Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΗΣ ΘΕΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ

Transcript

1 Πρόγραμμα Κοινοτικής Πρωτοβουλίας INTERREG IIIA ΕΛΛΑΔΑ-ΙΤΑΛΙΑ Η Εικόνα της Μητέρας μεταξύ παράδοσης και σύγχρονης εποχής Πρόγραμμα Παρέμβασης 11 Άξονας Προτεραιότητας 003: Περιβάλλον & Πολιτιστική Κληρονομιά Μέτρο 002: Προώθηση, Αναπαλαίωση και Αξιοποίηση της Ιστορικής & Πολιτιστικής Κληρονομιάς Κοινού Ενδιαφέροντος Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΗΣ ΘΕΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ Ελένη Μπαλάσκα, Ανδριανή Οικονόμου, Χρυσόστομος Στύλιος Εργαστήριο Γνώσης & Ευφυούς Πληροφορικής Τμήμα Τεχνολογίας Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών Τ.Ε.Ι. ΗΠΕΙΡΟΥ

2

3 Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΗΣ ΘΕΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΈΩΣ ΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ Ελένη Μπαλάσκα, Ανδριανή Οικονόμου, Χρυσόστομος Στύλιος Η κοινωνική θέση της Ηπειρώτισσας γνωρίζει μεταβολές στο πέρασμα των αιώνων χωρίς, όμως, να θίγονται ποτέ τα χαρακτηριστικά που απαρτίζουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της και την κάνουν να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες Ελληνίδες. Η μορφή της, σμιλευμένη με την τραγικότητα του τόπου και της ιστορίας του, βίωσε σε όλο της το μεγαλείο το νόστο, τον έρωτα, τον πόνο και το θάνατο, επιβίωσε και γαλούχησε το δικό της κόσμο, τον κόσμο των Γυναικών της Ηπείρου. Ξεκινώντας από τις γυναικείες θεότητες που αναδεικνύουν τη θέση της γυναίκας στην αρχαία Ήπειρο, περνώντας στην Ηπειρώτισσα μάνα του Μ. Αλεξάνδρου και αργότερα στις αρχόντισσες του Σουλίου και του Ζαλόγγου, τις γυναίκες της Πίνδου και φτάνοντας στις σημερινές Ηπειρώτισσες, διακρίνουμε πάντα το ίδιο πάθος, την ίδια φλόγα, την ίδια πίστη, την ίδια αγωνιστικότητα.

4 Η ΗΠΕΙΡΩΤΙΣΣΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ Αμβρακία-Δωδώνη-Βασίλειο Μολοσσών Μέσα από τη λατρεία γυναικείων θεοτήτων μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες για την κοινωνική θέση της γυναίκας στην αρχαία Ηπειρο. Πράγματι, έχουν έρθει στο φως αξιόλογα ευρήματα που μαρτυρούν όχι μόνο την ύπαρξη, αλλά και την εκτεταμένη λατρεία γυναικείων θεοτήτων σε ολόκληρη την περιοχή της Ηπείρου. Αγαλματίδια, παραστάσεις σε αγγεία και νομίσματα, αλλά και σωζόμενες επιγραφές, πολλές φορές μεγάλης αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας 1, συμπεριλαμβάνονται στα ευρήματα αυτά, τα οποία αποδίδουν συγχρόνως αίγλη στη γυναίκα της προχριστιανικής περιόδου. Αθηνά Χαλινίτις, Άρτεμις Αγροτέρα, Άρτεμις Ηγεμόνη, Άρτεμις Περγαία, Άρτεμις Πασικράτα, Άρτεμις, Εκάτη, Εστία, Αφροδίτη, Αινειάδα Αφροδίτη, Διώνη, Νύμφες, αλλά και η Θέτιδα, μητέρα του Αχιλλέα και μέλος της οικογένειας του γενάρχη των Μολοσσών, των πρώτων κατοίκων της Ηπείρου, είναι μερικές από τις κυριότερες γυναικείες θεότητες της αρχαίας Ηπείρου [1]. Η Λατρεία Των Νυμφών Η λατρεία των Νυμφών κατείχε σπουδαία θέση στην περιοχή της αρχαίας Αμβρακίας, όπως αποδεικνύει το άντρο των Νυμφών και άλλων θεών, γνωστό σήμερα ως Κουδουνότρυπα στο «Ιερό Όρος», νότια της πόλης της Άρτας 2. Στην περιοχή βρέθηκαν γυναικεία ειδώλια που απεικονίζουν Νύμφες, ανάγλυφα Νυμφών να χορεύουν, πήλινα γυναικεία ειδώλια γυναικείων μορφών του 5 ου αιώνα, που κρατούν σύμβολα γονιμότητας, όπως ρόδι και μήλο, αλλά και ένθρονα γυναικεία ειδώλια με περιστέρι στο στήθος [2]. Εκτός από την Κουδουνότρυπα, λατρεία των Νυμφών εμφανίζεται στα Γουριανά Άρτας και συγκεκριμένα στη σπηλιά του ιερού ναού της Γέννησης Θεοτόκου (Χρυσοσπηλιώτισσας). Σύμφωνα τον αρχαιολόγο Σ. Δάκαρη, η περιοχή συνδέεται με την προχριστιανική λατρεία των Νυμφών [3]. Και στη Δωδώνη των Ιωαννίνων η λατρεία των Νυμφών παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς και η ίδια η Δωδώνη αλλά και η Διώνη, σύζυγος του Δία, συγκαταλέγονται στις Δωδωναίες Νύμφες. Διώνη, η Δωδωναία Νύμφη Η Διώνη είναι παλαιότατη πελασγική θεότητα που αντιπροσωπεύει τη γονιμοποιό δύναμη. Πρόκειται για την ηπειρωτική σύλληψη του «θηλυκού» Διός. Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησιόδου ήταν κόρη του Ωκεανού και της Τηθύος [4], ενώ κατά τον Απολλόδωρο ήταν μία από τις Τιτανίδες, κόρη του Ουρανού και της Γαίας [5]. 1 Εκθέματα στα Αρχαιολογικά Μουσεία Άρτας και Ιωαννίνων. 2 «Ο Διονύσιος ο Καλλιφώντος προσδιορίζει τη θέση του όρους κοντά στη σημερινή πόλη, ενώ ο Λίβιος (38.41) δίνει το λαϊκό όνομα του όρους,περάνθη».

5 Σπουδαίο κέντρο λατρείας της Διώνης ήταν η Δωδώνη, το παλαιότερο ελληνικό μαντείο. Εκεί λατρεύτηκε ως "σύνναος" του Διός, ως σύζυγος του ύψιστου θεού, αλλά και ως θεά των νερών και των πηγών από τις οποίες δεχόταν χρησμούς. Ιδιαίτερη επίκλησή της αποτελούσε το επίθετο «Νάια», κατά το «Ζευς Νάιος» [39]. Με την ίδια ονομασία αναφέρεται στη Δωδώνη και η Θέμιδα, γεγονός που αποδεικνύει ότι οι δύο αυτές θεότητες ήταν πολύ σημαντικές στην αρχαία Ήπειρο που είχαν αποκτήσει, παράλληλα, και πανελλήνια αίγλη. Η Διώνη σχημάτιζε με το Δία το «Ιερό Ζεύγος». Αργότερα προστέθηκε και η Θεά Αφροδίτη ως «Κόρη» και όλα αυτά σε συνδυασμό με το ιερό δέντρο, τη δρυ (βελανιδιά) όπου και κατοικούσε το θεϊκό ζευγάρι. Διώνη και Δίας αναφέρονται μαζί σχεδόν σε όλες τις επιγραφές, στις αναγραφόμενες ερωτήσεις προς το μαντείο, στους χρησμούς, σε αγγεία και νομίσματα. Επίσης, σώζονται νομίσματα με την επιγραφή «ΑΘΑΜΑΝΩΝ» 3, όπου εικονίζεται από τη μία πλευρά η Αθηνά και από την άλλη η Διώνη. Σπουδαία απεικόνισή της συναντούμε, επίσης, στη δεξιά άκρη του αετώματος του Παρθενώνα, όπου παριστάνεται με την κόρη της Αφροδίτη. Αρχαιολογικά ευρήματα που επιβεβαιώνουν την ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στην κοινωνία της αρχαίας Ηπείρου. Όσον αφορά σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης των γυναικών ξεχωρίζουν τα κοσμήματα και γενικότερα τα είδη καλλωπισμού από χαλκό, ασήμι αλλά και χρυσό, που βρέθηκαν και συνεχίζουν να βρίσκονται έως και σήμερα σε αρχαιολογικές ανασκαφές τάφων και οικισμών. Μέσα από τη μελέτη τους γίνεται φανερή και η κοινωνική διαστρωμάτωση που χαρακτήριζε την περιοχή. Πολύτιμα εικ. 1: Υδρία με απεικόνιση γυναικείας μορφής. Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας, αρ. κατ κοσμήματα από χρυσό και άργυρο, βρέθηκαν σε τάφους πλούσιων γυναικών, ενώ τα ίδια κοσμήματα φτιαγμένα από ευτελή υλικά αποδίδονται σε γυναίκες χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων 4. Επίσης, σωζόμενα αγγεία των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, με τις εξαίσιες παραστάσεις που διασώζουν, αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της θέσης των γυναικών στην αρχαία Ήπειρο. Σε υδρία που κοσμεί σήμερα το Αρχαιολογικό κ εικ. 2: Υδρία με απεικόνιση γυναικείας μορφής. Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας, αρ. κατ Ηπειρωτική φυλή που το ένα μέρος της κατοικούσε στα Αθαμανικά Όρη. 4 Εκθέματα στα Αρχαιολογικά Μουσεία Άρτας και Ιωαννίνων.

6 Μουσείο Άρτας παριστάνεται νεαρή καθήμενη γυναικεία μορφή, με περιποιημένη ενδυμασία και κώμη, η οποία κρατά κάτοπτρο (καθρέπτη) (εικ. 1). Σε άλλη υδρία εικονίζεται γυναικεία μορφή που φέρει άφθονα κοσμήματα (εικ. 2). Σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα αποτελούν και οι επιγραφές του θεάτρου του Βουθρωτού 5, με αξιόλογες πληροφορίες για τη θέση των γυναικών στην περιοχή. Περιγράφουν τις κοινωνικές σχέσεις στην Ήπειρο για την περίοδο μεταξύ του 3 ου και 1 ου αι. π.χ. και παρουσιάζουν τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας των ελευθέρων: ζούσαν σε οικογενειακές μονάδες, τα περιουσιακά στοιχεία ήταν κοινά για το ζευγάρι και γενικά η γυναίκα κατείχε θέση σημαντικότερη από αυτή που κατείχαν οι γυναίκες στην κεντρική και νότια Ελλάδα [7]. Επίσης, η γυναίκα μπορούσε να λαμβάνει μόνη της αποφάσεις, δεν κηδεμονευόταν, μπορούσε ακόμα να ασκεί το ρόλο αρχηγού οικογένειας. Η θέση της αυτή μαρτυρείται στο ψήφισμα των Μολοσσών του π.χ. που χαράχτηκε στη Δωδώνη, με το οποίο παρέχεται «πολιτεία» σε κάποια Φιλίστα, σύζυγο του Αντιμάχου από την Άρρωνο, και στα παιδιά της [8]. Ολυμπιάδα, η μητέρα του Μ. Αλεξάνδρου Χαρακτηριστικό παράδειγμα Ηπειρώτισσας αποτελεί η Ολυμπιάδα, μια εξέχουσα ιστορική μορφή, μια ιδιαίτερα δυναμική προσωπικότητα, που συμμετείχε στη διαμόρφωση πολλών ιστορικών γεγονότων της εποχής της. Η Μυρτιάλη, όπως ήταν το πραγματικό της όνομα, κόρη του βασιλιά των Μολοσσών της Ηπείρου, Νεοπτόλεμου Α', απόγονου του Αχιλλέα, γεννήθηκε το 373 π.χ. στην Πασσαρώνα, την πρωτεύουσα του βασιλείου των Μολοσσών [40]. Αναφέρεται ως γυναίκα εξαιρετικής ομορφιάς, με εκτεταμένη μόρφωση, πανίσχυρη, παρορμητική, με ανικανοποίητο πνεύμα και έντονες μυστικιστικές κλίσεις, φιλόδοξη αλλά και ανυποχώρητη. Οι μεταφυσικές της ανησυχίες την οδήγησαν στο Μαντείο της Δωδώνης, το οποίο και υπηρέτησε για χρόνια. Μυημένη από μικρή ηλικία στα Βακχικά Μυστήρια [9] και Ιέρεια των Καβειρίων Μυστηρίων της Σαμοθράκης [10], γνώρισε το Φίλιππο, επίσης μυημένο στα μυστήρια, και παντρεύτηκαν το 357 π.χ.. Απέκτησαν δύο παιδιά, τον Αλέξανδρο και την Κλεοπάτρα. Υπήρξε η μόνη νόμιμη γυναίκα του Φιλίππου και η μοναδική βασίλισσα των Μακεδόνων και έτσι, σύμφωνα με το έθιμο της αυλής, πήρε το όνομα Ολυμπιάδα. Η ομορφιά, η μόρφωση και η σοβαρότητά της καθήλωναν ακόμα και τους μεγαλύτερους εχθρούς των Μακεδόνων. Ισχυρή γυναίκα, δε δεχόταν την πολυγαμία του συζύγου της, συνηθισμένο φαινόμενο των Μακεδόνων βασιλέων. Το ζευγάρι έμεινε μαζί είκοσι χρόνια, από το 357 έως το 337 π.χ. Τα χρόνια αυτά τα ηγετικά χαρίσματά της και ο δυναμικός της χαρακτήρας έδιναν την εντύπωση πως η εξουσία ήταν ότι αγαπούσε περισσότερο στη ζωή της. Πολλοί, μάλιστα, διατυπώνουν την άποψη πως η Ολυμπιάδα σχεδίασε τη δολοφονία του Φιλίππου, ώστε να ανοίξει ο δρόμος για τη διαδοχή του γιου της, Αλέξανδρου. Γενικότερα, επενέβαινε δυναμικά τόσο στην πολιτική διοίκηση του άντρα της, αλλά και μετά τον θάνατό του, στη διοίκηση του γιου της, Αλέξανδρου, ο οποίος της έτρεφε μεγάλη αδυναμία [11]. Αρκετές αναφορές υπήρξαν και για τον τρόπο που έφερε τον Αλέξανδρο στη ζωή. Κατά τον Πλούταρχο η Ολυμπιάδα, την πρώτη νύχτα του γάμου της, άκουσε βροντή και ο Δίας έριξε κεραυνό στην κοιλιά της. Με τον τρόπο αυτό ερμηνεύθηκε η 5 Πρόκειται για αρχαία ηπειρωτική πόλη, 20 χ.μ. νοτίως των Αγ. Σαράντα.

7 θεϊκή καταγωγή του Αλεξάνδρου. Κατά μία άλλη εκδοχή, ο Φίλιππος ονειρεύτηκε πως έβαζε σφραγίδα που παρίστανε λιοντάρι στην κοιλιά της γυναίκας του. Ερμηνεύοντας τα σημάδια αυτά ο μάντης Αρίστανδρος είπε ότι η Ολυμπιάδα θα γεννήσει γιο ορμητικό και λεοντόκαρδο [12]. Η Ολυμπιάδα δεν πρωταγωνίστησε μόνο στην πολιτική σκηνή της Μακεδονίας, αλλά μετά το θάνατο του αδελφού της Αλέξανδρου, εγκαταστάθηκε στην Ήπειρο, ανέλαβε την αντιβασιλεία και αναδείχτηκε επίτροπος του ανήλικου ανιψιού της, Νεοπτολεμαίου Β. Στα δεκατρία χρόνια που κυβέρνησε, έως το 317, κατόρθωσε να μεγαλώσει «το Κοινό των Μολοσσών» με την εισροή νέων Ηπειρωτικών φύλων και να το μετονομάσει σε «Συμμαχία των Απειρώταν», προσδίδοντας μεγαλύτερο γόητρο στη δυναστεία των Αιακιδών 6. Μετά το θάνατο του γιου της προσπάθησε να επικρατήσει στο θρόνο των Μακεδόνων, όμως κυνηγημένη από το μεγαλύτερο εχθρό της και διεκδικητή του μακεδονικού θρόνου, Κάσσανδρο, κατέφυγε στην Πύδνα της Πιερίας, όπου και θανατώθηκε, πιθανότατα με λιθοβολισμό. Η κεφαλή της αποτελεί σήμερα το έμβλημα του Τ.Ε.Ι. Ηπείρου. 6 Περί το 385 π.χ. δημιουργήθηκε το «Κοινό των Μολοσσών». Σ αυτό συμμετείχαν 15 μικρά φύλα τα οποία εκπροσωπούσαν ετήσιοι άρχοντες. Επικεφαλής του Κοινού ήταν ο Βασιλεύς των Μολοσσών, του ισχυρότερου δηλαδή φύλου. Η οργάνωση ήταν δημοκρατική και οι αποφάσεις ελαμβάνοντο κατά πλειοψηφία. Πενήντα περίπου χρόνια αργότερα το Κοινό των Μολοσσών διαδέχθηκε η Συμμαχία των Ηπειρωτών. Προφανώς, ήταν στρατιωτική σύμπραξη με αμυντικές και επιθετικές δραστηριότητες. Έδρα της είχε καταστεί η Δωδώνη και πάλι, όμως, με επικεφαλή το Μολοσσό βασιλέα. Την εποχή αυτή, ως σπουδαιότερος βασιλιάς αναδείχτηκε ο Πύρρος. Το 233 π.χ. η Συμμαχία των Ηπειρωτών μετεξελίχθηκε σε Κοινό των Ηπειρωτών, το οποίο διατηρήθηκε έως το 168 π.χ. [41].

8 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ Η περίπτωση του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Κατά κοινή ομολογία, η θέση της γυναίκας στη Βυζαντινή εποχή ήταν σαφώς καλύτερη από αυτή στην αρχαία Ελλάδα. Στην κοινωνική αυτή αναβάθμιση οδήγησε και η διάδοση και επικράτηση του Χριστιανισμού, καθώς ανέδειξε την γυναίκα και την απελευθέρωσε από τον αρχαίο, ειδωλολατρικό φαλοκρατισμό [42]. Αλλά και οι βυζαντινές γυναίκες επιδόθηκαν με ζήλο στη διάδοση τόσο του βυζαντινού πολιτισμού όσο και της χριστιανικής θρησκείας. Στη Βυζαντινή Ήπειρο οι συνθήκες δε διέφεραν πολύ από εκείνες που επικρατούσαν στον υπόλοιπο Βυζαντινό κόσμο. Ο Ιωάννης ο Απόκαυκος 7 και ο Δημήτριος Χωματιανός 8, δύο σημαντικές πηγές για τη ζωή και την κοινωνική θέση των γυναικών στην περιοχή, μας δίνουν μια διαφωτιστική εικόνα για την πρώιμη περίοδο του Δεσποτάτου [13]. Ιδιαίτερα στα κείμενα του Απόκαυκου επισημαίνεται ο ρόλος της γυναίκας που είναι «άξια προνοίας ή τελεσιουργός έργων ανδρικών, γυναίκα δεινοπαθούσα στα χέρια των πεθερικών, αλλά και γυναίκα δυναμική που εξουσιάζει τον άντρα τον άνδρα που εμφανίζεται ο πιο αδύναμος στα γηρατειά και επιζητεί τη φροντίδα της» [14]. Γενικότερα, τα καθήκοντα της βυζαντινής γυναίκας είναι απόλυτα συνυφασμένα με την πατριαρχική και πυρηνική οικογένεια της εποχής. Η γυναίκα όφειλε απόλυτη πίστη στο σύζυγό της και μετά από ενδεχόμενη χηρεία έπρεπε να μείνει μόνη και όχι να ξαναπαντρευτεί, ενώ τα παιδιά όφειλαν απόλυτο σεβασμό στους γονείς και η ανατροφή τους ήταν ένα ιδιαίτερα σημαντικό θέμα. Σχετικά με το θεσμό του γάμου, η προίκα αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της όλης διαδικασίας και περιλάμβανε αγαθά όπως σπίτια, γη, μετρητά, κοσμήματα και χρησίμευε περισσότερο «ως προστασία ενάντια στην ανέχεια και όχι ως ρευστό περιουσιακό στοιχείο» [15]. Κατά τον 11 ο και 12 ο αιώνα η νομοθεσία που αφορούσε την προίκα φαίνεται να ακολουθείται πολύ αυστηρά, καθώς τα αγαθά της συχνά άλλαζαν ιδιοκτήτη με βίαιο τρόπο, γεγονός που μετέτρεψε την προίκα σε ένα εύκαμπτο περιουσιακό στοιχείο. Το λογοδόσιμο ή αλλιώς υπόσχεση γάμου είχε αναγνωριστεί από τη νομοθεσία της εποχής και μάλιστα ως κατώτατο όριο ηλικίας είχε καθοριστεί το δωδέκατο έτος! Το γεγονός αυτό, όμως, δεν εμπόδιζε τους γονείς να λογοδίνουν τις κόρες στην πολύ μικρότερη ηλικία των πέντε έως εννέα ετών, δίνοντας ψευδή στοιχεία προκειμένου να επισπεύσουν το γάμο, πολλές φορές, μάλιστα, με άντρες πολύ μεγαλύτερης ηλικίας. Τα ανήλικα κορίτσια δεν αντιδρούσαν σε τέτοια φαινόμενα και η περίπτωση μιας 7 Ο Ιωάννης Απόκαυκος, ο λόγιος μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτης, γεννήθηκε πιθανότατα στην Κωνσταντινούπολη περίπου το Τα νομικά του κείμενα συνιστούν πηγές μεγάλης σημασίας για την κοινωνική και δικαιϊκή ιστορία της εποχής του, ενώ συγχρόνως διακρίνονται για την αντικειμενική και χιουμοριστική ακόμη απεικόνιση της καθημερινής ζωής και του λαϊκού πολιτισμού. 8 Ο δεύτερος μεγάλος νομομαθής του ηπειρωτικού Δεσποτάτου, ο Δημήτριος Χωματιανός, γεννήθηκε περί τα μέσα του 12 ου αιώνος και πέθανε περί το 1236.

9 δωδεκάχρονης που ανάγκασε τους συγγενείς της να φτάσουν στα δικαστήρια για να διακόψουν την υπόσχεση γάμου, κάτω από την απειλή της αυτοκτονίας, θεωρείται εξαιρετικά σπάνια [16]. Κάτω από αυτές τις συνθήκες αναμενόμενη θεωρείται η βίαιη, πολλές φορές, αντίδραση των γυναικών που δεν ήταν ικανοποιημένες από το γάμο τους. Εγκατέλειπαν το σπίτι τους, επιχειρούσαν να αυτοκτονήσουν ή ακόμη και να δολοφονήσουν τους συζύγους τους. Ο πιο χαρακτηριστικός τρόπος αντίδρασης ήταν το διαζύγιο και οι συνηθέστεροι λόγοι ο πρόωρος γάμος, η ανικανότητα του άνδρα λόγω ηλικίας, η σεξουαλική διαστροφή, η μοιχεία και πολύ συχνά το μίσος της γυναίκας για τον άνδρα. Η γυναίκα, συνοδευόμενη στο δικαστήριο από στενούς συγγενείς, αναλάμβανε σχεδόν πάντα η ίδια την υπεράσπισή της. Γενικότερα, η ενίσχυση του ρόλου των γυναικών και η ανάμειξή τους σε περισσότερους τομείς της δημόσιας ζωής οδήγησε την πυρηνική οικογένεια σε παρακμή, γεγονός που αποκαλύπτει και την ευκολία με την οποία πλέον διαπράττονταν η μοιχεία, αλλά και τη μεγαλύτερη συχνότητα έκδοσης διαζυγίων. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στο Βυζάντιο η τακτική του ελεύθερου διαζυγίου είχε καταργηθεί από τον 8 ο αιώνα. Αντίθετα στη Ρώμη κατά τον 9 ο αιώνα επιτρεπόταν η έκδοση διαζυγίου, έστω και με τη θέληση του ενός συζύγου [17]. Όλα τα παραπάνω στοιχεία μας επιτρέπουν να εξάγουμε το γενικό συμπέρασμα πως η πατριαρχική κοινωνία του Δεσποτάτου της Ηπείρου και το ισχύον νομικό καθεστώς δεν εμπόδιζε τις γυναίκες να διευθετούν τις υποθέσεις τους, να αντιμετωπίζουν δύσκολες καταστάσεις και γενικά να απολαμβάνουν, έως κάποιο βαθμό, ελευθερία κινήσεων και κοινωνική αποδοχή. Η γυναικεία παρουσία στη βυζαντινή Ήπειρο Κατά τους βυζαντινούς χρόνους η Ήπειρος αναδείχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας [18]. Το Δεσποτάτο της Ηπείρου, ιδρυμένο το 1204 από το Μιχαήλ Άγγελο Κομνηνό Δούκα, κοσμήθηκε με περίλαμπρα μνημεία που αποτελούν έως και σήμερα αδιάψευστους μάρτυρες της αίγλης και του μεγαλείου του. Η λάμψη του οφείλεται, κατά ένα μεγάλο μέρος, στην παρουσία γυναικών που με τις καίριες θέσεις που κατείχαν, αλλά και λόγω της δυναμικότητάς τους, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ιστορίας της περιοχής. Οι αριστοκράτισσες του 12 ου αι. ως τα τέλη του 14 ου αι. ανέλαβαν ύψιστα αξιώματα και διαδραμάτισαν ρόλο ηγετικό, ενώ ως σύζυγοι των «βασιλέων» του Δεσποτάτου μνημονεύονται με τον τιμητικό τίτλο της «βασίλισσας». Ωστόσο, λίγες είναι οι πληροφορίες που διαθέτουμε για την κοινωνική θέση των γυναικών που δεν ανήκαν στην αριστοκρατία, σε οποιαδήποτε περίοδο και αν εντάσσονται. Η πιο σημαντική γυναικεία μορφή του ηπειρωτικού Δεσποτάτου υπήρξε η Βασίλισσα Θεοδώρα, μετέπειτα Αγία και πολιούχος σήμερα της πόλης της Άρτας. Κόρη του Ιωάννου Πετραλύφα 9, σεβαστοκράτορος και διοικητού της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας επί Αλεξίου Κομνηνού, και της Ελένης, γεννήθηκε το 1210 στα Σέρβια της Δυτικής Μακεδονίας. Το 1230 παντρεύτηκε το Μιχαήλ Β, Δεσπότη της Ηπείρου, έναν άνθρωπο με φιλόδοξο πνεύμα και ισχυρή προσωπικότητα και εγκαταστάθηκαν στην 9 Οι Πετραλύφα ήταν οικογένεια νορμανδικής καταγωγής, εγκατεστημένη αρχικά στο Διδυμότειχο, όπου ο Ιωάννης Πετραλύφας προσέφερε πολλές υπηρεσίες στη βυζαντινή αυτοκρατορία και τιμήθηκε με υψηλά αξιώματα.

10 Άρτα, την πρωτεύουσα του κράτους της Ηπείρου, όπου ο Μιχαήλ ανακηρύχθηκε Δεσπότης, έχοντας ως βασικό στόχο την εδραίωση και εξάπλωση του Δεσποτάτου. Η Θεοδώρα, όμως, απόλυτα αφοσιωμένη στο Θεό, δεν παρασύρθηκε στιγμή από τη δύναμη και το κύρος που απέκτησε ως Βασίλισσα, πλέον, του Δεσποτάτου. Οι σχέσεις του ζευγαριού έφτασαν σε ακραίο σημείο μετά την απιστία του Μιχαήλ με μια γυναίκα από την Άρτα, τη Γαγγρινή, η οποία έπεισε το Μιχαήλ να εκδιώξει τη θεοδώρα από το παλάτι [19]. Πέντε χρόνια μαζί με τον ανήλικο γιο της, Νικηφόρο, η Θεοδώρα κρυβόταν προσπαθώντας να αποφύγει τη μανία του άνδρα της με μοναδικό στήριγμα τη μεγάλη πίστη της στο Θεό και τη βοήθεια ενός ιερέα από την Πρένιστα 10. Η δικαίωση δεν άργησε να έρθει: οι ευγενείς άρχοντες της Άρτας, αγανακτισμένοι από την έκλυτη ζωή του Μιχαήλ αντέδρασαν δυναμικά, διώχνοντας τη Γαγγρινή από τα ανάκτορα. Ο Μιχαήλ κατανόησε την αποτρόπαια συμπεριφορά του, μετανιωμένος αναζήτησε τη σύζυγό του και με κάθε επισημότητα την υποδέχτηκε πίσω, ως τη μόνη Κυρία και βασίλισσα στα ανάκτορα, αλλά και στη ζωή του [19]. Η άποψη των περισσοτέρων, έως και σήμερα, είναι πως ο Μιχαήλ παρασύρθηκε από τη Γαγγρινή με δόλιο τρόπο και για το λόγο αυτό η ανάρμοστη συμπεριφορά του δε γινόταν κατανοητή από τους υπηκόους του. «Ο Μιχαήλ παρασύρθηκε από τη Γαγγρινή Ήταν άνθρωπος φιλόδοξος, αλλά πάνω απ όλα θεοσεβούμενος Γι αυτό νωρίς κατάλαβε τι είχε κάνει και μετανόησε πραγματικά» 11, αναφέρει η Ηγουμένη Χαριτίνη της Ι. Μ. Κάτω Παναγιάς Άρτας, μία από τις δύο Μονές που ανήγειρε ο εικ. 3: Ι. Μ. Παντάνασσας, στη Φιλιππιάδα Πρεβέζης. Μιχαήλ ως ένδειξη της μετανοίας του προς τη Θεοδώρα. Στο εξωτερικό τμήμα της βόρειας καμάρας σώζεται χαραγμένη η επιγραφή της μετανοίας του:«πύλας ημίν άνοιξον, ω Θ(ε)ού μ(ή)τερ, της μετανοίας, του φωτός ούσα πύλη. Δ(εσπότη) Μ(ιχαήλ) π(αράσχου) Ρ(ύσιν) αμαρτημάτων». Σε ανάμνηση του ίδιου γεγονότος ίδρυσε την Ιερά 10 Πρόκειται για το σημερινό χωριό Κορφοβούνι, λίγο έξω από την πόλη της Άρτας. 11 Προφορική μαρτυρία της ηγουμένης της Ι.Μ. Κάτω Παναγιάς Άρτας, Χαριτίνη, στις

11 Μονή Παντάνασσας, στη Φιλιππιάδα Πρεβέζης (εικ. 3). Απάλλαξε, επίσης, από φορολογία ναούς και μονές, ενώ η πόλη και το κράτος κοσμήθηκαν με έργα πίστεως και φιλανθρωπίας, καθ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του. Η Θεοδώρα έβαλε την προσωπική της σφραγίδα στην πολιτική σκηνή του Δεσποτάτου. Συμπαραστάθηκε στο σύζυγό της τόσο σε περιόδους ειρήνης όσο και στις πολεμικές περιπέτειες και αποτυχίες του. Το 1234 με δική της προτροπή ενισχύθηκε η παιδεία του Δεσποτάτου με την ίδρυση ανώτερης σχολής. Αγωνίστηκε για τη διαφύλαξη της εδαφικής και της πνευματικής υπόστασης του κράτους και ένας από τους βασικούς της στόχους ήταν η ειρήνη μεταξύ των ελληνικών κρατών της εποχής, με απώτερο σκοπό την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Στιγμή δεν έπαψε να παλεύει προς αυτό το σκοπό γι αυτό και δίκαια χαρακτηρίστηκε «ειρηνοποιός Αγία». Κυρίως, όμως, φρόντισε για τη διαφύλαξη της Ορθόδοξης πίστης που απειλούνταν από τον παπισμό και την λατινική προπαγάνδα, με στόχο την «ένωση» των δύο εκκλησιών [19]. Στις αρχές του 1265 ο γιος της Θεοδώρας και του Μιχαήλ, Νικηφόρος Α, παντρεύτηκε την ανιψιά του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η Παλαιολόγου, Άννα, και μια νέα προσπάθεια ειρήνης και συμφιλίωσης με την ανορθωμένη, πλέον, Βυζαντινή Αυτοκρατορία στέφθηκε με επιτυχία. Η Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή διαδραμάτισε εξίσου σημαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα του Δεσποτάτου και διακρίθηκε ιδιαίτερα για τη διπλωματική της ευελιξία [20]. Την αγιότητα της Θεοδώρας τη συναντάμε στην κόρης της Ελένη, η ζωή της οποίας, λόγω της προσήλωσής της στην Ορθόδοξη θρησκεία, είχε τραγικό τέλος. Ο μελετητής της ζωής της, Μιχαήλ Δένδιας, σχολιάζει: «Είναι κρίμα ότι η Ορθόδοξος Εκκλησία εσκέφθη να αγιάση την μητέρα αυτής Θεοδώραν μόνην, ουχί δε και την Ελένην. Ο λόγος είναι ότι η Εκκλησία αυτή υπήρξε μακράν των παθημάτων της θυγατρός της Αγίας Θεοδώρας, δεν εγένετο μάρτυς της εμμονής αυτής εις την αρετήν, δεν εγνώρισε ποτέ την χριστιανικήν αυτής εγκαρτέρησιν εν τη θλίψει, εν τω πόνω, εν τη συμφορά, εν τη ταλαιπωρία, δεν επληροφορήθη ποτέ τα κατά την στάσιν αυτής απέναντι των εν Ιταλία αντιπροσώπων της πολιτικής και θρησκευτική εξουσίας. Η «κόρη του ευγενούς Μιχαλίτση» εμαρτύρησεν αληθώς υπέρ της πίστεως, υπέρ της αρετής, υπέρ της ευγενείας του έθνους αυτής» [21]. Μετά το θάνατο του Μιχαήλ Β το 1269 μ. Χ., η Θεοδώρα απαρνήθηκε τα εγκόσμια και ως απλή μοναχή, μακριά από τη δόξα του παλατιού, εγκαταστάθηκε στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, σημερινός ναός της Αγίας Θεοδώρας (εικ. 4). Για το διάστημα αυτό της ζωής της ο βιογράφος της Ιώβ αναφέρει ότι λειτούργησε ως προστάτης των αδικουμένων και στήριγμα χήρων και ορφανών, βοήθησε φτωχούς και επέκτεινε το κατά εικ. 4: Ι.Ν. Αγίας Θεοδώρας Άρτας πολύ το μοναστήρι. Ανέλαβε, επίσης, την ανέγερση νέων ναών και μοναστηριών και ενδιαφέρθηκε για τη ζωή των μοναχών [22]. Αναρίθμητα και τα θαύματα που της έχουν αποδοθεί στο πέρασμα των αιώνων έως και σήμερα.

12 Σε ηλικία περίπου 70 χρόνων η Θεοδώρα απεβίωσε Δεν γνωρίζουμε, δυστυχώς, τον ακριβή χρόνο θανάτου της, τοποθετείται, όμως, από το 1281 έως το 1285μ.Χ. Το σώμα της ενταφιάστηκε στο νάρθηκα του καθολικού της μονής, όπου μέχρι σήμερα βρίσκεται ο σεπτός της τάφος. Ανακηρύχτηκε Αγία από την Ορθόδοξη Εκκλησία και ως πολιούχος πιστούς της περιοχής. Ως μέρα εορτασμού της μνήμης της καθιερώθηκε η 11 η Μαρτίου, οπότε και η λιτάνευση της θαυματουργού εικόνας και των λειψάνων της στους δρόμους της πόλης αποτελεί τη μεγαλοπρεπή κορύφωση του εορτασμού της (εικ. 5). εικ. 5: Μαθήτριες στη δεκαετία του 1950, λίγο πριν τη λιτάνευση των ιερών λειψάνων της Αγίας Θεοδώρας στην πόλη της Άρτας.

13 Η ΗΠΕΙΡΩΤΙΣΣΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Η περίπτωση των Σουλιωτισσών Τα γόνιμα χρόνια της βυζαντινής περιόδου στην Ήπειρο διαδέχτηκαν τα σκληρά χρόνια της Τουρκοκρατίας, που ανέδειξαν την Ηπειρώτισσα σε τραγική και συγχρόνως ηρωική μορφή της ελληνικής ιστορίας. Οι γυναίκες της Ηπείρου επέδειξαν πρωτοφανές θάρρος και τόλμη καθ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και της ελληνικής επανάστασης. Όλη τους η ζωή μετατράπηκε σε ένα διαρκή αγώνα για επιβίωση, καθώς είχαν να αντιμετωπίσουν, εκτός από τον κατακτητή, και τις δύσκολες συνθήκες που δημιουργούσε η ορεινότητα του εδάφους, οι πολύτεκνες οικογένειες που κατά βάση δημιουργούσαν, οι συνέπειες ατυχιών, ασθενειών, χωρισμού, ξενιτιάς κ.α. Επιπλέον, οι Ηπειρώτισσες δεν έπαψαν στιγμή να ζουν κάτω από τον καταναγκασμό και την ανισότητα της ανδροκρατούμενης κοινωνίας της Ηπείρου. Ιδιάζουσα περίπτωση αποτελούν οι Σουλιώτισσες, το παράδειγμα των οποίων εξετάζεται παρακάτω. Σουλιώτες και Σουλιώτισσες ζούσαν οργανωμένοι σε πετριές και φάρες, κατά τον αρχέγονο τρόπο κοινωνικής συγκρότησης των ανθρώπων. Σύμφωνα με τις ιδιότυπες συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή λόγω των συνεχών πολεμικών συγκρούσεων, οι σχέσεις των δύο φύλων αναπτύχθηκαν με τρόπο διαφορετικό από αυτόν που συναντούμε στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ειδικά η μορφή της Σουλιώτισσας θυμίζει σε αρκετά σημεία τη μορφή της γυναίκας στην αρχαία Σπάρτη. Σε γενικές γραμμές σχηματίζεται η εικόνα μιας γυναίκας που κάθε άλλο παρά περιφρονημένη ήταν από τον αντρικό πληθυσμό της περιοχής, χωρίς αυτό να σημαίνει πως είχε αυξημένα δικαιώματα και πλήρη συμμετοχή στα δημόσια πράγματα. Ως παραγωγός παιδιών που θα συνέχιζαν το γένος του άντρα βρισκόταν συνεχώς υπό την πίεση επιβεβαίωσης της γονιμότητά της. Από αυτήν εξαρτιόταν απόλυτα η βιολογική επιβίωση του γένους, αλλά και η αύξηση της πολεμικής και υλικής δύναμης και περιουσίας της οικογένειας εφόσον, βέβαια, έφερνε στον κόσμο αρσενικά παιδιά [23]. Σουλιώτες και Σουλιώτισσες, όμως, δε δυσανασχετούσαν αν έφερναν στον κόσμο κορίτσια, όπως συνέβαινε σε άλλες περιοχές την εποχή εκείνη. Θεωρούσαν τις γυναίκες άξιες να φέρουν εις πέρας ακόμα και τις πιο δύσκολες καταστάσεις και τους έδειχναν απόλυτη εμπιστοσύνη ακόμα και σε πολεμικά θέματα. Πράγματι, οι γυναίκες έπαιρναν τις κρίσιμες αποφάσεις για λογαριασμό των αντρών. Στην περίπτωση, για παράδειγμα, διαμάχης ανάμεσα σε δύο άντρες οι αντίπαλοι ζητούσαν τη γνώμη μιας γυναίκας, η οποία και γινόταν δεκτή από όλους. Στην περίπτωση, όμως, διαμάχης ανάμεσα σε δύο γυναίκες κανένας άντρας δεν επενέβαινε, από φόβο μήπως πάνω στη σύγχυση κάποια γυναίκα σκοτωνόταν, καθώς αυτό συνιστούσε φοβερό έγκλημα και επιφύλασσε βαριά τιμωρία για το φονιά. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του ιστορικού εκείνης της εποχής, Χριστόφορου Περραιβού 12 : «Όποιος σκοτώσει γυναίκα πρέπει να παιδεύεται ως 12 Ο ιστορικός και δάσκαλος Χριστόφορος Περραιβός (περ ) αγωνίστηκε ιδιαίτερα για τη διάδοση των επαναστατικών ιδεών στους Σουλιώτες, που την εποχή εκείνη πάλευαν για την ανάκτηση

14 φονεύς τόσο συμπολιτών, όσους ημπορούσε να γεννήση η φονευθείσα γυνή εις την πατρίδα» [24]. Η Σουλιώτισσα αναφέρεται ως η αφέντρα του σπιτιού, κατείχε αδιαμφισβήτητα σημαντικό ρόλο στην οικογένεια και αναλάμβανε όλα τα σχετικά με τη φροντίδα και την προάσπιση των δικαιωμάτων της. Τα βασικά στοιχεία που τη χαρακτήριζαν ήταν και συνεχίζουν να είναι ως σήμερα κοινά για όλες τις Ηπειρώτισσες συζύγους και μάνες, που βρίσκονται σε συνεχή ετοιμότητα για τη σωστή φροντίδα συζύγου και παιδιών. Σχετικά με τα γαμήλια έθιμα της περιοχής, τα περισσότερα τα οποία τα συναντούμε με μικρές παραλλαγές και στα υπόλοιπα ορεινά τμήματα της Ηπείρου, αναφέρεται πως η επιλογή της νύφης ήταν αποκλειστικό μέλημα του πατέρα του γαμπρού, ο οποίος ερχόταν σε συνεννόηση με τον πατέρα της νύφης, ανακοινώνοντας απλά στο γιο του το τελικό αποτέλεσμα [23]. Στο Σούλι δε συναντάμε το θεσμό της προίκας με τον ίδιο τρόπο όπως στην υπόλοιπη χώρα. Στα κορίτσια έδιναν μόνο τα προικιά, τα είδη ρουχισμού, δηλαδή, που από καιρό ήταν έτοιμα να κοσμήσουν το νεοσύστατο σπίτι. Η συνήθεια αυτή συνεχίζεται με ελάχιστες παραλλαγές και ως τις μέρες μας σε ολόκληρη, σχεδόν, την Ήπειρο, καθώς θεωρείται μέλημα της μάνας από τη στιγμή που έχει κόρη να της ετοιμάσει κάποια προίκα. Στις περισσότερες περιοχές, μάλιστα, επιζεί έως σήμερα το έθιμο της έκθεσης της προίκας πριν από το γάμο: συγγενείς και φίλοι συγκεντρώνονται στο σπίτι του ζευγαριού, για να δούνε και να «ασημώσουν» 13 τα προικιά. Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό που συνεχίζει να επιβιώνει έως τις μέρες μας κυρίως, όμως, για τις γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, είναι η απώλεια του βαφτιστικού ονόματος της γυναίκας μετά το γάμο, αντλώντας την ταυτότητά της από το ανδρωνυμικό της. Με τον τρόπο αυτό έχουν καταγραφεί σε έγγραφο του 1827 οι χήρες των Σουλιωτών αγωνιστών: η γυναίκα του Μάρκου Μπότσαρη έμεινε γνωστή στην ιστορία με το όνομα Μάρκαινα, ως Γιωργάκαινα Τζαβέλλα αναφέρεται η σύζυγος του Γιώργου Τζαβέλα κ.α. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι Ηπειρώτισσες που κατοικούσαν σε ορεινές περιοχές διέφεραν σε μεγάλο βαθμό από τις γυναίκες του κάμπου, τις «ραγιάδισσες», όπως είναι γνωστές από την ιστορία. Το δύσβατο έδαφος σε συνδυασμό με τις συνεχείς χιονοπτώσεις και την έλλειψη καλλιεργήσιμων εκτάσεων είχαν ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση των αντρών από την οικογένεια προς εύρεση εργασίας. Οι γυναίκες αναλάμβαναν όλα τα σχετικά με την οικογένεια, το σπίτι και την ανατροφή των παιδιών χωρίς καμιά βοήθεια και μάλιστα, πολλές φορές, κάτω από την αυστηρή επίβλεψη συγγενών που δυσχέραιναν ακόμη περισσότερο την κατάσταση. Η εικόνα αυτή δε χαρακτηρίζει μόνο την κοινωνία της τουρκοκρατούμενης Ηπείρου, αλλά έως και σήμερα σε ορισμένες περιοχές οι γυναίκες υπόκεινται στον έλεγχο συγγενών του συζύγου, κυρίως όσον αφορά στην ανατροφή των παιδιών και τη διαχείριση της οικογενειακής περιουσίας. της πατρικής γης τους. Πριν τον Ελληνική Επανάσταση είχε δημοσιεύσει το έργο του "Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας", με σημαντικές πληροφορίες για την κοινωνική οργάνωση των Σουλιωτών. 13 Χαρίζουν νομίσματα ή ολόκληρα χρηματικά ποσά για γούρι.

15 Η ΗΠΕΙΡΩΤΙΣΣΑ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ Από τις αρχές του 20 ου αιώνα έως και σήμερα. Οι καθημερινές ασχολίες και υποχρεώσεις της ξεπερνούσαν αρκετά συχνά τα στενά όρια του σπιτιού, καθώς βοηθούσε το σύζυγό της σε όλες τις γεωργικές εργασίες. Η δομή της οικογένειας κατά τα νεότερα χρόνια παρέμεινε αυστηρά πατριαρχική και ο άντρας ήταν αυτός που αποφάσιζε για όλα. Κάτω από τις συνθήκες αυτές η γυναίκα κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει, αλλά και να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία της οικογένειας, ρόλος που πολλές φορές αναγνωρίζεται ως ισάξιος, ακόμη και ανώτερος από αυτόν του άντρα. Ο κόσμος της Ηπειρώτισσας ήταν το σπίτι και η οικογένεια και όλες τις οι ασχολίες της στρέφονταν γύρω από αυτούς τους τομείς. Πρώτη ξυπνούσε το πρωί και τελευταία κοιμόταν το βράδυ, στοιχείο που την προσδιορίζει έως σήμερα. Τα καθήκοντα της καλής νοικοκυράς περιλάμβαναν ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, όπως μαγείρεμα, ράψιμο των ρούχων, γνέσιμο, πλέξιμο, καθώς η οικογένεια έπρεπε να δείχνει πάντα επιμελημένη, ακόμα και όταν τα οικονομικά της δεν το επέτρεπαν. Όλα αυτά τα γνωρίσματα της καλής συζύγου, μητέρας και νοικοκυράς προσδιορίζουν και τη

16 σημερινή Ηπειρώτισσα που παραμένει ξακουστή για την επιδεξιότητά της στη μαγειρική και γενικά στη νοικοκυροσύνη. Όπως αναφέρθηκε ήδη, σημαντικό μέλημά της ήταν η επιμέλεια του σπιτιού. Έτσι, αν και η μέρα της ήταν κάτι παραπάνω από γεμάτη, πάντα θα έβρισκε χρόνο να ασχοληθεί και με τη δημιουργία εργόχειρων που θα βελτίωναν την αισθητική του σπιτιού της. Ύφαινε στον αργαλειό όμορφα στρωσίδια και κιλίμια σε σχέδια που αντέγραφε από τη φύση και τη ζωή, «...μεταπλάθοντας σε καλλιτέχνημα την πεζή πραγματικότητα» [25]. Οι καθημερινές ασχολίες και υποχρεώσεις της, ωστόσο, ξεπερνούσαν αρκετά συχνά τα στενά όρια του σπιτιού, καθώς βοηθούσε το σύζυγό της σε όλες τις γεωργικές εργασίες: βοσκή των ζώων, άρμεγμα, κούρεμα, παρασκευή γαλακτοκομικών προϊόντων κ.α. αποτελούσαν βασικές ασχολίες της. Μετέφερε νερό από την πηγή, έκοβε και κουβαλούσε ξύλα, πήγαινε το αλεύρι στο μύλο κ.α. Η ψυχική και σωματική της δύναμη ήταν ανεξάντλητη: φορτωνόταν σχεδόν τόσο βαριά όσο και ένα ζώο και μάλιστα οι αποστάσεις που έπρεπε να διανύσει ήταν πολλές φορές εξαιρετικά μεγάλες (εικ. 5). Αν η οικονομική κατάσταση της οικογένειας το απαιτούσε, η γυναίκα έβγαινε φορτωμένη με τη λιγοστή παραγωγή από τα ζώα ή τα χωράφια, για να την πουλήσει και να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για την οικογένεια. Στην περίπτωση που ο σύζυγος είχε ξενιτευτεί εικ. 6: Η ψυχική και σωματική της δύναμη ήταν πραγματικά ανεξάντλητη. (Κων/νος &Βασιλική Γιαννάκη). για να βρει εργασία, τα πράγματα γινόταν ακόμη πιο δύσκολα γι αυτήν, καθώς έπρεπε να αναλάβει πλέον και όλες τις αντρικές εργασίες. Μάλιστα, το γεγονός ότι βρισκόταν κάτω από τη συνεχή επίβλεψη πεθερικών ή άλλων συγγενών δυσχέραινε ακόμη περισσότερο τη θέση της. Η ίδια κατάσταση επικρατούσε και στην περίπτωση που χήρευε [26]. Η γυναίκα συχνά επιτελούσε ρόλο γιάτρισσας, που με τα γιατροσόφια και τα ξόρκια της, πολλές φορές, βοηθούσε όποιον είχε την ανάγκη της. Επίσης, ως μαμή είχε πολύ σημαντικό ρόλο στην κοινωνία της εποχής, καθώς λάμβανε ενεργό ρόλο στο θαύμα της γέννησης. Αλλά και στην προετοιμασία μιας κηδείας η γυναίκα πρωτοστατούσε, καθώς μέχρι και το σαβάνωμα του νεκρού ήταν δική της υποχρέωση [26]. Επίσης, τα μοιρολόγια που τραγουδούσαν με πόνο οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας αποτελούσαν και συνεχίζουν να αποτελούν έως σήμερα αναπόσπαστο πολιτισμικό κομμάτι της περιοχής. Γενικότερα, ήταν παρούσα και στη ζωή και στο θάνατο, και στις ευχάριστες και στις δυσάρεστες στιγμές της ζωής. Όσον αφορά στο γάμο, όλες οι γυναίκες της κοινότητας συμμετείχαν ενεργά στις προετοιμασίες του: βοηθούσαν στο καθάρισμα και το στόλισμα του σπιτιού, μαγείρευαν, έπλεναν, ετοίμαζαν τα προικιά, έραβαν το νυφικό και τα ρούχα της νύφης κ.α. Στο σημείο αυτό

17 πρέπει να τονιστεί πως οι γάμοι και τα πανηγύρια αποτελούσαν τις μοναδικές διασκεδάσεις της γυναίκας, καθώς η δημόσια παρουσία της ήταν αρκετά περιορισμένη. Ο γάμος, λοιπόν, και η δημιουργία οικογένειας αποτελούσε και αποτελεί έως και σήμερα σημαντική πτυχή στη ζωή της Ηπειρώτισσας γυναίκας (εικ. 6). Χαρακτηριστική είναι η κατάσταση που επικρατούσε στην Ήπειρο, όπου οι γάμοι με προξενιό αποτελούσαν τη συντριπτική πλειονότητα: εικ. 6: Παραδοσιακός γάμος στην Ήπειρο, τη δεκαετία του «Όλες οι κοπέλες τότε με προξενιό παντρεύονταν. Και εγώ έτσι παντρεύτηκα τον άντρα μου. Ο θείος μου το κανόνισε. Και να μην ήθελα δεν μπορούσα να αρνηθώ. Μετά το γάμο έμεινα στο σπίτι του άντρα μου, μαζί με τα πεθερικά μου και τον κουνιάδο μου», αναφέρει η Αικατερίνη Νάση από τη Γαβριά Άρτας 14. Χαρακτηριστικό, λοιπόν, της ηπειρωτικής κοινωνίας είναι το γεγονός ότι η γυναίκα μόλις παντρευόταν πήγαινε να ζήσει όχι μόνο με το σύζυγό της, αλλά πολλές φορές με ολόκληρη την οικογένειά του. Είχε την υποχρέωση να φροντίζει τα πεθερικά της, πολλές φορές και τα αδέρφια του συζύγου της και τις δικές τους οικογένειες. Στα πλαίσια αυτής της εκτεταμένης οικογένειας, όφειλε να κρατά τις ισορροπίες για να συμβάλλει στη διατήρηση της οικογενειακής γαλήνης. Πολλές φορές, όμως, η διαβίωση με τα πεθερικά δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση: «Παντρεύτηκα και το μόνο που άλλαξε στη ζωή μου ήταν το σπίτι και τα αφεντικά Ήμουν η δούλα του σπιτιού. Δεν έπρεπε να λέω όχι σε τίποτα. Δεν κοίταζα στα μάτια ούτε τον πεθερό ούτε τον αφέντη» [27]. Η μαρτυρία 15 της 70χρονης Μαρίας Ζήκου από τον Καλόβατο Άρτας χαρακτηρίζει απόλυτα την επικρατούσα, τότε, κατάσταση. Γενικά, σε σας τις γυναίκες πώς συμπεριφέρονταν οι άντρες εκείνη την περίοδο; Πώς ζούσαν ; Πώς ζούσαν; Σα σκλάβες ζούσαν. Έμπαινε ο κουνιάδος έπρεπε να τον εξυπηρετήσουν, πρώτα απ τον άντρα Τον κουνιάδο πρώτα;!!! 14 Προφορική μαρτυρία της Αικατερίνης Νάση, στις 5/2/ Συνέντευξη με τη Μαρία Ζήκου κάτοικο Καλόβατου Άρτας, Πέμπτη 9 Ιουλίου 2007.

18 Τον κουνιάδο, τον πεθερό, έπρεπε να φερθούν καλά γιατί άμα είχαν κι αδερφές δεν μίλαγαν καθόλ για να παντρευτούν κι οι άλλες οι αδερφές. Εσείς το σύζυγό σας πώς τον γνωρίσατε; Σε πανηγύρι, στο χωριό ; Όχι. Ήταν ένας θείος μ εδώ και άλλος θείος τ από δω μ είδε που πήγαινα να πάρω νερό στ βρύσ και πιάν τον αδερφό τ πατέρα μ, έδωσε τ λόγο τ κι έτσι πάει αυτόν θα πάρς και πάει (γέλια) Όπου θα σου λεγε ο γονής θα πήγαινες Μόλις ο άντρας γυρνούσε στο σπίτι η γυναίκα έπρεπε να αφήσει οποιαδήποτε άλλη ασχολία και να τρέξει να φροντίσει για το φαγητό του. Πολλές φορές δεν καθόταν στο τραπέζι με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας [26], όφειλε να σερβίρει και να αποσυρθεί στην κουζίνα, όπου έτρωγε μόνη σε ένδειξη σεβασμού, αλλά και για να είναι πιο κοντά σε οτιδήποτε της ζητούσαν. Και όταν καθόταν με την υπόλοιπη οικογένεια στεκόταν στο γόνατο του ενός ποδιού για να είναι έτοιμη να εκτελέσει οποιαδήποτε εντολή του άντρα ή των πεθερικών της [25]. Σε αρκετές περιοχές, όπως για παράδειγμα στο Συρράκο Ιωαννίνων, η κατάσταση ήταν ακόμη πιο δύσκολη: όταν ο σύζυγος έτρωγε στο τραπέζι η γυναίκα όφειλε να στέκεται όρθια δίπλα του! Οι σχέσεις των δύο συζύγων ήταν περιορισμένες ενώ τον πρώτο λόγο για ότι τους αφορούσε τον είχε ο πεθερός, η πεθερά, η μεγαλύτερη συννυφάδα κ.λ.π., όταν όμως έφτανε η ώρα να γίνουν κάποιες δουλειές, πρώτη φώναζαν τη γυναίκα [27]. Σε ορισμένα χωριά του κάμπου και της ορεινής Ηπείρου ισχύει έως και σήμερα οι νύφες να μένουν μαζί με τα πεθερικά τους ή τουλάχιστον να φροντίζουν την καθημερινή τους διαβίωση. Στα πλαίσια του γάμου και της δημιουργίας οικογένειας, μεγάλη έκταση πήρε στην Ήπειρο κυρίως στις δεκαετίες του 50, 60 και 70 το φαινόμενο της ξενιτιάς νεαρών κοριτσιών σε αναζήτηση καλύτερης τύχης μακριά από τη φτώχια των χωριών. Τα πράγματα ήταν ιδιαίτερα δύσκολα για τις γυναίκες των ορεινών περιοχών, λόγω των μεγάλων οικονομικών δυσκολιών που αντιμετώπιζαν οι πολύτεκνες, κυρίως, οικογένειες. Πολλά κορίτσια αναγκάστηκαν να ξενιτευτούν σε μακρινές χώρες, για να παντρευτούν εκεί και να δουλέψουν. Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν γνώριζαν καν τον άνδρα με τον οποίο επρόκειτο να δημιουργήσουν οικογένεια. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Μαρίας Τζόβα, η οποία εδώ και 40 περίπου χρόνια κατοικεί στην πόλη Ottawa του Καναδά. Όταν έφτασε «σε ηλικία γάμου», 21 χρόνων τότε, η νονά της, της προξένεψε γαμπρό Έλληνα από ένα χωριό της Ναυπάκτου, που είχε ήδη εγκατασταθεί στον Καναδά. Τη διαβεβαίωσε ότι επρόκειτο για ένα πολύ καλό και εργατικό παιδί, που ήθελε να κάνει σύντομα οικογένεια. Η Μαρία, έχοντας υπόψη τη δύσκολη οικονομική κατάσταση της οικογένειάς της, αποφάσισε να ξενιτευτεί και να κάνει αυτό το γάμο, έχοντας δει τον άνθρωπο εικ. 7: Η Μαρία Τζόβα στην πρώτη επίσκεψή της στο χωριό της μετά τη μόνιμη εγκατάστασή της στον Καναδά. αυτό μόνο σε μια μικρή φωτογραφία! Η μικρότερη αδερφή της, Ζωίτσα Σαμαρτζή, θυμάται μέχρι σήμερα τη μέρα που η Μαρία έφευγε από το σπίτι στο χωριό: «Τι θα

19 κάνεις αν δεν είναι καλός;», τη ρώτησε. «Άλλο τόσο δρόμο θα κάνω με τα πόδια και θα γυρίσω πίσω», ήταν η απάντησή της 16 (εικ. 7). Στο σημείο αυτό αξίζει να τονιστεί και η σημασία της εκπαίδευσης για τη γυναίκα της Ηπείρου, καθώς εδώ παρατηρείται μία σημαντική διαφορά: Τα περισσότερα κορίτσια του κάμπου σταματούσαν το σχολείο μόλις τελείωναν το δημοτικό, όχι γιατί δεν ήθελαν, αλλά γιατί πιεζόταν από τους γονείς να εργαστούν στα εικ. 8: Εκδρομή του Μεικτού Γυμνασίου Αγνάντων (1965). χωράφια ή να μάθουν κάποια τέχνη. «Δεν με άφησε ο πατέρας μου να συνεχίσω το σχολείο, αν και εμένα μου άρεσε πολύ. Ελάχιστες ήταν αυτές που πήγαν στο γυμνάσιο. Έπρεπε να πάω να μάθω κάποια τέχνη, να βγάλω λεφτά, να βοηθήσω την οικογένεια», αναφέρει η Αικατερίνη Νάση, από τη Γαβριά Άρτας. Αντίθετα, στα ορεινά χωριά της Ηπείρου, παρά τις δυσκολίες που υπήρχαν, τα περισσότερα από τα νέ κορίτσια τελείωναν το 6τάξιο, τότε, γυμνάσιο και αρκετά προχωρούσαν ακόμη πιο πέρα, φοιτώντας σε κάποια σχολή ή μπαίνοντας στο πανεπιστήμιο (εικ. 8). Η Ηπειρώτισσα γυναίκα έχει ταυτιστεί όσο καμία άλλη Ελληνίδα με το ρόλο της μάνας και μάλιστα της πονεμένης μάνας που αφοσιώνεται απόλυτα στα παιδιά και την οικογένειά της. Μερικές φορές δίνει την εντύπωση πως έχει γεννηθεί γι αυτόν ακριβώς το σκοπό: τη δημιουργία οικογένειας και την προάσπισή της κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Πράγματι, η Ηπειρώτισσα μάνα κυβέρνησε και κυβερνά έως και σήμερα την οικογένεια με σύνεση και αναθρέφει τα παιδιά της με όλες εκείνες τις διαχρονικές αξίες που διαμορφώνουν αξιόλογες προσωπικότητες. Ατράνταχτο παράδειγμα οι γενναίοι Ηπειρώτες οπλαρχηγοί (Τζαβέλας, Μπότσαρης, Καραϊσκάκης, Ζέρβας κ.α.) που οδήγησαν την πατρίδα μας στην ελευθερία, οι Νεομάρτυρες και Άγιοι (Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, Νεομάρτυρας Ζαχαρίας, Νεομάρτυρας Γεώργιος κ.α.), οι μεγάλοι εθνικοί ευεργέτες (Σκουφάς, Αβέρωφ, Ζάππας, Τοσίτσας κ.α.), αλλά και οι ανώνυμοι εκείνοι 16 Προφορική μαρτυρία της Ζωίτσας Σαμαρτζή, στις 20/1/08.

20 Ηπειρώτες που θριάμβευσαν και θριαμβεύουν έως τις μέρες μας σε όλους τους τομείς. Η μάνα αυτή είναι ταγμένη από τη μοίρα της στο διπλό ρόλο του άνδρα και της γυναίκας. Στα δύσκολα χρόνια του πολέμου αναγκάζεται να όχι μόνο να αναθρέψει μόνη της τα παιδιά της, αλλά και ταυτόχρονα να τα προστατέψει από τον εχθρό. Τα φτωχά χρόνια του μεσοπολέμου δουλεύει ασταμάτητα κάτω από αντίξοες συνθήκες, για να προσφέρει όσα περισσότερα μπορεί στην οικογένειά της. Στα νεότερα χρόνια έρχεται αντιμέτωπη με την ξενιτιά λόγω έλλειψης εργασίας και σε όλες αυτές τις περιπτώσεις έχει να αντιμετωπίσει ταυτόχρονα τον κοινωνικό αποκλεισμό και την καταπίεση της ανδροκρατούμενης κοινωνίας. Ο 21 ος αιώνας βρίσκει την Ηπειρώτισσα ανεξάρτητη και δυναμική, να σημειώνει σημαντικές διακρίσεις και να διαπρέπει σε όλους τους τομείς, επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά την ιστορία που θέλει τις γυναίκες αυτής της απομακρυσμένης και φτωχής περιοχής της Ελλάδας να διαθέτουν τεράστια αποθέματα ψυχικής δύναμης, τόλμης, αλλά και εξυπνάδας. Ηπειρώτισσες έχουν αναδείξει την περιοχή μας μέσα από την κοινωνική και πολιτική τους δράση, την τέχνη, αλλά και την επιστήμη και μάλιστα έχουν πετύχει όχι μόνο την εθνική αλλά και την παγκόσμια αναγνώριση και καταξίωση. Καμία, όμως, διάκριση και κανένα από τα υψηλά αξιώματα στα οποία έχει καταφέρει με επιτυχία να αναρριχηθεί δεν αλλοίωσαν τη μοναδική ταυτότητα της Ηπειρώτισσας και το μοναδικό της χαρακτήρα.