μεταβολική ικανότητα των φυτών σε διάφορους οργανικούς ρυπαντές. Όσον αφορά στην υπεδάφια διάθεση υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείου, στο πλαίσιο του προγράμματος EnviFriendly, πραγματοποιείται η διάθεση των υγρών αποβλήτων μεταξύ πυκνών δενδροστοιχιών από λεύκες λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιότητες του εδάφους έτσι ώστε να αποφευχθεί η ρύπανση του υπογείου νερού. Γενικά, η δενδροφύτευση στην επιλεγμένη περιοχή φυτοεξυγίανσης βασίζεται σε έναν συνδυασμό παραγόντων όπως το σύστημα άρδευσης και ελέγχου ζιζανίων, το σύστημα διάθεσης του υγρού αποβλήτου κ.α. Η εν λόγω τεχνολογία επιδεικνύεται στο Ελαιοτριβείο ΚΟΚΟΛΗΣ στα Χάνια Λακωνίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι λεύκες φυτευτήκαν σε σειρές. Η απόσταση μεταξύ των φυτών ήταν 1.2 με 1.5 m, ενώ μεταξύ των σειρών 3.0 με 3.2 m όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα. Οι δύο ετών λεύκες φυτεύτηκαν στα τέλη Νοεμβρίου του 2006 και αναμένεται να χρησιμοποιηθούν για την επεξεργασία των υγρών αποβλήτων του ελαιοτριβείου από το Δεκέμβριο του Το σύστημα υπεδάφιας διάθεσης του υγρού αποβλήτου περιλαμβάνει αντλίες και σωλήνες από PVC για την μεταφορά του αποβλήτου από το ελαιοτριβείο στο χωράφι με τις λεύκες. Η υπεδάφια διάθεση πραγματοποιείται με υπεδάφιους διάτρητους σωλήνες διανομής που είναι τοποθετημένοι μεταξύ των σειρών των λευκών. Οι εν λόγω σωλήνες είναι τοποθετημένοι 40 cm κάτω από την επιφάνεια του εδάφους σε ένα κανάλι που 50 cm X 50 cm πληρωμένο με χαλίκι μεσαίου μεγέθους. Η αξιολόγηση των πιθανών επιπτώσεων της τεχνολογίας στο υπόγειο νερό γίνεται με την παρακολούθηση της ποιότητας του υπογείου νερού, καθώς έχουν πραγματοποιηθεί στην περιοχή έξι ερευνητικές γεωτρήσεις (βάθους 5, 4 και 3 m η καθεμία). Έχουν ήδη πραγματοποιηθεί δειγματοληψίες 36

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ για την εκτίμηση u964 των συγκεντρώσεων του υποβάθρου πριν την έναρξη της υπόγειας διάθεσης του κατσίγαρου. Εικόνα 5.4 Απόψεις της δενδροφυτευμένης έκτασης με λεύκες Η διάθεση του κατσίγαρου με αυτό τον τρόπο γίνεται έτσι ώστε η συνολική ποσότητα του κατσίγαρου στο υπέδαφος να μην πλησιάζει τον υδροφορέα και να παραμένει στα πρώτα 3.5 m βάθους ώστε να είναι εύκολα προσβάσιμο από τις ρίζες των λευκών σε πλήρη ανάπτυξη. Για την πιο αποτελεσματική λειτουργία του συστήματος απαιτείται η απομάκρυνση των στερεών από τον κατσίγαρο πριν την υπεδάφια διάθεση του. Εικόνα 5.4 Απεικόνιση της τεχνολογίας υπεδάφιας διάθεση υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείου σε συνδυασμό με φυτοεξυγίανση Εικόνα 5.5 Απόψεις της δενδροφυτευμένης έκτασης με λεύκες Υπεδάφια διάθεση και φυτοεξυγίανση με προστασία του υδροφορέα Η Delux εκδοχή της εναλλακτικής πρότασης #4 είναι το σύστημα OLEICO (Ιταλική ευρεσιτεχνία, LIFE 04 ENV/IT/000409). Στο σύστημα μετά 37

48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ την εκσκαφή, τοποθετείται HDPE μεμβράνη για έλεγχο διαρροών στον υδροφορέα, σύστημα συνεχούς επανακυκλοφορίας κατά τους θερινούς μήνες που οι λεύκες έχουν πλήρως αναπτύξει το φύλλωμα τους, και προσθήκη μικροοργανισμών για ενισχυμένη βιοαποδόμηση στην ριζόσφαιρα.. Για την πιο αποτελεσματική λειτουργία του συστήματος απαιτείται η απομάκρυνση των στερεών από τον κατσίγαρο πριν την υπεδάφια διάθεση του. Οι λεύκες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για ξυλεία μετά από χρόνια. Εικόνα 5.6 Απεικόνιση της τεχνολογίας υπεδάφιας διάθεση υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείου με το σύστημα OLEICO (με πλήρη προστασία του υδροφορέα) Προτεινόμενες κεντρικές μονάδες επεξεργασίας Ένα σύστημα που μπορεί να έχει πολλά θετικά αποτελέσματα, σε περιοχές που έχουν πολλά ελαιοτριβεία είναι να δημιουργηθούν κεντρικές μονάδες επεξεργασίας αποβλήτων οι οποίες θα συνεργάζονται και θα εξυπηρετούν όλα τα τοπικά ελαιοτριβεία Κεντρική Μονάδα #1 Φυτοεξυγίανσης Στο βαθμό που 3 με 6 ελαιοτριβεία ευρίσκονται το ένα πλησίον του άλλου, μπορεί να δημιουργηθεί κεντρική μονάδα επεξεργασίας αποβλήτων. Για σημαντική μείωση του λειτουργικού κόστους, θα πρέπει να 38

49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ συνεργαζόμενα ελαιοτριβεία να μπορούν να στείλουν τα απόβλητα με πλαστικό σωλήνα αντί να γίνεται χρήση βυτιοφόρου που είναι πιο δαπανηρή. Στην προτεινόμενη Κεντρική Μονάδα #1, η λειτουργία του συστήματος θα γίνεται ως εξής: 1. Tα συνεργαζόμενα ελαιοτριβεία της περιοχής θα έχουν από μία δεξαμενή χωρητικότητας m 3 που θα αποθηκεύουν τον παραγόμενο κατσίγαρο της ημέρας. 2. Ένα βυτιοφόρο θα παραλαμβάνει το κατσίγαρο σε ημερήσια βάση και θα τον μεταφέρει στη Κεντρική Μονάδα που βρίσκεται το σύστημα επεξεργασίας και διάθεσης ή εναλλακτικά μία συγκεκριμένη ώρα της ημέρας, ο κατσίγαρος θα προωθείται με αντλία από τη δεξαμενή του ελαιοτριβείου στην Κεντρική Μονάδα. 3. Ο «φρέσκος» κατσίγαρος θα περνάει πρώτα από σύστημα ανάκτησης ελαιολάδου (περίπου το 1% του όγκου) και εν συνεχεία θα αποθηκεύεται σε δεξαμενές εξουδετέρωσης. 4. Στις δεξαμενές εξουδετέρωσης θα προστίθεται ασβέστης και θα παραμένει 24 ώρες για να καθιζάνει. Το υπερκείμενο υγρό θα διοχετεύεται σε εκτάσεις για φυτοεξυγίανση με λεύκες. 5. Ο σχεδιασμός της υπόγειας διάθεσης και επεξεργασίας θα περιλαμβάνει χρήση μεμβρανών για την προστασία του υδροφορέα και σύστημα ανακυκλοφορίας του κατσίγαρου κατά τους θερινούς μήνες (OLEICO process). 6. Τα στερεά που καθιζάνουν με την προσθήκη του ασβέστη θα οδηγούνται σε χώρο ανάμειξης με κλαδοκάθαρα (ψιλοκομμένα κλαδιά και φύλλα) και κομποστοποίησης για την παραγωγή εγγειοβελτιωτικού κατάλληλου και για βιολογική καλλιέργεια. 7. Το κόστος λειτουργίας του συστήματος θα αντιμετωπίζεται μερικώς από την πώληση του ανακτηθέντος ελαιολάδου. 8. Σημαντικό στοιχείο για την επιτυχή εφαρμογή της μεθόδου είναι η ανεύρεση κατάλληλου χώρου σε έκταση (περίπου 1 στρέμμα ανά 1000 m 3 κατσίγαρου) και «σωστά επιλεγμένη» τοποθεσία για τη μείωση των εξόδων μεταφοράς. 39

50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ 9. Με κατάλληλο εξοπλισμό (ένα decanter τριφασικό παλαιού τύπου για την ανάκτηση του ελαιολάδου, του κατσίγαρου και του πυρήνας με χαμηλή υγρασία) η μονάδα θα μπορούσε να δεχθεί και απόβλητα από διφασικά ελαιοτριβεία. Ο χαμηλής υγρασίας πυρήνας θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για κομποστοποίηση ή να πωληθεί στο πλησιέστερο πυρηνελαιουργείο Κεντρική Μονάδα #2 Εξατμισοδεξαμενή με απόσμηση Η προτεινόμενη Κεντρική Μονάδα #2 είναι παρόμοια με την ΚΜ#1 ως προς τον τρόπο συλλογής και εξουδετέρωσης του κατσίγαρου και ανάκτησης του ελαιολάδου, ενώ διαφέρει στον τρόπο διάθεσης του κατσίγαρου και συμπεριλαμβάνει μονάδα απόσμισης. Η λειτουργία του συστήματος γίνεται ως εξής: 1. Tα συνεργαζόμενα ελαιοτριβεία της περιοχής θα έχουν από μία δεξαμενή χωρητικότητας m 3 που θα αποθηκεύουν τον παραγόμενο κατσίγαρο της ημέρας. 2. Ένα βυτιοφόρο θα παραλαμβάνει το κατσίγαρο σε ημερήσια βάση και θα τον μεταφέρει στη Κεντρική Μονάδα που βρίσκεται το σύστημα επεξεργασίας και διάθεσης ή εναλλακτικά μία συγκεκριμένη ώρα της ημέρας, ο κατσίγαρος θα προωθείται με αντλία από τη δεξαμενή του ελαιοτριβείου στην Κεντρική Μονάδα. 3. Ο «φρέσκος» κατσίγαρος θα περνάει πρώτα από σύστημα ανάκτησης ελαιολάδου (περίπου το 1% του όγκου) και εν συνεχεία θα αποθηκεύεται σε δεξαμενές εξουδετέρωσης. 4. Στις δεξαμενές εξουδετέρωσης θα προστίθεται ασβέστης και θα παραμένει 24 ώρες για να καθιζάνει. Το υπερκείμενο υγρό θα διοχετεύεται σε δεξαμενές ηλεκτρολυτικής επεξεργασίας με την προσθήκη άλατος. Αποτέλεσμα της ηλεκτρολυτικής επεξεργασίας είναι η πλήρη εξουδετέρωση των οσμών και ο αποχρωματισμός του κατσίγαρου. 5. Το ηλεκτρολυτικά επεξεργασμένο απόβλητο θα οδηγείται σε εξατμισοδεξαμενές επιταχυνόμενης εξάτμισης με τη βοήθεια επανακυκλοφορίας των αποβλήτων. Λόγω της υπολειπόμενης παρουσίας οξειδωτικών, η επανακυκλοφορία δεν δημιουργεί διάχυση των οσμών. 40

51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ 6. Τα στερεά που καθιζάνουν με την προσθήκη του ασβέστη θα οδηγούνται σε χώρο ανάμειξης με κλαδοκάθαρα (ψιλοκομμένα κλαδιά και φύλλα) και κομποστοποίησης για την παραγωγή εγγειοβελτιωτικού κατάλληλου και για βιολογική καλλιέργεια. 7. Το κόστος λειτουργίας του συστήματος θα αντιμετωπίζεται μερικώς από την πώληση του ανακτηθέντος ελαιολάδου. 8. Σημαντικό στοιχείο για την επιτυχή εφαρμογή της μεθόδου είναι η ανεύρεση κατάλληλου χώρου σε έκταση (περίπου 0,5 στρέμματα ανά 1000 m3 κατσίγαρου) και «σωστά επιλεγμένη» τοποθεσία για τη μείωση των εξόδων μεταφοράς. 9. Με κατάλληλο εξοπλισμό (ένα decanter τριφασικό παλαιού τύπου για την ανάκτηση του ελαιολάδου, του κατσίγαρου και της πυρήνας με χαμηλή υγρασία) η μονάδα θα μπορούσε να δεχθεί και απόβλητα από διφασικά ελαιοτριβεία. Ο χαμηλής υγρασίας πυρήνας θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για κομποστοποίηση ή να πωληθεί στο πλησιέστερο πυρηνελαιουργείο Κεντρική Μονάδα #3 Φίλτρανση με πριονίδια και ρητίνες Η μέθοδος αυτή, βασίζεται στην εν σειρά διήθηση του κατσίγαρου από ένα σύστημα φίλτρων από φυσικές (τύρφη, πριονίδι, άμμο) και χημικές ουσίες (ιοντοανταλλακτικές ρητίνες) σε συνδυασμό με κροκίδωση και ταυτόχρονη ρύθμιση του ph, η οποία αποφορτίζει τον κατσίγαρο σε ποσοστό άνω του 95%. Το προβιομηχανικό πρότυπο της ανωτέρω μεθόδου έχει ήδη ελεγχθεί για περιορισμένη χρονική περίοδο σε ελαιουργείο της Μεσσαράς (Ελαιουργείο Αδελφών Τζωρτζακάκη, Φανερωμένη Ηρακλείου, Κρήτη), με θετικά αποτελέσματα. Η μέθοδος αυτή έχει κατοχυρωθεί με Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας (WO , GR ) Κεντρική Μονάδα #4 Αναερόβια Χώνευση Σ αυτή την κατηγορία εντάσσονται οι «κλασσικές τεχνολογίες επεξεργασίας» υγρών αποβλήτων με υψηλό οργανικό φορτίο. Η αναερόβια 41

52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ χώνευση είναι ο καλύτερος τρόπος επεξεργασίας αλλά έχει να αντιμετωπίσει δύο σημαντικά προβλήματα. 1) Οι φαινόλες που έχει ο κατσίγαρος είναι τοξικές στα αναερόβια βακτήρια και επομένως πρέπει να γίνει πρώτα έστω και μερική εξουδετέρωσης των (π.χ., με συγκεκριμένα ένζυμα ή αερόβια επεξεργασία με ειδικούς μύκητες ή χρήση οξειδωτικών) ή να γίνει κατάλληλη αραίωση του κατσίγαρου με νερό ώστε να μειωθεί η συγκέντρωση των φαινολών κάτω του 1 g/ι (η οποία οδηγεί σε αύξηση του όγκου επεξεργασίας και επομένως αύξηση του απαιτούμενου όγκου του χωνευτή). 2) Απαιτείται πολύπλοκος εξοπλισμός και κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό. Παρόλα αυτά εάν δημιουργηθεί μια αρκετά μεγάλη Κεντρική Μονάδα επεξεργασίας η οποία να δέχεται τα απόβλητα από πολλά ελαιουργεία, μπορεί να γίνει οικονομικά βιώσιμη εάν τα ελαιοτριβεία αναλάβουν τη μεταφορά του κατσίγαρου. Σημειωτέον ότι η αναερόβια χώνευση δεν είναι αρκετή για την απευθείας διάθεση των επεξεργασμένων λυμάτων σε επιφανειακούς αποδέκτες. Η περαιτέρω επεξεργασία των αποβλήτων μπορεί να γίνει με αερόβια επεξεργασία ή χρήση των επεξεργασμένων λυμάτων σε άρδευση. Εικόνα 5.7 Πιλοτική μονάδα αναερόβιας επεξεργασίας κατσίγαρου Λόγω της εποχικότητας των αποβλήτων, οι μονάδες αυτές μπορούν να γίνουν κερδοφόρες αν συνεπεξεργάζονται τα απόβλητα χοιροτροφείων ή άλλων παρόμοιων μονάδων και το παραγόμενο βιοαέριο χρησιμοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και θέρμανσης που αφενός μπορεί να 42

53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ χρησιμοποιηθεί στην εγκατάσταση και αφετέρου μπορεί να ενταχτεί στο ηλεκτρικό δίκτυο (και να τιμολογείται σαν ηλεκτρική ενέργεια από ανανεώσιμη πηγή ενέργειας) Απόσμηση με Ηλεκτρολυτική Επεξεργασία Σε περιπτώσεις που απαιτείται έλεγχος των οσμών, το πρόβλημα μπορεί να αντιμετωπιστεί με την προσθήκη οξειδωτικών στον κατσίγαρο. Ένας από τους καλύτερους τρόπους παραγωγής ισχυρών οξειδωτικών επί τόπου είναι η ηλεκτρόλυση. Το διάγραμμα ροής του κατσίγαρου δίδεται στο παρακάτω σχήμα, όπου έχουμε καθίζηση των αιρούμενων στερεών του κατσίγαρου με την προσθήκη ασβέστη (Ca(OH) 2 ) και πολύ-ηλεκτρολύτη για υψηλή απόδοση. Το υπερκείμενο υγρό μεταφέρεται στη δεξαμενή ηλεκτρόλυσης ενώ τα στερεά συλλέγονται για κομποστοποίηση μαζί με φύλλα από τις ελιές. Τα ηλεκτρολυτικά επεξεργασμένα απόβλητα μετά τον αποχρωματισμό τους οδηγούνται στην δεξαμενή εξουδετέρωσης της περίσσειας των οξειδωτικών με θειώδες νάτριο προτού οδηγηθούν στον τελικό αποδέκτη. Εικόνα 5.8 Σχηματική διάταξη μονάδας ηλεκτρόλυσης του κατσίγαρου 43